www.stroomopwaarts.be

© Stroom-Opwaarts 2010Concept en realisatie: Link Inc, www.linkinc.be© Illustraties: Sam De BuysscherGrafische vormgeving: Zeppo, www.zeppo.beISBN 9789081398206 NUR 231, 257

Stroom-Opwaarts is een campagne van Vormelek op initiatief van zijn sociale partners om jongeren de weg te laten vinden naar de elektrotechnische sector.

Verantwoordelijke uitgever: Hilde De Wandeler, vzw Vormelek, Marlylaan 15, 1120 Brussel

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Je hebt Elektrokick te pakken gekregen,

het geweldige elektrodoeboek voor elke jongere

tussen 9 en 14 die elektriciteit de màx vindt.

1

Elektrokick trakteert jou op toffe proefjes waar je heel wat van opsteekt

op mega-interessante info en keileuke weetjes over

alles wat met elektriciteit te maken heeft

Met Elektrokick doe je waar JIJ zin in hebt lees het van voren naar achteren of van achteren naar

voren

kijk alleen naar de prentjes, als je dat het fijnste vindt

doe de proefjes en anders niks

bekijk alleen de pagina’s waar iets roods op staat

draai de bladzijde om, altijd als je het woordje ‘moeten’

tegenkomt

...

Kortom, Elektrokick is een boek om in te grasduinen, om te

verslinden, om van te genieten en om plezier mee te maken.

2

Maxim lisa

Op jouw boeiende ontdekkingstocht tussen elektronen,

kerstboomlichtjes en ‘elektrische’ kippenmest krijg je het gezelschap

van het driekoppige elektroteam, Maxim, Lisa en Arthur.

3

Maxim, Lisa en Arthur

gaan samen met jou aan

het experimenteren

ontrafelen voor jou de

geheimen achter elektri-

citeit

stellen je voor aan coole

vrouwen en mannen die

van elektriciteit hun vak

gemaakt hebben

trekken speciaal voor

jou in hun tijdscapsule

naar het verleden op

zoek naar ontdekkingen

en uitvindingen

...

Waarschuwing!Lach nooit met Maxim. Hij bedoelt het écht goed.

lisa arthur

Kan een ballon licht maken ?

Ja! Dan moet die wel elektrisch

geladen zijn en contact ma-

ken met een andere geladen

ballon. Ga mee op ontdek-

kingsreis in de boeiende we-

reld van de statische elektri-

citeit en je zult het helemaal

begrijpen.

4

Tuurlijk niet, Maxim. Die zijn piepklein. Zo’n

duizend miljard elektronen op een rijtje zijn nog

korter dan de breedte van een speldenkop.

10 quadriljard* elektronen wegen samen 1 gram.

Al eens meegemaakt? Je raakt een auto aan en – au! – een schok. Of je kamt je haren en

plotseling staan die steil overeind. Dat zijn twee voorbeeldjes van statische elektriciteit.

Wat voor iets is dat nou? Wel, je haren, de kam en de auto bevatten atomen. Die bestaan

uit een kern waarrond energiedeeltjes, elektronen heten die, razendsnel vliegen. Als

twee voorwerpen tegen elkaar wrijven, verhuizen elektronen van het ene naar het andere

voorwerp. We zeggen dan dat ze elektrisch geladen worden. Als ze elektronen kwijt zijn,

hebben ze een positieve lading. Negatief zijn ze geladen als ze er elektronen hebben bij ge-

kregen. Positieve en negatieve

voorwerpen trekken elkaar

aan, gelijke ladingen stoten el-

kaar af. Dat verklaart waarom

je haren van elkaar ‘weglopen’,

en de kam je haren aantrekt.

Elektriciteit zit

zomaar in de natuur

(en dus niet alleen in stopcontacten)

Ik zie geen

elektronen?

* Wist je dat je 27 (!)

nullen nodig hebt

om 1 quadriljard te

schrijven? Voor 1

miljoen, toch ook

al een groot getal,

volstaan 6 nullen ...

5

Voer deze 4 stappen uit

Als de ballon het

waterstraaltje nadert,

loopt het water niet meer

verticaal naar beneden.

Het ‘stroomt’ de kant van

de ballon op en maakt dus

een boogje.

ballon trui of

wollen doek

een waterkraan

Zoek de volgende spullen bijeen:

Laat water bewegen

met een ballon

1 Blaas de ballon op. 2 Wrijf met

de ballon over je trui of over de wollen

doek. 3 Laat de kraan zachtjes lopen.

4 Breng de ballon langzaam naar het

waterstraaltje.

1

2

3

DOE HET ZELF

4

Je hebt de ballon langs je trui of met een

wollen doek opgewreven. Hierdoor is de

ballon statisch geladen. Het water voelt zich

door die lading aangetrokken en stroomt daarom niet

meer recht naar beneden.

6

De technicus bliksembeveiliging

BLIKSEM er hangt

elektriciteit

in de lucht

Donderwolken zitten tjokvol

ijskristallen en waterdrup-

pels, die hevig heen en weer

bewegen. Daardoor ontstaat

wrijving en ontwikkelt zich

statische elektriciteit. Als al

die opgebouwde elektrische

energie vrijkomt, krijg je

bliksem. Meestal volgt er nog

een stevige donderslag.

Grotere gebouwen, zoals bedrijven, fabrieken, ziekenhuizen,

bejaardentehuizen en hotels, worden goed beschermd tegen

blikseminslag. Dat gebeurt onder andere met systemen die de

bliksem te slim af zijn. De technicus bliksembeveiliging weet

perfect hoe hij die moet installeren en afstellen.

Bij onweer ga je snel door de knieën!

Je bent buiten en plotseling steekt

er een onweer op. Wat doe je? Zorg

ervoor dat de bliksem jou niet uit-

kiest als bliksemafleider. In een stad

loop je nauwelijks gevaar, maar in

een open vlakte of op een water-

plas is dat anders. Zoek een veilige

plaats op (dus zeker geen boom!).

Als die er niet is, ga je snel op je

hurken zitten, je legt je armen rond

je knieën, houdt je hoofd omlaag

en vermijdt zoveel mogelijk contact

met de grond.

7

Zin in een uitdaging?Ga na bij welke van je acti-

viteiten op een doorde-

weekse dag elektriciteit

nodig is. Hoe zou je leven

eruitzien zonder elektri-

citeit? Wat kun je blijven

doen, wat moet je anders

aanpakken en wat moet je

helemaal opgeven?

