Historische ecologie in Limburg: Bosland

Colofon

Auteurs: Eric Cosyns, Ruben Jarych, Jol Burny, Arnout Zwaenepoel & Dries Tys

Genterviewde personen: Dr Clement Agten, Henri Agten (), Johan Agten, Jozef Winters, Andr Maes (lader, houthandel), Marcel Theo Rutten, Andr Maes (bosarbeider met paardenkracht), Ferdinand Abrahams, Nelis Van Duffel

Lay-out: Lena Vereecke

Fotos: Eric Cosyns, tenzij anders vermeld

Wijze van citeren: Cosyns, E., Jarych, R., Burny, J., Zwaenepoel, A. & Tys, D. (2014). Historische ecologie in Limburg deelstudie Bosland. Thematisch rapport. Regionaal Landschap Lage Kempen i.s.m. VUB en wvi, in opdracht van de Provincie Limburg, met de steun van Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, 70 p.

Klankbordgroep: Ilse Ideler, Jos Gorissen, Leen Gos, Klara Hermans, Bart Paesen, Joep Fourneau, Dries Goris-sen, Martin Hermy, Jan Nuijens, Guido Pirotte, Huig Deneef, Johan Van Den Bosch, Myriam Van den Broeck, Bert Van Doorslaer, Jan Stevens

De institutionele genese van het Pijnven 10

1. De administratieve context: instanties bevoegd voor bebossing en bosbeheer, een chronologie ......... 102. Beleidsmatige context en initiatieven ...............................................................................................................11

De technische oprichting van het bosdomein Pijnven en het bosbeheer in open-bare bossen 14

1. De bebossing van de heide .................................................................................................................................141.1. Toegepaste technieken ..........................................................................................................................................142. De wijze van herbebossen ................................................................................................................................. 232.1. Voorbereidende werken na een kaalkapping ........................................................................................................ 232.2. Grondbewerking na een kaalkapping .................................................................................................................... 242.3. Plantwijze na kaalkap ............................................................................................................................................ 273. Dunningen en snoei ............................................................................................................................................ 303.1. De eerste dunningen of zuiveringen ...................................................................................................................... 303.2. Uitvoering van zuivering en dunningswerken - kaalkap ........................................................................................ 324. Bomen in het bos ................................................................................................................................................ 375. Van gewenst tot verguisd: Amerikaanse vogelkers ....................................................................................... 376. Bosbranden - brandpreventie en bestrijding ................................................................................................ 406.1. Historiek van de provinciale bosbranden ............................................................................................................. 406.2. Brandpreventie ...................................................................................................................................................... 40

Houtverkoop transport - houthandel 42

1. Verkoopwijzen ..................................................................................................................................................... 422. Houtgebruik - afzetmogelijkheden .................................................................................................................... 432.1. Brandhout .............................................................................................................................................................. 432.2. Mijnhout ................................................................................................................................................................. 432.3. Vezelhout ............................................................................................................................................................... 442.4. Zaaghout................................................................................................................................................................ 442.5. Hout voor landbouwdoeleinden ............................................................................................................................. 443. De Ekselse houthandel Van Duffel ................................................................................................................... 454. Houtvoorraad en gebruik in de steenkoolmijnen ............................................................................................ 49

Inhoudstafel

Inleiding1. Bosland................................................................................................................................................................... 12. Vraagstelling .......................................................................................................................................................... 13. Fysisch-geografische situering .......................................................................................................................... 34. Historische achtergrond ..................................................................................................................................... 55. Materiaal en Methoden ......................................................................................................................................... 75.1. Algemeen ................................................................................................................................................................ 75.2. Opsporen van informanten ...................................................................................................................................... 75.3. Vragenlijsten ............................................................................................................................................................ 85.4. Bandopname ........................................................................................................................................................... 85.5. Geschreven bronnen ............................................................................................................................................... 85.6. Fotomateriaal en kaarten ........................................................................................................................................ 85.7. Verwerking .............................................................................................................................................................. 85.8. Literatuur .................................................................................................................................................................. 9

Bosonderzoek en bosgebruiken 50

1. Het Pijnven als openluchtlaboratorium ............................................................................................................ 501.1. Een eeuw bosbouwkundig onderzoek .................................................................................................................. 501.2. Overig onderzoek en studie ................................................................................................................................. 522. Strooiseloogst ..................................................................................................................................................... 523. Plukken en rapen ................................................................................................................................................. 554. Jacht en ander faunagebruik ............................................................................................................................. 564.1. Reguliere jacht ....................................................................................................................................................... 564.2. Overige gebruiken ................................................................................................................................................. 585. Rupsen verzamelen en insectenbestrijding .................................................................................................... 59

Het Pijnven 62

Nabeschouwing 64

1. Enkele conclusies ............................................................................................................................................... 642. Mogelijke betekenis van de studie voor het toekomstige bosbeheer: het verleden een toekomst geven 652.1. Het toekomstig boslandschap .............................................................................................................................. 652.2. Bedrijfsvorm ........................................................................................................................................................... 652.3. Soortenkeuze ....................................................................................................................................................... 652.4. Functie en economische drijfveren ....................................................................................................................... 662.5. Oude bestanden, oude bomen, bijzondere bomen .............................................................................................. 662.6. Organisatie van het bosbedrijf .............................................................................................................................. 662.7. Beheerinfrastructuur .............................................................................................................................................. 662.8. Bepaalde technieken ............................................................................................................................................ 662.9. Bospaviljoen-Pijnven ............................................................................................................................................ 662.10. Pijnven-ven ............................................................................................................................................................ 67

Literatuur 68

1d e e l s t u d i e B o s l a n d

Inleiding

1. Bosland

De provincie Limburg onderscheidt in haar beleid rond Natuur en Landschappen elf typische streken in Limburg. Deze Grote Landschappelijke Eenheden (GLE)vormenop basis van hun landschappelijke kenmerken een eenheid. De West-Limburgse naaldbossen waaronder Bosland en De Merode zijn n van deze GLE.

Bosland is de naam voor een breed opgezet duurzaam streekontwikkelingsproject waarbijhistorisch ecologischein-formatie zal bijdragen aan de identiteitsvorming van het gebied en zorgen voor een onderbouwing van het land-schaps- en natuurbeheer. Voor Bosland gaat het in het bijzonder over de omzetting van heide naar (naald-)bos maar ook over het vroegere gebruik en het beheer van de heide, houtkanten en houtwallen en van de in de beekval-leien gelegen hooilanden en weteringen. Het kerngebied van Bosland bestaat uit het militair domein Kamp Beverlo en de uitgestrekte bossen van het Pijnvencomplex, samen ca.10.000 ha.Bosland strekt zich uit over de gemeenten Lommel, Hechtel-Eksel en Overpelt.

2. Vraagstelling

Burny (1999) behandelt de dennenaanplantingen, nochtans een belangrijke component van het Limburgs land-schap, nauwelijks. Daarom leggen we in dit onderzoek voor Bosland de focus op omzetting van heide naar den-nenbossen en op het beheer van deze bossen gedurende de voorbije eeuw.

Meer in het bijzonder zoomen we in op het Pijnven, dat in het eerste decennium van de 20ste eeuw als een staats-initiatief bij de ontginning van de heide was opgezet.

Daarbij wensen we op 3 onderzoeksvragen te concentreren:1 Hoe verliep de institutionele genese van het domein? Welke instanties waren hierbij betrokken en welke beleids-lijnen werden in de loop van de jaren gevolgd? 2. Hoe verliep de technische oprichting van het domein? Hoe werden de aanplantingen voorbereid ( type grondbe-werking, type bemesting, ) en hoe verliep het daaropvolgende bosbeheer? 3. De bosgebruiken: aard van het gebruik, periode, door wie en waarom.

2 d e e l s t u d i e B o s l a n d

Situering van Bosland op regionale schaal. Het gebied omvat het grondgebied van de gemeenten Lommel in het noordwesten, Hechtel-Eksel in het zuidwesten en Overpelt in het oosten.


3. Fysisch-geografische situering

Bosland situeert zich op het Kempisch Plateau (of Oost-Kempisch puinwaaierdistrict); een gebied dat tijdens het Vroeg- en Midden-Pleistoceen opgevuld werd met Maas- en Rijnpuin. Door relifinversie ontstond hieruit later het plateau. Tijdens het Laat-Pleistoceen werd het gehele gebied bedekt met dekzanden. Gemiddeld is de dikte van deze afzettingen gering op het Kempisch plateau.Tijdens het Tardiglaciaal (Laat-Pleistoceen) werden plaatselijk nog stuifzandruggen gevormd. Dit zijn lokale verstui-vingen van reeds afgezette eolische zanden (Formatie van Hechtel). Lokale Holocene verstuivingen ontstonden door de prehistorische en middeleeuwse ontginningen. Deze duinzanden worden gekenmerkt door de totale af-wezigheid van leem. Als laatste zijn er nog de recente, industrile verstuivingen te Lommel-Overpelt. Morfologisch vertalen deze zich in niet-gedifferentieerde zandophopingen, terwijl de oudste duinzanden longitudinale of para-boolduinen vormen (Bourgeois, 2004). Veenvorming trad in de valleien op.

Door de hoge doorlaatbaarheid van de dekzanden en van de grindlagen zijn de bodems in het algemeen droog. Vochtigere bodems bevinden zich in de valleien of zijn het gevolg van een tijdelijke stuwwatertafel op ijzeroer (dit is een door ijzer verkitte B horizont).

Het meest voorkomende profiel is de podsol en de bruine podsolachtige bodem. Dit zijn gronden met een duidelijke respectievelijk met een vage humus of/en ijzer B horizont. Deze bodemprofielen zijn karakteristiek voor bodems die lange tijd met heide of naaldbomen begroeid zijn geweest. Rond de dorpskernen worden vooral droge lemige zandbodems aangetroffen. Het zijn vaak de oude landbouwgronden. In Bosland zijn tevens nog aanzienlijke vlek-ken duingronden aanwezig die overeenstemmen met de locaties waar zich duinruggen bevinden. Het gaat vaak om eeuwenoude landduinen (zie bv. de Ferraris kaart).

De bodems in Bosland zijn in hoofdzaak droge tot matig vochtige zandbodems. Het militair domein van Hechtel-Eksel is niet gekarteerd geweest voor de bodemkaart (grijze vlek). Centraal van noord naar zuid door het gebied is een strook van stuifduinen aanwezig.

Het Oost-Kempisch puinwaaierdistrict is een inzijgingsgebied. De zanden grindpakketten zijn zeer goed door-latend wegens het ontbreken van een kleiige deklaag. De grondwatertafel bevindt zich over het algemeen op een grote diepte (tot 10 meter en meer). Wanneer verdichte lagen en/of grindpakketten op geringe diepte voorkomen


in de ondergrond, vormt zich in het natte seizoen een tijdelijke grondwatertafel. Hierdoor ontstaat gedurende een beperkte tijd stuwwater. Dit geeft grote variaties in de waterhuishouding en betekent dat een zelfde bodem zeer droog is in de zomer en oververzadigd kan zijn in de winter.

Er is een lage dichtheid aan waterlopen in Bosland. De grote doorlaatbaarheid van de onderliggende Kempische zanden en grinden is hieraan niet vreemd. Vennen en moerassige valleien kunnen dan ook alleen maar ontstaan op plaatsen waar zich een ondoorlaatbare laag heeft gevormd. Op enkele plekken bevonden zich vennen. Een groot aantal vennen is in de loop van de voorbije eeuw verdwenen of zijn sterk aangetast door de aanleg van ontwate-ringsgrachten bv. Pijnven.

