0101

Emancipatie van de technische wetenschappen in Nederland

0302

01

Emancipatie van de technische wetenschappen in Nederland

WETENSCHAP WAAr

03

IederemaandkenthetSTW-bestuursubsidietoeaan

veelbelovendonderzoek.Criteriazijnwetenschappelijke

kwaliteitenkansenopvalorisatie.Tenminste,verwachte

kwaliteitopbeidecriteria,wanthetbestuurweetnatuur-

lijknietwathetgaatopleveren.Wantwatbijvoorbeeld

zouhetbestuurinhetnajaarvan1998hebbenverwacht

vanproject04878?

Nuwetenwehet.GerhardRakhorstvandeGroningse

vakgroepBiomedicalEngineeringzettetweepromovendi

ophetsimulerenvanorgaanperfusiesystemen.Daarmee

wildehijdekwaliteitvandonorleversverbeteren.Zodra

hetorgaanuitdedonorisverwijderd,krijgthetgeleidelijk

eentekortaanzuurstofenvoeding.Metperfusielosjedat

probleemop.

Erkwameenoctrooi,eenbedrijfje,eenprototype,

eenklinischproducteneenmarkttoelating.Inmiddels

zijnwereldwijdmeerdanvijftigapparateningebruikbij

transplantatie-afdelingeninziekenhuizen.Dezeapparaten

vanhetbedrijfOrganAssistreddenjaarlijkstientallen

levens–eenvalorisatiesuccesomgeweldigtrotsoptezijn.

Hetisprachtigomnutekunnenconstaterendat

STWheeftbijgedragenaanbeteredonororganen,aan

wereldwijdschonerafvalwater,aanlichtevliegtuigen,

aanbetrouwbarebruggen,beterebehandelingvan

hartinfarcten,aansnellecommunicatieenaanefficiënte

zonnecellen.Enja,óókaanhoogopgeleideonderzoekers

eneenmeerconcurrerendekenniseconomie.

Hetzijnnatuurlijkdeonderzoekersmetpassieen

innovatieveideeëndiedemaatschappijvooruithelpen.

Debijdragevandeoverheidisbescheiden.Tochheeftde

overheidhierinlangzaammaarzekereenmeersturende

rolgepakt.Sinds1981gafSTWuitvoeringaandierol.

Doortefinancieren,doorverbindingenteleggentussen

ontwikkelaarsenafnemersvantechnologischekennis

endoordedefinitietevolgenvanwatgoedetechnische

wetenschapis:wetenschapwaaranderenopzittente

wachten.

Ditboektoontdeemancipatievandetechnische

wetenschappen.Indejarenzestigenzeventigwerd

technischwetenschappelijkonderzoekvoorminderwaar-

digaangezienenwerdsamenwerkenmetbedrijvenmet

argusogenbekeken.Nu,injanuari2017,zijntopsectoren

endenationalewetenschapsagendaeenwezenlijkonder-

deelvanhetwetenschapsbeleidenvormentoegepaste

entechnischewetenschappenéénvandevierdomeinen

vanNederlandsbelangrijksteonderzoeksfinancier.Ik

concludeerdanooktevredendatvijfendertigjaarrijping

detechnischewetenschappenineenuitstekendepositie

heeftgebracht.InretrospectiefisSTWeenfantastisch

instrumentgeweestomhetdomeinToegepasteenTech-

nischeWetenschappentedoenontstaan.

Prof.dr.ir. ToN vaN dEr STEENvoorziTTEr STW 2014-2016BESTuurSlid NWo-domEiN TTW

EEN fANTASTiSCH iNSTrumENT

0504

Toegepaste wetenschap gold vroeger als het

domein van ingenieurs en werd lang niet overal

voor ‘echte’ wetenschap aangezien. Het zijn niet

alleen maatschappelijke ontwikkelingen die daar

verandering in hebben gebracht. ‘STW werd als

tegendraads gezien, als anders en rebels. Maar ik

durf wel te stellen dat onze visie op wetenschaps­

financiering inmiddels breed geaccepteerd is.’

Wetenschapiseencreatiefprocesparexcellence.

Hetiseentochtdooronbekendenonontgonnenterrein.

Hetismoeilijk–zonietonmogelijk–tevoorspellenwat

jeallemaalzulttegenkomen,hoelanghetgaatdurenen

watjeerpreciesaanoverzulthouden.Datneemtniet

wegdatervanalleskanwordengedaanaandevoor-

bereidingenlogistiek.Eengoedteamdatoverdejuiste

middelenkanbeschikkenheefteengroterekansomvan

deexpeditieeensuccestemaken.Ditisdekernvanhet

bestaansrechtvanTechnologiestichtingSTW,zoblijktuit

eenreeksgesprekkenmetmensendieerindeloopder

jarensleutelrollenvervulden,oferanderszinsdichtbij

betrokkenbijwaren.

Per1januari2017wordendeactiviteitenvanSTW

ondergebrachtinhetnieuweNWO-domeinToegepasteen

TechnischeWetenschappen(NWO-domeinTTW).Datis

eengoedegelegenheidomstiltestaanbijderoldieSTW

sinds1981heeftgespeeldbijdeemancipatievandetoe-

gepastewetenschappeninNederland.Dedoelstellingvan

destichtingis–indeofficiëlebewoordingen–‘hetrea-

liserenvankennisoverdrachtvanuitexcellenttechnisch-

wetenschappelijkonderzoek.’Inprozaïschertermen:

zorgendatwetenschappelijkonderzoekviabedrijvenen

instellingenzosnelmogelijkwelvaartenwelzijnversterkt.

Annonuisdateenstrevenwaariedereeninstemmendbij

knikt,maarinhetverledenlagdatnietaltijdevenvoor

dehand.

‘Derelatietussenuniversiteitenbedrijfsleven

iszekernietaltijddezelfdegeweest,’zegtKeeslePair,

oprichterenvan1981tot1999deeerstedirecteurvan

STW.‘Indejarenvijftigwarenerenkeleschandalen.

Universitairewetenschappersknaptenonderbetaaldof

zelfsgeheelonbetaaldklussenopvoorbedrijven.Dat

wekteverontwaardiging,enzobrakerindejarenzestig

eentijdaanwaarinalleswatmetbedrijvenengeldte

makenhad,lelijkwas.’

EuroPESE fySica oP achTErSTaNd OmdeachtergrondvanSTWnogietsbetertebegrij-

peniseenvolgendestapterugindegeschiedenisnodig.

Op6augustus1945explodeerdebovendeJapansestad

HiroshimaeensupergeheimwapenwaardeAmerikanen

jarenvanpeperduurwetenschappelijkonderzoekin

haddengestoken:deatoombom.‘HetManhattan-project

maakteineenklapduidelijkwatvoorgroteachterstandde

Europesefysicahadopgelopen,’zegtHendrikvanVuren,

hoofdonderzoeksbeleidvandeStichtingvoorFundamen-

teelOnderzoekderMaterie(FOM).‘Jemoetnietvergeten

datdemogelijkheidvankernenergiedestijdseengrote

bronvaninspiratiewas.Inverarmdna-oorlogsNederland

warendeuniversiteitennietbijmachteomalleoorlogs-

schadeaanhunlaboratoriaopredelijketermijnzelfte

herstellen.Daarwasgewoonteweiniggeldvoor.’

0706

fouNdiNg fATHEr ‘Geroemd om zijn deskundigheid, maar gevreesd om zijn

onverbloemde kritiek,’ zo werd Kees le Pair bij zijn afscheid

van STW beschreven door het Hoger Onderwijs Persbureau.

In gesprekken met mensen die intensief met hem samen­

werkten, komt nog altijd hetzelfde beeld naar voren. Zonder

Le Pair zou STW niet zo snel en slagvaardig uit de startblokken

zijn gekomen, zo is de overheersende mening. ‘We waren een

team van doeners, geen lui die over regeltjes vergaderen,’ zegt

Le Pair zelf naar aanleiding van dit boek.

Le Pair (1936) studeerde natuurkunde in Leiden. Na zijn

promotie in 1965 werkte hij als assistant professor aan de

Amerikaanse Universiteit in Beiroet. En passant kluste hij bij als

verslaggever voor NRC Handelsblad. In 1968 trad hij toe tot de

directie van de FOM. Daar broedde hij geleidelijk de plannen

uit die in 1981 tot de oprichting van Technologiestichting STW

zouden leiden. ‘Le Pair heeft STW heel slim bedacht,’ zegt

voormalig STW­voorzitter Patrick Dewilde. Le Pair wist vast te

leggen dat het bestuur niet ging over het al dan niet honoreren

van onderzoeksvoorstellen. Dat deden steeds wisselende jury’s

op advies verkregen door deskundige program officers. ‘Frans

van Daalen van Shell Rijswijk zei mij ooit: je hebt organisaties

die taakgericht zijn en organisaties die proceduregericht zijn.’

Le Pair wilde per se dat STW tot de eerste categorie bleef

behoren. ‘STW werd als tegendraads gezien,’ zegt een latere

directeur. ‘En dat snap ik heel goed, met een man als Le Pair

aan het roer.’ Kees Le Pair is Ridder in de Orde van de

Nederlandse Leeuw en eredoctor aan de TU Delft.

