ARCGISACTUEELu i t d a g e n d e n i n s p i r e r e n d

een uitgave van ESRI Nederland nr.032009

ARCGIShÉt plAtfoRm vooR

Geo-InfoRmAtIe

EXTRADIK

CoLofon

ArcGIS Actueel is een uitgave van ESRI Nederland voor gebruikers van het ArcGIS-platform.

ContaCt E: redactie@arcgisactueel.nl T: +31 (0) 10 217 07 00I : www.esri.nl

RedaCtieErnst EijkelenboomJessica JansenSabine Put Bart SmitJeroen van Winden

Aan deze uitgave werkten mee:Marc HoogerwerfBoudewijn PosselBen de Vries

CoveRRivierbeddingdetectie door Bou-dewijn Possel. Gebruikte data is FLI-MAP data van Waterschap Rivierenland. Lees meer hierover in het artikel “Automatisch detec-teren van oude rivierbeddingen in ArcGIS”.

ontweRpKaren Stultiens

voRmgeving en dRukLens, Rotterdam‘t Papierenhuys

oplage4.500 exemplaren

abonnementenOrganisaties met een onder-houdscontract van ESRI Nederland krijgen ArcGIS Actueel kosteloos toegestuurd. Zonder onderhouds-contract is het ook mogelijk om ArcGIS Actueel te ontvangen. Een jaarabonnement kost 25 euro (excl.btw).

disClaimeRESRI Nederland besteedt de uiter-ste zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van de artikelen in ArcGIS Actueel. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Gebruikt kaart- en beeldmateriaal blijft eigendom van de makers. Artikelen uit ArcGIS Actueel mogen alleen openbaar worden gemaakt na schriftelijke toestemming van ESRI Nederland.

2 COLOFON EN INHOudSOPGAVE

3 VOORWOORd

4 HET NEdERLANdSE RESOuRCE CENTER

6 ONTWIKKELEN MET dE FLEX API VOOR

ARCGIS SERVER

10 MOOIE éN SNELLE KAARTEN IN ARCGIS

- dEEL II

12 MAPGALLERy

14 ARCGIS EXPLORER 900

16 ONTWIKKELPLEZIER MET dE ARCGIS

EXPLORER 900 SdK

18 GEAuTOMATISEERdE TEKSTPLAATSING

MET MAPLEX

20 AuTOMATISCH dETECTEREN VAN

OudE RIVIERBEddINGEN IN ARCGIS

24 VERWACHT: ARCGIS 9.4

26 AGENdA

06

16

24

3

Beste lezer,

In mijn verhaal tijdens de GIS Conferentie heb ik het gehad over

het opdoen van de benodigde kennis rond ArcGIS. dat is allang

niet meer zo eenvoudig in vergelijking met een aantal jaren terug.

dit heeft vooral te maken met wat we ook wel de GIS explo-

sie noemen: het gebruik van GIS neemt explosief toe. GIS krijgt

hiermee veel meer verschijningsvormen. In eerdere edities hebben

we het bijvoorbeeld al gehad over SdI’s, SOA’s en Mashups. Elke GIS

toepassing kent daarmee nieuwe technologieën, ontwikkelomge-

vingen en standaarden. Het wordt dan ook steeds lastiger om op

alleen de klassieke manier, zoals het lezen van dit magazine of het

bezoeken van de GIS Conferentie, kennis bij te houden.

We zoeken daarom steeds andere manieren om kennis met u te

delen. de Resource Centers zijn hier een voorbeeld van. Maar, er

zijn meer plekken waar we informatie over ArcGIS verspreiden.

ESRI heeft een eigen youTube kanaal (www.youtube.com/esritv)

waarop video’s te vinden zijn over nieuwe ArcGIS ontwikkelingen.

Ook twitteren we nieuws over ArcGIS (www.twitter.com/esri). Op

LinkedIn ontstaan vele groepen waarin we met elkaar kunnen

discussiëren over bijvoorbeeld ArcGIS Server (LinkedIn Group

“ArcGIS Server”) of Nederlandse ontwikkelingen rond ArcGIS

(LinkedIn Group “GIS Tech NL”). Kortom, dit zijn allerlei manieren

om op de hoogte te blijven en informatie te delen over de ontwik-

kelingen rondom ArcGIS.

Natuurlijk wens ik u veel leesplezier in dit meer klassieke magazine.

Ik hoop u daarnaast terug te zien in de vele andere kennis-commu-

nities op het web.

Jeroen van Winden

manager technology development

ESRI Nederland

jvanwinden@esri.nl

vooRwooRD

onLinE

begin dit jaar hebben we u in de arcgis actueel meegenomen op een virtuele tour door het

arcgis Resource Center. dit Resource Center is een startpunt voor velen om vraagstukken op

te lossen en om inspiratie op te doen. toch is niet alles op deze website te vinden. omdat dit

Resource Center internationaal is, worden veel specifieke tools, documenten en tips voor de

nederlandse markt hier niet geplaatst. om u als nederlandse klant te helpen bij uw gis-werk is

esRi nederland een speciaal nederlands Resource Center gestart, dat tijdens de gis Conferentie

2009 online is gegaan. tijd om u rond te leiden door http://resources.esri.nl, het esRi nederland

Resource Center.

het nederlandseResource Center

meeRdeRe ingangen

Afhankelijk van uw achtergrond en interesse

komt u via meerdere ingangen terecht bij

dezelfde resources. Op de homepage van het

Resource Center is onderscheid gemaakt in

drie type ingangen: producten, thema’s en

markten. Vrijwel alle inhoud van het Resource

Center is te bereiken via producten. uitzonde-

ringen hierop zijn de marktspecifieke, maar

productonafhankelijke resources. de andere

twee ingangen brengen u op een pagina waar

alle relevante links en downloads voor een

bepaald thema of een bepaalde markt zijn

verzameld. Op die manier hoeft u niet tussen de

producten te gaan zoeken als u niet precies weet

wat u zoekt, maar kunt u meteen een overzicht

zien wat er voor uw markt of thema momenteel

beschikbaar is op het Resource Center.

Homepage van het Resource Center: via meerdere ingangen komt u bij dezelfde resources.

4

onTwikkELEn

wat is besChikbaaR?

Het Nederlandse Resource Center is speciaal voor de

Nederlandse markt, en zal daarom in principe geen

algemene resources bevatten die ook op de ArcGIS

Resource Centers te vinden zijn. daarnaast is het Resource

Center geen kopie van de website van ESRI Nederland.