De waterlopen in Bosland behoren tot de hydrografische bekkens van de Schelde enerzijds en de Maas anderzijds. De Zwarte beek in het zuiden en de meer centraal gelegen Grote Nete behoren tot het Schelde-bekken. De Dom-mel en zijn zijbeken o.a. de Bolisserbeek, behoren tot het Maasbekken, ze vormen de oostgrens van Bosland. In het noorden van het gebied situeert zich het Kanaal Herentals Bocholt in het westen het Kanaal van Beverlo.

Het waterlopenstelsel in Bosland. De waterlopen in Bosland behoren tot de hydrografische bekkens van de Schelde enerzijds en

de Maas anderzijds.


4. Historische achtergrond

Tot het begin van de 19de eeuw bestond Bosland hoofdzakelijk uit grote heidegebieden met aan de oostelijke en zuidoostelijke rand de landbouwnederzettingen van Neerpelt, Overpelt, Eksel en Hechtel. Deze nederzettingen waren niet toevallig gelegen op de droge lemige zandbodems en in de buurt van de grote beekvalleien (Dommel-, Bollisserbeek en tussen de Grote Nete en de Zwarte Beek).

Gemengde gezinsbedrijven waren kenmerkend voor de dominerende landbouwactiviteit die zich vermoedelijk voortdurend geconfronteerd zag met twee evenwichtsoefeningen. In eerste instantie was deze overlevingsland-bouw er op gericht in de eigen noden te voorzien. Daartoe was een goed uitgekiend, arbeidsintensief teeltplan nodig waarbij veeteelt voor de noodzakelijke mestinput diende te zorgen. De heide nam daarbij een cruciale positie in als gemeenschappelijke grond voor het voorzien in extra voedselrantsoen voor het vee (als weidegrond of voor het maaien van jonge hei), voor het verzamelen van stalstrooisel, het houden van bijen en vermoedelijk ook het stropen van wild. In het verzamelen van de gegeerde en noodzakelijke meststoffen speelde de potstal een cruciale rol. Veevoeder werd voorts gewonnen in de hooiweiden/of landen van de beekvalleien.

Behalve voor eigen voedselvoorziening, diende de landbouw bij voorkeur ook nog extra producten op te leveren om te ruilen binnen de lokale of regionale marktcircuits (bv. veemarkt van Mol, markt van Hasselt).

Het wankele evenwicht tussen bevolking, landbouw en productie raakte in de jaren 1840 in Vlaanderen grondig verstoord door verschillende misoogsten. De aardappelplagen en de slechte roggeoogst waren symbolisch voor de structurele problemen in de landbouw. De overlevingslandbouw had zijn limieten bereikt en kraakte onder de demografische groei.

Van overheidswege kwamen verschillende initiatieven als antwoord op de hongersnood en armoede. Naast ad hoc maatregelen (bv. invoer van granen) werd ook gezocht naar antwoorden op de meer structurele problemen. Barth-lemy de Theux (uit het arrondissement Hasselt) en Charles Rogier, de opeenvolgende ministers van Binnenlandse Zaken, speelden een centrale rol bij het zoeken naar een antwoord en het uitwerken van een nieuw beleid (Van Dijck, 2008). De opvatting ontstond dat de Belgische landbouw ook in gewone jaren onvoldoende voedsel produ-ceerde om de bevolking te voeden. Daarom werd gezocht naar maatregelen om de landbouwproductiviteit te ver-hogen. De Theux werkte een tweesporenbeleid uit, dat nadien ook door Rogier zou worden gevolgd en uitgediept.

De voedselcrisis bracht ontginningen opnieuw onder de aandacht. Het grootste deel van de landbouwpublicaties tussen 1845 en 1848 hield verband met de ontginning van woeste gronden. De inspiratie voor het wetsontwerp dat de Theux eind 1846 neerlegde was te situeren in een lange traditie. Al tijdens de Oostenrijkse periode en het Ancien Rgime werden ontginningen opgezet om de voedselproductie te verhogen. Daartoe schaften de Fransen revolutionairen de collectieve gebruiksrechten af (decreet 1793). De gemene gronden kwamen aldus in handen van de gemeenten die ze mochten verkopen.

De ontginningswet van 25 maart 1847 verplichtte de gemeentelijke overheden hun woeste gronden te verkopen. De wet gaf de centrale overheid het recht de gemeentelijke gronden te onteigenen of tegen de wil van de gemeenten openbaar te verkopen. De kopers werden door fiscale voordelen aangemoedigd om de gronden te ontginnen. In-dien men niet overging tot ontginning konden de kopers hun rechten op de grond weer verliezen aan de gemeenten (grondbelasting op ontgonnen stukken zou gedurende 20 jaar niet stijgen en door optrekken van een gebouw was er recht op vrijstelling van belastingen gedurende 15 jaar, (Van Dijck, 2008).

Ten dele als aanvulling op de ontginningswet diende de Theux in 1847 een nieuw wetsontwerp i.v.m. irrigatie in. Hij wilde het tekort in de graanproductie verminderen door onvruchtbare gebieden te veranderen in veeweiden. Uitbrei-ding van het weiland zou het mogelijk maken om een grotere veestapel te houden, wat dan weer de mogelijkheden tot bemesting verruimde.

Ten tweede werd gemikt op innovatie. Onder meer de uitbouw van het landbouwonderwijs en de toepassing van de landbouwwetenschap (o.a. met toepassing van de pas ontdekte mogelijkheden van kunstmest in het bijzonder van stikstoftoediening (o.a. proeven van Liebig (1845-1849)) werd als belangrijk aanzien. In dezelfde periode werd ook een landbouwraad opgericht, de eerste landbouwtentoonstelling en -congres (1847-1848) gehouden en wer-den landbouwtijdschriften uitgegeven met de bedoeling nieuwe bevindingen en verbeterde productiemogelijkheden


snel te verspreiden. Door de Koninklijke Academie werd onder meer een prijsvraag uitgeschreven naar de moge-lijkheden om de landbouwproductie op te drijven. Hierop kwam veel reactie met als vaak terugkerende onderwerp de dfrichements du Campine. De traditionele betekenis van de heide was tanend.

Het ten nutte maken van de woeste gronden in Bosland betekende dat: op de betere bodems bijkomende landbouwgrond kwam; op sommige plaatsen o.a. te Lommel en Overpelt grootschalige kunstmatige bevloeiing werd toegepast of

bestaande vloeisystemen verbeterd (o.a. Maes, 1986); overige onvruchtbare delen bebost werden onder meer met het oog op de toelevering van mijnhout, aanvan-

kelijk aan de Waalse, later aan de Limburgse steenkoolmijnen.

In de periode 1870-1880 verzeilde de Belgische landbouw opnieuw in een crisis door de massale import van goedkope Amerikaanse en Russische tarwe, de zogenaamde Agricultural invasion. De landbouw was hierdoor ge-dwongen om zich te herorinteren. De thuiswerkers vormden een reservoir van arbeidskrachten die, tegen een lage beloning, ook in de opkomende fabrieken inzetbaar waren. Het dunbevolkte, maar goed van transportinfrastructuur voorziene noorden van Limburg was trouwens een aantrekkelijke plaats voor de vestiging van vervuilende zinkfa-brieken bv. Overpelt (1880), Balen (1885), Budel (1892), Lommel (1904). In 1917 ging de steenkoolmijn van Win-terslag in productie. Meteen na de Eerste Wereldoorlog gingen ook de andere Limburgse mijnen open in Beringen (1922), Eisden (1923), Waterschei (1924), Zwartberg (1925), Zolder (1930) en ten slotte Houthalen (1938-1939). De mijnindustrie moest het economische herstel van Belgi na de Eerste Wereldoorlog bespoedigen. Ze bood werk aan duizenden arbeiders. Maar voldoende arbeidskrachten vinden, bleek niet evident. Gastarbeiders zouden aan het euvel verhelpen.

Eind 19de eeuw kwamen ook betere werktuigen ter beschikking en volgde stilaan de mechanisatie van de grotere landbouwbedrijven (Van Mol, 1998). Het betekende dat de landbouw rond de eeuwwisseling op een keerpunt was gekomen en de betekenis van de heide voor de landbouwbedrijfsvoering verder afnam. Waar bij de kadastrale tel-ling van 1842-1844 nog ongeveer 71.500 ha woeste gronden werden geregistreerd, was de oppervlakte in 1880 al geslonken tot circa 40.500 ha. De gemeenten in Bosland waren daarbij goed voor enkele duizenden ha. (Lommel: 5.108 ha, Eksel en Hechtel elk ongeveer 1000 ha)

In plaats van akkerbouw werd veeteelt een voorname sector. Rond het einde van de negentiende eeuw is veeteelt de belangrijkste sector op het vlak van productiewaarde. In het interbellum zou het belang ervan nog toenemen. Door de toegenomen welvaart kwam vlees binnen het bereik van een brede laag van de bevolking.


5. Materiaal en Methoden

5.1. AlgemeenDe interviews zijn halfgestructureerd. Dit betekent dat ze als leidraad een aantal topics hebben, die gebaseerd zijn op relevante literatuur en gebiedskennis van de auteurs (Schuyten et al. 2002), later ook op basis van informatie uit de eerdere interviews. Aangezien het om een eerder beeldvormend onderzoek gaat, wordt hier de voorkeur gegeven aan een minder formele, halfopen interviewtechniek, die echter voor de doeleinden van deze studie zeer geschikt is gebleken (zie ook Jacobs 2004, Zwaenepoel et al. 2009, Zwaenepoel & Verhaeghe 2011).

De vragenlijst telt verschillende grote rubrieken die vooral op het bosbeheer en oude landbouwgebruiken is toe-gespitst. Al naargelang de professionele loopbaan van de genterviewde werden bepaalde themas vooraf verder uitgediept middels bijkomende vaak technische vragen. Algemeen concentreert de eerste rubriek zich op vragen over de genterviewde persoon. De tweede rubriek behandelt de vragen over het bosbeheer (methode van aan-planten, grondbewerking, dunningen, kaalkap, plaagbestrijding). Vervolgens werden meestal vragen gesteld m.b.t. bosgebruiken (jacht, stroperij, pluk, ) en aansluitend flora en fauna van bos en heide: vogels, zoogdieren, hage-dissen, slangen, al dan niet geplante struik- en boomsoorten in het bos en in het landschap (houtkanten, grach-ten). Indien de genterviewde ook affiniteit had met de boerenstiel (bv. als kind opgegroeid op een boerderij) werd ook gepolst naar verschillende agrarische gebruiken. De agrarische rubriek is gebaseerd op de lijst die ook in de IJzervallei voor een analoog onderzoek gebruikt werd (Zwaenepoel et al. 2009; Zwaenepoel & Verhaeghe 2011) en werd ook afgetoetst aan de vragenlijsten die Burny gebruikte bij zijn onderzoek in de Kempen (Burny 1999, Burny 2010). Met de vragenlijst wordt soepel omgesprongen. Niet alle personen krijgen de volledige lijst te verwerken. Dat hangt van hun persoonlijke kennis en interesse af en de tijd die ze op dat moment beschikbaar hebben. Toch wordt meestal gepoogd de volledige lijst te doorlopen, waarbij snel over die vragen heen wordt gegaan, waarop de mensen geen antwoord kunnen geven.