07

0908

LePair:‘Indietijdwasoverheidsingrijpeninde

doordeSenaatbestuurdeuniversiteitentaboe.Daarom

verwelkomdederegeringin1946hetinitiatiefvaneen

aantalnatuurkundigenomdeFOMopterichten.Met

eenstichtingsbestuurvanuitsluitendgeleerdenkwamen

ergeenverwijtenoveraantastingvandeacademische

vrijheid.VervolgenswerdeneraandeuniversiteitenFOM-

groepenopgericht,bevolktdoorwetenschappersdieals

‘fommers’werdenaangeduidomdatzedoordestichting

betaaldwerden.’

‘Universiteiten’betekentinditverbandoverigens:

dealgemeneuniversiteiten.‘DeTechnischeHogeschool

Delftwerd–wettelijk–apartenroyaalgesteund,’aldus

VanVuren.‘Zededendaaromnietofnauwelijkseen

beroepopFOM-geld.’DatwasgoedvoordeHogeschool,

maarhetleiddeerindirectweltoedatbijdeFOMhet

accentsterkkwamteliggenopzuiverwetenschappelijk

onderzoek.

Dittweeledigebeleidginggoedzolangergenoeg

geldvoorhandenwas–endatwaser.Aangewakkerddoor

hetMarshall-plangroeidedeeconomiestormachtig,en

daarmeeookdewetenschapsfinanciering.FOMgroeide

deeerstetienjaarmetzo’n30procentperjaar,endaarna

nogeenstienjaarmetcirca15procent.

Twintigjaarnaheteindevandeoorlogbegoninde

VSdefinanciëlebonanzavoordewetenschaptehaperen.

HetinternationalevertrouwenindeAmerikaansedollar

namzienderogenaf,terwijldeinflatieindewesterse

landenopliep.Hetzounietlangdurenvoordatde

gevolgenervanookinNederlandvoelbaarwerden.Voor

heteerstnamdegeldstroomnietmeerjaarlijkstoe–ook

nietinDelftenbijdeanderetechnischehogescholen.

‘Datwashetmomentwaaropdetechnisch-fysicizich

hetbestaanvandeFOMherinnerden,’aldusLePair.‘En

hoewel‘FOM-fysici’nietzatentewachtenopmee-etersuit

hunnukarigeruif,beseftenzeweldatzehennietbuiten

dedeurkondenhouden.Devraagwerd:hoesteljedaar

prioriteiten?’

WEiNig coNTacT mETBEdrijfSlEvEN Aldusbegonhetlangdurigedenkprocesdatuitein-

delijkzouleidentotdeoprichtingvanSTW.In1974werd

ereencommissiebenoemddiealsplatformvoorideeën

functioneerde.Devraagspitstezichtoeopwattechnische

fysicainwezeninhield,enwelkmaatschappelijkdoel

hetdiende.Moestdezevormvanwetenschapvooralde

energievoorzieningdienen(erwasneteenoliecrisisachter

derug)?Ofhetmilieu(in1972haddeClubvanRome

alarmgeslagen)?Ofjuistdegezondheidszorg?

HetwasvolgensLePairdeDelftsehoogleraarJanle

Pooledieuitergernisoverhetgebrekaanvoortgangde

knoopdoorhakte.‘Goedetechnischenatuurkunde,’zo

sprakhij,‘isgewoongoedenatuurkundewaaranderen

opzittentewachten.’

Dieschijnbaarzoeenvoudigedefinitiezouin

werkelijkheidzeerrichtinggevendblijken.Hetbetekende

namelijkdater‘gebruikers’–vaakbedrijven–inhetspel

moestenwordeningebracht.Endatslootmooiaanop

dekopzorgvandeoverheid–endanmetnamevanhet

ministerievanEconomischeZaken(EZ)–daterveelte

weinigcontactwastussenuniversiteitenenhetbedrijfs-

leven.Deoudenotiedatkapitalismevieswas,bleekin

mindervoorspoedigetijdenmoeilijktehandhaven.Een

‘tweedegeldstroom’,diedatcontactzoubevorderen,

werdsteedswenselijkerennoodzakelijkergeacht.

EenenanderleiddealsneltothetFOM-programma

voorTechnischeNatuurkundeenInnovatie.‘Daarin

werdenonderzoeksvoorstellennietalleenbeoordeeldop

hunfysischekwaliteit,’zegtLePair,‘maarookophun

utilisatie,ofweldekansdathetonderzoekdaadwerkelijk

elderszouwordentoegepast.’

1 1

PriNTEN iN HogE rESoluTiEde hele bijbel op één a4-tje: een mooi staaltje hogeresolutieptinten met de crystal-Point-technologie van océ. de Twentse vloeistoffysicus detlef lohse hielp océ het fenomeen van minuscule luchtbelletjes in de printkop beter te begrijpen.

oPEN TECHNologiE-ProgrAmmA Het lange tijd enige en nog altijd meest gewaardeerde

instrument van STW is het Open Technologieprogramma

(OTP). ‘De grote waarde van OTP is dat het een bottom­up­

benadering betreft,’ zegt STW­voorzitter Ton van der Steen.

‘De onderzoekers komen zélf met ideeën – er wordt niets van

bovenaf geprogrammeerd.’ OTP­aanvragen kunnen bovendien

het hele jaar door worden ingediend. Er zijn geen voorge­

schreven thema’s. Voorstellen mogen vallen binnen de totale

breedte van het technisch­wetenschappelijke onderzoek.

De variatie in onderzoeksonderwerpen is dan ook groot: van

de ont wikkeling van zelfreinigende stortplaatsen tot onderzoek

naar zelf rijdende auto’s.

Financiering binnen OTP maakt 20 procent van de

begroting van STW uit. Van der Steen: ‘In 2016 bedroeg

het totale budget van STW zo’n 120 miljoen euro. 23 miljoen

daarvan ging naar het OTP.’ In het OTP wordt ongeveer

30 procent van de aanvragen gehonoreerd.

‘Om de objectiviteit van de beoordeling zo goed mogelijk

te waarborgen, stelt STW voor elke beoordelingsronde een

nieuwe onafhankelijke multi disciplinaire jury samen die bestaat

uit 10 tot 12 leden,’ aldus de Richtlijnen voor het aanvragen

van OTP-financiering. ‘Het zijn hoogopgeleide en/of ervaren

personen met affiniteit voor technologieontwikkeling.

Commissie leden zijn afkomstig uit verschillende sectoren van

de samenleving: de universiteiten, grote onderzoeksinstellingen,

het bedrijfsleven en andere maatschappelijke sectoren. Door

deze aanpak vindt er een permanente afweging plaats van de

maatschappelijke behoeften waar wetenschap en technologie

in kunnen voorzien.’

10 1 1

1312

halfgeleidermateriaalwordengeëtst.In1971brachtde

Californischestart-upIntelde4004-chipopdemarkt.De

microprocessoreffendenietalleenhetpadvoorbedrijven

alsMicrosoft(1975)enApple(1976),maarbrachtookeen

revolutieteweegindewetenschap.Hetwaseenrevolutie

dieoverigensalindejarenveertigwerdvoorspelddoor

JohnvonNeumann.IndetijddatdezegroteHongaars-

AmerikaansewiskundigeaanhetInstituteforAdvanced

StudyinPrincetonwerkteaan’swereldeersteprogram-

meerbarecomputer,zeihij:‘Hetapparaatzalzoradicaal

nieuwzijndatwepasnadathijgereediseenideezullen

krijgenwaarwehemallemaalvoorkunnengebruiken.

Toepassingendieweopditmomentnietofnauwelijks

kunnenvoorspellenzullenwaarschijnlijkdemeestbe-

langrijkeworden.’

Dankzijde4004-chipenzijnnazatenisditwerke-

lijkheidgeworden.VanDNA-sequencingtotmedische

imaging,vanastronomietotdeeltjesfysica:computers

zijnvolstrektnietmeeruitdewetenschapsbeoefening

wegtedenken.Tegelijkertijdleeftereenbreedbesef

datdecomputererzonderfundamenteelonderzoek

entechnologischedoorbrakennooitgekomenzouzijn.

Wetenschappelijkekennisleidtdusnietalleentottoepas-

singenindemaatschappij,maarooktottechnologieën

dienieuwewetenschapvoortbrengen.

nadrukophetmaatschappelijk‘nut’vanwetenschap-

pelijkonderzoektenkostevandealfa-engamma-weten-

schappen.

‘Deafgelopenjarenisdediscussieoverheerst

doordetoponderzoekscholen,’aldusHermans.‘Kiezen

voortopkwaliteitendatuitbouwenenookuitvoerenis

uitstekend,maarhetgingwelomgroteclubswaardoor

alleendebèta’saanhuntrekkenkwamenendealfa’sen

gamma’sbuitendebootvielen.’

KENNiSEcoNomiE vErgT KEuzES In2002werdHermansopgevolgddoorMaria

vanderHoeven.Zemaaktezichmeteensterkvooreen

‘kenniseconomie’enhaddaarookeenduidelijkomlijnde

visieop.‘Onslandkannueenmaalnietopallegebieden

leidendzijn,’sprakzeinseptember2003ophetICT-

kenniscongresinDenHaag.‘Dusalsjestimulerings-

geldenuitsmeert,hebbendiegeenofweinigeffect.We

moetendaaromkeuzesmaken.’