Afgezien van een zeer korte productomschrijving, vindt

u hier daarom geen productinformatie of informatie

over licentievormen.

Op het Resource Center vindt u wat de naam al zegt:

resources. dit kunnen tools of kleine applicaties zijn,

antwoorden op Frequently Asked Questions (FAQ’s),

tips & tricks, whitepapers over een specifiek onderwerp,

artikelen of voorbeelden van webapplicaties.

de weg naaR web 2.0

Hoewel het Resource Center nu nog voornamelijk

één-richtingsverkeer naar de gebruiker toe is, streeft

ESRI Nederland er naar om het Resource Center straks

zoveel mogelijk interactief te maken. de weg naar Web

2.0 is gestart met een blog, waar u als gebruiker kunt

reageren op de artikelen die op de blog zijn geplaatst.

Ook kunt u zich ervan verzekeren geen bericht te hoeven

missen door u te abonneren op de RSS-feed van de blog.

Een eerste opzet voor het Resource Center is voltooid,

maar daarmee zijn we er nog niet. Het Resource Center

zal de komende maanden steeds verder evolueren,

waarbij er regelmatig resources, pagina’s en informatie

bijgeplaatst worden.

In de toekomst willen we het voor iedereen mogelijk

maken om een bijdrage aan het Resource Center te

geven. Hiermee wordt het Resource Center een volwaar-

dige community met fora en een interactieve code- en

sample-gallery. Tot die tijd willen we u vragen om uw

resources te mailen naar resources@esri.nl. Hoe meer

iedereen bijdraagt aan de inhoud, hoe sneller het

Resource Center ook voor u meerwaarde biedt!

AuTEuR: Sabine Put

E-MAIL: sput@esri.nl

onLinE

Live voorbeelden van ArcGIS Server webapplicaties.

De blog op het Nederlandse Resource Center.

5

onTwikkELEn

ontwikkelen met defleX ApI voor ArcGIS Server

een introductie voor het ontwikkelen van webapplicaties met de

arcgis web interfaces is uitgebreid beschikbaar via het arcgis

Resource Center (http://resources.esri.com/gateway/index.cfm).

hierop zijn veel voorbeelden te vinden om snel aan de slag te

kunnen met verschillende ontwikkelomgevingen. Codevoorbeelden

zijn er genoeg. dit artikel gaat daarom niet in op programma-code

maar beschrijft op hoofdlijnen de onderdelen en stappen voor het

ontwikkelproces van een webapplicatie met de arcgis api voor Flex.

appliCation pRogRamming inteRFaCe (api)

Een API is een abstractielaag met middelen (zoals componenten,

functies en objecten) die de communicatie verzorgt tussen een

applicatie en de functiebibliotheek van een achterliggend systeem

of product. Tijdens het ontwikkelen van een gebruikersapplicatie is

het gebruik van een API onontbeerlijk. Voor het ontwikkelen van

een ArcGIS Server applicatie staan op dit moment de volgende API’s

tot onze beschikking.

de .NET Web AdF en de Java Web AdF API’s gebruiken de SOAP

(Simpel Object Access Protocol) interface van ArcGIS Server. Applica-

ties die zijn gebouwd met deze API’s draaien gewoon op de server.

Het ontwikkelen van dergelijke applicaties vergt een gedegen

kennis van de diverse onderdelen, zoals de webserver, .NET (ASP) of

Java (JSF, Java EE) ontwikkelomgeving, AJAX, JavaScript en HTML.

Bij het ontwikkelen van dit type applicaties ligt de nadruk op het

programmeren op de server.

de overige API’s gebruiken de REST (Representational State Transfer)

interface van ArcGIS Server. Bij het ontwikkelen van een applicatie

met een op REST gebaseerde API ligt de nadruk op het programmeren

op de client. de benodigde programmeerkennis blijft beperkt tot

API Interface

ArcGIS API for JavaScript REST

ArcGIS JavaScript Extension for the Google Maps API REST

ArcGIS JavaScript Extension for Microsoft Bing Maps REST

ArcGIS API for Flex REST

ArcGIS API for Microsoft Silverlight/WPF REST

.NET Web Application Developer Framework (Web ADF) SOAP

Java Web Application Developer Framework (Web ADF) SOAP

6

onTwikkELEn

één van drie mogelijkheden: Java-Script, Flex of Silver-

light/WPF. Programmeerkennis aan de serverkant is niet

vereist. Applicaties die zijn gebouwd met deze API’s

draaien op de client en niet op de server en voldoen

over het algemeen meer aan de kwalificatie “Rich Inter-

net Application” (RIA).

Bij het gebruik van een RIA heeft de gebruiker de indruk

dat het om een desktopapplicatie gaat. Het beeld in de

RIA-pagina reageert sneller als gevolg van een gebrui-

kershandeling dan het beeld in een niet-RIA-pagina.

dat komt omdat alleen wijzigingen in de pagina worden

verwerkt en niet steeds een complete nieuwe pagina

hoeft te worden geladen. door deze eigenschap is het

ook mogelijk om userinterface elementen (en elemen-

ten in de kaart) te voorzien van animaties.

Rest

Over REST kan heel veel worden gezegd. In dit artikel

beperken we ons alleen tot wat het betekent voor de

communicatie tussen een webclient en ArcGIS Server.

Wanneer via ArcGIS Server een service wordt gepubli-

ceerd dan wordt bij die service automatisch een REST-

interface beschikbaar gesteld. Via REST-syntax kan heel

eenvoudig met zo’n service gecommuniceerd worden.

dit gaat met extra parameters die worden vastgeplakt

aan de uRL van de service. Stel, u heeft een mapser-

vice gepubliceerd in de folder CBS en de service heet

CBS2008. deze mapservice is te benaderen via:

http://arcgis93.esri.nl/ArcGIS/rest/services/

CBS/CBS2008/MapServer?f=json.

dit is voor de REST-interface aanleiding om te vertellen

wat genoemde service te bieden heeft. Het resultaat

wordt in dit geval teruggestuurd naar de browser in de

vorm van een JavaScript Object Notation (JSON) string.

JSON is net zoiets als XML maar dan met “{“ in plaats

van “<” als scheidingstekens voor de elementen.

