31 MEI 2013

ECONOMIE VS ECOLOGIEHEEFT ONS ECONOMISCH MODEL VANUIT ECOLOGISCH OOGPUNT EEN TOEKOMST?

KENNISKRING (P4B-3)

AUTEURS SCHOOL Manuel Fernández Rodríguez Saskia Terpstra Avans Hogeschool Lasse Fijten Stijn Tromp ‘s-HertogenboschJules Heerkens Dieuwertje de JongHans Oomen Remo van Litsenburg Advanced Business Creation

ECOLOGIE VS ECONOMIE

Avans Hogeschool‘s-HertogenboschAdvanced Business Creation

Vak: KenniskringGroep: P4B-3Docent: Paul Lelkes

AUTEURS Manuel Fernández Rodríguez 2064181Lasse Fijten 2058237 Jules Heerkens 2029744Hans Oomen 2061649Saskia Terpstra 2062759Stijn Tromp 2068158Dieuwertje de Jong 2059006 Remo van Litsenburg 2057565

3KENNISKRING P3B-4 (2013)

De laatste jaren worden we overspoeld met nieuws over bijvoorbeeld

bedrijfsfaillissementen en over bedreigde tot zelfs uitstervende diersoorten. Daarnaast

blijft klimaatverandering een belangrijk thema, evenals bijvoorbeeld de problemen

binnen de eurozone dat zijn. We leven in een tijd waarin we spreken van een economische

crisis en waarin we te maken hebben met klein- tot grootschalige ecologische problemen.

Met name binnen de politiek en het bedrijfsleven speelt men met enorme vraagstukken

rondom geld en over het milieu. Interessant daarbij is de vraag in hoeverre de economie

en de ecologie in relatie staan tot elkaar en elkaar beïnvloeden. Valt een deel van de

ecologische problemen te wijten aan de manier waarop wij als mens onze economie

hebben ingericht? Er wordt vrijwel overal beweerd dat we onze aarde aan het uitputten

zijn. Wat is daar precies van waar en in hoeverre is het economisch systeem daar

schuldig aan? En vooral: wat zal er, met het oog op toekomstige generaties, dan moeten

veranderen? Hoog tijd om de economie, de ecologie en de koppeling daartussen eens

kritisch te belichten.

ECONOMIE VS ECOLOGIE

ONS ECONOMISCH MODELOm vast te kunnen stellen of onze economie invloedt heeft op onze ecologie moet er

eerst gekeken worden naar het economisch model zoals wij dat kennen. Het economisch

systeem zoals wij dat nu in de grootste delen van de wereld kennen is gebaseerd op

het kapitalistische systeem1. Binnen dit systeem zijn geld en bezit uiteindelijk de

belangrijkste pijlers. Een bedrijf moet winst maken en groeien. Bedrijven produceren

goederen en diensten (industrie) die de mens (consumenten) in haar behoeftes voorziet.

Het productieproces in het algemeen is dus niet los te zien van het economisch systeem.

En juist binnen het productieproces zijn wij voor een groot deel verantwoordelijk voor

het belasten van de ecologie. Voor deze productie van goederen en diensten gebruiken

organisaties over het algemeen arbeid, techniek, productiematerialen (grondstoffen) en

energiebronnen. Binnen elk van bovenstaande onderdelen van productie zijn namelijk

talloze voorbeelden te geven van manieren waarop wij het milieu schade toebrengen.

DE ECONOMIE ALS VERVUILERHet totale productieproces kan gezien worden als de grootste vervuiler, blijkt ook uit een

interview met Bram Büscher, universitair hoofddocent Milieu en Duurzame ontwikkeling

aan de Erasmus Universiteit in Den Haagbijlage 2. Werknemers van een bedrijf moeten vaak

al reizen naar hun werkbestemming. Woon-werkverkeer bestaat voor het grootste deel

uit mensen die de auto nemen2. De meeste auto’s rijden op benzine, diesel of LPG dat

4 ECONOMIE VS ECOLOGIE

allen aardolie- of aardgasproducten zijn. Hetzelfde zie je terug in veel van de techniek die

wordt gebruikt binnen productieprocessen. Machines en werkvoertuigen werken ook vaak

op dezelfde aardse brandstoffen. Als maatschappij zijn wij enorm afhankelijk geworden

van olie. Het is onze belangrijkste energiebron. Sterker nog, veruit de meeste energie

die we gebruiken (circa 93 procent) komt uiteindelijk van fossiele brandstoffen, zo blijkt

uit cijfers van Milieu Centraal3. Aardolie wordt verder ook gebruikt als grondstof voor

plastics, chemicaliën en bijvoorbeeld kunstmest4. Je kunt zelfs bijna stellen dat vrijwel alle

producten die wij om ons heen zien wel een component van olie bevatten.

Maar daarnaast heeft de olieconsumptie nog meer schadelijke gevolgen voor het

milieu. Namelijk, bij de verbranding van olie komt CO2-gas vrij. Voertuigen en fabrieken

zijn hier onder andere verantwoordelijk voor. Afhankelijk van het type brandstof en

verbrandingsproces kunnen ook schadelijke stoffen zoals roet, fijn stof en zwavel- en

stikstofverbindingen in de lucht terecht komen. Dit kan dan weer leiden tot luchtvervuiling

en zure regen3. In te hoge concentraties is luchtvervuiling dus schadelijk voor het milieu.

Maar ook voor onze gezondheid en voor de status van de natuur. Zo kunnen plantensoorten

erdoor verdwijnen. En ook dieren blijven niet buiten schot5.