NaargoedNederlandsgebruikleiddeditideein

2003totdeoprichtingvaneenpraatgroep:hetzoge-

noemdeInnovatieplatform,waarinprominenteweten-

schappers,ondernemersenbestuurderszittingkregen.

‘Debedoelingwasdatdaardesleutelgebiedenzouden

wordengedefinieerd,’zegtLuukKlomp,plaatsvervangend

directeurInnovatieenKennisvanhetministerievanEZ.

‘Vervolgenswerdenopbasisvandezewetenschappelijke

eneconomische‘sterktes’onderleidingvanAlexander

RinnooyKaneenaantalInnovatieprogramma’sgoedge-

keurd.Infeitewarenditdevoorlopersvandetopsectoren.’

Determ‘topsectoren’schijntvoorheteerstopge-

dokentezijntijdensdecoalitiebesprekingenvanhet

eerstekabinetRutte.Daarwerdafgesprokendatereen

zogeheten‘topsectorenbeleid’zouwordengeformuleerd.

‘Deafspraakwasalmeteenbehoorlijkgedetailleerd,’zegt

directeurHansdeGroenevanNWO,diedestijdsvoor

hetministerievanEZwerkzaamwas.‘Erwerdalmeteen

aangegevenopwelkesectorenditbetrekkingmoestgaan

hebben.’

Hetwerdeendoorslaandsucces.Dathadtotgevolg

datanderevakgebiedendannatuurkundezicheveneens

begonnenteroeren.Dezesignalenwerdenopgepiktdoor

deregering,diein1978concludeerdedatereen‘project-

organisatievoortechnischwetenschappelijkonderzoek’

moestkomen.Deuitwerkingvandatideekreegbinnen

eenjaargestalteindevormvandestichtingSTW.Keesle

Pairwerdgevraagddirecteurteworden.‘Ikmoestkiezen

tusseneenbudgetvan100miljoenbijdeFOMen4miljoen

bijSTW,’zegthij.‘Hetbegonalseenkleinwinkeltje.’

Kleinwellicht,maarwelvoortvarend.Nogvóórdeformele

oprichtingvanSTWkreegLePairvanEZenhettoenmalige

ministerievanOnderwijsenWetenschappentoestemming

omdeeersteprojectvoorstellenteselecteren.

microProcESSor EffENdE hET Pad InSTW’sgeboortejaar1981haddeideedatfocussen

optoepasbaarheiddefundamentelewetenschapinde

verdrukkingbrengt,alplaatsgemaaktvooreenmeer

opbouwendebenaderingvandezeparadox.Datwas

overigensgeenNederlandseontwikkeling,maareen

internationale.Dejarenzeventigwordenvaakgezienals

eenperiodevanstagnatieenproblemen.Debemande

maanvluchten–eenongekendetechnologischeprestatie

–werdenvervroegdgestaakt,deVietnam-oorlogonder-

mijndedeAmerikaansebegrotingenhetrapportGrenzen

aan de groeivandeeerdergenoemdeClubvanRome

steldendewenselijkheidvanvoortdurendeeconomische

groeiterdiscussie.

Dieproblemenonttrokkeneenandereontwikkeling

grotendeelsaanhetoog.Deenormetechnologischeinves-

teringeninzoweldefensie-alsruimtevaartprogramma’s

haddendekiemgelegdvooreenreuzensprongvoor-

waarts.Zohaddenoodzaakvoorhetsterkverkleinenvan

computersdegeïntegreerdeschakelingvoortgebracht:

eentechnologiewaarbijtransistorssamenopeenplaatje

focuS oP maaTSchaPPElijKE KWESTiES Hetzouvrijlangdurenvoordatditbesefdeoceaan

overstakentotdeNederlandsewetenschappelijkewereld

doordrong.STWstondindeeerstedecenniavanhaar

bestaantamelijkalleeninhaarnadrukoppubliek-private

samenwerkingenvalorisatie.Binnenhetuniversitaire

wetenschapsbeleidleefderelatiefweinigaandachtvoor

hetmaatschappelijknutvanwetenschappelijkonderzoek.

In1994signaleerdeNRC HandelsbladdatdeNederlandse

investeringeninR&D(ResearchandDevelopment)als

percentagevanhetBNP(BrutoNationaalProduct)sinds

1986voortdurendwasgedaald.‘Nietalleendeoverheid

bezuinigtopR&D,ookhetbedrijfslevengeeftminderuit

aanwetenschappelijkonderzoek,’aldushetdagblad.

ToenmaligministerJoRitzenvanOnderwijs,

CultuurenWetenschappenzagdatgraaganders.Hij

zindeophervormingendieertoezoudenleidendatook

hetuniversitairewetenschapsbeleidveelsterkerzou

focussenopmaatschappelijkekwesties.Ditkwamhem

meteenopveelkritiektestaan,omdatdevreesbestond

datdittenkostezougaanvanhetfundamenteleonder-

zoek.Deministerverweerdezichdaaropzelfbewuste

wijzetegen.‘Depolitiekisdeschakeltussenburgeren

wetenschap,endiebeslistoverhetgeld,’zozeihijin

november1996.‘Dankzijdeverkenningentotnutoeis

hetaantalpartijendatzichbijwetenschappelijkonder-

zoekbetrokkenvoelt,toegenomen.Datismijnzorg:het

eigenaarschapverbreden.’

ZijnopvolgerLoekHermansgooidehetroerechter

weerom.MetzijnWetenschapsbudget2000beoogdehij

vooralweerhetfundamenteelonderzoektestimuleren.

Injuni1996zeihijtegenNRC Handelsblad‘datdeaan-

dachtvoorfundamenteelonderzoekweglijktteebben.

Alsdebedrijvenhetfundamenteleonderzoekafstoten,

moetdeoverheidinspringen.’Hijsteldedaartoeeenzoge-

hetenVernieuwingsimpulsbeschikbaarvan(omgerekend)

34miljoeneuroperjaar.InHermans’opiniegingde

1514

gEbruikErSCommiSSiES Een van de kenmerkende werkwijzen van Technologie­

stichting STW om kennisoverdracht te realiseren tussen

technische wetenschappers en gebruikers, is de oprichting van

gebruikerscommissies. Onderzoekers en potentiële gebruikers

van nieuwe kennis komen minimaal twee keer per jaar bij

elkaar, maar ook daarbuiten is er informeel contact.

Onderzoeksinstellingen kunnen tijdens deze bijeen­

komsten signaleren welke ontwikkelingen commercieel interes­

sant zijn, en hoe de resultaten toegepast kunnen worden in

een product of industrieel proces. Voor promovendi en post­

docs zijn de bijeenkomsten interessant om kennis te maken

met het bedrijfs leven en waardevolle contacten te leggen.

‘STW is niet alleen onmisbaar om de financiële steun,

maar vooral vanwege het samenbrengen van alle verschillende

partijen’, zegt Riender Happee, automotive­onderzoeker aan

de TU Delft in het relatiemagazine van STW. Het team van

Happee doet onderzoek naar de betrouwbaarheid van camera­

en radarsystemen voor zelfrijdende auto’s. Bij de STW­projecten

van Happee zijn veel commerciële partijen betrokken, zoals

Nissan, Toyota, NXP, DLR en TomTom. Maar ook Rijkswaterstaat

en de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid

investeren graag in kennis die de veiligheid op de weg ten

goede komt.

Binnen de auto­industrie is de motivatie groot om

slimme assistentiesystemen en (semi­)autonome auto’s op de

markt te brengen. Happee: ‘Natuurlijk zou de zelfrijdende auto

er ook wel komen zonder die (STW­)projecten, alleen zou onze

kennis er dan niet bij worden betrokken. De rol van Nederland

zou dan veel kleiner zijn.’

“Voor promovendi en postdocs zijnde bijeenkomsten interessant om kennis te maken met het bedrijfs-leven en waardevolle contacten te leggen”

1716

ooK BEdrijvEN moESTEN iNvESTErEN Deregeringwildecoûtequecoûtevoorkomendat

deoverheidzougaansturenviaregelsensubsidies.In

plaatsdaarvanmoestenNederlandsebedrijven‘deruimte

krijgenomteondernemen,teinvesteren,teinnoveren

enteexporteren,’alduseenrapportdatministerMaxime

VerhagenvanEZop13september2011aanboodaande

TweedeKamer.Inhetrapportverzochthijde‘topteams’

binnendenegentopsectorenconcretevoorstellentedoen

omdeNederlandseconcurrentiekrachtteversterken.

