Duurzame Ontwikkeling

Groepsleden:Jasper van den DungenBart SinxLars Lommers

Klas 1R

Inhoudsopgave

Duurzame ontwikkeling, vóór- en nadelen 3- Trend naar Fair Green 4- Overshoot, biocapaciteit, ecologische voetafdruk, 4

eerlijk aardeaandeel- De ruimte/tijd dimensie van het begrip DO 5- Afwentelen in ruimte en tijd 5

Duurzaamheid binnen Randstad 6 Advies aan Dorel 7

Het planet aspect van Duurzame Ontwikkeling 8- De risico’s van exponentiële groei 8- De betekenis van scenarioanalyses 8- Global Change and the Earth System 8- A safe operating space for humanity 9- Overschrijdingen en risico’s 9- Van Profit-people-planet naar Planet-people-profit 9- Waarom een geocentrisch perspectief noodzakelijk is 10

Randstad & Planet 11 Advies aan Dorel 13

Het people aspect van Duurzame Ontwikkeling 14- Binnen het bedrijf 14- Visie 15- Directe bedrijfsomgeving 16- Mondiaal 16- Problematiek 17- ECOWAS 18- Mogelijkheden 18

Randstad & People 20- Binnen het bedrijf 20- Wereldwijd 21

Advies aan Dorel 23

Het profit aspect van Duurzame Ontwikkeling 24- Bottom of the Pyramid 25- Stakeholders benadering 25- Cradle-to-Cradle benadering 25- Ketenverantwoordelijkheid 26

Randstad & Profit 27 Advies aan Dorel 28

Bronvermelding 29

Duurzame Ontwikkeling, vóór- en nadelen

2

Duurzame ontwikkeling is niet meer weg te denken uit de hedendaagse maatschappij. Steeds meer mensen, bedrijven, organisaties en overheden houden zich bezig met de vraag hoe zij zich met het oog op de toekomst duurzaam kunnen verbeteren. Het begrip duurzame ontwikkeling gaat gepaard met People-Planet-Profit, welvaart, economie, plaats & tijd, technologie, en nog veel meer. Eigenlijk is het begrip té breed om er één duidelijke definitie aan te geven die alle aspecten ervan behandelt.

De definitie van het begrip gegeven in het Basisboek Duurzame Ontwikkeling1 luidt als volgt: “Ee ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen van toekomstige generaties aan te tasten om in hun eigen behoeften te voorzien”. De definitie gaat over de behoeften van de huidige generatie én de behoeften van de toekomstige generaties. Een steeds groter deel van de wereldbevolking krijgt een ‘behoorlijk’ leven: Plaats. En deze samenleving blijft nog lang in stand: Tijd. Deze definitie stamt uit 1992 en wordt gezien als gezaghebbend, maar ook deze is natuurlijk maar één van velen en heeft zijn gebreken. Hij bevat namelijk een vaagheid want zowel duidelijke doelen als tijdsbegrenzing ontbreken.

Het begrip behandelt ook de woorden: behoeften van de huidige generatie. Gedurende de hele geschiedenis heeft de mens geprobeerd om te voorzien in de eigen behoeften. De natuur is daar een goed voorbeeld van. Bossen worden gekapt, rivieren worden gekanaliseerd en steden worden aangelegd. Dit allemaal omdat mensen behoefte hebben aan veiligheid, ruimte om te wonen en te werken en uit economische belangen. De natuur aanpassen naar eigen belang heeft als voordelen dat winst wordt verhoogd, de veiligheid wordt vergroot en het welzijn van mensen wordt verbeterd. Belangrijke nadelen van het aanpassen van de natuur zijn in Nederland bijvoorbeeld geweest dat rivieren overstroomden, ‘verwoestijnisering’ plaatsvond in Afrikaanse landen maar ook in steeds meer Europese landen, en misschien het grootste effect wel het globale broeikaseffect. Deze problemen kunnen worden opgelost met behulp van zowel oude als nieuwe technieken, en natuurherstel. Dit is een voorbeeld van duurzame ontwikkeling omdat er voldoende ruimte voor mensen bestaat, maar ook voor bossen en natuurgebieden, en er geen uitputting meer plaatsvindt van natuurlijke hulpbronnen.

Het begrip duurzame ontwikkeling heeft zoals eerder gezegd ook betrekking op mensen (people). Er zit veel verschil in de welvaart tussen mensen in verschillende delen van de wereld, tussen ‘rijk’ en ‘arm’. Duurzame ontwikkeling houdt in dat er wordt voorzien in de behoeften van mensen, zonder dat de natuur of andere mensen daar nu en in de toekomst bij worden aangetast. Verschillen tussen ‘rijk’ en ‘arm’ zijn onder andere terug te zien in de allochtonenstromen naar rijke landen doordat er ergens anders armoede en onveiligheid heerst. Ook terrorisme hangt hoogstwaarschijnlijk samen met de mindere welvaart, waardoor jaloezie en haat ontstaan tegen de rijkere landen. Doordat de rijke landen een grote behoefte hebben naar goedkope producten, is kinderarbeid nog steeds een groot probleem in de derde wereld landen. Deze problemen ontstaan doordat er een ongelijke verdeling is tussen verschillende volken. Door de ene bevolkingsgroep wordt er te veel van alles gebruik gemaakt zoals voedsel, geld en natuurlijke bronnen. Bij andere bevolkingsgroepen is er juist een tekort aan geld, waardoor er meestal automatisch ook een tekort is aan onderwijs, medische zorg, en veiligheid.Het voordeel van duurzame ontwikkeling is dus dat er heel veel aspecten onder kunnen vallen, zoals People-Planet-Profit, welvaart, economie etc. Het nadeel is dat het begrip heel vaag is, het duidelijk aangeven van hoe men ieder aspect nou zo duurzaam mogelijk kan maken is bijna onmogelijk omdat alles met elkaar in verband staat. Als er iets gebeurt wat voor de een positief is, kan dit voor de ander een negatief gevolg hebben. Trend naar Fair en Green

1 Roorda, N. (2005) Basisboek Duurzame Ontwikkeling

3

De wereld wordt zich steeds bewuster van het globale probleem van het broeikaseffect. Overheden, bedrijven en ook burgers gaan steeds duurzamer leven. Er worden internationale millenniumdoelen opgesteld om de armoede te verminderen, om het milieu & klimaat te verbeteren en om kindersterfte te laten afnemen. Het lijkt voor veel mensen zo dat pas de laatste 10 jaar de discussie rondom het klimaat opwaait, maar al minstens 150 jaar zijn sommige mensen zich bewust van bijvoorbeeld de relatie tussen de uitstoot van CO2 en temperatuurstijging. Het is alleen lang zo geweest dat deze gevolgen niet merkbaar waren waardoor er veel minder aandacht aan werd besteed dan nu. Eerst speelde voor zowel overheden, bedrijven en burgers vooral het aspect Profit de belangrijkste rol. De groeiende behoeften naar geld en goederen van mensen zorgden er voor dat winst maken de belangrijkste doelstelling was. Het People aspect kwam op de 2e plaats, en als laatste het Planet aspect. Dat is zo omdat de meeste mensen alleen op korte termijn kijken naar de eigen behoeften. ‘De mens is van nature egoïst’ zoals de Engelse filosoof Thomas Hobbes benadrukte. Maar doordat veel mensen zich steeds bewuster worden van de gevaren van alleen maar naar winst kijken (vooral omdat hierin weer veel economische kansen liggen) verschuift de visie Profit People Planet, naar een evenwichtigere visie waarin alle 3 aspecten gelijkwaardig zijn. De echte pionier op het gebied van duurzame ontwikkeling en ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ hanteert als liefste nog de volgorde Planet People Profit. 2

Veel bedrijven houden zich ook steeds meer bezig met Fair Trade. Het meest bekende bedrijf is voor velen toch het Nederlandse Max Havelaar. Dit bedrijf houdt zich bezig met vooral het People aspect, en vanuit daar bevordert het ook ‘Planet’ maar ook ‘Profit’.Het ‘groene’ aspect van duurzame ontwikkeling is een belangrijk punt voor bedrijven en overheden. Er wordt steeds meer op gehamerd om zo groen mogelijke energie te gebruiken, en daarmee het milieu zo min mogelijk te schaden. Dat zie je terug in bijvoorbeeld de belastingen die worden geheven op niet-milieuvriendelijke producten, op auto’s die niet zuinig rijden, en boetes die worden gegeven bij (in-)directe vervuiling aan de omgeving.