Thales van Milete was een wijze oude Griek

die rond 600 voor Christus leefde. Hij ontdekte

dat een bepaalde steen haren en andere lichte

voorwerpen aantrekt, als hij eerst is opgewreven.

De naam van deze steen: barnsteen, in het Grieks

elektron genoemd.

Vele eeuwen dachten de geleerden dat statische

elektriciteit alleen maar voorkwam bij enkele

steensoorten. Pas in de 16e eeuw groeide het in-

zicht dat bijna alle voorwerpen elektrisch kunnen

worden geladen.

Elektriciteit heeft

haar naam gekregen

van de oude Grieken

Stel je voor dat elektriciteit niet bestondJe maakt je huiswerk bij

kaarslicht. Gezellig. Maar

achteraf lekker ontspan-

nen tv kijken of wat chat-

ten, vergeet het maar. Geen

probleem, denk je, dan ga je

toch gewoon naar de voet-

baltraining. Leuk in de zomer,

maar vervelend in de winter,

wanneer het al vroeg donker

is. Probeer dan maar eens

een goede pas te geven.

– 5 7 65

8

In heel wat schoorstenen hangt een elektrisch geladen draad.

Als de rook door de schoorsteen omhoog stijgt, trekt de draad

de deeltjes naar zich toe, veroorzaakt polarisatie en kan zo

beletten dat ze de buitenlucht vervuilen.

Zin in een lekker potje polarisatie?

Door al dat gekam of gewrijf is de kam negatief geladen.

Wanneer de kam in de buurt komt van de papiersnip-

pers, duwen de negatieve ladingen (kam) de elektronen

(papier) weg. Gevolg: alle positieve

ladingen komen op een hoopje te zitten aan die kant

van het papier die het dichtst bij de kam zit. Het papier

is niét geladen, want de totale lading is niet veranderd.

Wel is er nu een scheiding van ladingen. Die noemen we

polarisatie. Het deel dat positief geladen is, voelt zich nu

onweerstaanbaar aangetrokken door de negatieve kam.

Ik vind polarisa-

tie een heel mooi

woord. Persoonlijk

gebruik ik het een

paar keer per dag.

Een leven zonder

polarisatie zou ik

me niet kunnen

voorstellen.

De fabrieksschoorsteen

schoon houden

Neem een kam, jouw haren (of

een wollen doek als je je kapsel

niet wilt verknoeien) en enkele

kleine stukjes papier.

Laad de kam elektrisch op door

hem door je haar te halen of er

met een wollen doek over te

wrijven. Ga met de kam langs de

stukjes papier.

Als het papier licht genoeg is,

wordt één kant van de snippers

aangetrokken door de kam.

Handig, want zo kun je met de

kam alle stukjes oprapen.

Je hebt net kennisgemaakt met

het verschijnsel polarisatie.

9

De verfspuit maakt gelijkmatig verven poepsimpel

In de verfspuit zit een pien-

ter mechanisme: het op-

pervlak dat je moet verven,

krijgt een elektrische lading

mee, en de verf net de tegen-

overgestelde lading. Positief

en negatief trekken elkaar

aan. Gevolg: de verfdrup-

peltjes worden mooi gelijk

verdeeld.

Lekker stoer, zo’n helm. Maar vooral

superveilig. Elektriciens werken vaak op

werven, dat zijn plekken waar er gebouwen

worden opgetrokken. En net daar komen al wel

eens stenen of andere zware voorwerpen naar

beneden gedonderd. Elektriciens zijn wijze

mensen en nemen geen onnodige risico’s.

Altijd helmpje op dus als ze op een werf aan

de slag gaan.

De veiligheidshelm

AI!

10

Dit kun je gemakkelijk

uittesten. In een donkere

kamer is dit eens zo leuk,

want dan kun je de vonkjes

goed zien.

Tip!

Blader eens terug naar pag. 5 (Elektriciteit zit

zomaar in de natuur) en neem er de uitleg over

de bliksem (pag. 7) nog eens bij. Dan vind je het

antwoord op deze vraag zeker. Zal ik je helpen?

Wel, een ballon die je over je trui wrijft, wordt

opgeladen. Hou die tegen een andere opgeladen

ballon. Dan ontstaan kleine vonkjes.

snap je het nu?

Hoe komt het dat een ballon licht kan maken?

11

Een bananenbatterij, bestaat dat?

Nee! Nogal wiedes dat een bana-

nenbatterij niet bestaat. Zink-,

lood-, cadmium- of kwikbat-

terijen, dié bestaan. En niet te

vergeten, de citroenbatterij.

12

Een flinke scheut chemie

zorgt voor elektriciteit

Elektronen die op stap gaan noemen we elektriciteit.. Wrijving is één manier

om elektronen in beweging te zetten. Chemie is een andere. Een chemische

reactie is niks anders dan stoffen die met elkaar in de clinch gaan. Hun elektro-

nen beginnen rond te toeren en we krijgen stroom. Anders gezegd: chemische energie wordt omgezet in elektrische energie. En dat is precies wat in een

batterij gebeurt. De metalen in een batterij, zoals kwik en cadmium, reageren

op elkaar. Daardoor komen aan de min-pool elektronen vrij, aan de plus-pool

worden elektronen gebonden. Dat het er wild aan toegaat in een batterij, merk

je pas als je ze in een apparaat steekt, een zaklamp bijvoorbeeld: de elektronen

kunnen nu naar hartelust van de min-pool naar de plus-pool stromen en laten

de lamp branden.

13

Ik heb net flink

gebakkeleid met een

kwikelektron. Cool!

Voer deze 3 stappen uit1 Steek de koperdraad en de ijzer-

draad in de citroen. 2 Zet de koptele-

foon op je hoofd. 3 Hou de plug van

de koptelefoon tegen de twee draden.

Je hoort nu gekraak.

Het zuur van de citroen en de

twee metalen, koper en ijzer,

werken op elkaar in en veroorza-

ken een chemische reactie. En er ontstaat

stroom! Vandaar dat gekraak.

Zoek de volgende spullen bijeen:1 citroen een stukje

koperdraad of een muntje

van 5 eurocent een

stukje ijzerdraad of

een paperclip een

koptelefoon (geen

draadloze!)

1

2

3

DOE HET ZELF

14

Ontdek zelf hoe je

elektriciteit uit

een citroen perst

Om een led-lampje te

laten branden, heb je

drie citroenen nodig.