Infeitewasdeachterliggendegedachtevandit

allesdatbedrijvenmeerzoudenmoeteninvesterenin

hunonderzoeksafdelingen.Tegelijkertijdwerdenzemet

zachtehandrichtingdeuniversiteitengeduwd,omdat

daarmeerpotentieeltoepasbarekennisaanwezigwas

daninmenigdirectiekamerbeseftwerd.Kennisdieniet

alleenmacht,maarvooralookhandelkonvertegenwoor-

digen.Hetkabinethaddanookgroteambities.In2020

moestNederlandtotindetopvijfvandegrootstekennis-

economieënterwereldzijndoorgedrongen.Bovendien

moestendeNederlandseR&D-inspanningenindatzelfde

jaargestegenzijntoteenrobuuste2,5procentvanhet

BBP(BrutoBinnenlandsProduct).

Omdiedoelentekunnenbehalenbesloothetkabinet

19‘TopconsortiavoorKennisenInnovatie’(TKI’s)opte

richten,waarinpubliekeenprivatepartijeneendrachtig

zoudensamenwerken.40procentvandefinanciering

moestafkomstigzijnvanhetbedrijfsleven.Intotaalging

hetomeenenormeinvestering:deconsortiazoudenin

deperiodevan2012tot2015samendebeschikkingkrijgen

overcircazevenmiljardeuro.

mEEST coNcurrErENdEEcoNomiEëN Hetzounietgeheelbezijdendewaarheidzijn

hettopsectorenbeleidalsgefundenes FressenvoorSTW

tebetitelen.‘STWheefthettopsectorenbeleidmeteen

omarmd,’zegtvoorzitterTonvanderSteenvanSTW.

‘Hetpasteimmersheelgoedbijdemanierwaaropwe

altijdalwerkten.’

Dieervaringzouzichbijdeuitvoeringvanhettop-

sectorenbeleiddubbelendwarsterugbetalen.‘Hoewelwij

binnenNWOmaareenvandenegengebiedenzijn,zijn

wijquatopsectorenbeleiddegrootstespeler,’zegtVander

Steen.‘DeervaringdieSTWalhadmetpubliek-private

samenwerkingisNWOtoengoedvanpasgekomen,’

beaamtookDeGroene.

Hettopsectorenbeleidbetreftnegensectoren,

waarvanHighTechSystemen&Materialen(HTSM)vooral

voorrekeningvanSTWkomt.Voorelkesectorwordteen

‘topteam’ingesteld,metaanhethoofdeenboegbeeld

uitdesector.VoorHTSM,bijvoorbeeld,isdatAmandus

Lundqvist–eerderalgemeendirecteurvanIBMen

voorzittervanhetcollegevanbestuurvandeTechnische

UniversiteitEindhoven.

VolgensLundqvistzijndeeerstevijfjaarvanhettop-

sectorenbeleidheelvruchtbaargeweest.‘Indeafgelopen

vijfjaarzagenweeentoenameinhetaantalpubliek-private

samenwerkingen’,zegtLundqvistoptopsectoren.nl.

‘DaarmeelooptNederlandvooroptenopzichtevande

restvandewereld.’

1918

‘Deveranderingendiewedoorvoerenpassenbij

dezetijd,’aldusVanderSteen.‘Vanafhetbeginbestond

hetideedatSTWspoedigzouopgaaninNWO,’zegtvoor-

maligcommunicatieadviseurvanSTWHeinMeijers.Dat

datdecennialangnietgebeurdeheeftsomsspanningen

opgeleverd,zoerkenthij.‘MaardieraaktenSTWnietzo,

omdatdestichtingbuitenkijfgoedbleekinvalorisatie.’

‘DatSTWnodigwas,geeftdegeboorteervanaan,’zegt

voormaligSTW-directeur(2007-2015)EppoBruins.‘STW

werdalstegendraadsgezien,alsandersenrebels.Maarik

durfweltestellendatonzevisieopwetenschapsfinancie-

ringinmiddelsbreedgeaccepteerdis.’

MeijersdenktdatSTWhaartweedelevenalshet

nieuweNWO-domeinToegepasteenTechnischeWeten-

schappenmetvertrouwentegemoetkanzien.‘STW

heeftzichaldiejarenwetentehandhavenomdaternu

eenmaalderoepbestaatomtoepasbarewetenschap,’zegt

hij.‘Deorganisatiebeschiktovereengeweldignetwerk

inzoweldewetenschapalshetbedrijfsleven,enisnauw

verbondenmetdedrietechnischeuniversiteiten.Bovenal

pastSTWperfectindetijdgeest.’

‘DeovergangnaarhetnieuweNWOheeftgevolgen

vooreendeelvanhetNWO-enSTW-personeel,ennatuur-

lijkkomterdezerdagenooksentimentaliteitbovendrij-

ven,’zegtVanderSteen.‘Daarhebikbegripvoor,maar

infeiteheeftSTWeenuitstekendefunderinggelegdvoor

TTW.IkziedetoekomstineennieuwNWOvolvertrou-

wentegemoet.’

HetnieuweNWOrichtzichvolgensdestuurgroep

‘meeropsamenwerking,gaatflexibelerinspelenop

ontwikkelingenindewetenschapenzalsamenwerking

binnendewetenschapenmetdemaatschappijversterken.’

NWO-directeurDeGroene:‘AllehuidigeNWO-onderdelen

doengoedwerk,maardedynamiekindehedendaagse

wetenschapisinter-enmultidisciplinair.Wehebbente

makenmettopsectorenenmetmaatschappelijkekwesties

alsklimaatverandering,vergrijzingenenergie.Devraag-

stukkendiedaarspelenstorenzichnietaandegrenzen

vandisciplines.Dehistorischgegroeideorganisatie-

structuurvanNWObegondaaromsteedsmeerindeweg

tezitten.DeintegratievanSTWpastdusineenbredere

analyse.’

vEraNdEriNgEN PaSSEN Bij dEzE Tijd ‘BijhetovergaanvanSTWinhetTTW-domein,

zaldekerncompetentievaninnovatiefentoegepast

onderzoekfaciliterencentraalblijvenstaan,’aldushet

Integraalhoofdontwerp.‘DekennisenkundevanSTW

ophetgebiedvanpubliek-privatesamenwerkingzalnu

echterbrederbeschikbaarkomen,inclusiefexpertiseop

hetgebiedvanintellectueel-eigendomsrechtenopde

uitkomstenvanwetenschappelijkonderzoekafkomstig

uitpubliek-privatesamenwerking.’

‘2017wordteenovergangsjaarvoorhetaanpassen

vandefinancieringsinstrumenten,’zegtVanderSteen.

NWOstreefternaaromdenieuwefinancieringsinstru-

mentenuiterlijkop1januari2018vanstarttelatengaan.

Debudgettenvandehuidigegebiedenenstichtingen

gaandaarbijovernaardenieuwedomeinen.Hetisdusde

bedoelingominhetvernieuwdeNWOdefinancierings-

instrumentenvandeafzonderlijkeNWO-onderdelen

beteropelkaaraftestemmenen,waardatmogelijkis,te

latenfuseren.Hetgrotevoordeeldaarvanisdathetvoor

wetenschappersduidelijkerwordtbijwelkloketzeterecht

kunnenmethunonderzoeksideeën.‘Datwasindeoude

situatienogaleensonduidelijkomdatdevoorwaarden

vanSTWweeranderswarendandievanbijvoorbeeld

FOM,’zegtDeGroene.‘Ditiseenvandenadrukkelijke

voordelenvandezetransitie.’

Eengoedvoorbeeldvanzo’nsamenwerkingishet

HolstCentreopdeHighTechCampusinEindhoven.

‘Onlangshebbenwedecontinuïteitvandefinanciering

vanditinstituutzekergesteld,’aldusLundqvist.‘Detop-

sectorHTSMsloegdehandenineenmethetministerie

vanEconomischeZaken,deprovincieNoord-Brabanten

TNO,zodathetHolstCentresamenmethetbedrijfsleven

verderkanwerkenaandeontwikkelingvandraadloze

sensorenenflexibeleelektronica.’

Dehamvraagisnatuurlijkofhettopsectorenbeleid

inderdaaddeNederlandseconcurrentiekrachtheeft

versterkt,zoalsVerhagenin2011voorogenstond.Zijn

opvolgerHenkKampvondafgelopenoktoberinNRC

Handelsbladvanwel.‘Tweeonderliggenderapportages,

vanhetCBSendeAdviesraadvoorwetenschap,technolo-

gieeninnovatie(AWTI)latenvolgenshetkabinetziendat

aantweevandedriehoofddoelstellingenvanhettopsec-

torenbeleidisvoldaan.Nederlandbehoortinmiddelstot

detopvijfvande‘meestconcurrerendeeconomieën’ter

wereld.Enbedrijvenenoverheidinvesterensamenvoor

ruimeenmiljardeuro,waarbijdeprivatesectorbijnade

helftvandefinancieringvoorzijnrekeningneemt.’

Datiseenhogerpercentagedande40procentdie

inhetoorspronkelijkeplanbeoogdwerd.Ookinabsolute

bedragenvallendeinvesteringenhogeruitdandedoel-

stellingwas.Alleendedoelstellingdatin2020hetbudget

vooronderzoekenontwikkeling2,5procentvanhetBBP

zoumoetentebedragen,hangtnogindelucht.Momen-

teelbedraagtdatpercentagecirca2procent.