Naast luchtvervuiling, vervuilt de industrie ook water en grond. Water kan worden vervuild

door olierampen of vanwege het lozen van schadelijke (afval)stoffen door bedrijven6. En

ook onze grond wordt vervuild door bijvoorbeeld het dumpen van chemische stoffen. In

Nederland alleen al zijn er zo’n 1400 locaties die dusdanig verontreinigd zijn dat deze met

spoed worden aangepakt7. De belangrijkste activiteiten die de bodem verontreinigd hebben

zijn: benzineservicestation en brandstofopslagtanks, chemische wasserijen, ophooglagen

en stortplaatsen en gasfabriek terreinen. Allemaal activiteiten die uiteindelijk onderdeel

zijn van onze economie. En dan is er nog niet eens gesproken over de materialen die wij

als mens gebruiken voor het produceren van goederen.

Het gebruik van hout zorgt voor ontbossing en dat zorgt er weer voor dat er minder CO2

door bomen en planten kan worden omgezet in zuurstof en draagt daarmee bij aan een

versterking van het broeikaseffect. Daarnaast kan het de waterhuishouding in een gebied

in de war brengen en heeft het daarmee een negatief effect op de biodiversiteit8.

Een ander voorbeeld is het gebruik van metalen en mineralen. Dit gebeurt onder andere in

de productie van smartphones, tablets en tv-schermen. Winning van dergelijke mineralen

en metalen die vooral voor elektronica producten bestemd zijn, is schadelijk voor het

milieu. Er is sprake van erosie van het landschap, afname van de biodiversiteit, groot

verbruik van energie en water en van een verwoesting van het oorspronkelijk leefgebied

van de lokale bevolking9.

5KENNISKRING P3B-4 (2013)

Alle vormen van vervuiling en vernietiging van onze leefomgeving hebben uiteindelijk

zijn neerslag op de biodiversiteit. Enkele voorbeelden daarvan zijn al gegeven. Er is

berekend dat in veel delen van de wereld planten- en diersoorten uitsterven met een

snelheid die 100 tot 1000 keer hoger ligt dan normaal10. De klimaatverandering wordt

in de toekomst daarin als de belangrijkste boosdoener voor de achteruitgang van de

biodiversiteit genoemd. Het systeem en de maatschappij waarin wij leven is hiervoor

allemaal grotendeels verantwoordelijk. We putten onze aarde nu langzaam uit. En dat

komt door de manier waarop wij onszelf als mens in onze behoeftes proberen te voorzien;

de manier waarop onze economie is ingericht. De achterruitgang van de biodiveristeit en

de hele ecologische toestand is dus duidelijk gekoppeld aan onze economie.

EEN TWEEDE AARDEEen rapport van het Wereld Natuur Fonds11 (WNF, 2002) toont, dat als de exploitatie van

natuurlijke hulpbronnen (bossen, water, energie) op het huidige niveau wordt voortgezet,

de kans groot is dat deze over 150 jaar op zijn. De snelheid waarmee deze bronnen namelijk

worden geëxploiteerd ligt 20 procent hoger dan de snelheid waarmee de ecosystemen

zichzelf kunnen herstellen. Volgens prognoses van de OESD12 (Organisation for Economic

Co-operation and Development) blijft daarbij de wereldbevolking groeien tot 9 miljard in

2050. De wereldwijde temperatuur zal toenemen met 3 tot 6 graden, de waterbehoefte

neemt explosief toe en huishoudens zullen dan zo’n 130% meer energie nodig hebben.

In het jaar 2050 zou bij wijze van spreken een tweede aarde nodig zijn om de huidige

levensstandaard te kunnen behouden, aldus het WNF.

Ook andere wetenschappers uit verschillende delen van de wereld hebben al hun zorgen over

de ecologische toestand geuit. Zij bestudeerden verschillende studies en concludeerden

daar vervolgens uit dat de aarde op relatief korte termijn wel eens voorgoed zou kunnen

veranderen13. Volgens de onderzoekers naderen we een omslagpunt: het punt waarop

veranderingen zich onomkeerbaar zullen gaan voltrekken.

Eén van die onderzoekers, Elizabeth Hadly, stelt dat wij in sommige delen van de wereld

misschien zelfs al wel voorbij dat omslagpunt zijn. Onderzoek naar kleine ecosystemen

heeft aangetoond dat op het moment dat er een gebied 50 tot 90 procent veranderd is,

het hele ecosysteem daar radicaal verandert. Dit leidt tot verdwijnen van soorten en een

beperktere biodiversiteit. Dezelfde onderzoekers stellen dat de mens het waarschijnlijk

uiteindelijk wel zal overleven, maar dat het de kwaliteit van leven ernstig zal aantasten.

6 ECONOMIE VS ECOLOGIE

DE MENS IS SLIM GENOEGSommigen stellen echter dat de mens slim, flexibel en inventief genoeg is om in

de problemen komen vanwege het uitputten van onze belangrijkste energiebron.

Technologische ontwikkelingen zullen zorgen voor een alternatief voor de grondstoffen.

Zoals de mens dit in het verleden al deed met bijvoorbeeld turf en steenkool. Ook toen

werd er gewaarschuwd voor problemen. Maar deze bleven uit. Er wordt gesteld dat,

voordat het zo ver is dat de laatste oliebron wordt dichtgedraaid, duurzame bronnen

zoals biomassa, aardwarmte, kernenergie en zon-, wind- en waterenergie de fakkel van de

fossiele brandstoffen al hebben overgenomen14. De vraag is hierbij wel hoe snel wij hierop

kunnen overstappen en of we de aarde dan niet al teveel belast hebben.

Wetenschappers hebben een energiescenario opgesteld (‘Energy [R]evolution: a sustainable

Netherlands energy outlook’15) en hebben onderzocht dat Nederland, als het er echt voor

zou gaan, in 2050 al zou kunnen overstappen op volledige duurzame en schone energie.