Voor een iPod

33 000 citroenen. En

voor een laptop moet

je 650 000 citroenen in

huis halen.

Er zit een batterij in je horloge, in je gsm, in de afstandsbediening,

in het hoorapparaat van je opa, in laptops, in iPods, ... kortom,

in alle apparaten en toestellen die stroom nodig hebben en niet

(voortdurend) met een stopcontact verbonden zijn. Batterijen heb

je in alle soorten en gewichten. Zo zijn er platte knoopbatterijtjes

voor je horloge. Met stevige, zware exemplaren kun je dan weer je

draagbare radio laten spelen.

Gooi lege batterijen nooit in de vuilbak!

Ondertussen heb je wel begre-

pen dat een batterij tjokvol

metalen zit, zoals cadmium en

kwik. Van een chemische reactie

zou anders geen sprake zijn.

Lege batterijen horen dus niet

bij het gewone afval maar bij

het klein chemisch (of gevaar-

lijk) afval.

15

Batterijen steken overal hun neus in

Zeg niet zomaar

batterij tegen

een accu.

Een batterij en een accu doen

net hetzelfde: chemische energie

omzetten in elektriciteit. Maar ze zijn

samengesteld uit andere materialen.

1 8 010

1 8 010

AI!

Luigi Galvani (1737-1798) was een Italiaan die

kikkers bestudeerde. En zo kwam het dat hij op

een dag het zenuwstelsel van een dode kikvors in

contact bracht met twee verschillende metalen.

Warempel! De poten bewogen. Zijn verklaring

hiervoor: dode dieren bevatten elektriciteit. “On-

zin”, zei Alessandro Volta (1745-1827), ook al een

Italiaan. Dat die poten bewogen, had alles te ma-

ken met de twee metalen die elkaar aanraakten.

De kikker deed er verder niet toe. Hij begon lustig

te experimenteren om zijn hypothese te bewijzen.

Maar algauw merkte hij dat de kikker toch niet

onbelangrijk was. Dode kikkers vond hij maar vies

en daarom verving hij ze door een vochtig schijfje

watten. Met succes! Het principe van de batterij

was ontdekt. We schrijven 1800.

Wat dode kikkers

met batterijen te

maken hebben

16

In 1800 wist signor Volta

al hoe hij elektriciteit

kon opwekken. Maar

eigenlijk snapte hij niet

zo goed waar hij mee

bezig was.

Pas in 1916

bewijst ene

mister Tolman

dat elektrische

stroom is

samengesteld

uit elektronen.

Hersteller van elektrische en elektronische apparatuur

Oh nee! Het beeld van de tv valt

weg. Net op het spannendste

moment van de film. Wat nu? Roep

hulp in, maar niet zomaar van om

het even wie. Het is de hersteller

voor elektrische en elektronische

apparatuur die je moet hebben.

Dat is de elektrotechnische su-

perman die defecten opspoort

én herstelt in alle mogelijke

elektrische en elektronische

apparaten die je bij je thuis

aantreft: tv’s, wasmachines,

vaatwassers, radio’s, kof-

fiezetmachines, gsm’s, iPods,

dvd-spelers, noem maar op. Elek-

tronicasystemen kunnen onder-

ling soms erg verschillen. Daarom

specialiseert deze vakman zich

vaak in bepaalde merken of in spe-

cifieke toestellen.

De elektronen gaan weer naar huis

Herlaadbare

batterijen

17

ALA

KA

LINE B

ATTER

Y

AA

MN1500

LR6

ALA

KA

LINE B

ATTER

Y

AA

MN1500

LR6

ALA

KA

LINE B

ATTER

Y

AA

MN1500

LR6

ALA

KA

LINE B

ATTER

Y

AA

MN1500

LR6

Ik heb een fantàstisch

plan. Ik ga een

wegwerpbatterij

opladen.

Da’s een fantastisch slécht

plan! Want grote kans dat

je wegwerpbatterij dan

explodeert.

Als de chemische reacties in een batterij stoppen, zeggen we dat de

batterij leeg is. Natuurlijk zitten alle chemische componenten er nog

in, maar ze reageren onderling niet meer. In een herlaadbare batterij

kun je weer leven krijgen: plaats ze in een batterijlader en steek die

in het stopcontact. De elektrische spanning forceert de elektronen-

stroom nu in omgekeerde richting en de batterij geeft weer stroom.

Bij de proef op pag. 14 heeft het gekraak in de koptelefoon ‘verraden’ dat er

stroom door de citroen loopt. Je had het ook anders kunnen aanpakken. Met

een multimeter bijvoorbeeld. Hou elk meetsnoer tegen één van de metalen

elementen die in de citroen steken. Dan kun je meteen aflezen hoeveel

stroom er vloeit.

De multimeter

In Oxford laten twee batterijen een bel

al bijna 170 jaarrinkelen

In de hal van een laboratorium

van de universiteit van Oxford

staat een bel. Die rinkelt al

bijna 170 jaar. Onafgebroken.

In 1840 is de bel aangesloten

op twee krachtige zink-zwa-

velbatterijen. En die doen het

nog altijd.

18

Ik gebruik mijn multimeter

ook altijd om spanning en

weerstand te meten. Dat

vind ik toch zó gemakkelijk!

Al 170 jaar lijkt in Oxford

de speeltijd nog maar nét

te beginnen. Cool.

Proef je iets zuurs? Nee. Daarom kun je met

een banaan geen batterij ineensteken. De

zure smaak van citroenen, sinaasappels en

sommige appelen komt van een stof die stevig

reageert als ze in aanraking komt met meta-

len. De elektronen zetten zich in beweging én

we krijgen elektriciteit.

snap je het nu?

Bijt es in een banaan

19

Chemie doet de auto starten Je stapt in de auto, draait de contactsleutel

om en de motor slaat aan. Tenminste, als de

accu opgeladen is. Maar hoe gebeurt dat ei-

genlijk, een auto-accu opladen? Simpel, door

te rijden. Een accu loopt leeg van lichten die

branden, een radio die speelt of de gps die

de weg wijst. Maar wat als de accu van de

auto leeg is? Dan kun je toch niet opladen

door te gaan rijden, want de auto start dan

zelfs helemaal niet. Geen paniek, pomp

gewoon de energie over uit een andere

auto-accu. Daarvoor gebruik je startkabels.

Komt er elektriciteit uit kippenmest?

JaNatuurlijk denk je nu dat

die stroom erg stinkt. Maar

dat heb je lekker mis.