Overshoot, biocapaciteit, ecologische voetafdruk, eerlijk aardeaandeelOvershoot houdt in dat de mensheid meer van de aarde gebruikt dan dat de aarde ook daadwerkelijk kan leveren. Dit is onder andere merkbaar aan het afnemende aantal populaties van wilde diersoorten en ecosystemen. Het bijna overschrijden door gebruik van bijvoorbeeld biodiversiteit, zoetwater, stikstof en fosfaat. Biocapaciteit houdt in de ecologische draagkracht van de aarde die bepaalt hoeveel mensen bij een bepaald niveau van consumptie op aarde kunnen leven. Dit hangt af van bijvoorbeeld bodemvruchtbaarheid, klimaat en temperatuur en de beschikbaarheid van water.Mensen in vruchtbare landen hebben minder land nodig dan mensen in onvruchtbare landen. De biocapaciteit wordt uitgedrukt in hectares, en één persoon op deze wereld zou 1,8 hectare kunnen gebruiken. Uiteraard in 3e

2 PDF Oplossingen duurzaamheidsprobleem, p. 23, Fontys Portal

Overshoot

4

wereldlanden gebruiken mensen veel minder, en wij in Nederland gebruiken veel meer dan dat ons eigenlijk gegund is. Aan deze ongelijke verdeling zal dus iets moeten worden gedaan om de wereld een stuk duurzamer te maken. Ook de Ecologische voetafdruk geeft aan hoeveel hectare we per persoon, gezin, bedrijf, product of stad gebruiken. Alleen het verschil met de biocapaciteit zit hem in het aantal gebruikte hectares die gebruikt worden voor productie, distributie en afvalverwerking van de producten die de mens gebruikt.3

Ieder persoon op de aarde heeft in principe recht op een even groot deel van de biocapaciteit (fair earth share) en op de erkende mensenrechten. Toch is dit vaak niet het geval omdat de rijke landen vooral de 3e wereld landen exploiteren. Eigenlijk zou ieder land voor zichzelf moeten kunnen zorgen, en zorgen dat het binnen de eerlijk verdeelde biocapaciteit blijft. Mogelijkheden kunnen daarvoor zijn dat landen óf de bevolking zien te verminderen, óf de biocapaciteit per persoon drastisch verminderen.

De ruimte/tijd dimensie van het begrip DO Duurzame ontwikkeling zorgt er uiteindelijk voor dat steeds meer mensen een beter bestaan krijgen en dat dit ook voor een lange tijd kan worden volgehouden. De millenniumdoelen die worden nagestreefd bijvoorbeeld zorgen er voor dat mensen langer kunnen leven, minder honger lijden, betere zorg krijgen en betere scholing. Hierdoor kunnen zij voor zichzelf gaan zorgen waardoor zij dus een langduriger bestaan kunnen opbouwen.

Afwentelen in Ruimte en TijdOm duurzaam te kunnen ontwikkelen moet er worden geïnvesteerd in nieuwe technologieën, productiemogelijkheden en processen. Nieuwe technologieën kunnen zorgen voor minder milieubelastende producten en fabrieken, nieuwe productieprocessen geven mensen in 3e wereldlanden eerlijkere kansen waardoor zijn mee kunnen concurreren op de wereldmarkt, en nieuwe productiemogelijkheden die bijvoorbeeld de voetafdruk van een land kunnen verminderen.“Afwenteling betekent dat de gevolgen van een bepaalde leefstijl, bijvoorbeeld milieuschade, gezondheidsrisico’s en economische schade, niet worden gedragen door degenen die het veroorzaken maar door anderen.” 4

Een belangrijk voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld het klimaatprobleem. Doordat men al vele generaties de energiebronnen uitput van de aarde en daarbij de aarde vervuild wordt door broeikasgassen, ontstonden er klimaatproblemen die men in de komende generaties nog moet gaan oplossen. Afwenteling kan plaatsvinden naar Plaats en Tijd.Een voorbeeld van afwenteling naar plaats is de uitstoot van broeikasgassen. Grote producenten hiervan (vervuilers) zorgen voor stijging van de temperatuur waardoor de zeespiegel zal stijgen, en de lage landen (zoals Nederland en Bangladesh) nog verder onder het zeeniveau komen te liggen, met alle gevolgen van dien.Een voorbeeld van afwenteling naar tijd is de visvangst op grote schaal. Er wordt bijvoorbeeld op grote schaal gevist naar tonijn. Tonijn heeft zijn eigen plek in het ecosysteem, de vis eet en wordt gegeten. Naarmate steeds meer van deze vissoort verdwijnt, zal de voedselketen veranderen wat op den duur ingrijpende gevolgen kan hebben voor andere dieren.

3 PFD Op weg naar mondiale duurzaamheid, p. 2, Fontys Portal4 Basisboek Duurzame Ontwikkeling, H. 4.1 Afwenteling, p. 134

Millenniumdoelen

5

Duurzaamheid binnen Randstad 5 Duurzaamheid speelt een erg belangrijke rol binnen het begrip Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Randstad vindt dit begrip erg belangrijk en is daarom met zijn aandeelhouders gaan praten over hoe zij over het MVO profiel denken van het bedrijf. Zij zijn samen tot dit profiel gekomen en verklaren dit aan de hand van de volgende begrippen:

- Bestuur van de organisatie; (overkoepelt ieder ander aspect)- Arbeidspraktijk / Eerlijk zaken doen / mensenrechten; (prioritaire thema’s voor Randstad,

omdat dit de basis is voor de werking van een zakelijk dienstverlener)- Betrokkenheid bij en ontwikkeling van de gemeenschap; (een groot aantal projecten van

Randstad hebben betrekking op de gemeenschap omdat zij voor veel mensen arbeidsplaatsen regelen)

- Milieu; (waar het bedrijf relatief gezien beperkte invloed op heeft)- Consumentenaangelegenheden.

Ook probeert het bedrijf van binnenuit maatschappelijk verantwoorde keuzes te maken, zoals het gebruik van Fair Trade Coffee, FSC-papier en groene energie. Het hoofdkantoor is voorzien van energiezuinige klimaatregeling door middel van klimaatgevels, en het gebruikt alleen nog maar groene energie. In sommige panden van Randstad wordt zelfs gebruik gemaakt van ‘energie terugwinsystemen’.Ook op de verlichting wordt sinds kort flink bespaard. De verlichting besloeg ongeveer 80% van het energieverbruik, en daardoor heeft Randstad in bijna alle vestigingen nu energiezuinige verlichting. Woon-werkverkeer is een belangrijke oorzaak voor de uitstoot van CO2, en daar is Randstad mede verantwoordelijk voor. Enkele maatregelen zijn:

- Leasebudget inruilen voor Ov-jaarkaart / gebruik van taxi, - Fietsregeling voor medewerkers die vaak met de fiets komen,- Een eigen shuttlebus van Randstad die naar de dichtstbijzijnde OV-stations rijdt,- Voor medewerkers die toch voor een leaseauto kiezen wordt rekening gehouden met het

milieubeleid van de leasemaatschappij. Zo kunnen er een beperkt aantal auto’s worden gekozen die het milieu weinig belasten,

- Flexwerkers zo dicht mogelijk bij eigen woonplaats te plaatsen.

Ook afval wordt zo veel mogelijk gescheiden ingezameld. Papier en koffiebekers worden gerecycled. Cartridges, computers, printers en lampen worden óf hergebruikt óf verwijderd volgens de voorgeschreven milieunormen. Er staan Eeko-boxen waarin werknemers mobiele telefoons of cartridges kunnen laten, en men werkt met gerecycled papier. Personeelsdossiers worden zoveel mogelijk digitaal bewaard, er is een digitaal urenverwerkingssysteem, digitale loonstroken, facturen worden digitaal verstuurd etc. Ook is Randstad sinds oktober 2009 ISO 14001 gecertificeerd wat wil zeggen dat het voldoet aan de wet- en regelgeving, milieurisico’s onder controle heeft en dat het blijft proberen om milieuprestaties te verbeteren.

Duurzaamheid heeft ook betrekking op het personeel en op werknemers en werkgevers die via Randstad werken. Het bedrijf geeft veel aandacht aan persoonlijke en professionele ontwikkeling en daarom biedt het allerlei opleidingsmogelijkheden. Duurzame inzetbaarheid is daarbij het uitgangspunt. Het is belangrijk dat mensen zich goed kunnen ontwikkelen en ontplooien in een baan, zodat zij zo lang en effectief mogelijk kunnen worden ingezet op de arbeidsmarkt.

5 Randstad Maatschappelijk verslag 2011

6

Advies aan DorelDuurzaamheid is een begrip dat tegenwoordig voor ieder bedrijf een belangrijk aandachtspunt is. Het is een groot aspect binnen het allesomvattende Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Op dit moment staat de wereld pas op het beginpunt van het duurzaam maken van zijn eigen ecosysteem. Afwentelen in ruimte en tijd gebeurt nog te vaak en op te grote schaal, het is dus juist nu goed om een statement te maken wat betreft duurzaamheid.Dorel zou nu op grote schaal moeten investeren in het verduurzamen van het bedrijf. Stap voor stap moet er worden gekeken naar hoe men kan besparen op energie en tegelijkertijd kosten kan besparen, hoe het bedrijf zijn steentje bij kan dragen in het buitenland, en naar hoe het zo efficiënt mogelijk kan produceren en distribueren. Kleine stappen zoals zuinige verlichting, minder (efficiënter) papier verbruik, Fair Trade koffie of thee maken samen een groot verschil. Maar ook grote stappen zijn belangrijk zoals investeren in projecten in het buitenland, het steunen van goede doelen en productiemateriaal gebruiken dat zo min mogelijk schade brengt aan het milieu. Dit lijkt en is moeilijk, er zal in moeten worden geïnvesteerd met tijd en geld. Maar op termijn levert dit een win-win situatie op voor zowel Dorel als de buitenlandse projecten. Het is ook financieel gezien juist nu het moment om er voor te kiezen een nieuwe weg in te slaan. Dorel zou in 3e wereldlanden een erg belangrijke partner kunnen zijn door mee te helpen aan het behalen van de Millennium doelen zoals kindersterfte terugbrengen door honger en armoede te bestrijden, en gezondheidszorg en veiligheid te verbeteren. Het bedrijf zou dit kunnen gebruiken voor het verbeteren van het imago naar de buitenwereld omdat steeds meer consumenten het belangrijk vinden dat het bedrijf maatschappelijk verantwoord onderneemt.