Daar valt kernenergie zelfs nog buiten. Echter lijken financiële en politieke belangen te

groot om die stap daadwerkelijk te zetten. Dat onderschrijft ook Bram Büscherbijlage 2. Het

Socialistisch Alternatief (een revolutionair-socialistische organisatie die al sinds 1977

strijdt voor een democratisch en socialistisch alternatief op het kapitalisme) schrijft16:

“Politiek, zowel nationaal als internationaal, staat aan de kant van het kapitaal.

Traditionele partijen, overkoepelende instanties, etc. verdedigen allen de

belangen van het kapitaal en dus ook van de ontginningsindustrie.”

Dat de mens inventief genoeg is om onder andere milieuvervuiling drastisch aan te pakken,

daarover zijn de meeste experts het wel eens. Het lijkt dus er alleen op dat politieke

belangen een ware transitie in de weg staan.

POLITIEKE STILSTANDJan Rotmans, hoogleraar duurzaamheid en transities aan de Erasmus Universiteit, geeft

aan dat de boodschap in de politiek eigenlijk al 20 jaar hetzelfde is18. De boodschap heeft

wel geleid tot een stijgend besef van noodzaak tot ingrijpen maar er gebeurt niet veel. In

1992 al riepen deelnemende landen aan de VN-top dat ze de uitputting van de aarde een

halt toe zouden roepen. En daar is niet veel van terecht gekomen. Ook het VN-rapport in

2012 laat volgens Rotmans niet blijken dat die situatie in de politiek wezenlijk verandert.

Hij voorspelt dan ook dat de huidige economische crisis zal worden opgevolgd door een

klimaat-, energie- en grondstoffencrisis. Volgens Rotmans moet de echte verandering

van onderop komen omdat telkens blijkt dat de weg die de politiek volgt niet toereikend

genoeg is. Rotmans stelt vast dat de macht hierin bij de consumenten en bedrijven ligt.

7KENNISKRING P3B-4 (2013)

René Grotenhuis, algemeen directeur van ontwikkelingsorganisatie Cordaid, lijkt zich

daarbij aan te sluiten12. Ons economische model is volgens Grotenhuis het probleem.

Terwijl dat volgens velen juist de oplossing is. Regeringen proberen vooral op dit moment

het bestaande groeimodel weer aan de praat te krijgen. Dit zie je juist vooral in de

industrielanden. Grotenhuis zegt daarover:

“Ze weigeren in te zien dat de huidige economie is ingericht

op uitputting en verspilling van natuurlijke hulpbronnen. Economische

groei, uitgedrukt in het bruto binnenlands product gedefinieerd als de

marktwaarde van alle goederen en diensten die in een jaar

geproduceerd worden in een land, staat in hun ogen voor welvaart.

Afname van die economische groei is een bedreiging, omdat schulden

uit het verleden dan niet weggewerkt kunnen.”

DUURZAME TREND?In algemene zin zie je desondanks dat duurzaamheid de laatste decennia een enorm grote

trend is geworden. Zowel in het bedrijfsleven als binnen de politiek. Er wordt grootschalig

ingezet op duurzame investeringen en projecten. Energie wordt ‘groener’ met onder

andere wind- en zonne-energie en schadelijke uitstoot wordt waar mogelijk beperkt.

Elektrische auto’s zie je mondjesmaat in het straatbeeld verschijnen. En bedrijven

stappen over op duurzamere productie, materialen en vervoerstechnieken. Er worden

energiebesparingsplannen opgesteld en met meer inzet van ICT-oplossingen wordt

bijvoorbeeld papier bespaard. Door duurzaam te ondernemen proberen bedrijven de

negatieve impact die het bedrijf heeft op het milieu te verkleinen. Maar hoe duurzaam

is dat duurzaam ondernemen nou uiteindelijk? Een Noorse studie heeft bijvoorbeeld

aangetoond dat de productie van een elektrische auto (met name vanwege de accu)

een stuk vervuilender is dan die van haar voorganger18. Een voorbeeld dus van iets wat

duurzaam lijkt of klinkt maar helemaal niet duurzaam hoeft te zijn. Daarnaast zijn veel

duurzame maatregelen niet zozeer duurzaam maar vooral duurzamer. Ze belasten de

natuur misschien minder, maar vrijwel nooit belasten ze de natuur helemaal niet.

Robert Reich, voormalig Amerikaans oud-minister en hoogleraar ‘publiek beleid’ aan de

universiteit van Berkeley, stelt dat bedrijven zich vooral duurzaam inzetten vanwege de

PR19. “Het enige waarop ze worden afgerekend is de aandelenkoers van die dag.”, aldus

Reich. Daarmee raakt hij misschien wel vlekkeloos het pijnpunt van het hele duurzame

ondernemen. Uiteindelijk draait het binnen onze maatschappij gewoon om geld. Bedrijven

moeten in het kapitalistische systeem winsten boeken en groeien. Duurzame investeringen

die bedrijven nu doen zijn op de lange termijn namelijk ook vaak gewoon kostenbesparend.

8 ECONOMIE VS ECOLOGIE

Bram Büscher gaat in een interview met Milieu Defensie ook in op het probleem van onze

economie20. Büscher refereert daarbij aan het woordgebruik op VN-toppen waarbij de

nadruk ging van ‘duurzame ontwikkeling’ 20 jaar geleden, naar ‘duurzame groei’ in 2002

en naar ‘voortdurende groei’ in 2012. Groei is dus het belangrijkste, niet duurzaamheid.