20

Wist je dat je elektriciteit kunt opwekken met een magneet? Nee? Da’s

vreemd, want je hebt het zeker al eens gedaan. Door te fietsen. Hoog tijd

om de dynamo van je fiets aan een onderzoekje te onderwerpen. Als je

die uit elkaar haalt, merk je dat daar een magneetje in zit. Dat magneetje

komt in beweging wanneer jij trapt en de wielen laat draaien. In de kope-

ren spoel rond het magneetje ontstaat nu elektriciteit. Want het draai-

ende magneetje zet de elektronen in de koperen spoel nu in beweging.

En wat is elektriciteit anders dan elektronen die bewegen? *

* Op pag.29 lees je daar alles over.

magneet

koperen spoel

Elektriciteit en magnetisme,

twee dikke vrienden

Dit heet elektro-

magnetische

inductie.

Elektromagnetische

inductie is niet het-

zelfde als een inge-

wikkelde liposuctie.

21

De paperclips worden – pats! –

aangetrokken en blijven hangen!

Koppel de draad nu los van de

batterij. Wat merk je? Inderdaad, de

paperclips komen direct los.

DOE HET ZELF

Voer deze 5 stappen uit1 Wikkel het papier rond de spijker en kleef het

vast met plakband. 2 Strip de elektrische draad

aan de uiteinden (op 5 à 10 cm). 3 Wikkel de draad

rond de spijker (eerst van boven naar beneden, dan

van beneden naar boven en nog eens van boven naar

beneden). Begin bij 15 à 20 cm. Opgelet! Er mogen

geen openingen zijn. 4 Met de krokodillenklemmen

verbind je de uiteinden van de draad met de batterij.

5 Hou de paperclips nu vlak bij de spijker.

Jij hebt een

echte elek-

tromagneet

gebouwd!

Proficiat! Als de draad

rond de spijker met de

batterij verbonden is,

loopt er stroom door.

Die stroom richt alle

deeltjes in het metaal

van de spijker op de-

zelfde manier. En dan

krijg je magnetisme.

Het magnetisch effect

valt weg wanneer de

stroom wegvalt.

Maak een magneet

op elektriciteit

Zoek de volgende spullen bijeen

1 stalen nagel elektrische

draad (4 m) 1 batterij

1 striptang 2 krokodil-

lenklemmen 1 schroe-

vendraaier een

stukje papier

plakband enkele

paperclips

1

2

3

4

5

22

1

2

3

4

5

8

7

Het geheim van de klassieke elektriciteitscentrale helemaal ontrafeld1 De aangevoerde brandstof wordt verbrand. Zo ontstaat

in de verwarmingsketel 2 grote hitte, die water omzet in

stoom. Door de druk van de stoom begint de turbine 3 te

draaien en wordt de generator 4 in gang gezet. De bewe-

ging van de generator wekt elektriciteit op. Die gaat door de

transformator 5 en vindt via de elektriciteitsdraden

de weg naar fabrieken, bedrijven, scholen en huizen. Om

de afvalstoffen van het verbrandingsproces af te voeren

heeft elke elektriciteitscentrale een schoorsteen 7 . Langs

de koeltoren 8 verdwijnt de hitte van de stoom.

Elektriciteitscentrales zijn fabrieken waar

stroom wordt opgewekt. Niet om één simpel

fietslampje te laten branden, maar om àlle

bedrijven, huizen, scholen en ziekenhuizen in de

buurt van elektriciteit te voorzien. Toch werkt de

centrale net zoals het fietslicht: met een dy-namo. Deze dynamo is wel oneindig veel groter

en heet ook anders: alternator of generator.

En nee, er zitten geen duizenden mensen zich in

het zweet te trappen om die reuzendynamo’s te

laten ronddraaien. De bewegingsenergie is hier

afkomstig van brandstof, zoals gas en aardolie.

Maak een magneet

op elektriciteitElektriciteitscentrales doen het met reuzendynamo’s

23

Op een zonnige lentedag in 1831 (al kan het even-

goed een miezerige herfstdag geweest zijn) bracht

de Engelsman Michaël Faraday een magneet in

een spoel en bewoog die magneet heen en weer.

“Jeetje, er ontstaat elektriciteit!”, riep Michaël uit.

Hij had ontdekt dat

beweging + magneet = elektriciteit !

Zijn ontdekking heeft geleid tot een heuse revo-

lutie. Want nu was duidelijk hoe op grote schaal

elektriciteit kon worden geproduceerd. Interessant

voor de industrie, maar ook voor huisgezinnen. Al

duurde het nog tot ongeveer 1920 voor de Belgische

gezinnen thuis elektriciteit hadden. Eerst werd die

alleen gebruikt voor de verlichting. Stilletjes aan

begonnen elektrische toestellen, zoals naaimachi-

nes en strijkijzers, hun intrede te doen.

Magneten

ontketenen

een revolutie!

Draai 60 minuten licht bij elkaar

Ken je de dynamo-led-zaklamp? Da’s een zak-

lamp die licht geeft als jij er stevig in knijpt.

De lamp werkt dus zoals je fietslicht: jij zorgt

voor beweging (trappen op de fiets of knijpen

in de lamp), daardoor gaat de magneet draai-

en en wordt elektriciteit opgewekt. Er bestaan

ook zaklampen die licht geven als je aan een

hendeltje draait. Eén minuutje draaien is goed

voor één uur licht. Draaien maar!

24

1 8 3 101 8 3

101 8 3 1

0

Residentieel elektrotechnisch installateur

Residentieel komt van het Franse woord résidentiel. Et dat wil

dire: ‘wat betrekking heeft op een woning’. Alors, een resi-

dentieel elektrotechnisch installateur is een elektricien die

elektrische installaties legt in huizen en appartementen. De

vakman dus die bij jou over de vloer komt, als nieuwe stopcon-

tacten nodig zijn, als de installatie moet worden vernieuwd of

als de zekeringkast beschadigd is. Het is een echte creatieve-

ling die goed logisch kan nadenken. Want elk elektrisch pro-

bleem gaat hij eerst te lijf met zijn grijze hersencellen. Pas dan

haalt hij zijn gereedschap boven om het defect te herstellen.

Over gelijkstroom en ongelijk... euh ... wisselstroomOp pag. 13 heb je geleerd dat er zoiets bestaat als een positieve en een

negatieve lading en dat tegengestelde ladingen elkaar aantrekken.

