5-11-2012

1

Mariët van der Molen, VU, Ontwikkelingspsychologie /

Landelijk Kenniscentrum LVG

Begeleiderscongres

Vrijdag 2 november 2012

Het werkgeheugen

van mensen met een LVB

Werken aan het geheugen: Een kwestie

van vasthouden!

Een verstandelijke beperking?

DSM IV zegt (DSM V zegt)

IQ – score lager dan 70 (en cognitieve beperkingen)

Tekorten in aanpassingsgedrag (meetbaar)

Voor 18e jaar (tijdens ontwikkeling)

Classificatie intelligentie

Lichte verstandelijke beperking

IQ 50/55 - 70

Matige verstandelijk beperking

IQ 35/40 - 50/55

Ernstige verstandelijke beperking

IQ 20/25 – 35/40

Diep verstandelijke beperking

IQ < 20/25

Plus:

Zwakbegaafd/ Minder begaafden

IQ 70 – 85

Onderscheid tussen minder

begaafden en LVB moeilijk wanneer

Tekorten sociale redzaamheid

Co-morbiditeit (Gedragsproblemen, PDD, etc.)

“Ik ben moeilijk opvoedbaar en ik kan moeilijk leren, daar

maken zij LVG van, maar dat ben ik niet”

Janira

Een hoofdpersoon uit de documentaire ‘Lastig: Opgroeien

met een licht verstandelijke beperking’, www.lvgnet.nl

5

Daan Pellini:

Moeilijk lerend-zijn, ik weet niet wat dat is. Ik ging naar een school die bij de

instelling was. Met rekenen had ik moeite, dan moet je alles

begrijpen en onthouden en zo. En met procenten

gaan rekenen. Dan wordt het zo irritant dat ik het niet weet en dan

geef ik het op. Was ook op school toen. Als ik vroeger op school dat allemaal

geleerd had was het geen probleem geweest. Je deed meer niks op school

dan dat je iets leerde. Vroeger kon ik wel rekenen. Optellen

en aftrekken. Vermenigvuldigen en delen hebben ze me nooit geleerd.

Engels, Frans en Duits heb ik ook nooit gehad, misschien een beetje Engels.

Ik kán wel een hoop leren maar het duurt alleen wat langer. En het is wel een

probleem als je iets voor school moet onthouden en het dan die zelfde avond

weer vergeten bent. Maar ik was druk op school, maar op die school was het

zelf ook heel druk, met al die andere drukke kinderen.

Uit: Een kind met mogelijkheden: Een andere kijk op LVG kinderen. Door

Albert Ponsioen in samenwerking met Daan Pellini

Werkgeheugen

Training

Wat is het werkgeheugen?

Tijdelijke opslag informatie tijdens uitvoeren

cognitieve taken

‘hot topic’

Beschouwd als één van de belangrijkste cognitieve

vaardigheden

5-11-2012

2

Central Executive Visuo-spatial

sketchpad

Phonological loop

Baddeley’s werkgeheugen model (1986, 2000)

= Verbaal KTG = Centraal

besturingssysteem = Visueel KTG

WERKGEHEUGEN! Verbaal kortetermijngeheugen

Bv. Cijferreeksen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001)

CE Visu KTG

Verb KTG

Centraal besturingssysteem

Benoem de kleur waarin het woord gedrukt is:

CE Visu KTG

Verb KTG

Bv. Inhibitie: Stroop

Rood Geel Blauw Blauw Groen Geel Blauw

Inhibitie bij kinderen

Marshmallow test

Wat zegt die informatie?

Voor de langere termijn?

Visueel kortetermijngeheugen

Bv. Visuele patronen test (Della Salla et al., 1997)

CE Visu KTG

Verb KTG

Kwadrant, 15 maart 2010

Visuele Patronen Test

5-11-2012

3

Kwadrant, 15 maart 2010 Kwadrant, 15 maart 2010

Visueel werkgeheugen

Bv. Spatial span (AWMA; Alloway, Gathercole, & Pickering, 2005)

CE Visu KTG

Verb KTG

Spatial Span

Verbaal werkgeheugen

Bv. Luisteren en Herhalen (WMTB-C; Pickering & Gathercole, 2001)

CE Visu KTG

Verb KTG

Verbaal KTG van invloed op:

Vroege taal-verwerving en tweede taal verwerving (zie

voor een overzicht Gathercole & Pickering, 2000)

Cognitieve beperkingen? (Kanno en Ikeda, 2002)

5-11-2012

4

Visueel KTG van invloed op

Het leren van ruimtelijke routes (kaartlezen!) en

herinneren van gezichten (Hanley, Young, & Pearson, 1991).

Het werkgeheugen van invloed op:

Aandacht Geheugen in dagelijks leven

Intelligentie

Schoolse vaardigheden: taalbegrip, lezen en rekenen

Reguleren van gedrag

Gedragsproblemen, angst

Verslavingen: chocolade, drank, drugs

Sociale vaardigheden

Huidige inzichten

Met een sterk werkgeheugen kan je compenseren

Kwetsbaarheden voor Zwak werkgeheugen Problemen

ontwikkelen angst,

agressie, verslaving Sterk werkgeheugen Minder kans

Ontwikkeling van werkgeheugen

Vrijwel alle werkgeheugen aspecten ontwikkelen zich nog

tot in de adolescentie bij niet-lvb

Werkgeheugen zwak bij

O.a. kinderen met

ADHD

Autism

Dyslexie

Dyscalculie

…

Maar, niet bij iedereen! Geen kernsymptoom.