Deze werkwijze zou de indruk kunnen geven dat de interviews op een niet consistente wijze worden afgenomen, dat is echter niet het geval. Alleen is het zo dat door de breedte van het onderzoek de genterviewde personen bijna onmogelijk op alle vragen een antwoord kunnen geven. Daarnaast lijkt het ons ook belangrijk om relevante informatie die toevallig tijdens een interview naar boven komt ook nadien nog bij andere personen te toetsen. Bij een eventuele statistische verwerking van de interviews moet hiermee uiteraard rekening worden gehouden. Zoals reeds aangegeven werd, is het voor dit onderzoek belangrijker om een zo goed en gedetailleerd mogelijk beeld te krijgen van de voor natuur en landschap van Bosland relevante gebruiken en gewoontes. In dat opzicht zijn minder formele interviews minstens even valabel en goed te gebruiken dan zeer gestructureerde interviews met een rigide vragenlijst, die vaak bedoeld zijn voor verdere statistische verwerking (Neis et al., 1999). Daarom zijn bijvoorbeeld ook twee historische gesprekken verwerkt met belangrijke getuigen voor de landschapsontwikkeling van Bosland.

5.2. Opsporen van informantenHet opsporen van geschikte informanten was n van de moeilijkste fasen van dit onderzoek. In het algemeen verliep het toch naar wens: uiteindelijk werden meer mensen genterviewd dan voorzien in het bestek.

De eerste reeks informanten werd vooral aangedragen door boswachter Jos en Johan Agten (doorverwijzing naar hun broer C. Agten) en vervolgens door hun broer Dr. Clement Agten (resp. Theo Rutten, Andr Maes (zager) en Andr Maes (bosarbeider-paardenkracht). Ook Guido Winters zorgde voor een belangrijke bijdrage door een af-spraak met zijn vader, voormalig boswachter Jozef Winters te regelen. Het interview met Ferdinand Abrahams was het resultaat van een toevallige ontmoeting tijdens een verkenning van de Bolisserbeekvallei. Tenslotte vond ik het nodig om ook de huidige boswachter van het Pijnven, J. Agten te interviewen. Hij gaf echter de voorkeur aan het schriftelijk beantwoorden van de vragenlijst.

Daarnaast zijn er contacten geweest met Jozef Agten m.b.t. het domein Hobos te Overpelt Jan Mampaey (Bos-groep Limburgse duinen) en de bewoner van de boerderij op adres Blijlever 11 (Wijchmaal -Dommelvallei). Omdat het Hobos bewust niet als onderwerp van de studie gold, werd met Jozef geen specifiek interview voorzien, wel zijn er een aantal informele gesprekken geweest n.a.v. bezoeken aan het ANB-regiokantoorte Hechtel. Om de-zelfde redenen, nl het niet focussen op de ontwikkelingen in de particuliere bosbouwsector zijn de contacten met


J. Mampaey beperkt gebleven tot E-mailverkeer en een kort telefoongesprek. De bewoner van Blijlever 11, stond me onder het mom dat hij weinig te vertellen had liever niet uitgebreid te woord. Nochtans deed de nog authen-tiek aandoende boerderijomgeving het beste verhopen (vooral met het oog op het inwinnen van informatie over historisch grondgebruik en andere handelingen in de Bolisserbeek en Dommelvallei.

5.3. VragenlijstenVoor de interviews werd telkens dezelfde basisvragenlijst gehanteerd, die opgesteld werd specifiek voor het hoofd-thema van het interview.

5.4. BandopnameAlle interviews van 2013 zijn op band opgenomen, wat nergens op verzet stootte. Alle zegslui stonden gemakkelijk toe dat het gesprek werd opgenomen om later te worden uitgetypt en verspreid te worden (weliswaar in beperkte kring).

5.5. Geschreven bronnenAlhoewel het aanvankelijk niet meteen de bedoeling was, bleek het uiteindelijk niet alleen noodzakelijk maar ook bijzonder waardevol om als voorbereiding op gesprekken maar evengoed als toetsing ervan het zogenaamde Pijnven-archief (aanwezig in het regiokantoor Hechtel van het Agentschap natuur en Bos (ANB)) en enkele zeer relevante fondsen in het documentatiecentrum De Barrier te Lommel te raadplegen. De hier verkregen informatie was in de meeste gevallen aanvullend, nuancerend en zeer relevant. Uit een eerste screening van het aanwezige (relevante) materiaal in De Barrier is gebleken dat dit niet alleen behoorlijk omvangrijk is maar ook uiterst waarde-vol om verder te exploreren met het oog op het beter begrijpen van het spanningsveld dat er duidelijk was in opvat-tingen en beleid t.a.v. het bosbeheer tussen gemeente (Lommel in dit geval) en Belgische staat,en in het bijzonder het Bestuur Waters en Bossen.

Een bijzonder geval: het Thematisch dialectwoordenboek Eksel (Agten, 2012). Dit boek vormt een welgekomen aanvulling en soms nuancering op de interviews. Het bevat een aantal voor het onderzoek relevante themas waarbij de betekenis van de dialectwoorden niet alleen in het Nederlands geduid worden, maar soms ook uitvoerig beschreven of met de nodige anekdotes gellustreerd.

5.6. Fotomateriaal en kaartenIndien de informanten oude fotos hadden met betrekking tot het onderwerp van het gesprek, werd telkens ge-vraagd of deze mochten gekopieerd worden. Dat werd nergens geweigerd. De fotos werden later op kantoor in gescand (wvi). Enkele historische fotos werden door Johan Agten digitaal ter beschikking gesteld. Er werd ook gevraagd of het gebruik van de fotos nadien geen probleem was. Er was nergens een bezwaar tegen het gebruik in een eventuele publicatie. Bij eventueel terreinbezoek (met Jozef Winters, Johan en Clement Agten) werden telkens aanvullende fotos gemaakt en eventueel aanvullende informatie werd genoteerd.

De interviews van Burny (2010) zijn niet van fotos vergezeld. Ruben Jarych zorgde voor scans van de historische kaarten.

5.7. Verwerking De interviews zijn op twee manieren verwerkt. In het hier voorliggende rapport zijn de interviews van Cosyns (2013) letterlijk uitgetikt van de bandopname. In een tweede rapport is de bosbouwkundige relevante informatie aanwezig in de interviews herschikt per thema en gekaderd met een beperkte selectie aan literatuur en gecombineerd met geschreven informatie dat in hoofdzaak afkomstig is uit het Pijnvenarchief (ANB-regiokantoor Hechtel) en soms uit het documentatiecentrum De Barrier (Lommel, archief boswachter Berx en stukken over het beheer van de gemeentelijke (onderworpen) bossen).

De vragen van de interviewer zijn weggelaten om het verhaal wat vlotter te laten verlopen. De interviewfragmenten worden afgewisseld met stukjes literatuur om het geheel te kaderen.

Er is bewust gekozen om in de thematische rapportage nog niet een volledig nieuwe gentegreerde tekst te maken. In dit stadium achtten we het aantal interviews vaak nog te gering om te veralgemenen. Een weergave van de thematische interviewfragmenten geeft eerlijker weer wat er gevonden is. In een later stadium kunnen meer be-


vestigende interviews of toevoeging van meer literatuur duidelijk maken welke fragmenten kunnen veralgemeend worden en welke niet. Deze rapportage is dus uitdrukkelijk geen eindpunt, maar een tussenstap richting publicatie van de gegevens.

5.8. LiteratuurWat betreft de kadering van de interviews met bestaande literatuur zijn slechts een beperkt aantal bronnen ver-werkt, omdat bij een gering aantal interviews anders zeer snel de literatuurgegevens de overhand zouden krijgen, wat niet de opzet van dit onderzoek was.

In de eerste plaats zijn de schriftelijke bronnen verwerkt die door sleutelfiguren zijn aangereikt (bv. informatie uit het thematisch Eksels dialectwoordenboek van C. Agten) of dat aanwezig was in het archief en bibliotheek van het ANB regiokantoor te Hechtel (o.a. beheerplannen, brochures en kaartmateriaal i.v.m. Pijnven en de onderworpen bossen van Hechtel) en het recent uitgegeven LIKONA-jaarboek 2012 dat helemaal in het teken van Bosland staat.Verder zijn een beperkt aantal publicaties gebruikt die een absolute basis vormen voor dit soort onderzoek: met Burny (1999), Dufrane (1985), Burny (2011), Bourgeois (2004), Mertens (2009), Jarych (2011), Adriaenssens & Verheyen (2013), Gorissen (2013) Winters (2013) als belangrijkste.

Als toponymische bronnen is gebruik gemaakt van Mennen (2002), Agten (2012) en Mennen et al. (2013).


De institutionele genese van het Pijnven

1. De administratieve context: instanties bevoegd voor bebossing en bosbeheer, een chronologie

Het openbare bosbeheer wordt geregeld bij wet van 19 december 1854 (het Boswetboek). De verantwoordelijk-heid voor het bosbeheer werd daarmee overgedragen aan het Bestuur van Waters en Bossen. Er werd onder meer in bepaald dat alle openbare bossen incl. de gemeentelijke bossen en deze toebehorend aan de Commis-sie van Openbare Onderstand (COO, het huidige OCMW) en van de Kerkfabrieken onder het toezicht staan van het Beheer van Waters en Bossen dat ressorteerde onder het Ministerie van Landbouw. Ook de gemeentelijke bebossingswerken werden opgevolgd door dit bestuur waarvan de organisatie bij K.B. van 20 december, 1862 werd geregeld. Voor de organisatie van het openbare bosbeheer werd gekozen voor het principe van de territoriale bevoegdheid. Het rechtsgebied wordt daarbij onderverdeeld in een bepaald aantal eenheden, doorgaans een hout-vesterij genoemd, met aan het hoofd een houtvester. Dit is in Belgi steeds een bosbouwkundig ingenieur geweest (Van Miegroet, 1976).

De provincie Limburg maakte toen deel uit van de houtvesterij Herentals onder leiding van de inspectie Luik. In 1871 werd de houtvesterij Hasselt opgericht maar het noordelijke deel van de provincie bleef bij de houtvesterij Herentals. Tegen het eind van de 19de eeuw werd het bosbestuur nog verschillende keren hervormd. In 1891 werd de houtvesterij Bree opgericht die samen met Herentals, Antwerpen en Hasselt deel uitmaakte van de inspectie Hasselt. Bij K.B. van 30 juni 1900 werd eindelijk, binnen de schoot van het Ministerie van Landbouw een onafhan-kelijke directie van Waters en Bossen opgericht. Op dat moment telde Limburg 20 boswachters. In 1906 werd n.a.v. de aankoop van het Pijnven een derde houtvesterij opgericht te Beringen, waarvan in 1963 de benaming verandert in houtvesterij Hechtel (Dufrane, 1985).

Op 1 januari 1983 werd het bestuur van Waters en Bossen geregionaliseerd en overgedragen naar het toenmalige Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie voor Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu (AROL), bestuur voor landinrichting. De benaming Waters en Bossen wordt vervangen door Bos- en Groenbeheer. In 2006 fusi-oneerden de Afdelingen Bos- en Groenbeheer en Natuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap tot het Agentschap Natuur en Bos (ANB). Het agentschap heeft op vandaag als taak het behoud, de bescherming en de ontwikkeling van natuurgebieden, bossen en parken in Vlaanderen.