Nu gaan we nog een stapje verder: in een elektrische installatie met

een vaste positieve en een vaste negatieve pool loopt de stroom altijd

in dezelfde richting en ontstaat gelijkstroom. Als in de installatie de

positieve en de negatieve pool variëren, krijgen we wisselstroom: de

stroom verandert aldoor van richting. In een stopcontact is er wissel-

stroom: de polen veranderen wel 50 keer per seconde.

Sufferd!

Wisselstroom!Ongelijkstroom,

natuurlijk!

Wat is het

tegengestelde van

gelijkstroom?

25

De striptangHeb je de proef op pag. 22

uitgevoerd? Dan heb je de

striptang al vastgehad.

Met deze tang verwijder

je het omhulsel van een

draad.

Gebruik water en wind

Om elektriciteit te maken hebben we beweging nodig. In de klassieke

elektriciteitscentrales komt die van verhit water, stoom dus, die opgewekt

is door de verbranding van grote hoeveelheden gas of aardolie. Maar

deze brandstoffen raken langzaam uitgeput. Gelukkig zijn er ook andere

stoffen die bij verbranding hitte veroorzaken en die onuitputtelijk zijn.

Huishoudafval bijvoorbeeld of suikerbieten. Dit zijn biobrandstoffen.

En waarom zou alleen stoom beweging kunnen veroorzaken? De wind

kan dat even goed. Water

trouwens ook. Je moet het

dan wel eerst opslaan

met een dam.

Zonder striptang

kan ik écht niet

leven.

Red onze

planeet!

26

KrokodillenklemWil je iets voor even vastklemmen,

dan is dit precies wat je nodig hebt.

Geïnspireerd op het niet zo elegan-

te, maar erg praktische gebit van

onze vriend de krokodil.

Lees pagina 26 er nog eens op na. Ook kippen-

mest is biobrandstof. Zo komt het dus dat kippen

het milieu een handje helpen telkens als ze gaan

waar de keizer te voet gaat. *

* Da’s een elegante manier om te

zeggen dat ze naar het wc gaan.

Waarom komt er stroom uit kippenmest?

27

Is elektriciteit krék hetzelfde als stroom? Nee

Stroom is elektriciteit die

rondjes draait. Er bestaat ook

elektriciteit die stilstaat. Die

noemen we statisch. Je hebt

er al kennis mee gemaakt (van

pag. 4 tot 11). Het is een leuk

natuurverschijnsel, maar doet

geen lampen branden of laadt

geen gsm’s op. Elektriciteit

waar beweging in zit, kan dat

allemaal wel.

28

Je weet ondertussen al dat er positieve en negatieve ladingen bestaan. Nu

gaan we een stapje verder: elk voorwerp bestaat uit minuscuul kleine deeltjes,

atomen. In zo’n atoom zit een kern waarrond een pak elektronen rondjes

draaien. De kern is positief geladen, de elektronen hebben een negatieve

lading. Tegengestelden trekken elkaar aan en dus blijven de atoomkern en de

elektronen altijd gezellig samen. Behalve de elektronen die in de buitenste cir-

kel draaien: door de grotere afstand voelen ze zich net iets minder aangetrok-

ken tot ‘hun’ atoomkern en zoeken ze al eens het gezelschap op van een ander

atoom. Deze avontuurlijke elektronen noemen we vrije elektronen en zo’n

troep rondreizende elektronen heet gewoonweg elektrische stroom. Begrijp je

nu wat nodig is voor stroom? Inderdaad, een installatie die de vrije elektronen

lustig laat rondtoeren: een stroomkring of circuit.

Stroom is niets anders dan

avontuurlijke elektronen

Yeah! Wat is het fijn om

een vrije elektron te

zijn. Ik ga en sta waar ik

wil maar kijk wel uit

voor de bananenschil.

29

ON

OFF

ON OFF

ON

ON

OFF

OFF

ON

OFF

ON

OFF

De lamp brandt! Als je de paperclip

weghaalt van de splitpen, gaat de

lamp weer uit.

DOE HET ZELF

Voer deze 5 stappen uit1 Strip ongeveer 2,5 cm van de elektriciteitsdraad.

2 Verbind batterij, lampenhouder en draden

zoals op de tekening. Voor de verbinding tussen

draden en batterij gebruik je de krokodillenklem-

men. 3 Duw de eerste splitpen door het karton.

Maak een paperclip vast aan de tweede splitpen en

duw die pen door het karton. 4 Draai het karton

om en wikkel een elektriciteitsdraad rond elke split-

pen. Buig de splitpennen open en kleef ze met plak-

band tegen het karton. 5 Duw het losse uiteinde

van de paperclip op de kop van de andere splitpen.

Je hebt een

circuit gebouwd

met een stroom-

bron (de batterij)

en een stroomverbruiker

(de lamp). Als de paperclip

de splitpen aanraakt, kan

de elektriciteit helemaal

rondstromen via de draad.

We zeggen dan dat het

circuit gesloten is. Haal

je de paperclip weg, dan

is het circuit open en is

er geen stroom meer. De

paperclip is eigenlijk een

aan-uitknop, of schakelaar.

Bouw een écht

elektrisch circuit en

laat de lamp branden

Zoek de volgende spullen bijeen

1 paperclip 1 stukje karton

plakband 1 schroeven-

draaier 1 striptang

1 lampenhouder 3 geïso-

leerde elektriciteitsdra-

den (ca. 25 cm)

2 splitpennen

2 krokodillenklemmen

1 batterij van 4,5 V

1

2

3

4

5

30

ON

OFF

ON OFF

ON

ON

OFF

OFF

ON

OFF

ON

OFF

Een elektrisch circuit zit vol symbolenStroomkringen worden altijd uitgetekend. Anders raakt de

elektricien algauw de weg kwijt in de wirwar van draden

en stroomverbruikers. Bij deze uitgetekende circuits horen

vaste symbolen. Dat maakt het tekenen en lezen van zo’n

stroomschema veel eenvoudiger.

Aan of uit: schakelaars in alle maten en gewichtenIn het proefje was onze schakelaar een pa-

perclip. Een beetje een gekke vorm, niet? Ga

in je omgeving eens op zoek naar de verschil-

lende soorten schakelaars. Er zijn de typische

lichtschakelaars. Je haardroger heeft een

schuifschakelaar, waarmee je de tempera-

tuur kunt regelen. Wasmachines zet je aan

met een draaischakelaar. En de richting-

aanwijzer in een auto is een mooi voorbeeld

van een tuimelschakelaar.