7

Het Planet aspect van Duurzame OntwikkelingHet Planet aspect heeft betrekking op het milieu. Het begrip milieu kan op verschillende wijze worden geïnterpreteerd. Het milieu waarin je leeft kan staan voor de sociale klasse waarin men leeft. Je economische positie en je kansen daarin. Meestal staat milieu echter voor leefomgeving, het ‘leefmilieu’. De directe natuur waar in mensen leven. Het handelen van mensen kan leiden tot vervuiling van het leefmilieu. De mate waarin dit gebeurd is een groot punt van aandacht wanneer het gaat om Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Het is een taak van de overheid om het bestaande milieu te beschermen en verbeteren. Aan de hand van richtlijnen zoals instrumenten, belastingen en subsidies wordt hier toezicht op gehouden.Natuur en milieu moeten vaak wijken voor ondernemingen. Bossen worden gekapt en stukken land aangelegd. Ondernemen kan leiden tot diverse milieuschade. Duurzame Ontwikkeling houdt zich bezig met het minimaliseren en het tegenhouden hiervan.

De risico’s van exponentiële groei. Met betrekking op milieu kunnen er allerlei groeiprocessen voorkomen. Groeiprocessen bij mensen, dieren, bacteriën of planten. Deze groeiprocessen hebben vaak dezelfde terugkerende kenmerken. Een hiervan is exponentiële groei, ook wel ongeremde groei.Exponentiële groei staat gelijk aan ongeremde groei. Het is een proces waarbij de groei op geen enkele manier wordt verhinderd en dus in de zelfde tijdseenheid met de zelfde eenheid blijft groeien. Je vindt ongeremde groei op veel verschillende plaatsen. Een voorbeeld hiervan is de groei van het aantal mensen. Al eeuwen lang verloopt deze groei exponentieel.Voorbeelden van Risico’s van exponentiële groei zijn vooral dat organismen, dus de mensheid afhankelijk zijn van de beschikbare middelen. Des te meer mensen er op de aarde komen, hoe sneller bijvoorbeeld de fossiele producten opraken. Ook komt er meer afval op aarde en het voedsel raakt sneller op.

De betekenis van scenarioanalyses In de scenario analyse wordt gekeken naar trends en ontwikkelingen in de toekomst en hoe men hiermee rekening kan houden in de besluitvorming. De kernbegrippen in deze analyse zijn ontwikkelen, vergelijken en anticiperen.Hoe gaat de scenarioanalyse in zijn werk.

Het uiteindelijke doel van het de scenarioanalyse is het berekenen van gebeurtenissen in de toekomst.

Global change and the earth system: Zoals eerder genoemd is er op een ongeremde groei van mensen bezig op aarde. Ongeveer 6 miljard mensen leven en consumeren op dit moment op aarde. Al deze mensen hebben leefomgeving nodig en benutten bronnen die de aarde te bieden heeft. Daarnaast produceert een mens heel wat afval dat verwerkt moet worden door de aarde. Deze zaken vormen een enorme druk op de aarde.Deze druk veroorzaakt door mensen zorgt voor schade aan de kwaliteit van leven wat zich uit in natuurrampen of klimaatveranderingen. Wat zijn precies de schadelijke ingrepen van de mens?

8

Vervuiling en wereldwijde klimaatverandering; het broeikaseffect, Invoering van vreemde soorten (exoten), Vernietiging en versnippering van leefgebieden, Overbegrazing en Ontbossing.

A safe operating space for humanityA safe operating space for humanity bepaalt het ‘Identificeren en kwantificeren van planetaire grenzen die niet mogen worden overschreden’. Dit kan helpen voorkomen dat menselijke activiteiten leidt tot een onaanvaardbare veranderingen in het milieu.

Overschrijdingen en risico’sDe risico’s zitten in een aantal grote problemen die zich op dit moment op aarde voordoen zoals, het hoge stikstof gehalte in de atmosfeer, de klimaat verandering en het verminderen van de biodiversiteit.

Het hoge stikstof gehalte in de atmosfeer:Het heeft effect op de natuurVermindering van zuurstof gehalte in de atmosfeer

Klimaat verandering:Global Warming & klimaat veranderingenZeespiegel stijgtDroogte groei van woestijnenCO2 gehalte neemt toe

De vermindering van de biodiversiteit: Verstoring van het ecosysteem

Van Profit, people, planet naar Planet, people, profitIn de huidige situatie van ondernemen is de volgorde Profit, People, Planet. Dit houdt in dat ondernemers eerst aan hun winst denken en vervolgens pas aan de gevolgen die dit voor de aarde en dus de leefomgeving van de mens heeft. Door deze manier van denken heeft de aarde heel wat schade opgelopen. Om deze schade te beperken en het evenwicht terug te brengen zal er bij ondernemen een andere volgorde moeten worden aangehouden. Bij deze nieuwe volgorde zal Planet voorop moeten komen staan. Vervolgens People en pas als laatst mag er gedacht worden aan Profit. De 3 P’s zullen echter wel in balans moeten zijn maar zodanig dat de Planet hoog in he vaandel staat.

9

Waarom een geocentrische perspectief noodzakelijk is Het geocentrisch perspectief is een wereldwijde kijk op de aarde als centrum van de wereld. Hierbij gaat men uit van het principe de best beschikbare mensen en werkwijze te gebruiken om te beste resultaten te behalen.

10

Randstad & PlanetVoor een groot bedrijf als Randstad is het van belang een goede winst te maken. Uiteraard het liefst zoveel mogelijk. Deze winst is ook mogelijk om te blijven investeren in duurzaamheid.Veel bedrijven doen tegenwoordig aan duurzaam ondernemen. Randstad wil graag aantonen dat het daar nog verder in gaat. Randstad is niet alleen maatschappelijk verantwoord, maar ook maatschappelijk betrokken. Zoals bekend is, gaat het niet goed met de aarde. De laatste jaren lijkt de milieuvervuiling in een stroomversnelling terecht te zijn gekomen. Ontbossing, vervuiling van water en de uitputting van natuurlijke hulpbronnen zijn een serieus probleem.

Veel mensen zien nu in dat er wat gedaan moet worden, omdat de problemen zich nu aandienen. Randstad was echter al 25 jaar terug actief op het gebied van verantwoord ondernemen. Het hoofdkantoor is gerealiseerd met behulp van een energiezuinige klimaatregeling. De feiten liegen niet, er was een duidelijk verschil te zien tussen het energieverbruik van het hoofdkantoor van Randstad en vergelijkbare gebouwen met de oude milieuregeling. Sinds 2009 wordt dit hoofdkantoor voorzien van uitsluitend groene energie. Randstad heeft een overeenkomst gesloten waarin wordt gegarandeerd dat de geleverde energie gewonnen is met de hulp van natuurlijke bronnen als water, wind en zon. Door een grootschalige actie is op bijna alle locaties de verlichting aangepast, waardoor deze energiezuinig is. Dit project werd afgerond in september 2010. Randstad heeft hierop flink kunnen besparen, aangezien 4/5 van het totale energieverbruik komt van de verlichting. Randstad gebruikt nu beduidend minder energie en stoot minder CO2 uit.

Een groot probleem in Nederland is de CO2-uitstoot, die de afgelopen jaren enorm is toegenomen. Dit gaat hand in hand met het fileprobleem. Tijdens de spitsuren komt het woon-werkverkeer op gang en zorgt voor grote drukte op de Nederlandse wegen. Mensen doen langer over hun reis en dat heeft weer een negatieve invloed op de uitlaatgassen. Randstad heeft dit probleem ook opgemerkt en heeft verschillende maatregelen getroffen.

Werknemers kunnen in plaats van een leaseauto, ook met het openbaar vervoer of een taxi reizen.

Flexwerkers worden zo dicht mogelijk bij hun woonplaats geplaatst, waar dat mogelijk is.

Voor de werknemers die regelmatig met de fiets komen, is er een speciale fietsregeling opgesteld.

Bij de grootste vestigingen wordt gezorgd voor vervoer van en naar de dichtstbijzijnde stations. Dit gebeurt in de vorm van shuttlebussen.

Randstad beperkt de keuze mogelijkheden bij het kiezen van een lease auto. Verschillende maatschappijen worden in overweging genomen en Randstad biedt alleen lease auto’s aan die het milieu zo min mogelijk tot last zijn. In deze tabel is te zien dat het aantal auto’s met energielabel A en A Hybrid is toegenomen, terwijl de minder milieuvriendelijke auto’s minder worden geleased.

11

Een paar jaar geleden is er een landelijke campagne opgezet in Nederland, met als doel het afval landelijk te scheiden. Uiteraard doet Randstad hier volop in mee. Op alle vestigingen wordt afval gescheiden ingezameld. Waar mogelijk wordt er gerecycled, bijvoorbeeld met papier, bekertjes koffie, computers, cartridges, printers en lampen. Dat papier wordt dan vaak gebruikt op diverse kantoren. Ook heeft Randstad speciale verzamelpunten ingericht voor de opvang van oude mobieltjes en lege cartridges. Zoveel mogelijk data wordt digitaal bewaard, om papier en ruimte te besparen. Dit geldt ook voor de urenregistratie van de werknemers. In oktober 2009 is Randstad als eerste uitzendbureau in aanmerking gekomen voor ISO 14001. Dat is een norm die opgesteld is om milieumanagement systemen op te zetten en te certificeren. Door dit certificaat kunnen zowel leveranciers en klanten, als de aandeelhouders zien dat Randstad voldoet aan de regelgeving, de milieurisico’s beheerst en streven naar een maatschappelijk verantwoorde wereld, met een voorname plaats van de eigen organisatie daarin.