Om praktische uitvoering te geven aan de voorgenomen ontginning van het areaal woeste gronden, werd al vroeg het service de dfrichement de Campine opgericht. Binnen deze dienst werd later, in 1858, het comit tot bebos-sing opgericht, dat bemand werd door twee ingenieurs. Ze stonden in voor de opmaak van grote (her-)bebossings-programmas die echter vaak maar schoorvoetend en meestal slechts gedeeltelijk of niet tijdig door de gemeenten werden uitgevoerd. Om aan dit euvel tegemoet te komen, werden in 1861 voor bebossingswerken staatstoelagen tot 30% voorzien. In 1865 werden de toelagen tot 50% opgetrokken. De toekenning van deze betoelaging zou onder meer te Lommel af en toe aanleiding geven tot dispuut tussen de Belgische en gemeentelijke overheden.Vanaf 1923 werden weer belangrijke staatstoelagen verleend: 75% voor scheikundige bemestingen 50% voor de herbebossing van kaalvlakten.

Alhoewel de provinciale overheid niet bevoegd was inzake het bosbeheer, hebben verschillende gouverneurs de Limburgse bosbouw onder de aandacht van provincieraad en gemeentebesturen gebracht. In 1876 werd middels een omzendbrief1 er op aangedrongen om voor 15 december van ieder jaar de voorstellen voor houtkap aan de algemene boswachter te Hasselt door te geven.

In 1886 vroeg de toenmalige gouverneuren Burggraaf Goupy de Beauvolersin zijn openingsrede voor de provincie-raad aandacht voor het gebruik van goed volgroeid en gezond dennenzaad voor de bebossing van de heide. De gouverneur bood in de daaropvolgende jaren de gemeentebesturen, openbare gestichten en bijzondere personen de mogelijkheid om zaad van Scandinavische herkomst te bestellen2. Voordien (brief 18863) werd al gepeild naar de oppervlakte gronden die voor dennenaanplant in aanmerking konden komen. Daarbij werd niet nagelaten om te

1 Memoriaal van administratie, n 31, p. 134, Provinciaal Bestuur van Limburg.2 Onder meer in een brief van 17 december 1888 met als onderwerp Bebossching van heigrond dennenzaad Provinciaal Bestuur van

Limburg 2de Afdeling n 7547-21 (stadsarchief Lommel).3 Brief 26 october 1886. Provinciaal Bestuur van Limburg 2de Afdeling n 7547-1: Bebossching van Gemeentegronden(stadsarchief Lommel).


wijzen op de voordelen hiervan (geldelijke opbrengsten) en de mogelijkheid om staats- en provinciale betoelaging te ontvangen. Daarnaast werd echter ook uitdrukkelijk gevraagd om zich met het onderwerp bezig te houden. Ook later zouden nog meermaals omzendbrieven inzake bosbouw verstuurd worden of zouden aspecten ervan vermeld worden in de openingsrede zoals gebeurde in 1889 n.a.v. de grote insectenschade in de Limburgse dennenbossen. In 1947 wijdde gouverneur Verwilghen breedvoerig uit over de verschillende aspecten van de Limburgse bosbouw4. De redevoering werd besloten met de wens een intercommunale voor bosbouw uit te bouwen. Nog in hetzelfde jaar werd het LIBOS (Limburgse Intercommunale Bosbouwmaatschappij) opgericht, naast het Centrum voor Bosbiolo-gie, het latere LISEC met zetel te Bokrijk.

2. Beleidsmatige context en initiatieven

Waar aanvankelijk bebossing gebeurde door bezaaiing, stapte men geleidelijk over naar gebruik van njarig bos-plantsoen. Met dit materiaal waren de slaagkansen van het bebossingsproject beduidend hoger (Dufrane, 1985). Om voldoende plantmateriaal ter beschikking te hebben, werd in 1893 de staatskwekerij van Bree opgericht. In 1897 volgde de oprichting van een tweede kwekerij te Hasselt, die echter al in 1913 opgeheven werd. Samen le-veren ze jaarlijks 2,8 tot 3,7 miljoen dennen van herkomst Zweden, Schotland, Hagenau. Al deze planten worden gratis aan de gemeenten geleverd. Onder druk van de particuliere kwekerijen wordt in 1927 ook de Rijkskwekerij van Bree opgeheven.

Bebossingsinitiatieven van staatswege bleven ook niet uit. In 1893 was het eerste staatsbos te Lommel Op t Stort (160 ha) een feit. Zes jaar later werd het 23 ha grote Dilserbos van de gelijknamige gemeente gekocht. In 1901 volgt het derde staatsbos: Gruitrode (4 ha).

Met de aankoop van het 428 ha grote heidegebied Pijnven te Eksel kon de Belgische Staat zelf beginnen aan een van de grootste bebossingsprojecten. Het werd een voorbeeldproject waarin de meest moderne bebossings-technieken werden toegepast: volle grondbewerking, bemesting met traagwerkende kunstmest en lupineteelt en tenslotte het beplanten met njarig plantgoed van den (Dufrane, 1985).

Voor de praktische organisatie van het bosbeheer (onder meer dunningen) werden bedrijfsregelingen opgesteld. In 1903-1904 werden deze voor de bossen te Lommel en Hechtel goedgekeurd. Vanaf dan volgden de bedrijfsre-gelingen elkaar regelmatig en vlot op. Na de Eerste Wereldoorlog werden de bedrijfsregelingen tot een minimum herleid: bosplan en exploitatietabel (Dufrane, 1985). Alles werd in het teken geplaatst van een snelle productie aan mijnhout. Echter de grootschalige nsoortige dennenaanplantingen waren zeer gevoelig voor insectenplagen, brandgevaar en hadden ook een negatieve invloed op het bodemleven. Geleidelijk groeide het besef dat op een andere wijze bosbouw diende bedreven te worden.

Na de Tweede Wereldoorlog werd onder impuls van toenmalig woudmeester Bodeux (1954) meer aandacht ge-schonken aan de bodemverbeterende eigenschappen van loofhout, dat een grote rol speelt in de humusvorming en de podzolisatie afremt.

De aanleg van loofhout werd aangemoedigd met staatstoelagen van 45% tegen 30% voor naaldhout. Van dan af werd ook gexperimenteerd met een nieuwe bebossingswijze (o.a. Eksel) waarbij naaldbomen in cirkels van 25 m en loofbomen in de tussenruimten werden geplant. Deze bebossingswijze werd echter vanaf 1960 niet meer toege-past. Het is binnen dit perspectief dat het frequent gebruik van Amerikaanse vogelkers moet worden gesitueerd (zie 3.6). Daarbij werd gestreefd naar een onderlinge verhouding van 80% naaldhout en 20% loofhout (Dufrane, 1985).

Buiten het Rijksonderzoekstation van Groenendaal werd in 1947 het Centrum voor Bosbiologie (later LISEC) op-gericht dat een wetenschappelijke onderbouwing zou geven aan de Limburgse bosproblemen. In hetzelfde jaar werd ook de LIBOS opgericht, die over zwaar en modern materiaal beschikte om bebossingswerken uit te voeren: ploegen, frezen, schijfeggen, ontstronkers enz. Het lidmaatschap van particuliere bosbezitters en de provincie werd in deze intercommunale toegelaten. In 1983 zou het LIBOS vervangen worden door de Limburgse Intercommunale

4 De Bosbouw in de Limburgse Kempen. Rede uitgesproken in de Openingsvergadering van de provincieraad op 1 oktober 1947 door toenma-lig gouverneur H. Verwilghen.


Maatschappij (LIM) die over meer bevoegdheden beschikte o.a. dorpsverfraaiing en buitengewone boswerken (Dufrane, 1985).

De modernisering van de steenkoolmijnen en de geleidelijke afname van de steenkoolproductie vanaf de tweede helft van de jaren 1950, zorgt voor een daling van de houtprijzen met 15-30%. Ondanks staatstoelagen van 60% nam het aantal bebossingen sterk af en ook herbebossingen werden maar met tegenzin uitgevoerd. Geleidelijk werden alle bossen verlieslatend wat tot een verwaarlozing van het bosbestand leidde. Tussen 1960 en 1970 nam het economisch belang van het bos aanzienlijk af terwijl recreatie en natuurbehoud aan betekenis wonnen. Het bosbeheer was aan een omschakeling toe.

Onder invloed van de gewijzigde publieke noden en opinies (ecologisch reveil) werden vanaf de late jaren 1960 de eerste grote heidegebieden als staatsnatuurreservaat aangekocht (bv. Mechelse Heide 1967). De aankoop van bos- en natuurgebieden door zowel de Provincie Limburg, de Belgische Staat en zelfs gemeenten nam vooral in de jaren 1980 aanzienlijk toe (bv. Hageven te Neerpelt, Ten Haagdoornheide te Houthalen).

In 1970 werden 70 ha in het zuidwestelijk deel van het domein Pijnven als recreatiezone ingericht en opengesteld voor het publiek. Nabij de ruime parking werd een bosmuseum, sanitair gebouw en een overdekte picknick-ruimte opgericht. Recreatiemogelijkheden werden ook voorzien in de gemeentebossen van Overpelt (Holven), van Lom-mel (Kattenbos) en van Hechtel-Eksel (De Brand) en Begijnenvijver (deels grondgebied Peer, Wijchmaal).

Na de regionalisering werd gewerkt aan het moderniseren van het wetgevende kader. Het Bosdecreet is sinds 13 juni 1990 de wettelijke basis voor het Vlaamse bosbeleid en beheer.

Het Bosdecreet geldt zowel voor openbare bossen als bossen in privbezit. De nadruk ligt op de bescherming en het duurzaam gebruik van het bos. De multifunctionele functies in het bijzonder de economische, de sociaalrecre-atieve en de ecologische functies van het bos worden er formeel in erkend. In de uitvoeringsbesluiten is tevens uitvoering gegeven aan de talrijke subsidiemogelijkheden voor boseigenaars o.a. voor bebossing van landbouw-grond, herbebossing en bebossing, openstelling van (priv)bos, de ecologische bosfunctie en de opmaak van bosbeheerplannen.

De erkenning van de veelzijdige functies die een bos of bosgebied kan vervullen, heeft in de praktijk geleid tot een andere aanpak van het bosbeheer die meer aanleunt bij het principe van het collegiaal beheer5. Het Boslandinitia-tief is hiervan misschien wel het meest spraakmakende voorbeeld (zie Gorissen, 2013)

5 Van Miegroet (1976) onderscheidt voor de organisatie van het openbaar bosbeheer twee basisprincipes: de territoriale bevoegdheid (zoals in Belgi in de Boswet van 1854 gehanteerd) en het collegiaal beheer waarbij men van oordeel is dat de verschillende opdrachten van het bosbeheer te talrijk zijn en een veelzijdige kennis vereisen die niet in n enkele persoon kunnen verenigd zijn. Daarom worden grotere be-heerseenheden gevormd (deelstaat van de federatie), die door een groep van bosbouwingenieurs, elk gespecialiseerd in een bepaald gebied, gezamenlijk worden beheerd onder de leiding van een verantwoordelijk ambtenaar (bv. Australi).