Krijg je een uitbrander

omdat je het licht wéér

eens hebt laten bran-

den? Zeg dan: “Sorry

dat ik vergeten ben het

elektrische circuit te

openen.”

gelijkstroom

contactdoos

wasmachine

kookfornuis

wisselstroom

lichtpunt

koelkast

ventilator

schakelaar

bel

diepvriezer

vaatwasmachine

31

Bij verkeerslichten helpen computers een handjeSchakelaars doen ook verkeerslichten aan-

en uitspringen. Nee, niet met een knopje

waarop iemand moet drukken. De onge-

lukkige met die job zou snel vingerkram-

pen krijgen en compleet tureluurs raken.

Goddank bestaan er schakelingen waarbij

computers het werk doen.

1 8 4 43

In 1844 kwam de Amerikaan Samuel Morse (1797-

1872) met een handig toestelletje op de proppen:

de telegraaf. Net zoals met de gsm nu, kon je er een

boodschap mee versturen. De verzender had een

schakelaartje om afwisselend stroom door te stu-

ren of tegen te houden. Als er stroom door de kring

liep, drukte aan de andere kant een elektromag-

neet een streepje of een puntje in een rol papier.

Een lange stroomstoot maakte een lange streep,

een korte stroomimpuls liet maar een klein puntje

achter. Morse had voor zijn telegraaf een alfabet

bedacht waarbij alle letters werden uitgedrukt met

puntjes en streepjes. Op die manier konden men-

sen op grote afstand boodschappen versturen. Al

snel werden de papieren berichten vervangen door

radioberichten: de elektrische signalen werden

omgezet naar radiosignalen (kortere en langere

biepjes) die de ontvanger noteerde en vertaalde.

Schrijven met stroom:

de telegraaf

Als je weet dat O in het

morsealfabet wordt

voorgesteld met ---

en S met . . .

1 8 4 43

... sein dan met

je zaklamp de

noodkreet SOS

uit

32

De technicus domotica/immotica

Verlichting die elke avond automatisch aanspringt, rol-

luiken die op een vast uur naar beneden gaan of verwar-

ming die uitvalt als je naar buiten gaat: het is allemaal

domotica. De specialist die al deze snufjes installeert, is

de technicus domotica. Niet te verwonderen dat hij ook

kaas moet hebben gegeten van informatica. Want alleen

via computerprogrammaatjes ‘weten’ de verschillende

toestellen wanneer ze in actie moeten schieten of net

moeten stoppen met werken.

In kantoorgebouwen of ziekenhuizen

heten dit soort geautomatiseerde

systemen immotica.

HI HI

33

– over serie- en parallelschakelingen

Achter elkaar

of naast elkaar

Heb je je al ooit afgevraagd waarom de héle kerstboomver-

lichting naar de maan is, als één lichtje stuk is, terwijl de

lampen van de kroonluchter in hetzelfde geval dapper licht

blijven geven? Het antwoord vind je in de manier waarop de

stroomkring geschakeld is: serie of parallel. We zeggen dat

toestellen in serie gescha-

keld zijn, als ze allemaal in

een en dezelfde kring zit-

ten. Toestellen die op ver-

schillende kringen zitten,

zijn parallel geschakeld.

Vergelijk de tekeningen

hiernaast en probeer uit

te vissen of de lampjes in

parallel of in serie gescha-

keld zijn. Het antwoord

staat op zijn kop.

Antwoord

De lampjes van de kerstboomverlichting zijn in serie (figuur A) geschakeld. Als eentje de geest

geeft, kan de stroom niet door en geeft geen enkel lampje nog licht. De lampen in de kroon-

luchter zijn parallel (figuur B) geschakeld: ze krijgen elk elektriciteit via een ander kring.

Schroevendraaiers en tangen

Een beetje elektricien heeft al-

tijd een pak schroevendraaiers

en tangen op zak. Bij elke klus

haalt hij het meest geschikte

exemplaar boven. Want met

een minischroevendraaiertje

een grote schroef te lijf gaan,

begin er maar eens aan. Ook

op het vlak van tangen is hij

kieskeurig. Zo wil hij alleen

met de striptang het omhulsel

van een elektriciteitsdraad

verwijderen, hij zweert bij de

nijp- of trektang om spijkers

uit hout te trekken en met de

kniptang snijdt hij elektrische

draden in stukken.

Als je voor elk

karweitje het juiste

materiaal gebruikt,

wordt het werk een

pak eenvoudiger.

A

B

34

De computer: diep vanbinnen een simpele jongen

Met een computer kun je ingewikkelde din-

gen doen. Maar wist je dat onder dat stoere

uiterlijk een simpele elektrische machine

schuilgaat? De computer bestaat uit miljoe-

nen schakelaars die korte stroomstootjes

geven. Allemaal samen vormen ze een

programma dat moeilijke berekeningen kan

maken of jou meeneemt in een opwindend

computerspel.

Om iets met elektriciteit te kunnen aanvangen,

moet er beweging in zitten. De elektriciteit die

zomaar voorhanden is in de natuur, heet niet voor

niets statische elektriciteit: die staat helemaal stil.

Toch heeft ze ook haar nut, want ze heeft uitvin-

ders en wetenschappers geïnspireerd om op zoek

te gaan naar manieren om elektriciteit op te wek-

ken en nuttig te gebruiken.

Elektriciteit ≠ stroom

35

Kan zout een lamp doen branden?

Absoluut! Zout is niet alleen lekker (op frietjes bijvoorbeeld), het

is ook handig spul. Om ijs en sneeuw te laten smelten,

maar ook om elektrische stroom door te geven. Maak

in dit hoofdstuk kennis met geleiders en isolatoren en

het wordt je allemaal duidelijk.

36

Isolatoren

geleiden slecht

en hebben

dus een hoge

weerstand.

Heb je nog een stuk elektriciteitsdraad over van een van je proefjes? Trek er eens

het plastic af. Wat krijg je te zien? Inderdaad, koperdraad. Koper is het ideale transportmiddel voor elektriciteit, want het is een goede geleider. Je herin-

nert je allicht nog dat stroom bestaat uit elektronen die zich los van hun atomen

bewegen. Bij sommige stoffen lukt dat al beter dan bij andere. Bij koper, alumi-

nium en zilver bijvoorbeeld gaat dat erg goed. Daarom zeggen we dat ze geleiders

zijn: ze laten de elektriciteit gemakkelijk doorstromen. Stoffen waarbij in de elek-

tronen nauwelijks ‘schwung’ te krijgen is, laten geen stroom door en noemen we

isolatoren. Plastic is zo’n isolator. Vandaar de plastic omhulling bij een elektrici-

teitsdraad: die belet dat je wordt blootgesteld aan de elektrische stroom.