12

Advies aan DorelDorel is een grote onderneming met een grote productie. Het advies dat Dorel hieruit kan opmaken is het lange termijn denken. Lange termijn denken in de zin van zorgzaam omgaan met de Planeet. Allerlei schade aan het milieu ligt op de loer en alleen gericht zijn op winst is geen optie. Doormiddel van scenarioanalyses zal Dorel er voor moeten zorgen dat het Planet aspect op de voorgrond zal staan bij het ondernemen. Hierbij is een geocentrisch perspectief zeker noodzakelijk want ook Dorel zal naar Planet, People, Profit moeten in plaats van Profit, People, Planet.

13

Het People aspect van Duurzame OntwikkelingDe huidige ongelijkheid in de belangrijke kanten van duurzame ontwikkeling komt ook tot uiting bij het people aspect. Er is nog veel armoede op deze wereld, vooral in Afrika en Azië. Er zijn echter meer problemen die aan het licht komen als je dit aspect nader bekijkt. Het feit dat veel bedrijven de nadruk op ‘profit’ leggen, heeft ook invloed op ‘people’. De winst gaat vaak ten koste van banen, arbeidsomstandigheden of loon. De macht is zeer ongelijk verdeeld. De 10 grootste bedrijven wereldwijd hadden in 2004 een gezamenlijke omzet van 2100 miljard euro. Dat is meer dan het Bruto Nationaal Product van Duitsland, werelds derde economie. (Na de Verenigde Staten en Japan). Het feit dat deze bedrijven zoveel winst maken is op zichzelf geen probleem, zolang de maatschappij en het milieu voldoende aandacht krijgen. Helaas zijn er maar een beperkt aantal bedrijven, dat daar ook serieus mee bezig zijn. In Nederland neemt de FNV Company Monitor een belangrijke positie in als het gaat om MVO. Deze instantie controleert Nederlandse multinationals over de hele wereld. Daarbij wordt de hulp ingeschakeld van de lokale vakbonden. Er wordt getracht de communicatie en samenwerking tussen de Nederlandse werknemers van de multinationals en hun buitenlandse collega’s te bevorderen. Enkele voorbeelden van bedrijven die regelmatig onder de loep worden genomen zijn:

- ABN Amro- Ahold- Akzo Nobel- DHL- Heineken- ING- Philips- Unilever

Binnen het bedrijfAls het over een ongelijke verdeling gaat, denkt men natuurlijk eerst aan de grote fabriekshallen in (zuidoost) Azië, waar honderden mensen tegen een zeer schaarse beloning werk verrichten voor een grote buitenlandse multinational. Vaak komt er ook kinderarbeid voor. Daar zit een groot deel van het probleem, en een probleem wat niet zomaar op te lossen is. De multinationals, binnenlandse bedrijven en werknemers zijn verweven in een vicieuze cirkel. De arbeiders werken voor een belachelijk loon, waarvan nog maar de vraag is of ze het ook daadwerkelijk ontvangen. De eigenaar van de fabriek kan echter niet zomaar de lonen verhogen. Onder druk van de grote ondernemingen die de producten opkoopt, zijn zij genoodzaakt om gereduceerde prijzen te vragen. Als ze dat niet doet, vind de multinational een ander bedrijf wat wel bereid is haar producten tegen dergelijke prijzen aan te bieden. Om toch nog zoveel mogelijk winst over te houden werken de arbeiders veel uren, overwerk wordt niet betaald, en onder mensonterende omstandigheden. Het meest voor de hand liggende scenario zou zijn dat de grote multinational de cirkel zou doorbreken. Zij zit in de machtspositie, en kan zo invloed uitoefenen op de gehele bedrijfskolom. Nu komen we weer terug bij het bekende probleem, namelijk dat deze bedrijven haar profit te belangrijk vinden. Belangrijker dat het planet en, in dit geval, people aspect.

14

Er zijn echter meerdere bedrijfstakken waar de balans verstoord is. Deze wordt vaak over het hoofd gezien, terwijl de invloed hiervan duidelijk te merken is. Ook in Europese en Nederlandse bedrijven zijn de mensen de dupe van de winststrategie van de bedrijven. Zeker in onzekere tijden, zoals recent met hoogtepunt van de economische crisis, worden werknemers in de steek gelaten. Ondernemingen willen, begrijpelijk, geen winst inleveren en het liefst zelfs deze vergroten. Zodra de vraag en productie terugloopt of de prijzen dalen, moet dit in een andere sector gecompenseerd worden. De arbeidskosten zijn dan een van de eerste posten waarin gesneden wordt. Goede voorbeelden waren de ontslaggolven bij ING, Philips en Corus in 2009. Gedwongen ontslagen kunnen uiteraard niet altijd voorkomen worden, maar vaak laten bedrijven de kans om de kosten op andere manieren (ten koste van hun zelf) terug te dringen liggen.

VisieEr zijn meerdere visies waarop mensen tegen de relatie van profit, people & planet aan kunnen kijken. Deze staan beschreven in onderstaande figuren.

In deze visie zijn de natuur en de mens twee afzonderlijke gebieden. De economie is het verbindingsstuk tussen deze twee. De mensen kunnen op deze manier profiteren van de natuur en planeet. Op deze manier is er geen balans. De economie wordt als

belangrijkste onderdeel gezien, boven de mens en de natuur.

Dit is de situatie zoals die op dit moment is. Dit is hoe de machtspersonen, beleidsmakers en economen, er tegen aan kijken.

Mens en natuur als onderdeel van de economie

Een andere visie is om de planeet te beschouwen als een groot geheel. Dit wordt ook wel de ‘holistische’ visie genoemd. De natuur wordt hier als belangrijkste factor gekenmerkt. De mens maakt deel uit van deze natuur. De economie maakt vervolgens weer deel uit van het menselijk systeem. Deze visie zie je vooral terug bij het streven naar een duurzame, groene wereld.

Economie behoort tot het gebied van de mens, die deel uitmaakt van de natuur

15

Directe bedrijfsomgevingDe grote bedrijven ondervinden weinig tegenwerking van hun directe omgeving. Er gaat enorm veel geld om in een dergelijke onderneming. Vaak zijn dat hogere bedragen dan in een ministerie van financiën. Daardoor kan een bedrijf toch een bepaalde macht krijgen. Bovendien ontsnapt een onderneming aan de democratische controle. Als een regering bijvoorbeeld niet regeert naar de zin van het volk, komt deze onder druk te staan. In sommige gevallen wordt deze gedwongen af te treden, waarna een nieuwe regering democratisch gekozen wordt door het volk. De top van een bedrijf wordt niet gekozen, maar benoemd. Uiteraard zijn er wel de nodige wetten, waar ondernemingen zich aan dienen te houden. Doordat deze echter in veel landen verschillen is de controle op naleving hiervan erg lastig. Ook komt het vaak voor dat bedrijven hun vestigingsplaatsen uitzoeken aan de hand van de wetgeving. Een land met bijvoorbeeld een strenge milieuwetgeving is natuurlijk minder aantrekkelijk dan een land wat op dat gebied nog geen regels en wetten kent.

Een beursgenoteerd bedrijf zal al haar bedragen moeten kunnen verantwoorden tegenover haar aandeelhouders. Ook hier wordt het planet en people aspect vaak buiten beschouwing gelaten. De aandeelhouders zijn ook alleen maar geïnteresseerd in goede financiële resultaten. Het aspect people gaat natuurlijk over de werknemers binnen een bedrijf. De aandeelhouders staan daar verder vanaf dan managers binnen dat bedrijf. Het zou opmerkelijk zijn als zij zich wel zouden bekommeren om de arbeiders, terwijl dat in de onderneming zelf niet gebeurt. De trend van de laatste jaren is echter dat steeds meer aandeelhouders en klanten ook de invloed van de bedrijfsactiviteiten op de maatschappij en het milieu in acht nemen.

MondiaalEen belangrijk onderdeel van het probleem is dat een kleine groep de macht heeft over een groot deel van de bevolking. Multinationals oefenen druk uit op lokale bedrijven en fabrieken waardoor deze niet kunnen en willen zorgen voor goede arbeidsomstandigheden. De algehele rijkdom is ook zeer ongelijk verdeeld over de wereld. De focus ligt de laatste jaren vooral op Zuid-Azië, maar natuurlijk mogen we Afrika nooit vergeten. Deze kaart geeft aan hoeveel procent van de bevolking onder de armoedegrens leeft. Hier is duidelijk een scheiding te maken tussen arm (Afrika, Zuid-Amerika, Zuid-Azië) en rijk (West-Europa, Noord-Amerika, Australië).

Als graadmeter voor welvaart wordt doorgaans het Bruto Nationaal Product gebruikt.