GROENE GROEIDat roept de vraag op of groene groei mogelijk is. Groene groei is een nieuwe term waarmee

meestal een situatie wordt bedoeld waarin economische groei niet langer gepaard gaat

met een toenemende druk op de draagkracht van de aarde. Grondstoffen zouden hierbij

niet langer opraken. We willen nu oneindig groeien op een eindige aarde. Een citaat van

het Centraal Plan Bureau (CPB) over groene groei21:

“Groene groei is op den duur de enige weg is die de mensheid zicht

geeft op een duurzame verbetering van de levensstandaard. Dit

geldt voor Nederland, maar ook voor de wereld als geheel. Een groen

en welvarend Nederland kan slechts duurzaam bestaan in een wereld

die ook als geheel binnen de draagkrachtgrenzen van de aarde blijft.

Vandaar dat er nationaal en internationaal pogingen worden gedaan

om groene groei te bewerkstelligen.”

Het document ‘groene groei: een wenkend perspectief?’ dat het CPB heeft in 2011

publiceerde, en waarin dat citaat te vinden is, heeft echter wel een heel opvallende

ondertitel: ‘groene groei voorlopig utopisch. Groenere groei wel haalbaar’. De vraag is

volgens auteur H. Stolwijk niet óf een groene samenleving wel kan bestaan. De (pre-)

historie heeft op die vraag al uitgewezen dat dat mogelijk is. De vraag is veel meer of

een toekomstige groene economie op mondiaal niveau samen kan gaan met een hoge

levensstandaard voor een ieder. Stolwijk plijt voor een beleidsvoering waarin we zoveel

mogelijk streven naar groene groei. Zoals de ondertitel al schetst is tot op heden slechts

groenere groei het maximaal haalbare. Maar is dat toerreikend genoeg? Stolwijk maakt

daarbij de kanttekening dat je vanwege fundamentele onzekerheden over toekomstige

technologieën, de omvang van de wereldbevolking, de precieze grenzen van de draagkracht

van de aarde en de omvang van de uitputbare voorraden, niet kan vaststellen of in de

toekomst volledig groene groei wel mogelijk is.

Bram Büscher, die al eerder naar het woordgebruik van VN-toppen refereerde, stelt

9KENNISKRING P3B-4 (2013)

eveneens dat groene groei (tot op heden) een illusie is. In een interview met geeft hij aan

dat je natuurlijk moet streven naar efficiënter gebruik van energie en hulpbronnen:

“Maar omdat we moeten groeien, kan je wel efficiënter producten maar omdat

je ook meer moet produceren is het uiteindelijke plaatje altijd minder duurzaam

dan. Het kapitalisme wordt dan nogsteeds uitgedragen. Iets minder grijs misschien,

maar zeker niet groen.”

Groei zit dus ingebakken in het kapitalisme: bedrijven blijven altijd jagen naar nieuwe

winstmogelijkheden en nieuwe productietakken om in te investeren. Al wordt de

technologie schoner (en ook schonere technologie kan winstgevende sector zijn, denk

bijvoorbeeld aan windmolenparken en zonnecollectoren) dan werkt eindeloze groei het

positieve milieueffect uiteindelijk tegen.

GROEI WINT VAN GROENGroei zou het dus winnen van groen. De oplossing lijkt dan ook voor de hand te liggen: niet

meer willen groeien. Maar dat zal enorme problemen en weerstand met zich mee brengen

zoals stijgende werkloosheid en dalende inkomens. En dat is niet wat mensen willen.

Daarnaast willen de mensen in het zuiden van de wereld ook een beter leven. Büscher

merkt daar wellicht terecht bij op dat wel nog maar de vraag moet zijn of kapitalistische

economische groei hen dat betere leven gaat brengen: “Voor een aantal misschien, maar

zeker niet voor iedereen. Voor velen zal het leiden tot nog meer armoede, nog meer

vernietiging van hun leefomgeving.”, aldus Büscher. Een citaat uit het interview:

“Binnen het huidige economische model wordt bijvoorbeeld het BNP (Bruto

Nationaal Product, red.) gebruikt voor het berekenen van de status van een

economie. Daarbij draait het dus alleen om cijfertjes. Ik denk dat de mens

bij zich zal moeten nagaan of dat die cijfers ook ons welzijn spiegelen. Ik denk dat

de grootste economische tekortkoming namelijk daarin ligt. Er wordt niet gekeken

naar de leefomstandigheden en het welzijn van mensen. In een nieuwe economie

zullen juist menselijkere criteria moeten gelden die juist veel meer daar naar kijken.

Ook met oog op generaties na ons.”

Marjan Minnesma, directrice van duurzaamheidsorganisatie Urgenda, gaf tijdens de

Duurzame Troondrede aan dat de economische en financiële crisis alleen opgelost kan

worden als de ecologische crisis ook wordt aangepakt. Minnesma zegt dat deze crises

elkaar versterken en in een negatieve spiraal naar beneden trekken. Ecologie kan, door

de vooruitzichten, niet meer worden afgedaan als hobbyisme.

10 ECONOMIE VS ECOLOGIE

Zowel Büscher als Minnesma zijn dus van mening dat er afgewogen moet worden of een

groeiende welvaart ook wel ons welzijn bevordert. En ook of het welzijn van de mens in

het algemeen dus niet teveel overschaduwd wordt door geld. Minnesma betoogt22:

“onze huidige koers brengt niet alleen de ecologie in gevaar, maar

bedreigt ook de economie. Want de ecologie is de basis van de

economie - en niet andersom. Het wordt tijd om aan de noodrem te

trekken.”