BESTuurSSTrucTuur vaN NWo Hettopsectorenbeleidisweliswaarsuccesvol,maar

toontookaandatmodernewetenschapenvalorisatie

gebaatzijnbijeenzogrootmogelijkeintegratievande

betrokkeninstellingen–omdeefficiëntieteoptimalise-

renenverkokeringtevoorkomen.Tegendieachtergrond

presenteerdehetministerievanOnderwijs,Cultuuren

Wetenschappenop25november2014hetrapportWeten-

schapsvisie 2025: keuzes voor de toekomst.

VolgensdeWetenschapsvisie‘vraagtdemaatschappij

omeenanderegovernance-structuurvanNWO’.Met

anderewoorden:debestuursstructuurzouflinkopde

schopmoeten.DevoormaligeLeidserectormagnificusen

KNAW-lidDouweBreimerwerdgevraagdeenwerkgroep

teleidendiezouuitdokterenhoeeennieuwestructuurer

uitzoumoetenzien.

Deconclusieluiddedatdenegengebiedenworden

omgevormdtotvierdomeinen.NWOkrijgteenRaad

vanBestuurvanzespersonen.Viervanhenhebbeneen

domeininhunportefeuilleenzijntevensvoorzittervan

eendomeinbestuur.DeSTW-voorzitterkrijgtduseen

vasteplaatsinhetNWO-bestuur.

NadatstaatssecretarisSanderDekkervanOCWdeze

nieuwestructuurmiddelseenbriefaandeTweedeKamer

geaccordeerdhad,werdinmei2015eenstuurgroepTran-

sitieopgerichtomdebeleidsdoelstellinginwerkelijkheid

omtezetten.Erwerdennietminderdanvijftienwerk-

groepenvanNWO-betrokkenengevormd.Diebrachtenin

januari2016hunadviezenuit.DestuurgroepTransitie

verwerktedezeopzijnbeurtineen‘integraalhoofdont-

werp’,datinmaart2016werdgepresenteerd.

Volgensdithoofdontwerpwordendeactiviteiten

vandestichtingSTWvanaf2017ondergebrachtinhet

nieuweNWO-domeinToegepasteenTechnischeWeten-

schappen(TTW).Deanderedomeinenzijnoverigens

ExacteenNatuurwetenschappen,SocialeenGeestes-

wetenschappenen–vanaf2019–Zorgonderzoeken

Medischewetenschappen(ZonMw).

2121

ProgrAm offiCEr ‘Kees le Pair heeft STW heel slim bedacht,’ zegt voormalig

voorzitter (1995­2004) van STW Patrick Dewilde, tevens

oud­ directeur van het Institute for Advanced Study van de

Technische Universität München. ‘Het bestuur beoordeelt de

projecten niet.’ Cruciaal in de opzet van STW is de rol van de

zogenoemde ‘program officers’. ‘Die worden geïmpregneerd

met de boodschap: de geleerden zijn belangrijk – niet wij.

En het geld is van de belastingbetaler – niet van ons.’

Het zijn de program officers die de projectvoorstellen

ver zamelen. Ze vragen over elk project advies aan experts,

die ze wereldwijd zoeken. De aanvrager kan zich tegen kritiek

verweren, waarna een telkens wisselende jury projecten,

adviezen en verweer vergelijkend beoordelen op kwaliteit en

utilisatie. Wanneer een voorstel het haalt, blijft de program

officer nauw betrokken. ‘Zo ongeveer vanaf 2004 is daarbij het

begrip ‘valorisatie’ steeds meer in zwang gekomen,’ zegt voor­

malig (2007­2015) STW­directeur Eppo Bruins, tegenwoordig

Tweede Kamerlid namens de ChristenUnie.

Valorisatie betekent dat wetenschappelijke kennis op

termijn door een bedrijf te gelde kan worden gemaakt. En dat

is minder gemakkelijk dan het klinkt, zegt voormalig adjunct­

directeur van STW Chris Mombers. ‘Er gaapt een flinke cultuur­

kloof tussen commercie en wetenschap,’ zegt hij. Dat betekent

dat je als program officer soms op het scherpst van de snede

moet opereren. Dan moet je bijvoorbeeld uitleggen dat weten­

schappers niet altijd naar de pijpen van de marketingmanager

hoeven te dansen. Of – omgekeerd – dat meebetalende

bedrijven echt inspraak moeten hebben. Ook heb ik mee­

gemaakt dat concurrerende bedrijven elkaar het vel over de

oren probeerden te trekken of wel erg terughoudend waren

in hun communicatie.’

SCHErP bEEldde dutch open Tower telescoop op het canarische eiland la Palma staat op een open vakwerkconstructie van 15 meter hoogte, waardoor temperatuurfluctuaties rond de telescoop minimaal zijn. dat geeft scherpe astronomische beelden. in 2012 is de telescoop stilgelegd.

2120

232222 23

SigNAlEN VAN HEmEl EN AArdEde duizenden antennes die radiotelescoop lofar vormen, pikken hemelsignalen op met veel ruis. Een zogeheten nulling uit correlatietechnieken hielp storingen te onderdrukken. Sterrenkundigen proberen nu met lofar het prille begin van de aarde waar te nemen. de telescoop wordt ook gebruikt voor precisielandbouw en het karteren van de bodem in Noord-Nederland.

mri-gElEidE rAdioTHErAPiEinstallatie van een gecombineerde mri-scanner en versneller bij het umc utrecht. daarmee krijgen patiënten straks tijdens de bestraling een mri-scan, waardoor de straling op de juiste plek komt. het prototype is ontwikkeld door Elekta en Philips.

25

iNSPirATor Simon Stevin, naar wie STW haar jaarlijkse prijzen heeft

vernoemd, is een uitgelezen voorbeeld van een wetenschapper

met focus op toepassing. Hij werd in 1548 geboren in Brugge.

Rond 1581 vertrok hij naar Leiden. Stevin vond het decimale

stelsel voor breuken uit en gaf de vestingbouw een wiskundige

grondslag. In zijn boek De Hemelloop uit 1608 wierp hij zich

op als een van de eerste verdedigers van het systeem van

Copernicus. Ook verklaarde Stevin de getijden met de aan­

trekkingskracht van de maan. Het Nederlands werd dankzij

Stevin verrijkt met eigen woorden zoals ‘wiskunde’, ‘natuur­

kunde’, ‘scheikunde’ en ‘wijsbegeerte’. Daarnaast ontwierp hij

een zeilwagen, die twee eeuwen (!) in gebruik bleef om

buitenlandse gasten te imponeren. Hij verbeterde ook

bestaande technieken voor – bijvoorbeeld – het wegpompen

van water uit drassige gebieden. Zijn faam reikte tot over de

grenzen. Zo stelde hij een plan op voor het verdiepen van de

haven van Dantzig.

‘Ik vind Simon Stevin een inspirerend voorbeeld, omdat

hij fundamentele wetenschappen als wiskunde en natuurkunde

gebruikte voor oplossingen in bijvoorbeeld de waterbouw­

kunde,’ zegt Suzanne Hulscher, hoogleraar waterbouwkunde

en ­management aan de Universiteit Twente en Simon Stevin

Meester 2016. ‘Ik zie mij zelf ook als iemand die deze brug slaat

tussen theorie en praktijk.’

De Simon Stevin­prijzen worden uitgereikt op het jaar­

congres van STW, en zijn bedoeld voor promovendi, (onlangs)

gepromoveerden en prominente gevestigde onderzoekers. Ze

bekronen de combinatie van onderzoek en de valorisatie van

de resultaten van dat onderzoek. Voor jonge onderzoekers geldt

de prijs als stimulans, voor senior­onderzoekers als bekroning.

24

krooNTANdWiElNederlandse ingenieurs boren miljoenenmarkt aan’, kopte NRC in 1991. Kroontandwielen, met tanden bovenop in plaats van aan de zijkant, waren een veelbelovend alternatief voor conische tandwielen. Toch ging spin-off crown gear failliet, het tandwiel maakte (te) lang een irritant geluid.

272626 27

AuTomATiSCHE rAAmVErduiSTEriNgde academische ondernemer Peer+ ontwikkelde ‘slim glas’ dat automatisch de hoeveelheid binnenkomende licht regelt. Kantoormedewerkers kunnen zelf instellen hoe licht of donker ze het willen hebben. Bij het duitse bedrijf merck zijn de eerste slimme verduisterende ramen in gebruik. Bezoekers mogen daar de ramen zelf uitproberen.

2928

gASkErNrEACTorin 1987 werkte jacob Kistemaker het idee van een gaskernreactor uit. het was gebaseerd op de splijting van uranium 235 of plutonium 239 dat als fluoride in gasvorm in de reactorkamer aanwezig is. die reactor is er niet gekomen vanwege, zoals Kistemaker aan STW schreef, ‘het toch wel futuristische karakter van dit concept.’

3130 31

AANlokkElijkE zWEETSokmuggen blijken te reageren op een mengsel van melkzuur, ammonium en de geur van zweetsokken. dat hebben Wageningse entomologen ontdekt met veldexperimenten in gambia. doel is om de malariamuggen in de val te lokken met een effectief geurmengsel.

SimoN STEViN mEESTErS De erkenning van de STW­methode onderstreept het

emancipatieproces dat de toegepaste wetenschappen de

afgelopen decennia onmiskenbaar hebben doorgemaakt.