16

Land BNPVerenigde Staten $ 36.006,-Nederland $ 25.886,-Polen $ 4.894,-Bulgarije $ 1.944,-Bolivia $ 886,-Nigeria $ 328,-Sierra Leone $ 150,-Wereld $ 5.174,-BNP per hoofd van de bevolking in 2002

Zoals hier te zien is zijn de inkomens erg scheef verdeeld. Een aantal landen zitten ver boven het globale gemiddelde, maar vele landen zitten er ver onder. Een ander instrument om de verdeling te meten is de ecologische voetafdruk. Iedere persoon op de aarde neemt een bepaalde ruimte in. Deze wordt bepaald op basis van ieders levensstijl. Alles wat geconsumeerd wordt kost namelijk ruimte. Voedingsmiddelen moeten bijvoorbeeld verbouwd en vervoerd worden, dat neemt allemaal ruimte in beslag. Voor papier moeten bomen gekapt worden en energieverbruik kost ook veel ruimte. De gemiddelde Nederlander neemt een ruimte van 6,2 hectare in beslag, terwijl het globale gemiddelde op 1,8 hectare ligt. De biocapaciteit van Nederland is zelfs maar 1,0 hectare wat betekent dat wij slechts 1/6 van onze behoefte uit eigen land halen. In Azië en Afrika is de gemiddelde ecologische voetafdruk respectievelijk 1,3 en 1,2 hectare.

ProblematiekEr bestaan ontzettend veel goede doelen die veel geld inzamelen om armoede te bestrijden. UNICEF is een van de bekendste. Dat is een goed initiatief, maar is het ook effectief? Het gaat er om wat er met het geld gedaan wordt en naar wie het gaat. Corruptie en machtsmisbruik zijn nog steeds eerder regel dan uitzondering binnen Afrikaanse regeringen. Als goede doelen het geld rechtstreeks doorsturen naar overheidsinstanties in ontwikkelingslanden is de kans zeer groot dat het geld in eigen zak wordt gestopt. Bovendien kampen de meeste overheden met een grote schuldenlast. Vaak zijn ze meer rente daarover verschuldigd, dan dat er aan ontwikkelingshulp binnenkomt. De overheden houden zich niet aan het rechtvaardigheidsprincipe, het principe om ieder lid van de bevolking, ongeacht sekse, leeftijd, geloof, huidskleur etc., te kunnen laten beschikken over goederen die zij nodig hebben. Dit heeft in dit geval weinig met racisme te maken, maar eerder met zelfverrijking. In de tijd dat grote Europese landen nog koloniën hadden in Afrika en Azië kwam er ook niks van dit principe. De inheemse bevolking had niks te vertellen en werd oneerlijk behandeld. Er ontstond slavenhandel. De macht en de rijkdom lag bij de blanke regering. Daardoor hebben de meeste koloniën in feite stil gestaan in hun ontwikkeling. Toen de landen onafhankelijk werden, werden de landsgrenzen willekeurig bepaald. Er werden rechte lijnen getrokken dwars door leefgebieden van bevolkingsgroepen heen. Dat is goed terug te zien op de kaart van Afrika. Sommige grenzen zijn loodrecht getrokken, zonder dat er rekening werd gehouden met de lokale bevolking. De onderontwikkeling uit die tijd is een belangrijke oorzaak van de hedendaagse armoede.

ECOWASDe ECOWAS is een verbond tussen 15 landen ten zuidwesten van de Sahara. Na de oprichting

17

werden alleen afspraken gemaakt met betrekking tot de economische situatie. Pas later kwamen daar ook politieke regels bij.De landen in het gebied van de ECOWAS worden als een van de armste landen ter wereld beschouwd. Het BNP is maar 2% in vergelijking met het BNP van de Europese Unie. Op het gebied van hygiëne, politieke stabiliteit, levensverwachting en ziekte scoren de landen erg laag. En dat terwijl de bevolking snel toeneemt. De rijkdommen, die wel degelijk aanwezig zijn in het gebied, liggen ondergronds. Het is rijk aan veel bodemschatten, zoals goud, diamant, koper, aluminium, fosfor, uranium en ijzer. Door uiteenlopende redenen hebben de landen hun welvaartsniveau nog niet kunnen verbeteren. Oorlog is een belangrijke reden. Mensen komen veel in opstand tegen de regering vanwege de slechte economische situatie. Ook zijn er burgeroorlogen. Er worden veelal kindsoldaten ingezet. Maar ook een slechte infrastructuur en het ontbreken van investeringskapitaal zijn redenen waarom de rijkdommen zich nog niet hebben terugbetaald. Vaak ontfermen de buitenlandse multinationals zich over de bodemschatten.Vanwege de lage scholingsgraad en het ontbreken van goed onderwijs zorgt ervoor dat de bevolking niet omhoog kan klimmen op de sociale ladder, zoals in Azië is gebeurd. De bedrijvigheid blijft zo in buitenlandse handen, die vaak geld geven aan de aanwezige regimes. Door corruptie blijft het geld in hun handen. Ze zetten het op een buitenlandse rekening waar vervolgens niemand bij kan komen.

Het gevolg van deze barre omstandigheden voor de bevolking is dat er grote migratiestromen ontstaan. Vele mensen zoeken hun heil ergens anders, vooral in Europa. Via Zuid-Europa komen ze het continent binnen. Als ze eenmaal binnen de grenzen zijn, zijn ze vrij om te bewegen tussen alle landen die het Schengenverdrag ondertekend hebben. Dat is bijna heel West-, Noord- en Zuid-Europa.

MogelijkhedenDe mogelijkheden om dit probleem deels op te lossen zijn er, maar tot nu is er vrijwel niks mee gedaan. Om armoede op te lossen is er maar een ding nodig: geld. Dit geld kan bijvoorbeeld verkregen worden via eerlijke handel. ‘Fair Trade’ is al een aantal jaar een hot item. Steeds meer bedrijven besteden hier aandacht aan. Max Havelaar is een pionier op dat gebied. Door eerlijke handel probeert het armoede te bestrijden. Zo krijgen lokale ondernemingen de kans om iets op te bouwen. Als zij een eerlijke prijs krijgen, zullen ze de werknemers ook een eerlijk loon kunnen betalen. Helaas is Max Havelaar nog een van de weinige grote bedrijven die zich zo opstelt.

Het is veel effectiever om het geld te sturen naar de personen die het echt nodig hebben: de noodlijdende bevolking.Vaak gebruiken goede doelen argumenten als: “met €3, - per maand kunt u een gezin een hele maand van voedsel voorzien”. Dat is natuurlijk een heel goede gedachte, maar na die maand is het voedsel op en is er nieuw geld nodig, en na die maand weer, en een jaar later weer. Zo gaat het door. Het is belangrijker om de problemen bij de bron aan te pakken. Zorg dat de sociale ontwikkeling op gang komt, of zorg dat de overheid meer baat heeft bij de ontwikkeling van het land. Ook dat is een vicieuze cirkel. Als het beter gaat met het land, krijgt de regering meer geld binnen (bijvoorbeeld via export). Daarmee kan het land verder ontwikkeld worden. Het is tenslotte de bedoeling dat het land

18

uiteindelijk op eigen benen komt te staan. Steeds meer instanties begrijpen dat, en doen er ook wat mee.

Ondanks alle problematiek is de armoede wereldwijd een stuk afgenomen sinds 1990. Toen bleek 42% van de bevolking in armoede te leven. In 2005 was dat nog maar ongeveer een kwart. Vooral in China is het aantal mensen onder de armoedegrens sterk gedaald door de explosieve ontwikkeling van het land.In elke arme regio is de welvaart toegenomen, zeker als je de bevolkingsgroei in overweging neemt:

1990 2005China 60,2%* 15,2%India 51,3% 41,6%Sub-saharisch Afrika 57,6% 50,9%*het percentage van de bevolking dat moet rondkomen met minder dan €1,25 per dag

Ranstad & People

Binnen het bedrijfRandstad laat zien dat het haar directe omgeving erg belangrijk vindt. Communicatie staat hoog in het vaandel bij de onderneming. Zo probeert Randstad alle belangen te behartigen. Randstad streeft naar een open communicatie tussen alle partijen. Dat houdt in: de opdrachtgevers, de leveranciers en alle werknemers, maar ook de overheid, verscheidene sociaaleconomische organisaties en de

19

vakbond. Op alle mogelijke manieren wordt geprobeerd iedereen erbij te betrekken, van informeel overleg tot onderzoek.

Randstad probeert met alle opdrachtgevers een lange termijnrelatie op te bouwen. Daartoe selecteert Randstad haar klanten op basis van attitude en capaciteiten. Er wordt van de werknemers verwacht om altijd samen met de opdrachtgever naar een oplossing te zoeken. Betrokkenheid speelt een cruciale rol in de ontwikkeling van Randstad. Daarom wordt een dialoog tussen werknemers onderling of tussen een werknemer en leidinggevende nooit uit de weg gegaan. Ook wordt kennis uitgewisseld met de klanten tijdens lezingen en bijeenkomsten.

Via onderzoeken wordt jaarlijks de mate van tevredenheid onder de werknemers onderzocht. A Great Place To Work® publiceert elk jaar een lijst met de beste werkgevers. Randstad behoorde in 2009 voor het vijfde jaar op rij tot beste werkgevers van Nederland.

Veiligheid en goede arbeidsomstandigheden zijn erg belangrijk. Dat bevordert bovendien de werksfeer en de prestaties. Voor de vaste arbeiders heeft Randstad de volledige verantwoordelijkheid. Voor Flexwerkers ligt dat iets anders. De wet schrijft voor dat de inlenende organisatie in dit geval werkgever is. Wel houdt Randstad de werktijden en de mogelijke risico’s in acht. Ook houdt Randstad rekening met persoonlijke omstandigheden zodat werk en scholing of zorg goed gecombineerd kan worden.