EEN (NIEUWE) GROENE ECONOMIEVeel experts blijken dus kritisch op het huidig economisch model. Binnen het kapitalistische

model zien zijn geen kansen voor een groene economie: een economie waarin wij het

milieu niet belasten bij de vervulling van onze behoeftes. Minnesma (Urgenda) pleit voor

een kringloopeconomie:

“We gaan naar een circulaire economie, gebaseerd op duurzame

energiebronnen. We gaan onszelf anders organiseren en andere

waarden zullen belangrijker worden. We gaan ook wennen aan

minder groei en andere vormen van groei. Het huidige, verouderde

idee dat een economie steeds maar moet groeien, zullen we moeten

verlaten. Dat wil zeggen, het bruto nationaal product (het BNP) kan

waarschijnlijk niet meer groeien en zal misschien zelfs afnemen. Dat

wil echter niet zeggen dat we minder prettig hoeven te leven. Ons

welzijn kan best stijgen, als we het vanaf nu goed aanpakken.”

Hoogleraar Rotmans, die zich eerder al kritisch uitte over de politiek, vult daarbij

aan dat de overgang naar een duurzame samenleving helemaal niet het einde van de

economische groei hoeft te betekenen. Binnen de bouw- en installatie branche alleen al

kan de overgang namelijk enorm veel banen opleveren. Daarnaast schrijft hij Nederland

dankzij de opgedane kennis over energie en waterbouw een wereldwijde koppositie toe22.

Hij vindt dat huidige modellen te weinig rekening houden met het innovatieve vermogen

van de mens. En juist nu grondstoffen schaars worden, zal dat innovatieve vermogen –

waarmee de mens al eerder grote problemen uit de weg is gegaan- alleen nog maar verder

worden aangeboord. Daarnaast refereert Rotmans naar de trend dat burgers steeds maar

gaan ‘energie doe-het-zelven’, zoals hij dat noemt. Technieken om zelf energie uit de zon,

wind en de bodem op te wekken worden in de toekomst steeds betaalbaarder en komen

steeds meer voor handen. Maar hij ziet de technologische ontwikkeling daarin niet als

belangrijkste drijfkracht. Juist de wilskracht die voortkomt uit frustraties en het gevoel dat

11KENNISKRING P3B-4 (2013)

dingen anders moeten zal burgers daartoe aanzetten. Daarnaast voorspelt hij dat burgers

weer in contact willen komen met hun eigen omgeving. Rotmans ziet als trend dat mensen

meer en meer op zoek gaan naar saamhorigheid; Buurtbewoners gaan samen energie

opwekken of een daktuin onderhouden. Hij noemt dat ‘glocalisering’. Zelfredzaamheid zal

het overnemen van het hyperindividualisme. Hij noemt al die honderduizenden mensen

die al op hun eigen manier met duurzaamheid bezig zijn daarvan het voorbeeld.

Ook Marjan Minnesma ziet deze ontwikkelingen opkomen. Steeds grotere groepen nemen

het heft in eigen hand. Duizenden mensen verenigen zich in energiecoöperaties die zelf

hun eigen duurzame energie opwekken. Boeren willen daarnaast bijvoorbeeld produceren

in binnen eigen regionale kringlopen en zzp’ers verenigen zich en organiseren een eigen

betaalbare verzekering. Samen creëren al deze koplopers weer een nieuwe vraag en

nieuwe markten. Voor een bedrijven geldt volgens ‘Our Future Common 2.024’:

“In een groene economie zijn duurzaam en sociaal werken onderdeel

van het DNA van een bedrijf.”

Volgens een kennisdossier van het NCDO over de groene economie25 is een groene

economie alleen haalbaar als de samenleving in brede zin betrokken wordt en participeert.

Maatregelen die bijvoorbeeld gericht zijn op decentralisatie van insituties, het streven naar

zelfvoorziening, hervorming van het eigendomsrecht en het terugbrengen van economie

groei en inkomensnivellering gaan niet meer uit van de bestaande economie.

GROENE MAATREGELENVoor een nieuwe economie zal het volgens het NCDO vanuit de techniek gezocht moeten

worden naar nieuwe strategieën rondom productie- en consumptiepatronen. Zonder dat

daarbij de huidige kwaliteit van het leven vermindert hoeft te worden. Een van de bekendste

technieken daarover is het Cradle to Cradle (C2C) principe. Dit principe gaat ervan uit dat

een wereld mogelijk is zonder afval en met een overvloed aan natuurlijke hulpbronnen,

met behulp van innovatieve technologie. Productieprocessen moeten daarbij bestaande

materialen van producten hergebruiken zonder kwaliteitsverlies (upcycling)26. Dit principe

–Met Amerikaans architect Mc Donough en de Duitse chemicus Braungart als grondleggers-

wordt door steeds meer bedrijven omarmd en geïmplementeerd. Het Nederlandse bedrijf

Desso werkt al bijna volledig op het C2C-principe. En ook bedrijven zoals Ford zijn bezig

met het op dit principe gebaseerde herinrichtingen van productieprocessen op een

ecologisch verantwoordelijke manier25. Het C2C-principe past daarmee in het beleid om

het probleem van afval op een volledig duurzame manier aan te pakken.

12 ECONOMIE VS ECOLOGIE

Een andere maatregel is het creëren van een markt voor zogenoemde ‘ecosystem services’.

Je kan hulpbronnen afzonderlijk zien van een economische waarde maar je kan ook het

ecosysteem in zijn geheel economisch waarderen. Leiders van de G8 en de vijf grootste

opkomende landen spraken in 2007 af een studie op te zetten waarin kosten van het

verlies van biodiversiteit en de kosten van duurzaam beheer van ‘ecosystem services’

vergekelen worden met elkaar25. In 2010 werd dit onderzoek in samenwerking met VN-

milieuorganisatie UNEP afgerond. Uit de studie is gebleken dat de lange termijn kosten van

het gebruik van natuurlijke hulpbronnen veel hoger liggen dan de kosten van duurzaam

beheer daarvan. Er zijn ook maatregelen die erop gericht zijn dat de vervuiler betaalt.