Evolutie van de bebossing in Bosland weergegeven aan de hand van vier bosleeftijdskaarten. De bebossing gebeurde in hoofd-zaak op het einde van de 19de begin 20ste eeuw. In dezelfde periode verdwenen kleinere bosjes in de buurt van de woonkernen uit het landschap (Bron: Ecosysteemvisie Bos Vlaanderen)


De technische oprichting van het bosdomein Pijnven en het bosbeheer in openbare bossen

1. De bebossing van de heide

De werkboeken en steekkaarten die het bosbeheer in het Pijnven op bestandsniveau beschrijven, laten toe een gedetailleerd beeld te krijgen van de verschillende toegepaste bosbouwtechnieken in de loop van de 20ste eeuw (ANB-archief boswachterij Hechtel-Eksel). Voor de gemeentelijke bossen zijn er de beheerplannen en eveneens werkboeken waarin verslag gegeven wordt van uitgevoerde werken bv. Lommel (archief De Barrier)

1.1. Toegepaste technieken

Periode 1850-1900

In deze periode werden de bebossingsmethoden aangepast; stilaan werd de voorkeur gegeven aan planten. De voorkeur ging naar njarig plantsoen (sic) en er werd zeer dicht geplant: 20 40.000 planten/ha. Later vermin-derde dit aantal geleidelijk tot 12.500 (1 m x 0.80 m , Dufrane, 1985).

Als voordelen zag men: de kwaliteit van het plantsoen en de slaagkansen waren beter. Bij bezaaiing duurde het enige tijd voor men

kon oordelen over het al dan niet geslaagd zijn ervan, vaak was het dan al te laat om nog bij te sturen; hoge kostprijs van het zaad (7,5 Bfr/kg met aanvankelijk 4-6 kg/ha); inboeten was zelden nodig; de eerste zuivering verliep veel vlotter; Tevens bleken de opbrengsten van geplante bossen hoger te liggen.

Periode 1901-1945

Het is pas in deze periode dat mede dankzij wetenschappelijk onderzoek en aangepaste ontginningstechnieken de omzetting van heide naar naaldbos meestal succesvol verloopt.

Vanaf het begin van de eeuw werd de volle grondbewerking fel aangemoedigd. In de staatsdomeinen werden zware Melotte bosploegen gebruikt, die ook kosteloos ter beschikking werden gesteld van de gemeenten (Dufrane, 1985). Na ploegen of diepspitten werden vaak traagwerkende meststoffen (metaalslakken en kaniet) toegediend en lupi-nen geteeld als groenbemester. Zo stelt de plaatselijke inspecteur van waters en bossen te Hasselt in 1909 aan zijn minister voor om: ensemencs de Lupins sur les terrain domaniaux du Pijnven Exel: un labour denfouissement de lengrais vert prcd dun roulage laide dun rouleau dun poids minimum de 310 kilos.6 Ook bekalking werd steeds vaker toegepast (2000-2500 kg/ha).

Bij de aanplant werd soms gebruik gemaakt van de vorenploeg waarmee van oost naar west voren werden ge-maakt, met de grond langs de zuidkant opgeworpen. Men gebruikte bij het planten bij voorkeur Z1-plantgoed7 en voor het inboeten twee- tot driejarig plantsoen uit tijdelijke kwekerijen (Dufrane, 1985).

6 Rijksarchief Hasselt. Archief van waters en Bossen. Toegangsnummer 1688 nr 22: verbeteringswerken en bestekken in Pijnven.7 De gebruikte code slaat op de kweekwijze van het gebruikte plantsoen. De letters geven de oorsprong van de plant weer : Z = zaailing,

S =stek, A = aflegger en V = verspeende plant. Het daaropvolgende getal geeft het aantal jaren aan dat de plant werd opgekweekt in dat stadium. Bijvoorbeeld Z1V2: is een plant die uit zaad werd gewonnen, daarbij 1 jaar op zaadbed stond en vervolgens 2 jaar op verspeenbed. Deze plant is dus 3 jaar oud. S1V1V1 is een stek die na 1 jaar een eerste maal verspeend werd en daarna in het volgende jaar nogmaals wordt verspeend. Ook deze plant is 3 jaar oud (med. J. Agten).


Meststoffen werden verkregen via particuliere bedrijven die volgens een lastenboek dienden te werken. Zo leverde Faes-gebroe-ders 107.450 kg fosfaat en 31.650 kg kaniet voor de plaatselijke afdeling van waters en bossen te Hasselt in 1909.(document Rijksarchief Hasselt. Archief van waters en Bossen. Toegangsnummer 1688 nr 22: verbeteringswerken en bestekken in Pijnven. Foto R. Jarych).

In 1904 verkocht de gemeente Eksel 428 ha heide aan de Belgische Staat. Hiermee kon de aanplant van het vierde staatsbos Pijnven beginnen. De aanleg van het staatsdomein begon al meteen en werd in de daaropvolgende ja-ren stelselmatig verdergezet. De initieel gebruikte perceelsindeling wordt tot op vandaag nog toegepast. Daardoor was het ook mogelijk om voor bepaalde percelen de toegepaste bosbouwpraktijken te achterhalen.


Fragment uit de aankoopakte van het Pijnven. De percelen situeerden zich nog volledig in een heidelandschap(ANB-Archief, regio kantoor Hechtel, foto R. Jarych).

Kaart van het gereduceerde kadaster met de situering van de door de Belgische Staat aangekochte terreinen die het staatsdo-mein Pijnven zouden gaan vormen. (basiskaart : kadastrale reducties van de Belgische gemeenten op schaal 1/20000. Commune dExel, Province de Limbourg, Arrondissement de Maeseyck, vu et vrifi le 11 octobre 1845).

In 1904 werd gestart met een zogenaamde volle grondbewerking op de percelen 1, 2 en 5 (18,2 ha). In de meeste gevallen betekende dit dat het volledige perceel werd geploegd maar eerder uitzonderlijk werd er ook gespit bv. percelen 3, 4 en 32 (1907 resp. 1908 en 1906) of gedeelten van percelen (bv. nr 33) waar zich een moeilijk door-


dringbare bodemlaag bevond (zogenaamde B-horizont). Door 2 spaden diep te spitten kon deze laag meestal naar boven gebracht en gebroken worden.

Na de grondbewerking werd er bemest volgens de toen gehanteerde standaardnorm van 1200 kg/ha metaalslak-ken en 300 kg kaniet. Vaak maar niet altijd volgden 1 of 2 en uitzonderlijk 3 lupineteelten (bv. 2 teelten op percelen 3 en 4). Slechts een enkele keer werden andere teelten toegepast bv. bestand 10c (1,32 ha), waar in 1911 haver en gramineen werden ingezaaid. Dit bestand zou trouwens al even uitzonderlijk, bebost worden met populier (Popu-lus sp.) i.p.v. grove den (Pinus sylvestris, Ps). Een enkele keer werd er in 1907 rond het Pijnven (ven) ook beplant met (Amerikaanse?) eik (Quercus sp.), met de bedoeling van schaarhout (bestand 12b, 6,49 ha).

In 1906 werd in bestand 29h over een oppervlakte van 3,68 ha een speciale bemestingsproef met stadsvuil opge-zet. Daartoe werd aan het westelijk deel 40.000 kg stadsvuil in combinatie met 500 kg metaalslakken en 150 kg ka-iniet toegediend en aan het oostelijk deel alleen 80.000 kg stadsvuil. Het bestand werd in hetzelfde jaar nog beplant met grove den. De aanplant groeide slecht en in 1939 werden de bomen gerooid. In de oorlogsjaren 1943-1944 werden de stronken gerooid en verkocht. In 1948 werd na een volledige grondbewerking Corsicaanse den geplant.

Indien er kans bestond op verstuiving, zoals het geval was op plaatsen met een duinachtig relif, gebeurde de grondbewerking strooksgewijs en werden duinen gefixeerd met heideplaggen (bv. perceel 31: 6,49 ha).

Het Pijnven met aanduiding van de landduinen (gele omtreklijn) einde 19de eeuw. (bron.Topografische kaart van Dpt de la Guerre uit 1885 & 1887. Dpt de la guerre - Militaire kaarten. Ingescande versie van de topografische kaart van Belgi (1884-

1890) NGI Abdij Ter Kameren 13, 1000 BRUSSEL. Feuille 17/3, 17/4, 17/7 & 17/8. Schaal: 1/20000).

Tegen 1912 was de bebossing van het toenmalige domein Pijnven een feit. Een groot deel van het gebruikte plant-soen was afkomstig van de staatskwekerij Bree.

In de begroting van datzelfde jaar wordt een opsomming gegeven van de verschillende soorten aan te kopen plan-ten, circa 100.000 stuks in totaal.8 In hoeverre deze aankopen ook effectief zijn uitgevoerd en aanleiding gaven tot beplanting kon niet achterhaald worden.

8 Rijksarchief Hasselt. Archief van waters en Bossen. Toegangsnummer 1688 nr 22: verbeteringswerken en bestekken in Pijnven. Devis des traveaux proposs pour lanne 1912.


Aantal Soortsnaam Wetensch. naam12.000 kastanjes Castanea10.000 witte els Alnus incana6.000 zwarte els Alnus glutinosa8.000 rode Amerikaanse eik Quercus rubra4.000 wintereik Quercus petraea9.000 cerisiers de virginie Prunus virginiana6.000 linde Tilia x vulgaris3.000 laurier9.000 acacias Robinia pseudoacacia6.000 boswilg Salix caprea1.000 schietwilg Salix alba10.000 bouleau blancs Betula10.000 bouleau canot Betula papyrifera var. papyrifera2.000 haagbeuk Carpinus betulus4.000 Japanse lariks Larix kaempferi

Heiploeg aan het werk tijdens ontginningwerken. (Fotoarchief heemkundige kring Hechtel-Eksel)


Periode 1946-2000

Na de Tweede Wereldoorlog werd nog zelden heide omgezet naar naaldbos, immers een aanzienlijk deel van het heideareaal was al bebost en stilaan groeide ook het bewustzijn dat de resterende heide om redenen van natuurbe-houd best als dusdanig beschermd werd. Ook de stelselmatig afnemende vraag naar mijnhout zorgde voor minder interesse naar nieuwe bosaanplantingen.

Dit betekende echter niet dat het domein Pijnven niet verder werd uitgebreid. Verschillende aankoopaktes in het archief van ANB hebben het over de aankoop van particuliere dennenbossen of heidevelden. In de getoonde akte-fragmenten is te zien dat sommige aan te kopen percelen in handen waren van immobilingroepen. Dit zou kunnen betekenen dat de plannen voor de verdere uitbouw van het Pijnven tot gevolg had dat de omliggende gronden aantrekkelijk waren als investeringsoptie voor gegoede burgers. De compagnie immobilire Bruxelles et Campine is duidelijk een investeringsmaatschappij die vaak goedkope heidegronden van de gemeenten opkocht en waar-schijnlijk speculeerde op gewenste prijsstijgingen. Een fenomeen dat zich ook op andere plaatsen in de Kempen voordeed9. De nabijheid van het staatsbos Pijnven maakte de investering des te interessanter.

Aankoopaktes van het Pijnven (ANB-Archief, regio kantoor Hechtel, foto R. Jarych).