Alle communicatie tussen een REST API client en een

service van ArcGIS Server verloopt via deze relatief

eenvoudige syntax. Om de attributen en geometrie van

de gemeente Appingedam te ontvangen is dit de syntax:

http://arcgis93.esri.nl/ArcGIS/rest/services/

CBS/CBS2008/MapServer/2/query?text=&geometr

y=&geometryType=esriGeometryEnvelope&inSR=

&spatialRel=esriSpatialRelIntersects&where=

GM_NAAM+=+’Appingedam’&returnGeometry=true&

outSR=&outFields=*&f=pjson

Gelukkig hoeft u deze hele lange syntax tijdens het

ontwikkelen niet zelf in te typen. daar is de API voor

bedoeld. In de ontwikkelomgeving werk je met API

objecten die de gewenste functie-aanroep omzetten

naar REST-syntax die naar de webserver wordt gestuurd.

Het JSON-antwoord van de server wordt vervolgens in

de browser vertaald naar API-objecten waar de client-

applicatie dan weer iets mee kan doen. Bijvoorbeeld:

toon de lijst met attributen netjes in een datagrid en

highlight de geometrie van de ontvangen objecten in

de kaart.

Flex buildeR

Ontwikkelen met de ArcGIS API voor Flex gebeurt in Flex

Builder. Adobe Flex Builder biedt een ontwikkelomge-

ving met alle noodzakelijke ontwikkelgereedschappen

zoals een editor voor het maken van MXML (declaratie

van grafische elementen) en code, code completion,

debugging en een visual designer voor de userinterface.

Net zoals in Silverlight/WPF worden de grafische onder-

delen van de userinterface en de achterliggende code

voor functionaliteit gescheiden van elkaar gehouden.

Grafische onderdelen worden gedefinieerd met MXML.

dat is een specifieke smaak van XML voor Flex. de code

wordt gemaakt met ActionScript en wordt opgeslagen

in aparte files met extensie “.as”. Zowel de grafische

elementen als de programmalogica worden gecombi-

neerd in een Flex Builder project.

7

ActionScript is de scripttaal van Adobe Flex. de taal is

net zoals JavaScript afgeleid van het oorspronkelijke

ECMAScript. Het is een object-georiënteerde scripttaal

waarmee je zelf klassen en componenten kunt maken.

pRojeCt

Bij het ontwikkelen van een Flex-applicatie voor ArcGIS

Server zijn twee API’s nodig. de locaties van die API’s

worden ingesteld in de eigenschappen van het Flex

Builder project.

de ArcGIS API is verpakt in een SWC-bestand en kan

gedownload worden via: http://resources.esri.com/

arcgisserver/apis/flex/. de Flex API wordt automatisch

geïnstalleerd met de installatie van Flex Builder.

Een typisch Flex-project bevat een aantal folders. de

naam van het voorbeeldproject is BugelFlexViewer. de

folders bin-debug en bin-release bevatten gecompileer-

de code, respectievelijk voor debuggen en het deployen

naar een webserver. de src-folder bevat alle ActionScript

sourcecode en de MXML-definities voor de grafische

userinterface.

deployen

Bij het compileren en deployen van een Flex project

worden automatisch aan aantal bestanden in de release

folder gezet. Het SWF-bestand bevat de volledige appli-

catie inclusief alle resources die nodig zijn (bijvoorbeeld

afbeeldingen voor knoppen) tijdens de uitvoering. Alle

bestanden uit deze folder kunnen in een virtuele direc-

tory op de webserver worden gezet. Als een browser

het HTML-bestand benadert wordt vanuit dat bestand

de Flex-applicatie geladen. de Flex-applicatie wordt

door de Flash Player in de browser uitgevoerd.

onTwikkELEn

Locaties van de API’s voor het Flex Builder project.

Folderindeling van een

Flex-project.

Specifieke componenten in een Flex-project, die worden aan-

geroepen vanuit een MXML-bestand.

Gecompileerde Flex-applicatie.

8

sample Flex vieweR als staRtpunt

Een goed startpunt om aan de slag te gaan met de Flex

API is de Sample Flex Viewer. de sourcecode en bijbe-

horende instructies zijn te downloaden van het ArcGIS

Resource Center: http://resources.esri.com/arcgisserver/

apis/flex/. Hier is ook een groot aantal voorbeelden te

vinden, waardoor een beginnend Flex-ontwikkelaar

snel op weg wordt geholpen.

AuTEuR: Ben de Vries

E-MAIL: bdevries@esri.nl

onTwikkELEn

Voorbeeld Flex-applicatie. Via knoppen kan de kaart worden gemanipuleerd en kunnen andere functies worden aangeroepen.

9

basemap mapseRviCes

In grote organisaties krijgen grote groepen raadple-

gers soms verschillende webapplicaties voorgeschoteld

voor diverse raadpleeg-toepassingen. Een makkelijke

gedachte zou kunnen zijn om voor iedere soort webap-

plicatie een apart MXd-bestand als basis te gebruiken.

Bij een wijziging van de basisdata zal iemand al deze

MXd-bestanden moeten controleren en de basisdata

aanpassen. Het is eenvoudiger om basisdata, zoals een

luchtfoto, als een aparte basemap service aan te maken.

deze kan met andere thema specifieke services worden

aangeboden in een webclient. Op deze manier zijn er bij

een wijziging in de basisdata maar een paar handeling-

en nodig om de nieuwe basisdata aan alle webclients te

kunnen serveren.

sChaalniveaus

Een goede doordachte aanpak van een efficiënte kaart-

opbouw is het toepassen van schaalniveaus. Geef elke

layer of grouplayer een relevant schaalniveau mee.

Lagen die niet opgevraagd worden kosten de server

en database geen rekenkracht om op te bouwen en

te serveren. Op deze manier is de performance van de

kaart beter.

CaChing

Een cache is in feite niets meer dan een directory met

voorgegenereerde images (tiles) die geserveerd worden

in plaats van de dynamische data. Een cache aanmaken

is alleen aan te bevelen voor data die niet snel wijzigt.

Het aanmaken van een cache kan namelijk erg veel tijd

en processorcapaciteit in beslag nemen.

mooie én snelle kaartenin ArcGIS - deel II

10

SERvER

Een gecachte snelle ondergrondkaart die opgebouwd is uit verschillende tiles.

in de vorige arcgis actueel editie zijn er goede werkwijzen en tools besproken om het kaartgebruik met arcgis

server te versnellen. daarnaast is er voorafgaand aan de gis Conferentie 2009 aan dit onderwerp een speciale precon-

ference workshop geweid. in dit artikel gaan we verder waar het vorige artikel gebleven is en blikken we kort terug

op een paar van de onderwerpen die in de preconference workshop behandeld zijn.