Niet iedereen heeft eenzelfde afstand tot de arbeidsmarkt. Denk aan bijvoorbeeld allochtonen, gehandicapten en ouderen. Randstad probeert om alle beschikbare arbeidskrachten aan te spreken. Er wordt geprobeerd de diversiteit te vergroten, omdat dat ook het algemene beeld is in de maatschappij. Randstad helpt niet alleen mensen met een beperking die kunnen werken, maar ook de gehandicapte medemens wat dit niet kan. Elk jaar in november organiseert Randstad Zorg al 13 jaar lang Randstad Zorgt!. Medewerkers verzorgen activiteiten in de zorg voor bejaarden of gehandicapte kinderen.Ook de positie van vrouwen werd onderzocht. Altijd al was het aandeel vrouwen in het bedrijfsbestand bovengemiddeld bij Randstad. Het aantal vrouwen op managementposities was echter relatief laag. Daarom startte Randstad in 2008 een nieuw initiatief: ‘Talent naar de Top’. De

20

invloed daarvan is nu al terug te zien, want het aantal vrouwen op hogere managementfuncties is gestegen van 27% naar 35%. Stichting CAP100 is een nieuwe stichting, mede opgericht door Lucille Werner, en is er vooral voor arbeiders met een handicap. De stichting werkt samen met tien toonaangevende bedrijven in Nederland, waaronder Randstad. Zo krijgen talenten met een handicap toch aandacht van het bedrijfsleven. Door verschillende barrières werken er relatief weinig mensen met een beperking binnen de meeste bedrijven. Randstad wil op deze manier mee helpen die barrières tegen te gaan.

WereldwijdRandstad streeft ernaar te concurreren op een eerlijke en open manier. Daarom heeft Randstad het Global Compact ondertekend. Dat is een verdrag, opgesteld door de Verenigde Naties, waarin 10 basisprincipes staan. Deze hebben betrekking op mensenrechten, arbeidsomstandigheden, milieubescherming en corruptiebestrijding.

De Tien Principes van het Global Compact.De eerste twee principes zijn rechtstreeks afgeleid van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

1) Bedrijven dienen de international uitgevaardigde mensenrechten te ondersteunen en te eerbiedigen.

2) Bedrijven dienen zich er steeds van te vergewissen dat zij niet medeplichtig worden aan schending van de mensenrechten.

De volgende 4 principes komen uit de Verklaring van de International Labour Organisation (ILO) over fundamentele arbeidsrechten.

3) Bedrijven dienen de vrijheid van vakvereniging en de effectieve erkenning van het recht op collectieve onderhandelingen te handhaven.

4) Bedrijven dienen de uitbanning van iedere vorm van verplichte en gedwongen arbeid te ondersteunen.

5) Bedrijven dienen de effectieve afschaffing van kinderarbeid te bevorderen.6) Bedrijven dienen de bestrijding van discriminatie te ondersteunen in arbeid en beroep.

De volgende 3 principes zijn afgeleid van de Verklaring van Rio, die betrekking had op het milieu en de ontwikkeling.

21

7) Bedrijven dienen voorzorg te betrachten bij belasting van het milieu8) Bedrijven dienen initiatieven te ondernemen om een groter milieubewustzijn te bevorderen9) Bedrijven dienen de ontwikkeling en de verspreiding van milieuvriendelijke technologieën te

stimuleren

Het laatste principe komt van de Anti-Corruptie Conventie van de Verenigde Naties.10) Bedrijven moeten elke vorm van corruptie tegengaan, inclusief afpersing en omkoping.

Randstad heeft deze principes volledig geïntegreerd in het bedrijf. Ze behoren nu tot de strategie, cultuur en dagelijkse bedrijfsvoering. Ook zijn de 10 principes toegevoegd aan de Business Principles van Randstad.Iedere medewerker is zich van deze regels bewust. In het interne mededingingsbeleid staan de stappen beschreven die moeten worden ondernomen bij twijfel van werknemers over de naleving van deze principes.

Randstad vindt alleen het ondersteunen van dit pact niet voldoende en wil graag nog wat extra’s doen om haar steentje bij te dragen aan een betere wereld. Het doet dit via ‘Voluntary Service Overseas” (VSO). VSO heeft zich de afgelopen jaren ontwikkeld tot de grootste onafhankelijke international ontwikkelingsorganisatie ter wereld. Zij zendt ervaren specialisten uit naar ontwikkelingslanden, om hen daar kennis en ervaringen te delen met de lokale collega’s. Met deze ‘people to people’ aanpak worden de deskundigheid en capaciteit van lokale organisaties verbeterd. Randstad helpt VSO door enkele vakmensen te selecteren en vervolgens uit te zenden. Ook helpt Randstad met de werving van nieuwe specialisten. Bovendien ondersteunt Randstad VSO op het gebied van organisatie en HR-advies, marketing & communicatie en PR en geeft het steun in de vorm van een financiële bijdrage.

Advies aan DorelDuurzame Ontwikkeling is de laatste jaren een hot item geworden. Eigenlijk sinds oud-politicus Al Gore de globale aandacht verwierf met zijn documentaire an inconvenient truth. Sindsdien doen er meerdere theorieën over de toekomst van de aarde ronde. Sommige wetenschappers zijn er van overtuigd dat de mensheid nog voor het einde van de 21e eeuw ophoudt te bestaan. Deze theorieën hebben veel voor- en tegenstanders. Feit is wel dat de maatschappij zich steeds meer bezig houdt met het wel en wee van de aarde. Dit heeft ook invloed op de commerciële markt. Steeds meer bedrijven claimen erg begaan te zijn met het milieu en de maatschappij. Er zijn keurmerken voor

22

bijvoorbeeld hout, die aangeeft dat de verkopende organisatie het hout opkoopt bij bedrijven die verantwoord met bossen omgaan. Consumenten geven vaker de voorkeur aan milieubewuste organisaties tegenwoordig.

Hier liggen dan ook de kansen voor Dorel. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is volop in ontwikkeling. Dorel zou toonaangevend kunnen zijn door nu te laten zien dat het voorop wil gaan in de strijd voor een betere wereld. Het is natuurlijk niet simpel op ineens van strategie te veranderen. Het is belangrijk dat bedrijven inzien dat het people & planet aspect in de toekomst wel eens winstgevender zou kunnen zijn dan het profit aspect. En door als een van de eerste bedrijven die weg in te slaan maak je ook een statement naar de buitenwereld toe.

Dorel is op dit moment vooral actief in West-Europa en Noord-Amerika, maar het is zich aan het beraden over marktuitbreiding. Daarbij worden ook landen in Oost-Europa en Zuid-Azië gezien als mogelijke vestigingsplaatsen. De arbeidsomstandigheden in Zuid-Azië zijn op dit moment verschrikkelijk. Er vindt veel kinderarbeid plaats en arbeiders moeten vaak langer dan 12 uur per dag werken. Iedereen kent de beelden wel van televisie. In Oost-Europa is het gelukkig niet zo extreem, maar is de situatie nog verre van ideaal. Mocht Dorel zich daar gaan vestigen, in welke vorm dan ook, kan het een bijdrage leveren aan betere omstandigheden voor de lokale bevolking. Als Dorel er zelf een fabriek opzet kan het de werktijden, loon en omstandigheden zelf bepalen. Het is echter niet aannemelijk dat een bedrijf in een nieuwe markt meteen grootschalige fabrieken opzet. Het kan wel duidelijke afspraken maken met de lokale bedrijven, en deze contractueel vaststellen.

Het is uiteraard ook mogelijk om hulp te bieden vanaf een afstand. Door partners te worden met een of meerdere stichtingen kan het indirect ook bijdragen aan een betere wereld. IKEA werkt bijvoorbeeld al nauw samen met UNICEF. Van elk knuffelspeeltje wat IKEA verkoopt, wordt €1,- gedoneerd aan UNICEF. Dit is een heel simpel initiatief, maar het werkt wel. Tot nu toe heeft IKEA namelijk een bedrag van maar liefst 16,7 miljoen euro gedoneerd aan UNICEF. Door met zulke acties in de publiciteit te komen, zien mensen het goede initiatief van het bedrijf. Daardoor worden meer mensen bewust van de impact van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Als dit het geval is zijn grote ondernemingen eerder geneigd om ook over te gaan op MVO.

Het Profit aspect van Duurzame Ontwikkeling

Een definitie die vaak gebruikt wordt voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is: “de economische, juridische, ethische en filantropische verwachtingen die de samenleving heeft van organisaties op een zeker moment.”6 MVO wordt vaak gezien als een aspect waar niet aan te verdienen valt en waar alleen maar kosten aan gemaakt moeten worden. Juist nu ligt er voor bedrijven en overheden de kans om winst te maken van deze relatief nieuwe ontwikkeling.

6 Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 2

23

Verantwoordelijkheden:7

- Bij de economische verantwoordelijkheid gaat het om goederen en diensten te produceren waar de samenleving naar vraagt, en deze ook met winst te verkopen. Maar de vraag blijft dan wat winst moet betekenen voor een bedrijf. Moet dit de kosten die een bedrijf maakt dekken? Of zijn er nog grote winstmarges die de directeur en het bestuur zich toe eigenen? Of wordt er juist gekeken naar de winst voor de lokale bevolking, bijvoorbeeld dat mensen rondom kunnen profiteren van de werkgelegenheid of weinig luchtvervuiling waardoor de lucht schoner is en mensen minder snel ziek worden? Al deze zaken hebben betrekking op het economische aspect van MVO.