Voormalig STW­directeur Eppo Bruins: ‘Technische weten­

schappen werden aanvankelijk niet eens als wetenschap

gezien’.

‘Vroeger werden de toegepaste wetenschappen als

het domein van ingenieurs gezien,’ zegt voormalig adjunct­

directeur van STW Chris Mombers. ‘Le Poole’s adagium

‘goede natuurkunde waar anderen op zitten te wachten’ is

geëvolueerd tot ‘alle wetenschap waar een derde partij wat

aan heeft’. Niet per se ingenieurswetenschap dus. Dat kun je

beslist als emancipatie zien.’

Deze emancipatie wordt volgens Mombers bijvoorbeeld

belichaamd door de Simon Stevin­prijzen voor de combinatie

van onderzoek en valorisatie van resultaten uit dat onderzoek.

‘Een NWO­Spinozapremie komt maar zelden terecht bij toe­

gepaste wetenschappen. Mijn onderbuikgevoel zegt dat iemand

als Maarten Steinbuch (Simon Stevin Meester in 2016, naast

Suzanne Hulscher) die moeilijk zou hebben kunnen winnen.

Hij is typisch iemand die je met een andere lat moet beoor­

delen, waarop excellentie heel anders wordt gedefinieerd dan

met een citatie­index. De Simon Stevin­prijs weegt nadrukkelijk

mee hoeveel succes iemand heeft in het goedgekeurd krijgen

van toepassingsgerichte onderzoeksvoorstellen en de inzet

voor valorisatie.’

30

333232 33

STormVloEd oNTHulT STormVloEdEen stormvloed in november 2007 ontsloot een geologisch archief in de duinen bij heemskerk (op de foto te zien aan de horizontale kalklagen). met de door hem ontwikkelde luminescentiemeting kon geoloog jakob Wallinga bepalen wanneer de zandkorrels voor het laatst aan zonlicht blootgesteld waren. zo weten we nu dat er in 1775 of 1776 een extreme stormvloed moet zijn geweest.

zuiVErE luCHTonweer produceert antimaterie in de vorm van positronen. delftse en amsterdamse onderzoekers kunnen met kunstmatige ‘minibliksems’ lucht van bijvoorbeeld snelwegen of varkensstallen zuiveren. Een pilot unit kan in het veld 10.000 m3 lucht per uur reinigen.

353434 35

EffiCiëNTErE ENErgiECENTrAlEde algemene gaswet van Boyle en gay-lussac geldt niet voor gassen dicht bij het condensatiepunt. maar deze delftse buis houdt verdampte vloeistof constant, wat inzicht geeft in nog onbekende stromingseigenschappen van siliconenolies. dit leidt tot meer rendement bij energiecentrales die restwarmte halen uit motoren, geconcentreerde zonnestraling en verbranding van biomassa.

3736

iNTEllECTuEEl EigENdom In 2013 kwam vanuit het kabinet het verzoek om heldere

afspraken te maken over spelregels voor publiek­private

samenwerking, waaronder het intellectueel eigendom (IE).

‘Over IE­beleid bestaat nu eenmaal altijd discussie,’ zegt

STW­voorzitter Ton van der Steen. ‘De bedrijven zouden het

zich teveel toe­eigenen, de universiteiten zouden het te

gemakkelijk vrijgeven – er is altijd sprake van een krachtenspel.

Over patenten hangen permanent de nodige illusies in de

lucht, en er wordt veel, heel veel over gediscussieerd.’

In reactie op het verzoek boden de Nederlandse kennis­

instellingen – waaronder NWO – en bedrijven medio 2013 de

Tweede Kamer de nota Spelregels voor publiek-private samen-

werking aan. De nieuwe spelregels zorgen ervoor dat bedrijven

meer zekerheid hebben over de uitkomst van cofinanciering.

Tegelijkertijd blijven onderzoekers onbekommerd de vrijheid

houden te publiceren over hun onderzoeksresultaten.

In 2014 heeft STW deze nieuwe spelregels in haar voor­

waarden verwerkt. Sinds 15 april 2015 biedt STW kennis­

instellingen ook de mogelijkheid om met partijen waarmee zij

samen werken eigen IE & publicatie (IE&P) afspraken te maken.

Zoals bij onderzoekers en medefinanciers die al weten hoe ze

willen gaan samenwerken, kan een meer neutrale en bemidde­

lende rol van STW helpen onderzoek sneller op te starten.

Na een pilot bij de HTSM­call gaven bedrijven en kennis­

instellingen aan dat publiek­private samenwerkingen sindsdien

sneller tot stand komen.

‘De manier waarop STW het IE­beleid geregeld heeft,

wordt algeheel erkend als best­practice,’ zegt Van der Steen.

‘Er zit dan ook 35 jaar aan ervaringen en aanpassingen in.’

37

PlAfoNdSde Eindhovense hoogleraar Bouwmaterialen jos Brouwers (rechts) is in gesprek met john van Eijk van plafondplatenproducent KNauf insulation, tijdens een gebruikers-commissiebijeenkomst over bindmiddelen voor houtwolcementplaten.

3938 39

zElfrEiNigENdE VuilNiSbErgin 2016 startte in almere, Bergen op zoom en middenmeer een tienjarige praktijkstudie naar duurzaam afvalbeheer. het onderzoek richt zich op het effect van inbrengen van water en lucht in stortplaatsen, zodat die zich via natuurlijke afbraakprocessen zelf reinigen.

rioolbEHEEronderhoud van het riool, 1,5 miljard euro per jaar, kan goedkoper als je weet wanneer een leiding aan vervanging toe is. Nu gebeurt dat op basis van leeftijd en camera- inspectie. Nieuwe technieken moeten de sterkte en conditie nauwkeuriger gaan bepalen.

41

klAPSCHAATS De klapschaats is niet meer weg te denken uit de professi­

onele schaatswereld. Aanvankelijk wilden de schaatsers weinig

weten van deze sportinnovatie. Dat veranderde radicaal in

1997, toen Tonny de Jong als eerste professionele schaatsster

de klapschaatsen ombond en prompt de hegemonie van de

Duitse Gunda Niemann doorbrak. Een jaar later, tijdens de

Olympische Spelen in Nagano, reed vrijwel iedere schaatser

op klapschaatsen.

Het besluit om een klapschaats te gaan bouwen werd in

1984 genomen door het vergelijken van de afzet op de schaats

met afzetten bij springen in de atletiek. Hieruit bleek dat bij de

afzet de schaats al los is van het ijs voordat de knie gestrekt is,

terwijl springers en ook hardlopers aan het einde van hun pas

een krachtige enkelstrekking inzetten. Dit was bij de normale

schaats niet mogelijk, waardoor er veel kracht verloren ging.

De schoen van een klapschaats kan draaien ten opzichte

van het glij­ijzer. Het draaipunt zit onder de bal van de voet.

Het klapmechanisme stelt de schaatser in staat om vollediger

af te zetten en de kniestrekkers en de kuitspieren meer arbeid

te laten leveren dan dat er op noren gebeurt. Als de schaats

wordt opgetild klapt het ijzer weer terug naar de schoen waar­

door de schaatser de schaats weer opnieuw neer kan zetten.

STW financierde hiertoe een onderzoek aan de Vrije Universiteit

Amsterdam dat leidde tot de klapschaats. In de gebruikers­

commissie zaten schaatsfabrikant Viking en Nederlandse

schaatscoaches.

40

43424242 43

STErkEr brugdEkStalen bruggen in Nederland slijten sneller dan verwacht. het staal raakt ‘vermoeid’ door toenemend verkeer en daarmee lokale wielbelastingen. uit praktijkproeven door rijkswaterstaat kwam een nieuw soort brugdek naar voren, dat meteen toegepast is op de moerdijkbrug in de a16 en de brug in de a27 bij hagestein. vijftien andere bruggen volgen.

45

zuiVEr ExPorT- ProduCT De zuivering van afvalwater is een kostbaar en energie ­

ver slindend proces. Een nieuwe zuiveringstechnologie genaamd

Nereda, die werd ontwikkeld in een STW­project, rekent af

met deze nadelen. De technologie is gestaag bezig een ware

revolutie te veroorzaken in de wereld van de afwaterzuivering.

Met Nereda­technologie is het mogelijk om huishoudelijk

en bedrijfsafvalwater duurzaam en energiezuinig te zuiveren.

De bacteriën die in de rioolwaterzuivering het water schoon

eten (ze zetten ammonium, fosfaat en organische koolstof om),

vormen bij deze technologie compacte bolletjes die gemakke­

lijk bezinken en zo efficiënt scheiden van het schone water.

Een Nereda­installatie kan op een kleiner oppervlak gebouwd

worden dan klassieke installaties, gebruikt ruim 30 procent

minder energie en is 20 procent goedkoper dan bestaande

installaties.