Een gedeelte van de gronden in het bezit van de Compagnie immobilire Bruxelles et Campine was reeds bebost in de jaren 1932-34, bewerkt door de Boerenbond en bemest met metaalslakken. Immers, dankzij de wet van 1847 waren kopers van woeste gronden verplicht ze te ontginnen. Desondanks had de compagnie slechts ca 19 ha 65 a ontgonnen terwijl de meerder-

9 TILBORGHS (E.): De privatisering van de gemeentelijke heide in de Antwerpse Kempen gedurende de negen-tiende eeuw. In: Tijdschrift van de Belgische verenging voor aardrijkskundige studies. Nr 2. 1988, p 306 & JARYCH (R.)De stille devolutie: een terreinonderzoek naar de daadwerkelijke verdwijning van de gemene gronden op microniveau in de gemeentes Genk, As en Opglabbeek in de 19de eeuw. Onuitgegeven Masterthesis VUB. 2011, p 121.


heid van hun eigendom (ca 53 ha) heide was gebleven.

Andr Maes wist zich nog te herinneren dat hij in het begin van zijn loopbaan, in 1947, in opdracht van de gemeente Eksel, langs de Eindhovensebaan dennen plantte. Toen was daar nog heide. Andr situeert dit gebied achter de huidige DKW (autokeuring).

H. Agten vertelt over de laatste grote bosaanplanting op heide als uitbreiding van het Pijnvendomein in 1959 het volgende:Waar de parachutisten sprongen, dat was 120 ha. Vraagsteller: Daar was nog heide? Ja dat weet ik nog. Dat hebben ze geruild met de gemeente dat is volledig geploegd door LIBOS10. Diep geploegd, 30 cm diep. We heb-ben toen nog die steen opgehaald (bedoeld zijn hier vermoedelijk gesteenten van de puinwaaiers van de Maas) Die heeft nog op een tentoonstelling gelegen in Antwerpen. Het is trouwens op basis van een diepgravender onderzoek door het LISEC dat bleek dat de podzolbodems een Maas-terras oorsprong hebben terwijl de bodem in andere delen van het terrein bestaat uit eolische stuifzanden (Dufrane, 1983).

Heiploeg thuis bij Andr Maes, Winnerheide, Eksel (juli 2013). Andr heeft nog zien ploegen met de heiploeg: hiervoor wer-den twee paarden gebruikt, dat was een zware ploeg met een grote schaar. Je kon dat niet helemaal keren, maar wel op de kant drukken. Normaal ging je daar het perceel mee rond, zonder te stoppen.

Deze 120 ha werden in 1960 aan het toenmalige Staatsbos Pijnven toegevoegd. Volgens Dufrane (1983) betrof het een verwaarloosd heidelandschap met natuurlijke zaailingen van grove den, berk en eik dat was ontstaan uit een oud hakhoutbos. Alvorens in november 1960 te ploegen (30 cm) werd de vegetatie afgebrand. Na het ploegen werd een bemesting van 3 ton kalkmergel en 1 ton metaalslakken per ha toegediend die door schijfeggen werd onderge-werkt. Een eerste strook van 30 ha werd in het voorjaar van 1961 bebost. 20 ha werden beplant met Corsicaanse den, 5,6 ha met zogenaamd bodemverplegend loofhout (vogelkers, berk en Amerikaanse eik) dat in doorlopende stroken van 10 m breedte en op 50 m van elkaar werd geplant. De overige 4,4 ha werd gebruikt om wegen aan te leggen. Deze strook bestaat uit de huidige bospercelen Kanton III nrs 21-22 en 23 waarin bij wijze van proef Corsicaanse den volgensvier verschillende systemen werd aangeplant (zie 5.1.1).

10 LIBOS: Limburgse Intercommunale Bosbouwmaatschappij opgericht in 1947. In 1983 vervangen door de L.I.M. Limburgse: intercommunale Maatschappij, waarbij de taken uitgebreid werden tot dorpsverfraaiing en buitengewone boswerken. De maatschappij beschikte over zwaar en modern bosbouwmateriaal om bebossingswerken uit te voeren: ploegen, frezen, schijfeggen, ontstronkers


In Hechtel werd nog heide bebost nabij het AVT-voetbalplein en dat gebeurde volgens Jozef Winters op een gelijk-aardige manier Wij zouden die heide gaan afstoken (afbranden). Een nieuwe gemeentearbeider was al begon-nen om 8 uur, wij hadden afspraak om 9 uur. Die had al de zaak afgebrand toen we daar toekwamen. Het LIBOS van Hasseltkwam dan volledigploegen met zo een bosploeg en nadien met schijfeggen gelijkmaken. Ik had gepen-sioneerden van de gemeente die daar dan per ha 1000 kg metaalslakken gooiden. Nadien hebben we Corsicaanse dennen geplant.

Detail uit de bestandskaart van het westelijk deel van het domeinbos Pijnven dd. 1962, Kanton III IJzeren paal met de ligging van bestanden nrs 21-22 en 23 die als proefvelden Corsicaanse den werden aangeplant in 1961 (archief, ANB-regiokantoor Hechtel).


Opmerkelijk is echter dat op de topografische kaart van 1860 Kanton III aangeduid wordt als futaie11 (hoogstammig loofbos ). Het betreffende gebied is tevens ingedeeld volgens een lineair patroon.

Echter op de kaart van 1890 is de aanplanting verdwenen. Of het hier gaat om een projectie van een niet-uitge-voerde maar verwachte toekomstige situatie op de kaart van 1860 is niet duidelijk. Er zijn ook geen aanwijzingen gevonden dat een eventuele bebossing mislukt was en nadien nog decennialang braak bleef liggen i.e. opnieuw evolueerde naar een heideachtig gebied.

11 Futaie definition: Bois ou fort provenant de semis ou de plantations et destin produire des arbres de grande dimension, au ft lev et droit.


Boswachter Winters zorgde in 1995 ook voor bosuitbreiding op landbouwgronden te Hechtel op de plaatsen de Brand en Kamert. In beide gevallen ging het om bosaanplantingen met hoofdzakelijk zomereik.

De mechanische aanplant van Zomereik (Quercus robur) in 1995 op een voormalig akkerperceel op de plaats Kamert te Hech-tel. Bemerk op de achtergrond het beboste stuifduinfront. foto-archief J. Winters.

2. De wijze van herbebossen

2.1. Voorbereidende werken na een kaalkapping

De houtkoopmankocht het hout. Na de einddatum kwamen wij en ruimden wij de takken op (J. Winters, interview 2013).Om een grondbewerking te kunnen uitvoeren, was de bodem bij voorkeur vrij van obstakels. Daarom werden voorafgaandelijk, meestal door de arbeiders van de houtvesterij, eventueel de volgende werken uitgevoerd:1. Het opruimen, stapelen, verpulveren of verbranden van takhout;2. Bestrijding van hinderlijk struikgewas;3. Het ontstronken.

Takhout wordt vooraf op hopen of in rijen gelegd,meestal in de perceelsrand af en toe verspreid over het perceel. Soms volstond het om het takhout op rijen te leggen om vervolgens tussen de rijen opnieuw aan te planten.

Hopen werden meestal opgezet om te verbranden. H. Agten verwoordde dit als volgt: op het Pijnven, de takken die er nog lagen dat stookten ze dan op. Ze werden eerst enkele meters opzij gelegd en dan gestookt. Daarbij was de grootste omzichtigheid geboden. Het verbranden gebeurde steeds onder toe-zicht en bij voorkeur in het najaar. Om bosbrand te voorkomen werd rond het perceel soms een strook van 5-10 m geploegd. Vanaf de jaren 1980 kon takhout met een slag- of klepelmaaier op efficinte wijze worden verpulverd. Het was een dure werkwijze die wel vaker werd toegepast. Verbranden van


takhout wordt niet meer toegepast, want wettelijk niet meer toegestaan, tenzij in het beheerplan een uitzondering is voorzien. Wel gebeurt het dat takhout en dunsel als brandhout wordt weggeschonken of verkocht (hoofdstuk 4).

Klepelen van takhout en houtige opslag voorafgaand aan het herbebossen van perceel nr 2 van Resterheide (Hechtel, 1989) , foto-archief J. Winters.

De bestrijding van hinderlijk struikgewas (bramen, Amerikaanse vogelkers, ruigtekruiden) gebeurde in de tweede helft van de 20ste eeuw wel eens door toepassing van herbiciden van het type laag vluchtige esters bv. 2,4,5 T en 2-4 D. Deze bestrijdingsmiddelen werden verneveld tijdens de groeiperiode van de planten.

Ontstronken werd af en toe toegepast maar is een tijdrovende, zware en dure ingreep. De boomstronken, in het lokale dialect posten geheten, werden in het begin van de 20ste eeuw uit de grond getakeld met een zogenaamd postmasjien of krikkemik. Hiervan waren enkele types in omloop12. Later werd het ontstronken vaak achterwege gelaten en gebeurde het planten tussen de nog aanwezige boomstobben. Nu worden meer en meer krachtige bos-frezen gebruikt om de grond te egaliseren.

Als er op het Pijnven posten werden getrokken, dan werden die volgens H. Agten allemaal op hopen gezet en te koop aangeboden. De bakkerij kocht posten om de oven te stoken.

2.2. Grondbewerking na een kaalkapping

Het volle ploegen was na een kaalkap niet evident omdat in de meeste gevallen toch geen posten werden getrok-ken. De financieel voordeligste grondbewerking was vooral het voren ploegen, waarbij de voren tussen de rijen boomstobben komen te liggen. Door toepassing van deze techniek kon onmiddellijk na de kaalkap herbebost wor-den. Het nadeel van deze techniek was dat de humus naar de randen werd geduwd waardoor het plantsoen in de kale zandgrond terecht kwam.

12 Meer uitleg over de stronkenuitroeier in Lambie, 2013


Een oude lokale techniek die vooral op oneffen terrein nog lang werd toegepast, is het zogenaamde plekskes ma-ken. Jozef Winters licht de techniek toe: Dat werd vooral toegepast in de duinen in zeer onregelmatig terrein, waar we niet met de machines konden komen. Je komt met de (hei)zeis en kapt 4 flaggen weg. Je kreeg dan een plaats een vierkant van pakweg 40 x 40 cm. Dan werden 4 spitten gezet en het boompje kwam dan in het midden. Dusna verwijdering van de flag, spit je daarin om de grond los te maken en dan wikkel je daarin en plant je.

De intensieve arbeid werd tijdens de Tweede Wereldoorlog volgens het ANB-archief in het Pijnven (meer dan gebruikelijk was?) toegepast om het werkvolk werk te geven en vrij te stellen van verplichte arbeidsdienst in Duits-land. (1942, kanton 1, bestand 5d)

Na de grondbewerking werd bij het heraanplanten eventueel nog bemest (fosfaat en kalimeststoffen)en bekalkt. In geval Corsicaanse dennen werden aangeplant was bemesting niet altijd nodig en nuttig omdat deze boom weinig gevoelig is voor voedselarme gronden.

De firma Smeets uit Eksel had een octrooi op een krikkemik van het type Simplex. Dit is een grote driepikkel met een katrol om

boomstronken (posten) uit de grond te trekken. Een variant op dit systeem, het type Hercule, werd door Hubrechts uit Gruitrode ontwikkeld (Burny, 1999). (Foto: www.delcampe.net 2013).