Bij het aanmaken van een cache zijn er een aantal

opties waar men rekening mee moet houden, zoals het

gewenste schaalniveau.

ArcGIS biedt de keuze uit bepaalde cache-schema’s,

zoals die van Google Maps en Bing Maps. daarnaast

kan ook zelf een cache-schema worden gemaakt.

Een mogelijke reden om het schema van Google Maps

of Bing Maps aan te houden is het gebruik van eigen

webservices in combinatie met webservices van Google

Maps en Bing Maps, een zogenaamde ‘mashup’.

Een andere optie bij het aanmaken van een cache is

de grootte van de tiles. Er zijn een tweetal standaard

groottes te kiezen (256x256 en 512x512 pixels), maar

uiteraard kan hier van afgeweken worden. Google

Maps en Bing Maps gebruiken tiles van 256x256 pixels,

omdat deze vrij kleine plaatjes snel via het web zijn op

te halen. Het genereren van een dergelijke cache duurt

echter wat langer. ESRI kiest voor de services via ArcGIS

Online voor een tile-grootte van 512x512 pixels. deze

tiles kosten weliswaar meer tijd om op te halen, maar er

hoeven minder nieuwe plaatjes te worden opgehaald

bij een kleine weergave verandering zoals het pannen.

Afhankelijk van de toepassing en voorkeuren bij de

betreffende service kan het bestandsformaat van de tiles

ingesteld worden. Kies bijvoorbeeld JPEG voor webservi-

ces met luchtfoto’s en kies voor PNG wanneer de webser-

vice met een transparantie wordt weergegeven.

Een laatste overweging die we zullen bespreken is het

al dan niet samenvoegen van lagen tot één tile-laag. In

het geval dat meerdere lagen worden samengevoegd

is er sprake van een fused-cache. Als voor verschillende

lagen aparte caches aangemaakt worden spreekt men

van een multi-layer-cache. Een fused-cache geeft een

relatief snel resultaat voor de client. Een nadeel is dat

de client geen individuele lagen meer aan en uit kan

zetten.

on-demand CaChing

Het aanmaken van een cache is een tijdrovend proces.

Een alternatief is het aanmaken van caches voor alleen

de populaire gebieden en de minder populaire gebie-

den instellen als ‘caching on-demand’. dit zal er voor

zorgen dat de eerste gebruiker die op een minder

populair gebied inzoomt (het gebied waar nog geen

tiles van zijn aangemaakt) daar ter plekke de cache van

aanmaakt. de performance zal voor de eerste bezoeker

hierdoor minder zijn, maar latere bezoekers krijgen de

zojuist aangemaakte tiles te zien.

Een aandachtspunt is dat het zoomen voor de gebruiker

beperkt is tot de schalen waarvoor tiles gegenereerd zijn.

Een gecachte mapservice kan nog steeds bevraagd

worden. Wanneer men een identify of een query uit-

voert op een service zal de cache-directory het plaatje

leveren. de query-request wordt door ArcGIS Server

opgepakt en richting de client uitgevoerd, zodat de

onderliggende attribuutwaarden getoond worden.

Meer weten? Kijk op www.esri.nl/opleidingen naar de

training “Beheer ArcGIS Server”, waarin optimalisatie en

de cache-mogelijkheden besproken worden.

AuTEuR: Bart Smit

E-MAIL: bsmit@esri.nl

11

SERvER

mApGALLERy

de pRoRail windmolen potentiekaaRt

Het doel van deze kaartserie is het tonen van de mogelijkheden die GIS en

geo-informatie bieden voor een organisatie als ProRail. de doelgroep, ProRail

medewerkers die GIS of geo-informatie niet of nauwelijks kennen, wordt door

dit zeker voor ProRail uitdagend onderwerp flink uitgedaagd (“kunnen wij dit?”

en “ik wist niet dat wij ook iets met windmolens deden”). de kaartserie toont

een serie van vijf kaarten die in een logische volgorde staan. Samen met een

verklarende tekst wordt zo snel duidelijk hoe de uiteindelijke ProRail Windmo-

len Potentiekaart in vijf stappen tot stand is gekomen. deze ruimtelijke studie

heeft deel uitgemaakt van een rapport, zomer 2009 geschreven, waarin ProRail

wilde weten welke potentie ProRail heeft om op een duurzame en maatschap-

pelijk verantwoorde wijze bij te dragen aan meer mobiliteit voor minder (milieu)

kosten. deze ruimtelijke studie heeft naar schatting voor éénderde mensjaar aan

bureau- / veldwerk bespaard.

gebruikte software: ArcGIS 9.2 en Powerpoint.

auteur: Tjeerd Nijeholt, ProRail.

winnaar juryprijs 2009

12

mApGALLERy

13

kaaRtmateRiaal

Er zijn meerdere basiskaarten in de applicatie beschik-

baar, waaronder ArcGIS Online en Bing Maps services.

ArcGIS desktop gebruikers kunnen kosteloos van Bing

Maps in ArcGIS Explorer gebruik maken. Overige gebrui-

kers dienen hiervoor een abonnement af te sluiten.

uiteraard bestaat nog steeds de mogelijkheid om

‘eigen’ data toe te voegen. de applicatie kan meerde-

re data formaten inlezen; conversie is dan ook niet

nodig. Nieuw in deze versie is ondersteuning van ArcGIS

desktop layer files en packages (zoals geïntroduceerd in

ArcGIS desktop 9.3.1) en direct connect naar enterprise

geodatabases.

aanpasbaaRheid

Het is mogelijk om voorkeursinstellingen in ArcGIS

Explorer op te slaan, zodat de opstartende applicatie

direct gereed is om specifieke taken of processen uit te

voeren. deze instellingen kunnen eenvoudig opgesla-

gen worden met de Application Configuration Manager.

de functionaliteit van ArcGIS Explorer kan worden

uitgebreid door middel van zogenaamde Add-Ins en

Expansion Packs.

Expansion Packs zijn los van ArcGIS Explorer te downloa-

den en installeren. Op het moment van schrijven zijn de

volgende Expansion Packs als download beschikbaar:

• ArcGIS Explorer data Access – voor ondersteuning op

ArcSdE direct connect voor multi-user geodatabases.