De rioolwaterzuiveringsinstallatie Epe van Waterschap

Veluwe was in 2012 de eerste die op praktijkschaal volledig met

Nereda­ technologie ging zuiveren. Inmiddels kan de techno logie

rekenen op wereldwijde belangstelling. Ingenieursbureau

Royal HaskoningDHV gaat de komende tien jaar de Nereda­

technologie leveren aan India en Zwitserland. Deze energie­

zuinige vorm van afvalwaterzuivering is al geïntroduceerd in

Brazilië, Australië, het Verenigd Koninkrijk en Ierland.

Het STW­onderzoek dat aan de basis van het succes

stond, werd uitgevoerd aan de Technische Universiteit Delft.

In een publiek­private samenwerking werd de technologie

doorontwikkeld door de Stichting Toegepast Onderzoek

Waterbeheer (STOWA), advies­ en ingenieursbureau DHV

en zes waterschappen.

44 45

47464646 47

oPErErEN iN HET brEiNde tentakels van een inktvis stonden model voor dit flexibele instrument voor zogeheten sleutelgatoperaties. Paul Breedveld van de Tu delft wil zo complexe hersenoperaties via het neusgat mogelijk maken.

grillig ElEkTriCiTEiTSNETgebruikerscommissie bij NXP. albert molderink (links) werkt aan smart grids, die het elektriciteitsnet helpen beheren bij een grillig aanbod door zonne- en windenergie. maarten Pennings van NXP verzamelt specificaties om chips voor smart grids te kunnen produceren.

4948

oNTWikkEliNg VAN riViErmoNdiNgENdit is de metronoom, een utrechtse bak van 20 bij 3 meter die gestaag kantelt en zo getijdebewegingen simuleert. daarmee bootst maarten Kleinhans het verloop van riviermondingen na, samen met rijkswaterstaat, Nioz, arcadis en royal haskoningdhv.

5150

liCHT EN STErk Lichte en sterke materialen zijn niet alleen interessant

voor vliegtuigen, maar ook voor auto’s, veiligheidshelmen,

hockeysticks, kunstheupen en kogelwerende vesten. Hoe lichter

hoe beter, als het maar sterk blijft. Zogeheten vezella minaten

combineren een grote sterkte met een minimaal gewicht.

Ze bestaan uit afwisselende dunne lagen van aluminium en

met vezel versterkte plastic composieten.

In de jaren zeventig maakte men voor het eerst dit soort

gelaagde structuren. Omdat ze bestaan uit dunne lagen

metaal platen en fiberlagen die in één specifieke richting liggen,

is het materiaal bestand tegen scheuren. Die inkapseling werkt

in meerdere richtingen. Het laminaatmateriaal Glare, dat mede

dankzij STW­onderzoek vorm kreeg, kan weerstand bieden aan

vermoeiing in meerdere richtingen. Dat maakt het uitermate

geschikt voor vliegtuigrompen, zoals die van de Airbus A380.

Een voorganger van Glare kent eveneens een STW­

geschiedenis. In 1981 introduceerde Baud Vogelesang van de

TU Delft het materiaal Arall als eerste commerciële vezel­

laminaat. Dit materiaal werd ontwikkeld met steun van STW,

wiens toenmalige bestuur de ideeën van Vogelesang niet

alleen controversieel, maar ook zeer kansrijk achtte. In plaats

van het glas dat tegenwoordig in Glare zit, bestond Arall uit

aramide fiberlagen die werden afgewisseld met aluminium­

plakken. Het materiaal werd gebruikt in een paar kleine vlieg­

tuigonderdelen, maar had structurele beperkingen waardoor

verder gebruik niet mogelijk was. Glare werd deels ontwikkeld

om die problemen op te lossen.

Fokker, Airbus, Alcoa en Akzo zijn in verschillende fases

betrokken geweest bij de ontwikkeling van het materiaal.

Uiteindelijk maakte Stork Aerospace het materiaal geschikt

voor de industrie.

“uitermate geschikt voor gebruik in vliegtuigrompen, zoals die van de Airbus A380”

5352

VErzWikTE ENkElSportblessures die kraakbeen in het gewricht beschadigen, zoals enkelverzwikkingen, moeten worden behandeld om gewrichts- slijtage te voorkomen. Een nieuwe, flexibele hogedrukslang boort gaatjes met een scherpe waterstraal aan de zijkant van de instrumenttip. groot voordeel: de waterstraal kan ieder plekje in het gewricht bereiken en laat gezond weefsel ongemoeid.

5252 53

55545454 55

STillE VrACHTWAgENgebruikerscommissie bij daf Trucks. links staat hoogleraar ines lopez arteaga van de Technische universiteit Eindhoven, middenrechts staat numeriek-akoesticus jos van heck van daf Trucks. het project moet leiden tot geluidspanelen die zowel hoge tonen als lage tonen dempen. daar zijn niet alleen omwonenden maar ook de chauffeur in zijn cabine bij gebaat.

WATErkEriNgdijken gebruiken we allang niet meer uitsluitend als waterkering. dijken krijgen ook functies als recreatie, natuur, transport en energie. onderzoekers uit uiteenlopende vakgebieden gaan nu integraal na hoe we dijken het best kunnen benutten.

57

orgAAN-TrANSPlANTATiE Als een donororgaan te lang onderweg is van de donor

naar de ontvangende patiënt, raakt het weefsel zodanig

be schadigd dat het orgaan onbruikbaar raakt voor trans­

plantatie. Organ Assist ontwikkelde een systeem dat het

orgaan doorspoelt met een op bloed lijkende vloeistof waar

zuurstof in zit. Na enkele uren spoelen is zo’n aangedaan

orgaan weer genoeg opgeknapt om alsnog getransplanteerd te

kunnen worden. Het bedrijf heeft al systemen voor kwaliteits­

verbetering van levers, nieren en longen.

Inmiddels zijn er wereldwijd ruim vijftig van deze apparaten

in gebruik bij transplantatieafdelingen in ziekenhuizen. In een

groot Europees klinisch project kijken onderzoekers nu

wanneer de spoelingen van Organ Assist het meest effectief

zijn: tijdens het gehele orgaantransport of alleen na aankomst

in het transplantatieziekenhuis.

De geschiedenis van Organ Assist begon met de toe­

kenning van een STW­financiering in het najaar van 1998.

Dankzij die financiering konden twee promovendi van start

met onderzoek naar simulaties, testopstellingen en prototypen

van orgaan perfusiesystemen. Het onderzoek en het prototype

dat daaruit voortkwam, vormden in de zomer van 2003 de

basis voor een octrooiaanvraag door STW. Het octrooi was van

groot belang voor de startfase van Organ Assist. Doordat de

kennis was beschermd, kon Organ Assist gemakkelijker nieuwe

financiers aantrekken die nodig waren om door te groeien tot

een succes volle onderneming.

56

59585858 59

SEmi-AuToNomE AuTozelfrijdende auto’s kunnen het fileleed fors verminderen. maar voordat de handen van het stuur kunnen, moet de auto doorhebben wanneer de bestuurder de controle weer moet overnemen, zoals bij slecht weer of een vuile sensor. riender happee (Tu delft) werkt hieraan met commerciële en maatschappelijke partners in de automotive-sector.

6160

bESTrAlENdE bollETjES Kanker heeft er een nieuwe vijand bij: microscopisch

kleine bolletjes die de tumor van binnenuit bestralen, en goed

te volgen zijn op MRI­scans. Bij deze nieuwe behandeling

worden radioactieve bolletjes in de bloedbaan van de lever­

slagader gebracht. De bolletjes lopen vervolgens vast in de aller­

kleinste bloedvaatjes in en rond de levertumoren. Ze geven hun

straling daardoor dichtbij de tumor af. Het grote voordeel van

deze bestraling is dat het zeer specifiek te richten is op tumor­

weefsel, zodat niet het gehele lichaam lijdt onder de bestraling.

Medisch­bioloog Frank Nijsen is mede­uitvinder van de

holmium technologie, en leider van het STW­project waarin de

technologie werd ontwikkeld. Al sinds 1994, nog voor hij ook maar

afgestudeerd was, werkt Nijsen aan de bolletjes. Samen met

oncoloog Bernard Zonnenberg en radiochemicus Fred van het

Schip begon hij met het ontwikkelen van een nieuwe therapie

om levertumoren te kunnen behandelen. Sinds 2009 worden

met regelmaat patiënten met holmiumbolletjes behandeld.

De productie van de holmiumbolletjes vindt nu nog plaats

bij het UMC Utrecht, maar de spin­off Quirem Medical neemt

dat in de toekomst over. Het bedrijf brengt de bolletjes op de

markt onder de merknaam QuiremSpheres. Ook dat gebeurt

onder leiding van Nijsen. In april 2015 verwierf Quirem Medical

het CE­keurmerk voor de holmium­microsferen, wat betekent

dat het bedrijf ze op de Europese markt kan brengen.

STW speelde een cruciale rol. Subsidies uit het Open

Technologieprogramma van STW gaven de eerste aanzet.

Ook ontving Nijsen een Veni­beurs van STW, en kon Quirem

Medical dankzij twee Valorisation Grants een haalbaarheids­

studie uitvoeren en de transitie van academische start­up tot

‘echt’ bedrijf doormaken.