Hierdoor worden negatieve activiteiten ontmoedigd. Milieukosten zou je bijvoorbeeld in

de prijs van producten kunnen implementeren. En zo valt er te denken aan herstelkosten

voor natuurschade en het heffen van belastingen op schadelijke stoffen.

Voor een nieuwe economie gelden ook andere indicatoren voor groei. Groene groei wordt

met huidige indicatoren niet berekend, deze zijn daar ook ongeschikt voor. Het Wuppertal

Institute heeft daarom verschillende alternatieve indicatoren ontwikkeld die het BNP als

indicator moet corrigeren, aavullen of vervangen27. Zie tabel 1, bijlage. Daarnaast werkt

de eerder naar voren gekomen organisatie OESD bijvoorbeeld aan de ‘Better Life Index’

om levenskwaliteit te meten aan de hand van een aantal criteria27.

KRITIEKHoewel de groene economie veelbelovend klinkt staat niet iedereen welwillend tegenover

een transitie naar een dergelijk groen economisch model. Over sommige uitgangspunten

bestaat veel controverse. De grootste kritiek die wordt gegeven is dat de internationale

handel ermee wordt beperkt. Vooral de al verder ontwikkelende economieën zullen daar

veel last van ondervinden. Een citaat van Martin Khor, directeur van het South Centre28,

geeft hierbij het volgende aan25:

“De grootste kritiek op de groene economie betreft eventuele risico’s

op protectionisme en oneerlijke concurrentie.”

In een groene economie hebben de mensen de voorkeur voor lokale producten. Dit is

namelijk efficiënter op het gebied van bijvoorbeeld opslag en transport en bovendien

heeft het een positief effect op de lokale economie. Het risico hierbij is dat dit soort

‘vergroeningsmaatregelen’ protectionisme in de hand werken25. Lokale industrie, landbouw

en producenten worden beschermd. En dat terwijl het importeren en exporteren van

goederen voor een belangrijk deel kan bijdragen aan armoedebestrijding en het verbeteren

van leefomstandigheden, aldus de VN-milieuorganisatie UNEP29.

13KENNISKRING P3B-4 (2013)

Ook is er veel kritiek op maatregelen waarbij overheden in hun eigen land duurzame

sectoren en activiteiten financiële steun geven. Dat zorgt er namelijk voor dat de bedrijven

die subsidies krijgen voor duurzaamheid een concurrentievoordeel krijgen. En dat is een

lastig dilemma. Want ondersteuning van duurzame activiteiten bevordert een snellere

transitie naar een groene economie, maar daarnaast zijn eerlijke markten en handel voor

een groene economie ook weer hele belangrijke uitgangspunten.

Er gaan ook stemmen op die het groene economisch model onethisch vinden voor

ontwikkelingslanden. Arme landen worden aangespoord een duurzame economie te

ontwikkelen terwijl wij daar jarenlang natuurlijke hulpbronnen hebben geëxploiteerd, en

daarmee dus eigenlijk de door ons veroorzaakte problemen oplossen. Daarbij geeft VN-

milieuorganisatie UNEP wel aan dat een groene economie ook voor ontwikkelingslanden

uiteindelijk kansen biedt voor een groter welzijn.

GROEN STAAT ZICHZELF IN DE WEGDat er iets zal moeten veranderen aan het huidig economisch model staat volgens vrijwel

alle experts vast. Maar ook onder de voorstanders van een groene economie bestaat

een grote variatie aan visies over de vormgeving en realisatie ervan. Eigenlijk zijn er

twee richtingen te identificeren. Aan de ene kant pleiten mensen voor een heel nieuw

economisch systeem en leefwijze (vervormers). En daar staat een groep ‘vergroeners’

tegenover die uitgaat van een vergroening van het huidige systeem en van de kansen van

technologische oplossingen. Dit verschil in invullingen maakt het lobbyen en realiseren

van een groene economie enorm lastig.

DE TRANSITIE? DIE KOMT!Dat er een transitie binnen de economie gaat plaatsvinden staat volgens vrijwel alle

experts wel vast. Want op de manier waarop wij nu onze economie (be)leven schaden wij

uiteindelijk onze eigen leefomgeving en vooral ook die van onze toekomstige generaties.

En dat wil uiteindelijk niemand. We zullen dus naar een economisch model moeten waarin

de ecologie en economie hand in hand met elkaar gaan. De vraag blijft dus wel in welke

vorm en in welk tijdsbestek een eventuele transitie precies zal gaan plaatsvinden. En juist

op die vraag blijken wetenschappers en experts dus nog geen eenduidend antwoord te

kunnen geven. Mede door de onzekerheden die de toekomst met zich meebrengt, zoals

bijvoorbeeld de vooruitgang en innovatie binnen de technologie. We zullen dus afhankelijk

zijn van het innovatieve vermogen en de wilskracht van de mens. Dat wij als mensheid

(met name ook ook in het verleden) telkens weer bewezen hebben grote problemen op te

kunnen lossen mag daarbij misschien wel een geruststellende gedachte zijn!