DEskTop ArcGIS explorer 900

arcgis explorer is een gratis te downloaden applicatie, waarmee eenvoudig gis-data bekeken kan worden. hierdoor is

het mogelijk om gis-data met een breed publiek te delen. afgelopen zomer is er een nieuwe versie van arcgis explorer

beschikbaar gekomen: build 900. deze versie heeft een geheel vernieuwde userinterface en bevat veel nieuwe

functionaliteit.

Gecombineerde data in ArcGIS Explorer: een basiskaart van ArcGIS Online en geluidsbelasting van de provincie Noord-Brabant.

14

DEskTop

• ArcGIS Explorer Fonts – extra ESRI fonts voor gebruik

in ArcGIS Explorer. deze fonts kunnen worden

gebruikt bij het weergeven van ArcGIS layer files en

layer packages.

• ArcGIS Explorer Projection Engine – om extra projec-

ties en transformaties te kunnen gebruiken. Rijksdrie-

hoekstelsel is standaard opgenomen in ArcGIS Explorer;

hier hoeft dit Expansion Pack niet voor geïnstalleerd te

worden.

Add-Ins zijn te vinden op ArcGIS Online en kunnen direct

in ArcGIS Explorer geopend worden. Ook bestaat er de

mogelijkheid om zelf een Add-In te ontwikkelen met

behulp van de beschikbare ArcGIS Explorer Software

development Kit (SdK). de SdK is uitgebreid in functio-

naliteit en sluit beter aan bij Microsoft .NET.

In het volgende artikel van Marc Hoogerwerf wordt de

ontwikkeling van een Add-In beschreven.

installatie

Om de installatie-eisen te controleren kan een online

test worden uitgevoerd. dit gebeurt met behulp

van een browser plug-in van System Requirements

Lab. Na systeemanalyse wordt een rapport getoond

met de bevindingen per onderdeel. Er wordt onder-

scheid gemaakt tussen de minimale en de aanbevolen

systeemeisen.

ArcGIS Explorer kan gedownload worden in de volgende

talen: Engels, duits, Frans, Spaans, Japans en Chinees.

Overigens kan na installatie van één van deze talen

altijd nog gewisseld worden naar een andere taal.

pRobeeR aRCgis exploReR 900 ZelF uit

download de software (en eventuele Expansion Packs)

van: http://resources.esri.com/arcgisexplorer/900/index.

cfm?fa=download.

Vind data, services en Add-Ins op ArcGIS Online:

http://www.arcgisonline.com.

AuTEuR: Jessica Jansen

E-MAIL: jjansen@esri.nl

Een op ArcGIS Online verkregen Add-In: FindWeatherStation.eaz.

Een voorbeeld van resultaten van de systeemanalyse.

15

ontwikkelplezier met de ArcGIS explorer 900 SDK

Plezier, kracht en eenvoud zijn de kernwoorden voor

de ArcGIS Explorer 900 Software developer Kit. de SdK

brengt het plezier van het ontwikkelen met Avenue

terug op de desktop in ArcGIS Explorer.

wat is de aRCgis exploReR sdk?

de ArcGIS Explorer SdK is een .NET bibliotheek van

100 componenten waarmee extra functies aan ArcGIS

Explorer toegevoegd kunnen worden. deze componen-

ten zijn verdeeld over 6 bibliotheken: ArcGIS Explorer,

ArcGIS Explorer.Application, ArcGIS Explorer.data,

ArcGIS Explorer.Mapping, ArcGIS Explorer.Geometry en

ArcGIS Explorer.Threading. de ArcGIS Explorer biblio-

theek bestaat uit veel grotere componenten dan de

ArcObjects bibliotheek. Zo is met relatief weinig code

snel resultaat te bereiken. daarnaast bestaat de SdK

uit een verzameling code-snippets waarmee u vaak

gebruikte stukjes code snel in de ontwikkelomgeving

kunt plakken.

vooR u begint

Wat heeft u nodig om te ontwikkelen met de ArcGIS

Explorer SdK? Om te beginnen natuurlijk ArcGIS Explorer

zelf, een gratis download op de website van ESRI.

download dan de ArcGIS Explorer SdK. Voor het gebruik

van de SdK is ook een ontwikkelomgeving van Micro-

soft vereist. de SdK is te gebruiken in Visual Studio 2008

Standard Edition en Professional Edition, maar ook in de

gratis versies Visual Basic Express en Visual C# Express.

aan de slag

Laten we eens zien waarin plezier, kracht en eenvoud

terug te vinden zijn aan de hand van een niet triviaal

voorbeeld. Stel dat u een terreinbeheerder bent op

een industrieterrein. In het verleden hebben inciden-

ten regelmatig geleid tot bodemverontreiniging. Bij

de voorbereiding van graafwerkzaamheden wilt u

graag weten of op de locatie van de te graven sleuf ook

bodemverontreiniging is aangetroffen. Zo ja, in welke

mate en met welke stoffen? In een geodatabase zijn

alle gegevens over uitgevoerde bodemonderzoeken

opgeslagen.

Een featureclass Borehole is via een relationshipclass

BoreholeFilter gekoppeld aan een stand-alone tabel

Filter, die op zijn beurt weer via een relationshipclass

FilterMeasurement is gekoppeld aan een stand-alone

tabel Measurement. de namen van de stoffen zijn

opgeslagen in een coded value domain. Of in gewoon

Nederlands: een boring heeft meerdere filters en voor

ieder filter zijn analyseresultaten voor meerdere stoffen

opgeslagen. de namen van de stoffen zijn opgeslagen

in een opzoeklijstje.

Een nieuwe knop genaamd Trench (sleuf) laat een

gebruiker een lijn op het scherm tekenen. Op basis

van deze lijn en een vastgestelde breedte construeert

de code een sleuf (polygoon). Vervolgens worden alle

boorpunten geselecteerd die binnen het graafgebied

van de sleuf liggen.

16

tijdens de gis Conferentie 2009 is de arcgis explorer add-in “trench”gedemonstreerd. marc hoogerwerf heeft, als

leading consultant geosolutions bij Royal haskoning, deze add-in ontwikkeld. in dit artikel legt hij uit hoe een derge-

lijke add-in ontwikkeld kan worden.

onTwikkELEn

Het gebruikte geodatabase schema.