- Als het gaat om de juridische verantwoordelijkheid van bedrijven gaat het om de verplichtingen die de samenleving aan bedrijven geeft door de wet- en regelgeving hier op aan te passen. Er bestaan wel grote verschillen tussen wet- en regelgeving per land. In sommige landen wordt hel streng gekeken naar het milieu, in andere landen wordt hier nauwelijks naar omgekeken. Het kan ook zo zijn dat landen juist zodanig vervuilend produceren, maar dat de gevolgen hiervan worden afgewenteld naar een ander omliggend land. De gevolgen die het bedrijf dan in het ene land creëert zijn in dat land niet verboden, maar kunnen in het andere land verstrekkende gevolgen hebben. Het is dus voor een bedrijf belangrijk dat het zich goed oriënteert in zowel het eigen vestigingsland als rond omliggende landen of landen waar het bedrijf naar exporteert.

- Ethische verantwoordelijkheden hebben geen oog voor winst. Het gaat om het ontplooien van vrijwillige activiteiten, waarbij sociale doelen worden nagestreefd. De samenleving vindt bepaalde doelen belangrijk, en daar houdt het bedrijf zich dan mee bezig. Zo kunnen ze bijvoorbeeld internationaal meedoen aan Fair Trade-programma’s, en op de lokale markt een instantie sponsoren door middel van de wisselwerking van reclame en een donatie. Zo laten bedrijven zien dat ze betrokken willen zijn met wat de bevolking belangrijk vindt. Ze behoren deze dingen te doen, zelfs als dat niet wordt voorgeschreven door de wet of door verdragen. Dat is een mooi streven, wat vaak gebeurt uit religieuze of persoonlijke overwegingen. (Op te merken is dat ook hier natuurlijk een economisch voordeel uit te halen is)

- Filantropische verantwoordelijkheden gaan nog een stap verder. Dit houdt in dat bedrijven niet alleen financieel gezien een bijdrage leveren aan bijvoorbeeld culturele instellingen, scholingsprogramma’s en medische programma’s, maar dat het ook medewerkers toe staat om af en toe werk te verrichten bij deze instanties. Daadwerkelijk zelf bijspringen om bij een activiteit te helpen. Dit is dan vaak gebaseerd op ‘medemenselijkheid’. Vaak na een grote ramp bijvoorbeeld worden er massaal inzamelingsacties gehouden door zowel regeringen als kleine organisaties. Hulp wordt internationaal geboden door zowel geld te geven als door redding organisaties in te zetten die de lokale bevolking helpen met voedsel en water.

Bottom of the Pyramid8

Dit begrip of concept gaat sterk samen met duurzaam ondernemen. Dit heeft vooral betrekking om multinationals die de koopkracht van de armste mensen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika proberen te verbeteren. Ontzettend veel mensen moeten vandaag de dag nog leven van een paar Amerikaanse dollars per dag. Omdat dit zoveel mensen zijn is er sprake van een grote hoeveelheid vraag naar producten. Multinationals kunnen een belangrijke rol spelen in de levens van miljarden mensen, omdat zij door handel en ontwikkeling van de lokale economie iets bijdragen aan de

7 Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 38 Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 9

24

financiën en daarmee ook gezondheid van de bevolking. Bedrijven kunnen volgens dit concept geen liefdadigheidsbedrijven worden genoemd, omdat zij toch veelal het eigenbelang voorop stellen. Als een bedrijf de lokale economie stimuleert door projecten of een financiële bijdrage liggen er veel kansen voor dat bedrijf omdat het zo de nieuwe markt kan penetreren. Microkredieten zijn een goed voorbeeld van het Bottom-of-the-Pyramid concept.

Stakeholders benadering9

De Sociaal Economische Raad (SER) heeft een definitie waarbij duurzaam ondernemen en de stakeholder-theorie aan elkaar worden gekoppeld. Deze luidt: “MVO is een vorm van ondernemen waarbij bedrijven economische, sociale en milieu- overwegingen integreren in al hun bedrijfsactiviteiten met een open oog voor de belangen en wensen van hun stakeholders.” Bedrijven zijn volgens dit concept dan niet verantwoordelijk voor de belangen van de samenleving in totaal, maar kijken vooral naar de belangen van hun stakeholders zoals aandeelhouders, klanten en medewerkers. Ook handelen steeds meer bedrijven alleen met andere bedrijven die dezelfde belangen nastreven. Als een bedrijf dat onderdelen voor een ander bedrijf erg milieuvervuilend is, zal het al snel een andere leverancier gaan zoeken die wel aan deze belangen voldoet.

Cradle-to-Cradle (C2C) benadering10

Deze term betekent letterlijk ‘van wieg tot wieg’ en kan worden gekoppeld aan duurzaamheid. Het begrip kwam van de Duitser Michael Braungart en is gebaseerd op het idee Afval = Voedsel. Producten moeten op zo een manier worden geproduceerd dat als zij economische gezien afgeschreven mogen worden of niet meer gebruikt worden, voedsel vormen voor nieuwe producten of micro-organismen. Er bestaat hierbij onderscheid tussen ‘biologische’ en ‘technische’ voedingsstoffen. De industrie moet ervoor zorgen dat beide voedingsstoffen in hoogwaardige kwaliteit blijven zodat deze kunnen blijven worden hergebruikt.

Ketenverantwoordelijkheid11

Maatschappelijk verantwoord ondernemen is voor ieder bedrijf steeds belangrijker. Vaak komt het nog voor dat producten worden gemaakt door middel van kinderarbeid, of dat ze worden gemaakt onder gevaarlijke milieuomstandigheden zoals mijnbouw of onder slechte arbeidsomstandigheden. Het is moeilijk om van ieder bedrijf (groot of klein) na te gaan of het maatschappelijk verantwoord onderneemt omdat bedrijfsketens steeds complexer worden. MVO houdt niet in dat alleen het bedrijf zelf naar de eigen MVO aspecten kijkt maar ook naar zijn toeleveranciers, onderaannemers en afnemers. Op die manier ontstaat een keten van bedrijven die elkaar hebben uitgekozen vanwege de producten, diensten en duurzaamheidsbeleid. Omdat het moeilijk is voor bedrijven om elkaar onderling te controleren op duurzaamheidsbeleid en de uitvoering daarvan, is het Business Social Compliance Initiative (BSCI) ontstaan. Dit is een monitoringssysteem die de arbeidsomstandigheden bij leveranciers weergeeft. Hierdoor worden leveranciers gestimuleerd te voldoen aan bepaalde richtlijnen met betrekking tot de arbeidsomstandigheden. Het bedrijf Apple heeft patent aangevraagd en verkregen op een nieuw concept, draagbare apparaten die werken op zonne-energie. Dit idee zal wordt op meerdere apparaten toegepast. Dit

9 Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 1110 Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 10 / cradletocradle.nl11 Internationaalondernemen.nl / mkbservicedesk.nl / mvonederland.nl

Bottom of the Pyramid

Afval = Voedsel

25

concept is een goed voorbeeld van ketenverantwoordelijkheid. Apple zoekt naar leveranciers van zonne-energie technologie, en het bedrijf past dit toe op de eigen producten. Apple zocht dus naar een verbeterde manier van duurzaamheid, en met behulp van deze technologie wordt er zuiniger omgesprongen met het milieu en worden er meer belangen behartigd. Belangen van zowel de producent van de nieuwe zonne-energie technologie (meer afzet, schoner milieu, beter imago) als die van Apple (beter imago, patent op nieuwe veelgevraagde technologie) en die van de consumenten (minder milieubelastende producten, bijdrage aan schoner milieu).

Randstad & ProfitDe totale opbrengsten van Randstad in 2010 was ruim 14 miljoen euro. Ten opzichte van 2009 wist Randstad een groei van 14% te realiseren. De uiteindelijke netto winst is 288 miljoen euro. Daar was een enorme groei terug te zien in vergelijking met 2009. Toen kwam de winst neer op 67,5 miljoen euro. De winst is dus meer dan verdriedubbeld. De oorzaak hiervan ligt vooral bij de ‘operating profits’. Dit zijn de opbrengsten die worden verkregen met de hoofdproducten van het bedrijf. Aspecten als investeringsopbrengsten worden buiten beschouwing gelaten. Voor Randstad is dit dus het managen van personeel en deze uitzenden. De inkomsten in deze sector stegen van 93,8 miljoen naar ruim 340 miljoen euro, een ongelooflijke ontwikkeling.

In 2010 kregen de aandeelhouders voor het eerst sinds 2007 dividend uitgekeerd. Om de aandeelhouders tegemoet te komen was dit maar liefst 60% van de behaalde winst. Voor het eerst in tien jaar was het dividendpercentage zo hoog.

Randstad heeft zich een aantal doelen voor ogen gesteld, die het in de komende jaren wil realiseren.

26

- De algemene EBITA marge moet rond het level van 5 tot 6% blijven. Het absolute minimum is 4%. De EBITA is de winst die behaald is, voor aftrek van rente, afschrijvingen, belastingen en immateriële activa.

- Voor diverse sectoren heeft Randstad ook een bepaald EBITA percentage voor ogen. Randstad Inhouse Services is gespecialiseerd in het werven, begeleiden en inplannen van personeel. De minimale EBITA voor Randstad Inhouse Services moet 4 tot 5% zijn. Het departement personeelsbezetting moet een minimale EBITA hebben van 5 tot 7%.

- Randstad wil continuïteit in het veroveren van marktaandeel. - De zogenaamde leverage ratio geeft aan in hoeverre een bedrijf in staat is om eventuele

schulden op te vangen. Deze moet bij Randstad tussen de 0 en de 2 blijven.