Stroom stuit soms op weerstand:

over geleiders en isolatoren

Van een stof die goed

geleidt, zeggen we

dat haar weerstand

laag is.

37

Zoek de volgende spullen bijeen

een glas met water een

batterij van 4,5 V 2 stripjes

metaal of paperclips

2 krokodillenklemmen

3 stukjes elektrici-

teitsdraad een

lampenhouder

zout een roerstaafje

Het lampje begint nu te branden.

Niet zo bij jou? Voeg dan nog wat

zout toe en roer goed.

VaardersVaarders

1 kg

1 kg

DOE HET ZELF

Voer deze 4 stappen uit1 Gebruik het 1e stukje elektriciteitsdraad

om lampenhouder en batterij met elkaar te

verbinden; zet de draad vast aan de batterij

met de krokodillenklem. Met het 2e stukje draad

verbind je de lampenhouder met 1 stripje metaal

(of paperclip). Het 3e stukje draad wikkel je rond

het 2e stripje metaal (of paperclip). 2 Plaats de

2 metalen plaatjes (of paperclips) in een glas water

ZONDER zout en verbind het 2e stripje metaal (of

paperclip) met de batterij. Gebruik opnieuw een kro-

kodillenklem. 3 Check of de lamp begint te branden.

4 Giet nu zout in het water.

Water is geen goede

geleider. Daarom

brandt het lampje

eerst niet. Maar met zout krijg

je een ander verhaal: zout laat

elektriciteit vlot doorstromen.

Het lampje krijgt nu volop elek-

triciteit en begint te branden.

Laat met een snuifje

zout de lamp branden

1

2

3

4

Gevaar in de badkamer!

Dit proefje is safe zolang je het met een simpel glas wa-ter uitvoert. Ga vooral niet experimenteren met water in een badkuip of andere grote reservoirs.

38

Industrieel elektrotechnisch installateur

Dat de lopende band in de fabriek blijft rollen, heb-

ben we te danken aan de industrieel elektrotechnisch

installateur. Het woord ‘industrieel’ geeft het

meteen aan: deze elektrotechnische specialist

is van de partij als er in industriële gebouwen,

fabrieken dus, aan elektrische installaties

moet worden gewerkt. Dat zijn niet alleen

rolbanden en andere machines, maar ook

bijvoorbeeld poorten, verwarmings-

toestellen en natuurlijk alle verlich-

tingsapparaten.

Let buiten eens op de hoogspanningskabels aan

elektriciteitsmasten. Die zijn een pak dikker dan

dat flinterdunne draadje waarmee jij je proefjes

uitvoert. Niet toevallig, want niet alleen de stof

bepaalt hoe goed de stroom geleid wordt, ook de

afmetingen zijn van tel. Hoe dikker de draad,

hoe meer stroom kan vloeien. Die kanjers

van draden beschermen met plastic lukt

dan ook niet. Porselein en glas zijn voor

deze topgeleiders wel prima isolatoren.

Dik laatlekker stromen

39

Georg Simon Ohm (1787-1854) is een Duitse wis- en

natuurkundige naar wie een wet genoemd is. Die

heet – je raadt het nooit – de wet van Ohm. Bij zijn

onderzoek naar geleiders stelde mijnheer Ohm

vast dat de weerstand van een stof invloed heeft

op de stroomspanning en -sterkte. Aanvankelijk

werd op zijn ontdekkingen zeer lauw gerea-

geerd. Maar toen op een grote wetenschappelij-

ke conferentie in 1881 de elektrische eenheden

werden vastgelegd, viel hij in de prijzen:

de eenheid voor weerstand werd Ohm (Ω)

gedoopt.

Ohm breekt

de weerstand

Wist je dat water

meer dan de helft van

jouw lichaamsgewicht

uitmaakt?

En dat er in dat

lichaamsvocht

allerhande

zouten zitten?

Anders gezegd: het menselijk lichaam is een

goede geleider en daarom moeten we goed

uit onze doppen kijken als er elektriciteit

in de buurt is. Raak bijvoorbeeld nooit een

elektrotoestel aan met natte handen en kijk uit

voor prikkeldraad die onder stroom staat.

1 8 810

40

Leg eens een diamant op je tongStoffen die goed elektriciteit geleiden, ge-

leiden – meestal – ook de warmte goed. Dat

verklaart waarom een stoel van aluminium

op een zomers terras al snel veel te heet is

en ijskoud aanvoelt in de winter. Diamant is

de uitzondering op de regel. Het is een goede

isolator maar geleidt wel goed warmte. Snode

vervalsers gebruiken al eens glas om er een

mooie ‘diamant’ mee te maken. Maar een

diamantair nemen ze niet in het ootje. Om de

echtheid van een steentje te checken, legt hij

het op zijn tong. Voelt het koud aan, dan is het

echte diamant, in het andere geval is het een

mooi stukje glas.

Na de superman, nu de supergeleider!Hoe hoger de temperatuur van een geleider, hoe

meer de atomen trillen, en hoe moeilijker de elektro-

nen het krijgen om te gaan rondtrekken. Hoe hoger

de weerstand dus. Draai die redenering om en je

begrijpt meteen dat sommige metalen bij extreme

vrieskou heel goed gaan geleiden. Titanium bijvoor-

beeld heeft bij een temperatuur van -272,8 °C niks,

noppes weerstand. 0 Ohm dus. Wetenschappers

zoeken uit alle macht naar nog meer supergeleiders.

Die kunnen ervoor zorgen dat bij het stroomtran-

sport over het kabelnetwerk veel minder elektrici-

teit verloren gaat.

41

De lusterklem, lasdop en steekklem

Tijd om wat materiaal boven te halen

waarmee je draden kunt verbinden. De

lusterklem bijvoorbeeld. In de volksmond

wordt die ook wel ‘suikertje’ genoemd.