“Sinds 2009 worden patiënten met holmiumbolletjes behandeld”

63626262 63

NATuurlijkE kuSTbESCHErmiNgde zuidgors in zeeland is een schor, een begroeid gebied dat bij hoog water overloopt en de golven dempt. Nioz en Tu delft ontrafelden de kantelpunten in het ontwikkelingsproces: wanneer begint erosie en wanneer begint een schor te groeien? die kennis blijkt ook toepasbaar in de restauratie van andere bedreigde kustvegetaties als mangroven en zeegrasvelden.

mEEr zoNNE-ENErgiEEen conventionele zonnecel zet slechts een klein deel van het zonlicht om in stroom: infrarood wordt niet geabsorbeerd en ultraviolet geeft energieverlies. Een laag silicium-nanokristallen op de zonnecel kan het zonnespectrum veranderen. hier wordt groen laserlicht omgezet in geel licht.

65

STillE koElkAST De koelkasten die nu (nog) in onze keukens staan koelen

ons voedsel met energievretende pompen die trillen, relatief

snel slijten en werken met schadelijke koelgassen. Dat kan

beter, wisten Ekkes Brück en collega’s van de Universiteit van

Amsterdam al in 2002. In een gecombineerd STW/NWO­

pionierproject werkten zij aan een nieuwe klasse materialen

genaamd magnetocalorische materialen, die warm worden in

een magnetisch veld, en juist afkoelen als je dat veld weghaalt.

Op basis van die materialen moet het mogelijk zijn om een

nieuwe ‘magnetische koelkast’ te ontwikkelen die werkt zonder

de klassieke koelkastpomp. Het principe van zo’n revolutionaire

koelkast is eenvoudig: houd het materiaal eerst bij een perma­

nente magneet zodat het warm wordt. Voer die warmte af met

een warmtewisselaar, en haal het materiaal vervolgens weer uit

het magneetveld, zodat het afkoelt. Het komt dan ‘rood’ te

staan op zijn warmterekening: het magnetocalorisch effect

zorgt voor een netto temperatuurdaling. Een motortje dat het

materiaal steeds langs de magneet haalt, en een warmte­

wisselaar die de koelte afvoert herhalen het procedé eindeloos.

In 2015 presenteerde BASF samen met apparatenfabrikant

Haier een prototype, in de vorm van een magnetische wijn­

koeler. De magnetische koelkast is nog steeds volop in ont­

wikkeling. De belangrijkste uitdaging is nu de permanente

magneet te verkleinen, zodat die weinig ruimte inneemt in

een koelkast.

64

67666666 67

VErliCHT NACHTlEVENExperimenten op de veluwe en in drenthe tonen aan dat nachtdieren als vleermuizen, vogels, padden en muizen anders reageren op verschillende kleuren kunstlicht. het project is in 2014 verlengd. met de nieuwe kennis is bijvoorbeeld de kleur van straatverlichting gericht aan te passen.

6968

STAAlkWAliTEiTPepijn Pronk van Tata Steel past in een testoven de optimale aardgas-zuurstofmix aan voor een egaal brandende oven. dat houdt de kwaliteit van staalproducten constant en minimaliseert de co2-uitstoot.

7 170

NiErmEdiCijN Wereldwijd kampen zo’n twee tot drie miljoen mensen

met acuut nierfalen. Daarvan overleven 700.000 patiënten

de aandoening niet. In liefst 40 procent van de opnames op

intensive care­afdelingen van ziekenhuizen is er sprake van

acuut nierfalen, bijvoorbeeld als er sprake is van bloed­

vergiftiging. Het Nederlandse biotechbedrijf AM­Pharma

ontwikkelt een injecteerbaar medicijn tegen acuut nierfalen.

Het geneesmiddel is gebaseerd op het enzym alkalinefosfatase

(AP), dat organen kan beschermen tegen ontstekingen.

Tot nu toe is het geneesmiddel getest in het laboratorium,

bij dieren en bij een groep van vijftig gezonde vrijwilligers.

Op dit moment loopt een onderzoek dat moet aantonen of

het middel ook bij patiënten werkt. Daarna volgt een groot­

schaliger patiëntenstudie. Pas als deze resultaten bekend zijn,

besluiten de geneesmiddelenautoriteiten of het middel wordt

toegelaten.

AM­Pharma is in 2002 als start­up bedrijf voortgekomen

uit een STW­project. Inmiddels heeft het Amerikaanse farma­

ceutische concern Pfizer zoveel vertrouwen in het medicijn

van AM­Pharma dat het alvast een minderheidsbelang heeft

genomen in het bedrijf. Bij gunstige onderzoeksresultaten zal

die investering leiden tot een overname van AM­Pharma voor

een bedrag van meer dan een half miljard euro.

“bij gunstige onderzoeksresultaten wordt Am-Pharma voor meer dan een half miljard euro overgenomen”

7 1

73727272 73

kloPPENd HArTTestopstelling met kloppend varkenshart. mensen met progressief hartfalen krijgen een intra-aortale ballonpomp. Sommige patiënten knappen er van op, anderen niet. Na praktijksimulaties concludeert Nico Pijls van de Technische universiteit Eindhoven (voorlopig) dat de pomp effectief is bij hartfalen met zuurstofgebrek en een nog te herstellen hartspier.

THuiS VruCHTbAArHEid TESTENmannen die twijfelen over hun vruchtbaarheid moeten naar het ziekenhuis. universiteit Twente-technoloog loes Segerink ontwikkelde een thuistest. die leidt de concentratie zaadcellen af uit verandering in elektrische impedantie wanneer de zaadcellen door een kanaaltje heen zwemmen.

75747474 75

kiESPijN40 procent van de wortelkanaalbehandelingen mislukt, onder meer omdat tandartsen de laag bacteriën op een wortelkanaalwand niet goed kunnen wegspoelen met spuit en naald. Bram verhaagen (universiteit Twente) filmde en beschreef de dynamica van een alternatieve techniek: een trillende vijl.

77

SNEllE rEACTor De chemische industrie kan zich opmaken voor een revo­

lutionaire technologie waarmee chemische reacties veiliger,

goedkoper, sneller, nauwkeuriger en milieuvriendelijker uit te

voeren zijn. Het hart van die technologie is een nieuw soort

chemische reactor die veel kleiner is en tot 100.000 keer

sneller werkt dan de reactoren die de industrie nu hanteert.

Klassieke reactoren zijn grote vaten waarin de stoffen die

reageren sterk worden verdund, en waarin de reacties lang­

zaam verlopen, in een batchproces. Het verhitten en afkoelen

van de grote volumes aan verdund materiaal vergt veel energie,

net als het scheidingsproces erna om het oplosmiddel eruit te

filteren.

In de nieuwe reactoren, genaamd SpinPro­reactoren,

verlopen chemische reacties in een continuproces, bij hoge

druk en snelheid, en met zeer weinig oplosmiddel. Diverse

vloeistoffen worden in de reactor van bovenaf op horizontaal

geplaatste schijven gedoseerd. De schijven, ongeveer zo

groot als een cd, draaien snel rond in een nauw aansluitende

be huizing. Door de centrifugale krachten mengen de stoffen

terwijl ze langs de draaiende schijven worden gepompt.

De stoffen gaan onder goed controleerbare omstandigheden

een chemische reactie aan, waarna het ontstane product

wordt afgevangen.

76

79787878 79

STijVE rugScoliose is een vervorming in de wervelkolom bij meisjes in de groei. zonder behandeling komen longen en hart in verdrukking. met een normaal implantaat vergroeien de wervels waardoor de rug verstijft. groningse en Twentse onderzoekers ontwikkelden een slim implantaat dat de wervelkolom continu een beetje corrigeert en zo een stijve rug voorkomt.

zuiNigE CHiPde Twentse promovendus daniël Schinkel ontwikkelde een snelle en energetisch zuinige demonstratiechip door aan de zender-kant een kleine capaciteit in te bouwen. met zijn hoogleraar richtte hij in 2007 het bedrijf axiom ic op, dat halfgeleiderproducten ontwikkelt voor draadloze communicatie. het bedrijfje werd in 2013 overgenomen door chipontwerper Teledyne uit californië.

81

coNcEPTGabyvanCaulilenAschwinTenfelde,STW

rEaliSaTiEKittyPuijkenEvelinevandenBos,STW

TEKSTEdCroonenbergenJoleindeRooij

foTografiEBramSaeys,BartvanOverbeeke,WouterJansen,IvarPel,SamRentmeester,NielsBlekemolen,MarcelBakker,Shutterstock,HollandseHoogte,ANP

oNTWErP EN ProducTiEVandenberg,Maarn

oPlagE500exemplaren

TECHNologiESTiCHTiNg STWPoSTadrESPostbus3021

3502GAUtrecht

BEzoEKadrESVanVollenhovenlaan661

3527JPUtrecht

T0306001211

Einfo@stw.nl

Wwww.stw.nl

iSBN/EaN 9789492579010

Nur 950

ColofoN

8382

8484

1981 - 2016 TEchNologiESTichTiNg STW

TE

ch

No

log

iEST

ich

TiN

g ST

W1981 - 20

16W

ET

EN

SCH

AP

WA

Ar

AN

dE

rE

N o

P z

iTT

EN

TE

WA

CH

TE

N