Die doelstellingen wil Randstad op de volgende manier behalen.

De fundering om de plannen te realiseren is dus al aanwezig in de vorm van sterke concepten, de beste mensen op de juiste plek, goede uitvoering van haar strategie en superieure merken. Punten waar Randstad nog kan groeien zijn de flexibiliteit, demografische factoren, omgaan met deregulering en klanten die op zoek zijn naar een totaal dienstenpakket.

Voor de meeste bedrijven staat profit nog steeds op de eerste plaats, waar voorstanders van MVO liever zien dat de planet meer aandacht krijgt. Randstad zegt zelf tussen deze twee standpunten in te zitten. De laatste jaren wordt er veel aandacht besteed aan het milieu. Randstad is het daar mee eens, maar beseft wel dat MVO ook investeringen met zich meebrengt.

Advies aan DorelOok voor Dorel is het belangrijk om te kijken naar het Profit aspect van duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het bedrijf moet zich focussen op zowel het winstpercentage (zonder winst is een bedrijf niet rendabel) als de maatschappelijke verantwoordelijkheden. Voor Dorel is het zeker belangrijk om economisch gezien winstgevend te blijven. Het is een multinationaal bedrijf dat zich niet kan ontwikkelen als het zich alleen maar focust op de maatschappelijke belangen van de bevolking. Dorel zou zich bijvoorbeeld wel kunnen richten op haar juridische verantwoordelijkheid. Zo kan het bedrijf er voor zorgen (of proberen) om producten op een nieuwe markt te brengen waar er nog weinig tot geen veiligheidseisen zijn in het verkeer. Uiteindelijk zal de overheid van dat land inzien dat deze producten daadwerkelijk bijdragen aan de veiligheid en kan het de wet- en regelgeving aanpassen. Ethische en filantropische verantwoordelijkheden kan Dorel in overweging nemen, maar het hangt er van af wat het bedrijf wil inzetten om de maatschappelijke belangen na te streven. Dorel zou

27

bijvoorbeeld arme gezinnen kunnen bijstaan met een jaarlijkse actie door ze een kleine bijdrage te geven zoals veiligheidsaccessoires of buggy’s. Of het kan samenwerken met hulporganisaties of Fair Trade programma’s en zo gezinnen in 3e wereldlanden bij staan zodat kinderen naar school kunnen.Dorel moet wel oppassen dat ze niet door middel van zo een actie het begrip ‘Bottom of the Pyramid’ naar boven halen bij mensen, omdat dit schadelijk is voor het imago. Dorel zou immers de bevolking vrijwillig moeten bijstaan en ondersteunen en niet exploiteren naar eigen belang.Het belangrijkste voor Dorel is toch dat het de ketenverantwoordelijkheid niet onderschat. Dorel moet er voor zorgen dat leveranciers van grondstoffen / onderdelen zo duurzaam mogelijk produceren en dat zij ook het belang inzien van maatschappelijk verantwoordelijk ondernemen en de verantwoordelijkheden die daarbij komen kijken. Duurzaamheid begint bij de meeste bedrijven nou eenmaal niet bij het bedrijf zelf maar bij de leveranciers. Als Dorel haar leveranciers zorgvuldig uitzoekt zorgt het bedrijf er ook voor dat andere bedrijven getriggerd worden om duurzaamheid voorop te stellen.

Bronvermelding

Duurzame Ontwikkeling, vóór- en nadelen

Tekst: Roorda, N. (2005). Basisboek Duurzame Ontwikkeling. Bladzijden 20-33, 36-37, 134

PDF Oplossingen duurzaamheidsprobleem, p. 23, Fontys Portalhttps://portal.fontys.nl/instituten/feht/ibl/Semester%202/Duurzame%20ontwikkeling/Oplossingen%20duurzaamheidsprobleem.pdfPFD Op weg naar mondiale duurzaamheid, p. 1-5, Fontys Portalhttps://portal.fontys.nl/instituten/feht/ibl/Semester%202/Duurzame%20ontwikkeling/Op%20weg%20naar%20mondiale%20duurzaamheid.PDFRandstad Maatschappelijk Verslag 2011, p. 3, 8, 14, 20-21.http://www.randstad.nl/content/home/over-randstad/ons-bedrijf/Randstad-MVO.pdf

28

Afbeeldingen:Overshoot: https://portal.fontys.nl/instituten/feht/ibl/Semester%202/Duurzame%20ontwikkeling/Op%20weg%20naar%20mondiale%20duurzaamheid.PDFMillenniumdoelen: http://www.heerlenmillenniumgemeente.nl/

Het Planet aspect van Duurzame Ontwikkeling

N. Roorda (2005). Boek Duurzame Ontwikkeling, blz. 37, 45N. Roorda (2005). Boek duurzame ontwikkeling / PowerPoint colleges, blz. 200, 222Bag Groep. Scenario analysehttp://www.bagroep.nl/index.php?id=104Online Encyclopediehttp://www.encyclo.nl/begrip/Geocentrisme

Het People aspect van Duurzame Ontwikkeling

Tekst:Roorda, N. (2005). Basisboek Duurzame Ontwikkeling. Bladzijden: 74,77-78, 79, 157-160. Overig: figuur 2.1 (blz. 63), figuur 2.9 (blz. 79)Simons, R. (2006). China Blue. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.filmtotaal.nl/recensie.php?id=7722 Zeeman, A. (2009). Ontslaggolf teistert Nederland. In Netwerk. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.netwerk.tv/uitzending/2009-01-26/ontslaggolf-teistert-nederland Consumenteninformatie (2005). Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://europa.eu/legislation_summaries/consumers/consumer_information/l32011_nl.htm Max Havelaar (2011). Max Havelaar. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.maxhavelaar.nl/ Express.be (2009). Globale armoede neemt steeds verder af. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.express.be/business/nl/economy/globale-armoede-neemt-steeds-verder-af/106198.htm Wereld Natuur Fonds (2011). Ecologische Voetafdruk. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.wnf.nl/nl/wat_wnf_doet/thema_s/voetafdruk/voetafdruk_faq/ Blog Action Day (2008). Verklein je ecologische voetafdruk. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.mo.be/wereldblog/blog-action-day/verklein-je-ecologische-voetafdruk NL EVD Internationaal (2010). Global Compact. Geraadpleegd op 9 juni 2011, van http://www.internationaalondernemen.nl/zoeken/showbouwsteen_mvo.asp?bstnum=149316&location=/dossiers/mvo.asp Randstad Nederland (2011). Maatschappelijk verslag. Geraadpleegd op 9 juni 2011, vanhttp://www.randstad.nl/content/home/over-randstad/ons-bedrijf/Randstad-MVO.pdf FNV Company Monitor. Hoe sociaal opereren Nederlandse multinationals in het buitenland? Geraadpleegd op 10 juni 2011, vanhttp://www.fnvcompanymonitor.nl/multinationals/

Afbeeldingen:http://www.lankhorstrecycling.nl/hst/l18a10n/lankhorst.nsf/Main/LH%20NL~Duurzaamheid~KLP®%3A%20duurzame%20oplossingen%5ENL?open&lang=NL http://www.indexmundi.com/map/?v=69&l=nl http://dagcourant.nl/insite/archives/tag/kinderarbeid http://www.nrcnext.nl/blog/tag/afrika/

29

http://hrbrief.org/2010/03/africacourts-17-3-1/ http://deurne.wereldwinkels.nl/index.php?page=vrije_pag_3 http://www.sefa.nl/site/activities/international/research-project-6/committee/recommendations/randstad http://www.lwfoundation.nl/nl/nieuws/35/2010-09-16/lwf-lanceert-nieuw-initiatief-cap100 http://europeandcis.undp.org/poverty/psd/show/ABF08C6D-F203-1EE9-B4793C4A8E0B888A http://www.jorritsmabouw.nl/nieuws/jorritsma_bouw_west_bv_fsc-gecertificeerd http://www.mespetitsbonheurs.com/lampe-de-bureau-ikea-pour-lunicef-bonne-pour-lenvironnement-et-les-enfants/

Het Profit aspect van Duurzame Ontwikkeling

Tekst:Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 2Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 3Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 9Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 11Powerpoint: “MVO vanuit een economische invalshoek”, p. 10 / cradletocradle.nl(Bron: http://www.cradletocradle.nl/home/321_wat-is-cradle-to-cradle.htmgeraadpleegd op 13-06-2011)(Bron: http://www.internationaalondernemen.nl/zoeken/showbouwsteen.asp?bstnum =149335, geraadpleegd op 14-06-2011)(Bron:http://www.mkbservicedesk.nl/4020/wat-houdt-etenverantwoordelijkheid.htm, geraadpleegd op 14-06-2011)(Bron: http://www.mvonederland.nl/content/feed-item/apple-hoeft-straks-niet-meer-aan-stekker, geraadpleegd op 14-06-2011)http://213.247.39.33/content/HoofdMenu/Beurs/Kieseenbeursfonds/Artikelen/Randstad/Randstadq42010.aspx http://www.beursgorilla.nl/jaarverslagen/RANDSTAD_Jaarverslag2010.pdf

Plaatjes: Bottom of the Pyramid(http://acarainstitute.wordpress.com/2010/02/05/re-shaping-the-pyramid/)Afval = Voedsel(http://www.cradletocradle.nl/index.cfm?id=15&q=Remaking%20the%20Way%20We%20Make%20Things)

30