Dat er verschillende varianten in grondbewerking waren, mag nog blijken uit de toelichting doorH. Agten hierom-trent: in het Pijnven werden de takken die er nog lagen opgestookt. Ze werden eerst enkele meters opzij gelegd en dan gestookt. Dan mestten ze opnieuw met metaalslakken, kaniet en kalk(mergel). Er werd tussen de posten gespit? tussen de posten werd er gespit. Dat werd helemaal omgespit? Nee, banen werden er gespit, 2 schuppen breed tussen de rijen in. Als er veel gras stond danwas dat geen probleem, dan maakten ze plekken van 60 op 60 (cm). Dat werd met de schup afgestoken. Dan gooiden ze het om, dan werden 4 schuppen langsheen omgespit en daar werd dan de den op geplant. Toen was dat nog (in een verband van) 100-80cm, 12000 dennen/ha. Nu planten ze heel dicht.En dan werd er geplant. Je moest een dubbel slup maken zoals ze zegden. Je moest in de grond steken en dan een beetje wikkelen (spade eruit) en dan opnieuw de spadeervoor in de grond steken (kort bij elkaar) en dan nog eens losmaken en de plant er in steken. Dan nog aantrappen? Ja.

Demonstratie van de dubbele slup (vooraan) en de elders meer gebruikelijke enkelvoudige slup naast de spade. (Pijnven, 2013).

Op het Pijnven en in de omgeving ervan werden volgens boswachter J. Agten de kaalkappen tot medio de jaren 1980 nog afgebrand waarna meestal met de vorenploeg een grasvrije zone werd geploegd waarin werd aange-plant. De posten waren bijna altijd nog aanwezig. Soms werd er met een bosploeg tussen de stronken geploegd, soms werd met de vorenploeg voren gemaakt waarna soms nog een grondbewerking met de diepwoeler volgde. Dit tuig een soort stang van ongeveer 1 m lengte werd nogmaals door de voren getrokken om de oerlaag (ijzer-houdende laag) te breken.

Later werd een woelboor aangekocht waarmee er gaten gewoeld werden waarin aangeplant werd. En enkele keer (1986) werd een kaalslag nog volledig ontstronkt en daarna geploegd (Winnerheide perceel 60, Eksel).

Vanaf de jaren 1990 tot begin 2000 werden de kaalkappen volledig geklepeld waarbij de takken in fijnere stukken-werden geslagen, waarna er gaten gewoeld werden.

Tegenwoordig wordt meer en meer overgeschakeld naar het gebruik van bosfrezen waarmee tot een diepte van 25 cm de grond wordt verkruimeld inclusief de boomstobben.


De favoriete techniek van de huidige boswachter van het Pijnven is het klepelen of het bosfrezen gevolgd door twee jaar braaklegging om vervolgens de plantgaten te woelen en te planten.

Of het nu ging om herbebossing door aanplant of via natuurlijke regeneratie in alle gevallen werd grondbewerking toegepast, maar gedurende de ambtsperiode van J. Agten werd nooit meer kunstmest toegediend.

2.3. Plantwijze na kaalkap

Bezaaiingen werden in het Pijnven slechts zelden of na 1980 nooit toegepast en zijn ook alleen maar relevant bij volledige grondbewerking en over grote oppervlakte.

Voor het planten werd het meest tweejarig plantsoen gebruikt (Z1V1). Het was afkomstig van eigen kwekerij of werd bij private kwekers aangekocht.

In het Pijnven gebeurden de eerste herbebossingen net voor, tijdens of kort na de Tweede Wereldoorlog. Hiervoor werd vooral Corsicaanse den gebruikt. Bijvoorbeeld bestand 8 werd bebost in 1940, 5d in 1942. Percelen 2, 3 en bestand 4a werd door het Canadees leger in 1946 kaal gekapt. In 1947 werden deze percelen herbebost met Cor-sicaanse den. Ook perceel 1 werd toen herbebost nadat hier en in perceel 2 de posten waren verwijderd.

Perceel 32 werd al in 1932 herbebost. De Corsicaanse dennen werden er geplant nadat plaatskens waren ge-maakt. Tijdens de ambtsperiode van H. Agten was het gebruikelijk om te planten volgens een verband van 1.00 x 0.80m d.w.z. 12000 dennen/ha. Later zou de plantdichtheid verminderen.

Ook buiten het Pijnvendomeinvonden regelmatig herbebossingen plaats. De gemeente Eksel bijvoorbeeld liet eind de jaren 1960 - begin 1970 nog een grootschalige heraanplanting uitvoeren. Er werd dan op de Winnerheide met Corsicaanse den en singels van Amerikaanse vogelkers herbebost (med. C. Agten).

Corsicaanse dennen op de Winnerheide te Eksel (mei 2013).


Waar het tot het einde van de 20ste eeuw zeer gebruikelijk was om te bebossen en te hervormen door aanplant, wordt er volgens J. Agten tegenwoordig ook gemikt op spontane herbebossing met berken en grove den. Andere boomsoorten zijn slechts spaarzaam aanwezig waardoor het aandeel in het spontane verjongingsproces minimaal tot quasi nihil is. Wanneer in het domeinbos Pijnven geen specifieke omvorming moet gebeuren, wordt natuurlijke verjonging toegepast.

Natuurlijke verjonging van berk en den onder enkele zaadbomen van grove den in het Pijnven (juli 2013).

Bij herbebossingen van zowel loof- als naaldbomen wordt in het Pijnven meestal met de spade geplant, behalve wanneer het voldoende diep gefreesd is of wanneer de stronken gerooid zijn. Bij het maken van de plantspleten, de zogenaamde sluppen wordt bijna altijd een dubbele slup gemaakt omdat die beter open blijven. In de plantspleet wordt het boompje geplaatst met de wortelhals op dezelfde hoogte als het bodemvlak, waarna de spleet met de voet wordt dichtgetrapt. Enkel wanneer het groot plantsoen is met een grote wortelkluit wordt een plantgat gemaakt. Dit gebeurt steeds vaker met de plantboor.

Het planten in het Pijnven gebeurde volgens J. Agten meestal in een bepaald verband:soms 1 x 1 m of 1,25 x 1,25 m maar meestal is het 1.5 x 1.5 m bij lork mag men zelfs op 2.5 x 2.5 m planten. Vroeger was het daarbij gebruikelijk om een koord te gebruiken. Als het geploegd was dan werd met een dubbele koord gewerkt. Aan de koord waren lettekens (n.v.d.r. latjes) vastgemaakt, voor de afstand. Want je plantte dan hier en daar, in verband zo (H. Agten).Een koord wordt nu niet meer gebruikt omdat er met woelgaten wordt gewerkt. De tractor rijdt in een rechte lijn en woelt elke anderhalve meter een gat. Enkel bij het Forbio project is er nog gewerkt met een plantkoord omdat hier de planten precies op 1,5 meter moesten staan (med. J. Agten).

Herkomst en soorten plantgoedPlantgoed werd ofwel bij particuliere bedrijven ofwel bij de staatskwekerijen besteld. Voor experimentele doelein-den kwam er ook wel eens zaai- of plantgoed uit buitenlandse kweekcentra. Volgens J. Winters kwam het plantgoed voor de gemeentelijke bossen in de voorbije decennia (1960-2000) van particuliere kwekers in Dessel en Retie. Voor de staatsbossen kwam dat bijna allemaal van de kwekerij van Brasschaat.


Tegenwoordig wordt, zoals bij wet voorzien is, een offerte gevraagd aan minstens drie boomkwekerijen. Wie de beste voorwaarden en prijzen aanbiedt, mag de diensten leveren. Soms komt een deel van het plantsoen nog uit de eigen overheidsinstellingen (Brasschaat, ).

Jozef Winters plantte in het begin van zijn loopbaan vooral (Corsicaanse) den, tevens de favoriete boom van toen-malig houtvester Dufrane. Vanaf ongeveer de jaren 1990 werd er ook meer en meer zomereik geplant. Ook J. Agten plantte aanvankelijk, in de jaren 1980, vooral Corsicaanse den. Later zou het aandeel loofhout alleen maar toene-men. Vooral zomer- en wintereik, berk, beuk, linde en boskers werden steeds vaker aangeplant. Deze boomsoorten werden gebruikt met het oog op het realiseren van de gewenste omvorming naar inheemse loofboombestanden (streefdoel duurzaam bosbeheer Vlaanderen)13. Daarnaast wordt ook de productie van kwaliteitshout nagestreefd. Daarom worden behalve de vermelde loofboomsoorten ook nog Europese lork, Douglas den en grove den aange-plant of na spontane regeneratie bevoordeeld.

Spontane herbebossing gebeurt onder meer op plaatsen waar voldoende zaadbomen staan. Op het domein Pijn-ven verjongen bijna al de aanwezige boomsoorten. Om in voldoende mate kwaliteitshout van inheemse soorten te kunnen realiseren is het volgens J. Agten nog altijd nodig om veel aan te planten. Met spontane herbebossing alleen zal dit bij gebrek aan lokale zaadbronnen binnen de ek. decennia niet lukken. De snelgroeiers halen het aanvankelijk op de andere soms meer gewenste soorten. Daarom is ingrijpen door zuivering noodzakelijk.

In enkele gevallen werd materiaal lokaal geoogst. Jozef Winters verwees naar de oogst van eikels van de wintereik: In het Gemeentebos hebben we 2 bestanden wintereik (bestanden 21 en 22 a+b). Wanneer deze veel eikels droegen dan liet ik de arbeiders eikels rapen. Dat ging naar Brussel om te drogen en nadien naar Brasschaat om te zaaien. Na 2 tot 3 jaar kwamen die planten terug naar ons..

J. Agten wist te vertellen dat waarschijnlijk op eenzelfde wijze Jeneverbesvruchten zijn geoogst van nog resterende Limburgse populaties om vervolgens hier en daar in de domeinbossen en reservaten te worden uitgeplant zoals bv. in het Pijnven gebeurde in bestand 12b, nabij het ven.

Groepje van aangeplante jeneverbesstruiken in bestand 12 nabij het Pijnven-ven (juli 2013).

13 In 2003 voerde de Vlaamse Regering criteria in voor duurzaam bosbeheer, die een inhoudelijk kwaliteitsni-veau bepalen voor verantwoord bosbeheer in Vlaanderen. Het gebruik van autochtoon plantmateriaal van in-heemse loofbomen en het behoud en herstel van natuurlijke bostypen zijn hierbij een van de te verwezenlijken doelstellingen.


Tijdstip en arbeidersploegenJozef Winters begon met zijn arbeidersploeg met aanplanten vanaf november en liet soms planten tot mei, al naar-gelang de weersomstandigheden en de hoeveelheid werk er dat jaar was. Voor dennen vormde dit late planttijdstip geen probleem omdat ze gemakkelijk tot het voorjaar ingekuild kunnen blijven. Voor loofhoutsoorten, die in veel kleinere hoeveelheid gebruikt werden, is dit minder evident, daarom werden die meestal eerst aangeplant (med. C. Agten).

Voor het planten konden Jozef en de andere boswachters van de houtvesterij Hechtel beroep doen op een vaste ploeg van 5-6 arbeiders, die naar de verschillende boswachterijen, binnen de houtvesterij trok om er het voorziene boswerk uit te voeren. Daarnaast waren er voor de gemeentelijke bossen van Eksel, Hechtel en Overpelt tijdelijke ploegen, voor een jaar lang, die bestonden uit stempelaars. Deze zogenaamde doppersploegen bestonden over het algemeen uit minder gekwalificeerde en minder gemotiveerde personen, die slechts het meest noodzakelijk geachte werk uitvoerden.