Het codefragment hieronder laat vervolgens zien hoe

je met een paar regels code door deze 1:N relaties in de

geodatabase kan navigeren om de analyseresultaten op

te halen.

FunCtionaliteit delen met andeRen

Het is heel gemakkelijk om de nieuwe functionaliteit

te delen met anderen. Als alle code succesvol compi-

leert, wordt een .eaz aangemaakt (in dit geval Trench.

eaz). Het EAZ-bestand kunt u op een centrale plek op

het netwerk zetten, per e-mail naar gebruikers sturen

of uploaden naar ArcGIS online. Een gebruiker kan het

EAZ-bestand vervolgens toevoegen aan ArcGIS Explorer

via de knop ‘Open in ArcGIS’.

Het ArcGIS Resource Center biedt een groeiend aantal

code voorbeelden, presentaties en een blog over het

ontwikkelen met de ArcGIS Explorer SdK.

pleZieR, kRaCht en eenvoud

dat is de conclusie na een korte tijd van experimenteren

met de ArcGIS Explorer SdK. de code uit het voorbeeld

heeft een halve dag werk gekost voor iemand die niet

dagelijks ontwikkelt met C#. de bibliotheek is goed

doordacht en eenvoudig van opzet. de componenten

zijn krachtig en met enkele regels code is veel te berei-

ken. de eenvoudige opzet en de krachtige componen-

ten brengen daarmee ook het plezier van het ontwik-

kelen met Avenue terug op de desktop. Nu hopen dat

ook de ArcObjects bibliotheek zich in deze richting zal

ontwikkelen.

AuTEuR: Marc Hoogerwerf

E-MAIL: m.hoogerwerf@royalhaskoning.com

17

onTwikkELEn

Codefragment voor het ophalen van de analyseresultaten

De Trench Add-In kan gevonden worden op ArcGIS Online.

De Trench Add-In in ArcGIS Explorer 900.

Zowel de Add-In, als de broncode (inclusief geoda-

tabase) kan gedownload worden van het Neder-

landse Resource Center: http://resources.esri.nl/

contentcode/p_arcgisexplorer.php

DEskTop

het maken van een mooie kaart kan erg veel tijd

kosten. het goed plaatsen van teksten is daar een

groot onderdeel van. maplex maakt de tekstplaat-

sing makkelijker. de voorbeelden in dit artikel zijn

voortgekomen uit vragen en wensen van klanten bij

esRi nederland support en opleidingen.

Maplex is een extensie voor ArcMap, die meer

controle geeft over de positie van teksten in de

kaart. Het biedt veel mogelijkheden over hoe de

labels worden geplaatst in relatie met de objec-

ten en andere labels. Hierdoor is de noodzaak voor

veel handmatige aanpassingen een stuk kleiner en

neemt de kaartkwaliteit toe. Het plaatst de labels

snel en zonder overlap duidelijk op de kaart, wat tijd

en geld bespaart.

Bovenop de standaard label-functionaliteit biedt

Maplex een aantal standaard voorgedefinieerde

label-opties. Er bestaan specifieke opties voor

bijvoorbeeld het plaatsen van labels langs wegen,

watergangen en hoogtelijnen. Ook zijn er label-

opties voor percelen.

Een veelgebruikte functie bij tekstplaatsing langs

wegen is dat er eenvoudig kan worden ingesteld dat

het label bijvoorbeeld om de 50 meter moet worden

herhaald. de teksten worden ongeacht de lijnlengte

van de onderliggende geometrie herhaald.

Een tweede optie voor tekstplaatsing langs lijnseg-

menten is dat teksten uitgespreid kunnen worden

weergegeven.

Wanneer het lijnsegment te kort is om het label

erop te plaatsen of wanneer de kaart visueel te druk

wordt, kan de stack-functie meer rust in de kaart

creëren. Er worden geen labels verwijderd, maar de

labels worden zo mogelijk onder elkaar geplaatst.

Geautomatiseerdetekstplaatsing met maplex

Het spreiden van een tekst (spread characters).

Mogelijkheden voor labelpositie.

In dit voorbeeld worden labels automatisch om de 50 meter

geplaatst.

18

de gebruiker stelt in of het ‘stacken’ van labels al

dan niet geforceerd wordt voor alle labels of dat dit

gedaan wordt als optie indien het qua ruimtegebrek

beter uitkomt.

Een andere mogelijke toepassing bij een te volle

kaart is het gebruik van het afkortingenwoorden-

boek. Wanneer men een lijst maakt van woorden

die mogen worden afgekort dan kan Maplex hier

gebruik van maken.

Een veel gebruikte optie bij puntdata is het laten

roteren van het label op basis van een attribuut-

waarde.

Wanneer de labels omgezet worden naar annota-

ties is Maplex niet meer nodig om annotaties te

tonen in ArcMap. Op deze manier zijn met Maplex

opgemaakte kaarten makkelijk uit te wisselen.

Maplex wordt als extensie standaard meegele-

verd met een ArcInfo licentie en is los als extensie

verkrijgbaar voor gebruikers met een ArcView of

ArcEditor licentie.

AuTEuR: Bart Smit

E-MAIL: bsmit@esri.nl

DEskTop

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

nn

Oude

Hoven

Sparta

Vlietlaan

Esdoornstraat

Lijsterbeslaan

Oude Hoven

Ora

kella

antje

Lijsterbeslaan

Oude Hoven Oude Hoven

Lijsterbeslaan

Dokter

Zwaanstraat

Dokter

Biegelstraat

Vlie

tlaan

Het ‘stacken’ van labels.

Straatnamen kunnen automatisch worden afgekort.

Het afkortingenwoordenboek.

19

aChteRgRond

Het landschap van de Rijn-Maas-delta is voornamelijk

gevormd door rivieren tijdens het Holoceen (11.700

jaar geleden tot heden). deze periode kenmerkt zich

door de vele avulsies: plotselinge rivierverleggingen

waarbij een nieuwe loop van de rivier ontstaat. door

opeenvolgende avulsies vertoont de ondergrond van de

Rijn-Maas-delta een ingewikkeld patroon van zandige,

opgevulde geulen omgeven door klei en veen.