Andere handige spullen om draden mee

te verbinden, zijn de lasdop en steek-

klem. De vorm van al deze verbindings-

stukken is verschillend, maar ze hebben

één ding gemeen: hun stevig geïsoleerde

buitenkant. Veiligheid

voor alles!

lasdop

steekklem

TANG

TANG

TA

NG

TA

NG

DOE HET ZELF

5euro

DOE HET ZELF

Trek eens op onderzoek in de doe-het-

zelfwinkel. Bestudeer er de gereedschappen in

de tuinafdeling en dan in de elektroafdeling.

Wat valt op? Inderdaad, je ziet veel meer plastic

handgrepen bij het elektrische gerief. Want een

elektricien gaat alleen maar aan de slag met

geïsoleerde materialen.

lusterklem

42

Hoe kan het dat zout lampen laat schijnen?

Heb je het proefje op pag. 38 gedaan? Dan heb je ge-

merkt dat zout een prima geleider is. Zuiver water

is een isolator, een soort muur dus die elektriciteit

tegenhoudt. Maar los wat zout op in water, en de

elektronen kunnen hun tocht weer vrolijk voortzet-

ten. De stroomkring wordt gesloten en de lamp ...

die gaat branden.

43

51

44

Kan elektriciteit smelten?

NeeDat is onmogelijk. Maar

door elektriciteit gaan soms

wel andere dingen smelten.

En dat kan gevaarlijk zijn.

Verdiep je in de spannende

wereld van kortsluitingen en

zekeringen.

51

Elektriciteit in een circuit kun je vergelijken met water in een rivier: er

kunnen veel of weinig elektronen door het circuit lopen, ze kunnen veel of

weinig hindernissen tegenkomen op hun rondrit. En net zoals een kolkend

bergriviertje veel gevaarlijker is dan een rustige beek, is een elektrisch cir-

cuit waar op korte tijd massa’s elektronen worden doorgejaagd veel linker

dan een circuit waar de stroom kalmpjes doorvloeit. Loopt de hoeveelheid

stroom te hoog op, dan spreken we van overstroom. Er ontstaat dan heel

veel warmte waardoor de isolatie stuk raakt. Nu wordt het pas echt riskant:

elektriciteitsdraden komen met elkaar in contact en er ontstaat kortslui-ting. Gevolg: enorme hitte en brandgevaar. Gelukkig hebben slimme koppen

systemen uitgedokterd om elektrische installaties te beschermen tegen

overstroom en kortsluiting. Al blijven ongelukken nooit uitgesloten.

Te veel stroom

kan brokken maken

De hoeveelheid elek-

tronen die bewegen,

noemen we stroom-

sterkte.

Eenheid: Ampère (A)

De kracht waarmee

de elektronen worden

rondgezwierd, heet

spanning.

Eenheid: Volt (V)

De tegenstand die

elektronen onderweg

tegenkomen, krijgt de

naam weerstand.

Eenheid: Ohm (Ω)

De kracht van de elektronenstroom

(V) en de hoeveelheid elektronen (A)

samen vormen het vermogen.

Eenheid: Watt (W),

met 1 W = 1 V x 1 A

45

Kortsluiting laat de kerstboom-verlichting schitteren

De lampjes van de kerstboomverlichting zijn in

serie geschakeld. Als één lampje het begeven

heeft, krijgen de andere dus geen stroom meer.

Stom, hè. Gelukkig is er het kortsluitdraadje. Als

het gloeidraadje de geest gegeven heeft, treedt

in het lampje het kortsluitdraadje in actie. Die

neemt de geleiding over en de andere lampjes

kunnen branden.

De Amerikaan Benjamin Franklin (1706-1790)

leefde in een tijd dat de mensen nog niet wisten

dat bliksem ontstaat door kortsluiting in de lucht.

Zelf vermoedde hij dat in elk geval elektriciteit

in het spel was. Waaghals Benjamin liet in 1752

tijdens een onweersbui een vlieger op, waar hij met

een touw een sleutel aan had vastgebonden. Hij

hield zijn vinger vlak bij de sleutel. Ja! De bliksem

sloeg in op de vlieger en uit de sleutel sprong een

enorme vonk over naar zijn vinger. Reken maar

dat die vinger pijn deed. Toch was Benjamin blij:

bliksem was dus écht elektriciteit. Al een jaar na

dit experiment stelde hij trots zijn uitvinding voor:

de bliksemafleider. Die vangt de inslaande bliksem

op en geleidt die naar de aarde. Zo wordt een boel

schade vermeden.

De bliksemafleider en

de pijnlijke vinger van

Benjamin Franklin

46

1 7 5 21

Als er te veel elektriciteit stroomt, loopt de

temperatuur op. Stoffen die niet tegen warm-

te kunnen, beginnen te smelten. Dat kan knap

gevaarlijk zijn, zeker als isolatiemateriaal

beschadigd raakt.

Waarom doet elektriciteit draden en andere dingen smelten?

47

Maakt stroom lawaai?

En dan nog een allerlaatste knettergekke

vraag om het af te leren ...

“Natuurlijk!”, roep jij nu. Want jouw stereo maakt lekker veel geluid. Tenminste, als hij elektriciteit kan tappen uit verse batterijen of, via de stekker, uit het stopcontact.Toch is elektriciteit diep in zijn hart een erg stille jongen.

Hoe kan elektriciteit dan toch muziek maken?

Eerst moet je weten dat geluid eigenlijk uit tril-

lingen bestaat. Een hoge toon zijn een heleboel

trillingen op korte tijd, bij een lage toon ligt de

frequentie van de trilling lager. De geluidsfre-

quentie wordt uitgedrukt in hertz (Hz), naar de

Duitse fysicus Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894).

Dat wij nu radio, telefoon en andere ‘lawaaima-

kers’ hebben, is te danken aan de ontdekking dat

geluidsgolven kunnen worden omgezet in elektri-

sche signalen en omgekeerd.

48

Ontdek nog meer avonturen van het elektroteam op

www.stroomopwaarts.be > elektroclub.

Mis er zeker de beroepenfilmpjes niet. Daarin volg

je professionele elektriciens terwijl ze volop in actie

zijn. Nog op de website: alle info over de studies en de

toekomstmogelijkheden.

Stroom-Opwaarts is een campagne van Vormelek op initiatief van zijn sociale partners

om jongeren de weg te laten vinden naar de elektrotechnische sector.

Verantwoordelijke uitgever: Hilde De Wandeler, vzw Vormelek, Marlylaan 15, 1120 Brussel ESF investeert in jouw toekomst.

9 7 8 9 0 8 1 3 9 8 2 1 3 9 7 8 9 0 8 1 3 9 8 2 0 6

Word lid via