Nazorg aanplant-vrijstellenIn de regel werd tot het derde jaar na planten het plantsoen vrij gehouden van onkruid. Het werk werd meestal uitgevoerd tussen mei en september. In de jaren 1960-1980 gebeurde dit nog met een riek of een haak. Later werd hiervoor meer en meer de bosmaaier gebruikt of andere gemotoriseerde werktuigen. Soms was het niet nodig om vrij te stellen. In het Pijnven had men volgens H. Agten geen last van bramen dit in tegenstelling tot de Hechtelse bossen. Begroeiingen met wilgenroosje (Chamerion angustifolium) werden eveneens ongemoeid gelaten omdat de jonge dennen hieronder niet kapot gingen. Volgens H. Agten waren deze planten steviger dan bramen en vielen ze niet om. Belangrijker is echter volgens J. Agten dat : wilgenroosje tijdens de wintermaanden quasi volledig afsterft zodat het geen concurrent was van de aanplantingen. Vrijstellen was in de meeste gevallen niet nodig wanneer men met naaldhout aanplant. (snelgroeiend). In de eiken, beuken en linden moet men wel vrijstellen omdat er hier al vroeg veel snelgroeiende lichtboomsoorten zoals den, lork, berk, Douglas spontaan tussen komen.

3. Dunningen en snoei

3.1. De eerste dunningen of zuiveringen

De voorziene dunningen of zuiveringen14 werden beschreven en gepland in de exploitatietabellen, later in be-drijfsregelingen en tegenwoordig in de bosbeheerplannen met bijbehorende kaptabel. In de praktijk kwamen de naaldhoutdunningen neer op een laagdunning, een selectieve dunning waarbij kwijnende en gedomineerde bomen werden gekapt. Het was de typische dunning voor de massaproductie van mijnhout. Tegenwoordig wordt in de do-meinbossen van Bosland in casu het Pijnven de hoogdunning toegepast (Winters, 2013). Hierbij worden de beste bomen uitgezocht om te worden vrijgesteld van concurrerende exemplaren. De meest waardevolle bomen naar stamkwaliteit maar ook naar soortensamenstelling, krijgen zo meer ruimte en licht om te groeien. Onderdrukte, kwijnende of dode bomen kunnen blijven staan en krijgen een belangrijke ecologische rol. De hoogdunning zal naast vitale, imposante bomen ook bijdragen aan extra structuurkwaliteit wat zowel de ecologische als de bele-vingswaarde van het bos ten goede komt.

De eerste zuivering gebeurde meestalwanneer het bestandeen leeftijd had van ongeveer 15-20 jaar. Voor Corsi-kaanse den was dit meestal iets later, in bepaalde gevallen zelfs tot 25 jaar. De tweede zuivering gebeurde drie jaar later. De zuiveringen gebeurden meestal door de bosarbeiders van de houtvesterij. Het dunsel werd weggeschon-ken of verkocht aan de bevolking (hoofdstuk 4).

Voor de daaropvolgende dunningen werd aanvankelijk ook een omlooptijd van 3 jaar gehanteerd. De stammen afkomstig van deze dunningen waren uitsluitend bedoeld voor gebruik in de steenkoolmijnen of zoals Jozef Winters het zei (2013): Zelfs de dunne, de paaltjes, werd in bussels samengebonden en meegenomen, dat waren de

14 Zuivering: bedoeld zijn de verplegende maatregelen, waarbij de kosten hoger zijn dan de opbrengst, toegepast op de bestanden met de bedoeling later de dunningen op de juiste wijze te kunnen uitvoeren. De dunning is eveneens een verplegende maatregel waarbij de kosten gedekt worden door de houtopbrengst. Ze is bedoeld om de productie van kwaliteitshoutin de eindopstand te bevorderen.


piketten. Dat werd allemaal opgestapeld en ging naar de mijnen (was ongeveer 1,50 m of een meter Jozef twijfelt over de maten). Dat ging allemaal via de houtkoopman. Zijn arbeiders ruimden alles.In oudere bestanden, vanaf c. 30 soms 40 en zelfs 50 jaar, werd de omlooptijd 6 jaar. Soms gebeurde het dat een dunning tot zelfs tweemaal toe werd uitgesteld zodat uiteindelijk pas na 9 jaar opnieuw werd gedund. 9 jaar was trouwens de omlooptijd die voor de oudste bestanden (60-70 jaar en meer) gangbaar was. Sterke dunningen wer-den vooral uitgevoerd in bestanden tussen 25 en 40 jaar om vervolgens wat minder sterk te dunnen in de 40 tot 60 jaar oude bestanden en dan geleidelijk te minderen. Op dat moment is de aangroei immers het hoogst. De laatste dunning vond meestal plaats ten minste 6 jaar voor de kaalkap (Dufrane, 1985).

De eerste zuivering werd voorafgegaan door het zogenaamde kluppelen waarbij van alle bomen de dode tak-ken tot manshoogte afgeslagen werden met behulp van een knuppel. Later werd hiervoor het kapmes of herstel gebruikt. Tevens werden de minderwaardige of dode bomen verwijderd. Dit was een arbeidsintensieve en dus dure behandeling (8-10 mandagen/ha). Om de kosten enigszins te compenseren werden hierop varianten bedacht (Dufrane,1982 ) bv.

de houtoogst van de eerste zuivering gratis af staan; Elke zesde rij en alle slecht gevormde bomen in de overige rijen vellen en de daaropvolgende eerste zuive-

ring verkopen met als voorwaarde takken kappen; Alleen takken kappen van elke zesde rij en eerste dunning verkopen of gratis af staan mits takken kappen van

alle resterende bomen. Van de voorlaatste variant waren de houtvesters geen voorstander omdat er op de arme zandgronden grote

individuele verschillen tussen de bomen waren, de voorgestelde werkwijze was a-selectief. Wanneer er grote vraag naar brandhout was, dan was er evenredig veel belangstelling voor het takken slaan.

Boswachter J. Winters pakte de dunningen in het Hechtelse Gemeentebos als volgt aan: In de staatsbossen als de arbeiders moesten gaan sleunen dan werden al die kleine boompjes afgekapt en tegen de grond getrokken. Dan kon je een paar jaar langer wachten. Al dat materiaal bleef liggen er werd per afdeling gewerkt. Daar waren drie afdelingen. In elke afdeling werden om de drie jaar de nodige werken uitgevoerd in de jonge bestanden. Percelen die niet nodig waren, werden uitgesteld dat kon tot 9 jaar gaan.In het middendeel van het Gemeentebos stonden veel oude dennen (100 jaar hier waren nog zelden dunningen nodig). Hetzelfde gebeurde ook op de gemeentegronden de Hoef en Resterheide.

In het Pijnven werd vroeger alle drie rijen takken geslaan zo werd volgens H. Agten het bos toegankelijk gemaakt voor de eerste dunning. Om kosten en arbeid te beperken, liet de vroegere boswachter Haagdorens15 studenten, die een bezoek aan het Pijnven brachten, takken slaan. Deze werkwijze wordt in het Eksels dialect het geng slon of pipe slon genoemd (Agten, 2012: 514).

15 Bedoeld is boswachter Nijs (Dionysius) Haagdorens van Eksel


De eerste zuivering werd voorafgegaan door het zogenaamde kluppelen waarbij van alle bomen de dode takken tot manshoogte af geslagen werden met behulp van een knuppel. Later werd hiervoor het kapmes of herstel gebruikt (foto in werkloods ANB, Pijnven Eksel, 2013).

Tegenwoordig gebeurt het opsnoeien van bomen in het Pijnven alleen met het oog op het verkrijgen van kwali-teitshout. Het gebruik is beperkt tot bestanden met Douglas, lork en eik m.a.w. de bestanden waar in de toekomst kwaliteitshout (zaaghout) kan verwacht worden.

Bomen worden nog wel opgesleund d.w.z. ontdaan van de onderste takken tot 2 meter, hiervoor wordt een kapmes gebruikt. Wanneer de takken te dik zijn wordt wel eens een zaag gebruikt. Bij eiken wordt altijd een zaag gebruikt. Dit is ook het geval voor het opsnoeien van de stammen (takvrij maken tot 9 meter). Hiervoor wordt een snoeistok gebruikt die uitschuifbaar is tot 9 meter. Bovenaan de stok zit meestal een zaag, vroeger werd er soms een steek-beitel op bevestigd om de takken af te steken (J. Agten, 2013).

3.2. Uitvoering van zuivering en dunningswerken - kaalkap

3.2.1. Tijdstip van uitvoeringDe houtverkopen vonden meestal in september of oktober plaats en in de verkoopsvoorwaarden werd bepaald wanneer de bomen uit het bos verwijderd moesten zijn (hoofdstuk 4). Het zwaartepunt van de vellingswerken lag daardoor meestal in het najaar en winterhalfjaar.

3.2.2. Vellen van bomenIn de eerste helft van vorige eeuw gebeurden alle vellingen met een handzaag. Boswachter Henri Agten zegt hierover dat het met een Sandvik-zaag gebeurde: Dat waren van die zagen, een klampenzaag, die je moest op-spannen en ook kon scheefzetten. Dat was het beste merk van zaag.Bomen werden dan met twee man geveld. Ze lieten de bomen dan altijd naar het noorden vallen, dat was ook de kant met de meeste mossen op. Die kant is harder, dat is door de kou.


Om goed te kunnen zagen was het essentieel dat de werktuigen scherp waren. Daarom werden volgens Andr Maes de zagen elke dag gevijld. Andr herinnert zich nog dat in het begin van zijn carrire (1947 e.v.) de bomen allemaal met de handzaag werden afgezaagd. met twee moest je niks anders doen dan bomen afzagen. Toen had je werk man! Het zou blijken dat dit met een zogenaamde kerfzaag was.16

In 1946 werden door het Canadees leger dennen omgezaagd met behulp van een motorzaag. Dit gebeurde in be-standen 2a, 3 en 4 a van het Pijnven. H. Agten herinnerde zich dat nog17 en voegt hieraan toe: Dat waren zagen die langs twee kanten scherp waren.Nelis (nvdr Nelis Van Duffel, zaakvoerder houthandel Eksel) is daar maar laat mee begonnen. Nooit zei hij, dat is teveel verlies. Maar uiteindelijk heeft hij niet anders gekund.

Tegenwoordig worden bomen omgezaagd met een zogenaamde harvester. Met deze machine is het mogelijk om een boom te vellen waarbij precies kan worden bepaald waar de gevelde boom neervalt. De boom wordt met de grijparmen vastgepakt en daarna, net boven de grond, doorgezaagd. De boomstam gaat, in horizontale stand door de harvesterkop, waarbij de stam ondertussen van de zijtakken ontdaan en op lengte gezaagd wordt. Zo hoeven er geen lange stammen door het bos gesleept en wordt de omringende begroeiing niet beschadigd.

In het Pijnven gebeuren kappingen meer en meer met behulp van een zogenaamde harvester. Hiernaast detail van zaag- en grijpkop van de harvester (2005, foto J. Agten, ANB).

16 Ik heb tijdens het interview met Andr een kerfzaag nagetekend en hem getoond. Andr bevestigde dat hij dat een kerfzaag noemt. Nadien beschreef hij zelf nog eens een dergelijke zaag en benadrukte dat de zaag twee handvatten heeft.

17 Henri Agten had het evenwel over 1944 maar de beheerfiches van het Pijnven vermelden 1946.


3.2.3. Uitslepen,van mankracht tot paardenkrach

Historische ecologie in Limburg: Bosland

Documents

Transcript of Historische ecologie in Limburg: Bosland