Vandaag de dag zijn oude rivierbeddingen nog zicht-

baar in het landschap. Een verschil in compactie tussen

zand, klei en veen leidt tot hoogteverschillen aan het

oppervlak. Verzakkingen veroorzaakt door dit proces

kunnen leiden tot schade aan infrastructuur. Zo kan op

plekken waar dijken kruisen met zanderige geulen kwel

optreden. Kwel is grondwater dat onder druk aan het

oppervlak komt en in uiterste gevallen kan leiden tot

een dijkbreuk. Voor het aanleggen en onderhouden

van de infrastructuur is het daarom van belang dat de

locatie van oude rivierbeddingen bekend is.

Hoogteverschillen, die zijn ontstaan door verschil-

len in compactie, zijn ook duidelijk waar te nemen in

digitale hoogtemodellen zoals het Actueel Hoogtebe-

stand Nederland (AHN en AHN-2). deze modellen zijn

ingemeten door middel van laser-altimetrie, waarmee de

hoogtes van punten tot een paar centimeter nauwkeu-

rig bepaald worden. Tot nu toe worden de locaties van

oude rivierbeddingen voornamelijk bepaald met behulp

van grondboringen; een tijdrovende en intensieve

methode. uitgangspunt van dit onderzoek is de vraag

of er automatisch een kaart met oude rivierbeddingen

kan worden afgeleid uit hoogtedata.

Automatisch detecteren van oude rivierbeddingen in ArcGIStoEpAssinG

in het kader van zijn afstuderen heeft boudewijn possel, student geomatics aan de technische universiteit delft,

onderzoek gedaan naar het automatisch detecteren van oude rivierbeddingen op basis van ahn-data. de implemen-

tatie van zijn detectiemethode is in arcgis met python gemaakt. in dit artikel licht hij de achtergrond en resultaten

van zijn onderzoek toe.

Verzakkingen door verschillen in compactie van zand, veen en

klei kunnen schade aan de infrastructuur veroorzaken.

AHN-2-data van een deel van de Alblasserwaard.

20

methode

Als basisdata is de rastervariant van de AHN-2 hoogte-

data gebruikt, met een resolutie van 0,5 bij 0,5 m. de

data is eerst gefilterd om bijvoorbeeld wegen, huizen

en sloten te verwijderen. Hiervoor zijn twee metho-

den gebruikt: een overlay van GBKN-vlakken en een

filter op basis van terreineigenschappen (kijkend naar

variabiliteit in de hoogte en puntdichtheid). de gefil-

terde AHN-data bevat voornamelijk weilanden en open

gebieden.

Om automatisch oude rivierbeddingen te kunnen

detecteren zijn algoritmes ontwikkeld die gebaseerd

zijn op beeldverwerking en statistiek. door een aantal

afgeleide producten te berekenen kan meer informatie

gebruikt worden bij het detectieproces. de gebruikte

afgeleide producten zijn:

- Helling van het hoogtemodel;

- Convexiteit, een maat voor de bolheid of holheid van

een oppervlak;

- Topographic Position Index (TPI), een maat voor de

hoogte ten opzichte van de omgeving;

- Gemiddelde TPI over een gebied.

deze producten zijn samengevoegd tot kleurencompo-

sieten. Hierop kunnen verschillende classificatietechnie-

ken ingezet worden. In dit onderzoek is gekozen voor

een Maximum Likelihood-classificatie. door middel

van ‘trainingsgebieden’ (referentiegebieden voor een

bepaalde klasse) kunnen eigenschappen van verschil-

lende klassen bepaald worden. deze eigenschappen

worden gebruikt door de classificatiemethode om te

bepalen in wat voor klasse een bepaald punt valt.

implementatie in aRCgis

ArcGIS biedt handige tools voor databeheer, visualisatie

en het uitvoeren van bovengenoemde ruimtelijke analy-

ses. Gezien de grote hoeveelheden data (273 blokken

van 2500 bij 2000 pixels) zijn de verschillende geopro-

cessingtaken geautomatiseerd. Hiervoor is een Toolbox

in ArcGIS gecreëerd.

toEpAssinG

Een van de afgeleide producten van de AHN-data: de helling

van de topografie.

De Channel Detection Toolbox.

21

de implementatie van de algoritmes binnen ArcGIS is

uitgevoerd met Python (zie ArcGIS Actueel Nr.2, pagina

8). daarbij zijn een aantal extra packages voor Python

gebruikt om voldoende mogelijkheden te hebben om

de algoritmes te implementeren. deze packages zijn:

- Geospatial data Abstraction Library (GdAL) om

geografische data te kunnen inlezen, verwerken en

opslaan.

- Numpy om wiskundige berekeningen uit te voeren

onder Python. dit zijn voornamelijk matrix-bewerkin-

gen met behulp van lineaire algebra.

- PyWin32 om Python toegang te geven tot veel van de

Windows Application Programming Interfaces (API’s).

Voor sommige algoritmes is afgeweken van de standaard

routines van ArcGIS. Om bijvoorbeeld de helling uit te

rekenen van een groot gebied is gekozen om dit te doen

op basis van een kleinste kwadraten oplossing.

Een uitdaging was het uitvoeren van lokale opera-

ties op een enkel blok van de dataset. dit resulteerde

in problemen bij de randen, omdat er geen data van

het aangrenzende blok werd meegenomen. Er is een

methode ontwikkeld in Python om data van aangren-

zende blokken te importeren op basis van de topologie

van de blokken.

Resultaten en validatie

Het product van het classificatieproces is een kaart van

het gebied met daarin aangegeven waar zich mogelijk

oude rivierbeddingen bevinden. Om tot het uiteinde-

lijke product te komen is filtering toegepast, zijn lege

pixels opgevuld met behulp van interpolatie en is het

geheel geconverteerd naar vectorformaat.

Om te bepalen of het resultaat ook in de praktijk klopt,

is validatie uitgevoerd met behulp van externe datasets.

de kaart is vergeleken met de geologische-geomorfo-

logische kaart (Berendsen & Stouthamer 2001) van de

universiteit van utrecht. deze is samengesteld door

middel van grondboringen, archeologische vondsten

en C14-datering. Er is een overeenkomst van 87%, maar

er zijn ook grote verschillen gevonden. Niet alleen de

locatie van sommige oude rivierbeddingen is anders;

ook zijn er nieuwe rivierbeddingen ontdekt. Verder

blijkt dat alleen voormalige rivierbeddingen detecteer-

baar zijn met een leeftijd tussen de 1700 jaar en de 4620

jaar oud.