14 ECONOMIE VS ECOLOGIE

BRONVERMELDINGVoetnoot Soort Bron

1 Website (2013) nl.Wikipedia.org/wiki/Kapitalisme2 Website (2012) Statline.cbs.nl, woon-werkverkeer3 Website (2011) Milieucentraal.nl, Fossiele brandstoffen4 Webartikel Bas Eickhout (2012) Een sterke economie op basis van hernieu-

wde grondstoffen 5 Website Rijksoverheid.nl, Luchvervuiling6 Website Milieuloket.nl, Olierampen7 Webartikel (2012) Compendiumvoorleefomgeving.nl8 Webartikel Johan (2012) Hoewerktduurzaam.nl, wat is eigenlijk het effect van

ontbossing9 Online docu-

mentFutureleadersevent.nl (2012), Case grondstoffenschaarste Voda-fone

10 Webartikel (2009) Klimaat.be, impact op de biodiversiteit11 Webartikel Reuters, AP (2002) Volkskrant, Natuurfonds slat alarm over uitput-

ting van de aarde 12 Webartikel Trinus Hoekstra (2012) dis-arbeidspastoraat.nl, werken aan een

geloofwaardige economie 13 Webartikel Caroline Kraaijvanger (2012) Scientas.nl, we naderen omslagpunt

waarop de aarde onomkeerbaar verandert14 Webartikel Kor Goutbeek (2007) nrc.nl, We putten de aarde helemaal niet uit15 Webartikel (2013) Happynews.nl, Energierevolotie: volledig overstappen op

duurzame energie voor 2050.16 Webartikel (2010) socialisten.net, Kapitalisme schaadt mens en milieu17 Webartikel (2012) Trouw.nl, Opweg naar een radical anders economisch

systeem18 Webartikel Michael Persson (2012) Volkskrant.nl, ‘Productie elektrische auto

stuk vervuilender’19 Webartikel (2007) Accountant.nl, Maatschappelijk verantwoord ondernemen

is PR illusie.20 Webartikel Freek Kallenberg (2012) Milieudefensie.nl, “de groene economie

is een illusie”21 Document CPB Policy Brief (2011) Groene groei: een wenkend perspectief?

ISBN 978‑90‑5833‑536‑422 Webartikel Marjan Minnesma (2012)Trouw.nl, Tijd voor een andere econo-

mie23 Webartikel Urgenda.nl, 24 Online

DocumentMargriet van der Burg e.a. (2011) Ourfuturecommon.nl, Deelrap-port Economie

25 Webdocument NCDO.nl (2012) Kennisdossier groene economie tweede druk26 Webartikel (2013) MVOnederland.nl, Cradle to Crade27 Website Oecdbetterlifeindex.org28 Website (2013) en.wikipedia.nl/wiki/Martin_Khor29 Document UNEP (2011) Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable

Development and Poverty Eradication, www.unep.org/greenecon-omy, ISBN: 978-92-807-3143-9

15KENNISKRING P3B-4 (2013)

INDICATOREN DIE HET BNP CORRIGEREN:1. meW: measure of economic Welfare = consumptie i.p.v. productie.2. iseW: index of sustainable economic Welfare = correctie voor milieuschade (-), inkomensongelijkheid (-), publieke uitgaven (+) etcetera.3. gPi: genuine Progress indicator = uitgebreide versie van iseW.4. green gDP or green Accounting = correctie op milieuschade uitgedrukt in financiële termen.5. genuine savings = investeringen in geproduceerd, natuurlijk en menselijk kapitaal.

INDICATOREN DIE HET BNP VERVANGEN:1. HDi: Human Development index = optelsom levensverwachting, gezondheid, educatie, levenstandaard bevolking.2. eF: ecological Footprint = mate van belasten van natuurlijk ecosysteem door bevolking.3. HPi: Happy Planet index en gNH: gross National Happiness=menselijk welzijn en milieu-impact.4. esi: environmental sustainability index en ePi: environmental Performance index = milieuprestaties op nationale schaal.

INDICATOREN DIE HET BNP AANVULLEN:1. sNi: sustainable National income = mate van duurzaamheid van een land.2. seeA: system for integrated economic environmental Accounts = vergroening van BNP, integreert milieu en economische indicatoren3. sesAme: system of economic and social Accounting matrices and extensions = integreert milieu-, sociale en economische data.4. sDi: sustainable Development indicators = meet de voortgang richting duurzame ontwikkeling.5. mDg: millennium Development goals = meet mate van armoede in een land.

BIJLAGE 1 - INDICATOREN

TABEL 1 - NCDO Kennisdossier Groene Economie tweede druk (p.18)

Voetnoot Soort Bron

1 Website (2013) nl.Wikipedia.org/wiki/Kapitalisme2 Website (2012) Statline.cbs.nl, woon-werkverkeer3 Website (2011) Milieucentraal.nl, Fossiele brandstoffen4 Webartikel Bas Eickhout (2012) Een sterke economie op basis van hernieu-

wde grondstoffen 5 Website Rijksoverheid.nl, Luchvervuiling6 Website Milieuloket.nl, Olierampen7 Webartikel (2012) Compendiumvoorleefomgeving.nl8 Webartikel Johan (2012) Hoewerktduurzaam.nl, wat is eigenlijk het effect van

ontbossing9 Online docu-

mentFutureleadersevent.nl (2012), Case grondstoffenschaarste Voda-fone

10 Webartikel (2009) Klimaat.be, impact op de biodiversiteit11 Webartikel Reuters, AP (2002) Volkskrant, Natuurfonds slat alarm over uitput-

ting van de aarde 12 Webartikel Trinus Hoekstra (2012) dis-arbeidspastoraat.nl, werken aan een

geloofwaardige economie 13 Webartikel Caroline Kraaijvanger (2012) Scientas.nl, we naderen omslagpunt

waarop de aarde onomkeerbaar verandert14 Webartikel Kor Goutbeek (2007) nrc.nl, We putten de aarde helemaal niet uit15 Webartikel (2013) Happynews.nl, Energierevolotie: volledig overstappen op

duurzame energie voor 2050.16 Webartikel (2010) socialisten.net, Kapitalisme schaadt mens en milieu17 Webartikel (2012) Trouw.nl, Opweg naar een radical anders economisch

systeem18 Webartikel Michael Persson (2012) Volkskrant.nl, ‘Productie elektrische auto

stuk vervuilender’19 Webartikel (2007) Accountant.nl, Maatschappelijk verantwoord ondernemen

is PR illusie.20 Webartikel Freek Kallenberg (2012) Milieudefensie.nl, “de groene economie

is een illusie”21 Document CPB Policy Brief (2011) Groene groei: een wenkend perspectief?