Voor verdere validatie is gebruik gemaakt van 2680

ondiepe boringen van het dINOLoket. Het dINOLoket

is de centrale toegangspoort tot data en Informatie

van de Nederlandse Ondergrond (dINO). Hieruit blijkt

dat de gedetecteerde oude rivierbeddingen een diepte

hebben tussen de 3 en 12 meter. Ook hier zijn aanzien-

lijke verschillen tussen de datasets aangetroffen.

toEpAssinG

Resultaat van het classificatieproces. In het blauw-paarse

gebied is een oude rivierbedding gedetecteerd.

22

toEpAssinG

Kortom: de beschreven methode is inzetbaar als

hulpmiddel voor het detecteren van oude rivierbeddin-

gen binnen een bepaalde periode en diepte. Het blijft

wel van belang dat er in het veld validatie word verricht,

omdat het resultaat niet altijd eenduidig is.

visualisatie

Voor visualisatie van het project is de Sample Flex

Viewer gebruikt (zie ‘ArcGIS actueel’ Nr.1, pagina 14).

de verschillende datasets en de resultaten zijn als

mapservice online gezet en kunnen in de aangepaste

Flex Viewer direct online bekeken worden. dit kan op:

http://www.possel.nl/

Het verslag en de toolbox zijn op deze website te

vinden: http://enterprise.lr.tudelft.nl/~lindenbergh/

education/#M:boudewijn.

AuTEuRS: Boudewijn Possel,

Roderik Lindenbergh,

Joep Storms

E-MAIL: b.m.j.possel@student.tudelft.nl,

r.c.lindenbergh@tudelft.nl,

j.e.a.storms@tudelft.nl

Visualisatie van de onderzoeksresultaten met de Sample Flex Viewer.

23

nieuw in aRCgis 9.4

Bij de ontwikkeling van ArcGIS 9.4 zijn

de belangrijkste uitgangspunten: nieuwe

technologie, innovatie, gebruiksgemak en

de input van gebruikers. dit vertaalt zich

bijvoorbeeld naar nieuwe functies zoals het

kunnen maken van Map Books, de integra-

tie van ArcCatalog binnen ArcMap en het

kunnen muteren van data in 3d (in ArcScene

en ArcGlobe).

de meest belangrijke vernieuwingen in

ArcGIS 9.4 zetten we voor u op een rij.

aRCgis desktop

- ondergronden zeer snel kunnen tonen in

ArcGIS desktop via Basemap layers;

- een dynamische Table of Contents;

- de integratie van ArcCatalog binnen

ArcMap;

- nieuwe muteer-mogelijkheden in 2d en 3d

verhogen het gebruiksgemak; daarnaast

zijn nu ook 3d analyses mogelijk.

- nieuwe mogelijkheden voor het delen van

informatie: Layer en Map Packages;

- een nieuwe wizard voor het maken van

rapporten;

- directe toegang tot uw database via Query

Layers;

- het snel vinden van data, mapdocumenten

en tools via de nieuwe zoek-interface;

- functionaliteit voor het maken van Map

Books en de mogelijkheid om PdF-bestan-

den van meerdere pagina’s te maken;

- ArcGIS is ‘time-aware’;

- volledige integratie van Python in ArcGIS

desktop;

- het kunnen uitchecken van licenties uit de

centrale License Manager;

- meer mogelijkheden bij het gebruik van

rasterdata.

aRCgis seRveR

- editing templates voor de JavaScript, Flex

en Silverlight API’s voor ArcGIS Server op

basis van de nieuwe Feature Service;

- verbeterde functionaliteit voor het aanma-

ken en beheren van mapcaches;

- ArcGIS Maps voor de iPhone;

verwacht: ArcGIS 9.4

in juli 2009 werd tijdens de international user Conference gesproken over de aankomende release

van arcgis 9.4. het bètaprogramma is in oktober van start gegaan en één ding is duidelijk: arcgis

9.4 is de grootste release van het arcgis-platform van de afgelopen jaren. dit is terug te zien in

de beschikbare functionaliteit en de interface. het werken met arcgis 9.4 biedt namelijk een

compleet nieuwe ‘user experience’. gebruikers moeten eenvoudiger en sneller hun standaard

werkzaamheden kunnen uitvoeren. mede daarom is bijvoorbeeld de tekenfunctionaliteit van

arcgis sterk verbeterd. wat kunt u als gebruiker verwachten van deze release en wat onder-

scheidt dit bètaprogramma van de voorgaande releases?

pLATfoRm

De vernieuwde ‘Editing Experience’ in ArcGIS 9.4.

24

- ondersteuning van domeinen, gerelateerde tabellen

en stand-alone tabellen in ArcGIS Server;

aRCgis mobile

- nieuwe ArcGIS Mobile-applicatie voor zowel

Windows Mobile (PdA’s) als Windows (Tablet PC’s);

- nieuw ArcGIS Mobile Project Center voor het beheer

van mobiele projecten.

Bovenstaande lijst is zeker niet compleet. In de komen-

de edities van de ArcGIS Actueel zullen we steeds meer

informatie geven over ArcGIS 9.4.

ResouRCe CenteR en suppoRt site

ArcGIS 9.4 heeft niet alleen nieuwe mogelijkheden en

functies, maar ook de software distributie, de installa-

tie en de documentatie zullen flink veranderen. Met de

komst van ArcGIS 9.4 worden het Resource Center en

de Support Site samengevoegd in één nieuw portaal.

het bètapRogRamma van aRCgis 9.4

Wereldwijd nemen ruim 1.600 organisaties deel aan het

bètaprogramma. Naar verwachting zullen meer dan

5.000 gebruikers actief de software gebruiken geduren-

de deze periode. Zij hebben toegang tot de ArcGIS 9.4

producten. Het bijzondere aan dit bètaprogramma is

dat Nederlandse deelnemers voor hun vragen terecht

kunnen bij de support afdeling van ESRI Nederland.

Bent u benieuwd wanneer u kunt beschikken over

ArcGIS 9.4? de definitieve release van ArcGIS 9.4

staat gepland voor de ESRI International user Confe-

rence 2010 in San diego. Houdt u in de tussentijd

vooral het Nederlandse Resource Center in de gaten:

http://resources.esri.nl.

AuTEuRS: Ernst Eijkelenboom en Joris Bak

E-MAIL: eeijkelenboom@esri.nl en jbak@esri.nl

pLATfoRm

Een voorbeeld van 3D analyse in ArcScene.

Automatische hillshading op basis van AHN-data.

Het nieuwe Mobile Project Center.

25