ISBN 978‑90‑5833‑536‑422 Webartikel Marjan Minnesma (2012)Trouw.nl, Tijd voor een andere econo-

mie23 Webartikel Urgenda.nl, 24 Online

DocumentMargriet van der Burg e.a. (2011) Ourfuturecommon.nl, Deelrap-port Economie

25 Webdocument NCDO.nl (2012) Kennisdossier groene economie tweede druk26 Webartikel (2013) MVOnederland.nl, Cradle to Crade27 Website Oecdbetterlifeindex.org28 Website (2013) en.wikipedia.nl/wiki/Martin_Khor29 Document UNEP (2011) Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable

Development and Poverty Eradication, www.unep.org/greenecon-omy, ISBN: 978-92-807-3143-9

16 ECONOMIE VS ECOLOGIE

INTERVIEW GEGEVENSExpert: Dr. Bram Buscher

Rural Development, Environment and Population Studies

International Institute of Social Studies

Erasmus University Rotterdam

Methode: Telefonisch

Datum: 20 mei 2013

INTERVIEWBent u van mening dat de economie en de ecologie aan elkaar gekoppeld zijn?

Dat is denk ik zeker het geval. In de economie zoals wij die kennen maken wij gebruik van aardse

grondstoffen en materialen. In die zin kun je zeggen dat de economie eigenlijk voor een groot deel

ook afhankelijk is van de ecologie. Maar ook andersom. De ecologie wordt ook weer beïnvloed door

economische activiteiten.

En in hoeverre zijn die economische activiteiten er dan schuldig aan dat wij bijvoorbeeld onze

aarde uitputten en onze leefomgeving vervuilen?

Dat kun je eigenlijk niet helemaal los van elkaar zien. De economie gaat over de manier waarop wij

ons als mens in onze levensbehoefte voorzien. Er heerst een kapitalistisch en materialistisch klimaat

in de wereld en dat zorgt ervoor dat er meer en meer geproduceerd moet worden. Tijdens, met

name, deze productie gebruiken wij onze aarde eigenlijk op een schadelijk manier.

In hoeverre denkt u dat het besef er is dat er iets veranderd moet worden?

Dat besef is er wel. De film van Al Gore (An Inconvenient Truth 2006, red.) is daarin ook vrij belangrijk

geweest. Echter zie je dat er politiek gezien maar weinig echt veranderd. De belangen lijken te groot.

Welke belangen zijn precies te groot?

Vooral politieke en financiële belangen spelen hierin een rol. Voorbeeld, stel dat je als enige land

zou overstappen op een nieuw soort economie, een groene economie. Dan zou je als dat land

zijnde hoogstwaarschijnlijk in de problemen komen, zowel financieel als politiek gezien. Althans,

op internationaal niveau gekeken. Je wordt dan een eilandje in de wereld. Maar buiten dat, het

kapitalistische model is in onze hele samenleving ingebakken. Voor een echte verandering zal er

een verschuiving van het kapitalistisch systeem naar een groen en duurzaam systeem moeten

plaatsvinden. En dat gaat tegen alle gevestigde belangen in.

BIJLAGE 2 - INTERVIEW

17KENNISKRING P3B-4 (2013)

Dus u ziet ook het kapitalisme als grootste boosdoener voor de milieuproblematiek?

Het kapitalisme zorgt ervoor dat bedrijven moeten blijven groeien. Winst moeten blijven maken. En

uiteindelijk draait het in de economie, zoals die nu in onze samenleving is geworteld, dus gewoon plat

gezegd om geld. Er moet dus meer en meer geproduceerd worden en via de huidige technieken en

door de manier waarop wij aan onze materialen komen belasten wij de aarde enorm.

Wat is de noodzaak om te veranderen?

Voor mij staat 1 ding vast: we zullen moeten veranderen. Precieze voorspellingen over hoe lang

we nog door kunnen gaan op de manier zoals het nu gaat durf ik niet te geven. Ik ben van mening

dat we daarover nog te weinig weten over de aarde. Wel is het natuurlijk logisch dat de aarde geen

bodemloze bron is. Op een gegeven moment raken materialen op of zal het milieu dusdanig geschaad

zijn dat herstel moeilijk of niet meer te realiseren is.

U had het al even over een groene economie, is dat dan de oplossing?

Nee, ik denk niet dat een groene economie de oplossing is. Althans, een ‘groene’ economie waarbij

huidige criteria voor een goede economie nog gelden is denk ik niet mogelijk. Een win-win situatie is

door de eindige groei die instanties moeten maken op een eindige wereld niet mogelijk. Tuurlijk, het

is goed om productieprocessen te analyseren en zoveel mogelijk te verduurzamen. Minder schade is

altijd beter. Maar dat zal niet toereikend genoeg zijn.

U heeft het over huidige criteria, wat zal daaraan dan moeten veranderen?

Binnen het huidige economische model wordt bijvoorbeeld het BNP (Bruto Nationaal Product, red.)

gebruikt voor het berekenen van de status van een economie. Daarbij draait het dus alleen om

cijfertjes. Ik denk dat de mens bij zich zal moeten nagaan of dat die cijfers ook ons welzijn spiegelen.

Ik denk dat de grootste economische tekortkoming namelijk daarin ligt. Er wordt niet gekeken naar

de leefomstandigheden en het welzijn van mensen. In een nieuwe economie zullen juist menselijkere

criteria moeten gelden die juist veel meer daar naar kijken. Ook met oog op generaties na ons.

En omdat je naar de leefomstandigheden kijkt kom je automatisch uit op de ecologie. Natuur en

biodiversiteit zal belangrijker worden.