Gemiddelde bevolking

10% van de Britse reguliere basisschoolleerlingen heeft

een werkgeheugenprobleem, d.w.z., normaal begaafd,

maar een specifiek (belemmerend) cognitief tekort.

5-11-2012

5

Waarom onderzoek bij mensen met een lichte verstandelijke beperking?

Weinig bekend

Grens gemiddelde en beperkte

ontwikkeling: wat zwak / sterk?

Zwakke vaardigheden effectief te trainen?

Het kortetermijngeheugen en het

werkgeheugen van mensen met een LVB

LVB versus CA, bijna altijd minder goed

LVB versus MA: Verbale kortetermijngeheugen: gemiddeld tot

zwak

Visuele kortetermijngeheugen: gemiddeld tot sterk

Werkgeheugen: zwak

(Van der Molen, Van Luit, Jongmans & Van der Molen, 2007; 2009; Van der Molen, Van Luit, Van der Molen, & Jongmans, in druk, maar ook Henry, 2001; Maehler e.a., 2007)

Een zwak werkgeheugen?

Het is moeilijk te begrijpen wat gezegd wordt

en wat gelezen wordt

Waardoor minder wordt geleerd

Wat kan leiden tot schoolse achterstanden

Daar zijn hypothesen over te maken ->

Constructie van hypothesen is slechts mogelijk

indien de werkelijkheid gezien wordt als een

vervulde hypothese, als de verhouding ‘werkelijk -

mogelijk’ in zekere zin wordt omgedraaid en het

werkelijke opgevat wordt als de éne realisatie van

meerdere mogelijkheden. Het deductieve bestaat

dan nu ook niet meer in de gevolgtrekkingen die

naar aanleiding van de concreet opgedane ervaring

gemaakt worden, maar heeft betrekking op de

hypothetische uitspraken óver die realiteit. Deze

uitspraken worden met elkaar in verband gebracht

en zo uitgeprobeerd dat er conclusies beredeneerd

kunnen worden.

(Uit Dumont: Het formele denken in de puberteit)

Kunt u mij vertellen

Waarom het deductieve nu dan niet meer

bestaat in de gevolgtrekkingen die naar

aanleiding van de concreet opgedane ervaring

gemaakt worden?

Te moeilijk? Waarom?

Te lang

Te veel moeilijke woorden

Te weinig structuur (vanwaar uit is dit geschreven en

waar gaat het naar toe?)

(en ik ga te snel)

5-11-2012

6

In de klas / op de groep

(observatie, Gathercole e.a. 2006)

Instructie wordt vergeten (m.n. bij nieuwe opdrachten)

De draad kwijtraken tijdens complexe taken (bv. dictée of uit het hoofd rekenen)

Groepsgesprekken en discussies zijn moeilijk te volgen

Moeite met naar een verhaal luisteren (en de clou onthouden)

Wat kunnen we met die

wetenschap? Liever ‘errorless learning’ en niet ‘errorfull learning’ (bij

mensen met niet- aangeboren hersenletsel; bv. Baddeley & Wilson, 1994)

Ga dus voor succeservaringen.

Dat betekent voor ons?

Zorg voor structuur in tekst

(schriftelijk en mondeling)

Korte zinnen

Herhaal

Check

Gevaar daarvan is Instructie / verhalen te makkelijk maken,

waardoor het werkgeheugen niet gestimuleerd wordt.

Lastig, maar mooist is als je op maat instructie geeft: zo

dat het kind/de volwassene het kan vatten, maar wel ook

zijn best moet doen het te begrijpen

Het lijkt zo voor de hand liggend

Maar, uit observatie onderzoek (Gathercole, Lamont, Alloway, 2006)

blijkt dat docenten moeite hebben deze adviezen in

praktijk te brengen.

En zij niet alleen!

Pas deze tekst aan voor kinderen met

een beperkt werkgeheugen (Volkskrant.nl, 22/11/11)

Een politieagent in de familie heeft een groep Drentse verdachten van overvallen op de hoogte gebracht van een op handen zijnde arrestatie. De schoonvader van een van de verdachten is politieman en wist van de aanhouding. Met die kennis hebben de verdachten hun verhaal op elkaar afgestemd.

De politie wilde verdachten van een overval oppakken.

Een van de politiemannen kende de verdachten.

Hij heeft de verdachten van te voren gewaarschuwd.

De verdachten konden toen met elkaar afspreken wat ze zouden zeggen.

5-11-2012

7

Veel gemaakte vergissingen

(bij gemiddeld begaafde kinderen)

De ouder/begeleider/docent/ denkt:

Onwil / motivatie probleem

Passief-agressief

Concentratieprobleem

Ontwikkeling van het werkgeheugen bij LVB

Conclusie ontwikkeling

Verbaal kortetermijngeheugen lijkt na het 10e jaar niet

meer te ontwikkelen (i.t.t. normaal begaafde populatie). Is

ook een zwak aspect!

Visueel kortetermijngeheugen en werkgeheugen

ontwikkelen nog wel tot het 15e jaar, waarbij het lijkt te

stabiliseren (vergelijkbaar aan CA, behalve dat visueel

KTG rond 10e jaar tot stilstand komt)

Eigenlijk zijn longitudinale data nodig

Training van het werkgeheugen?

Al is het maar een beetje (Minear & Shah, 2006)!

Werkgeheugen trainbaar?

Bejaarde mensen (Craik e.a., 2007)

Volwassenen met schizofrenie (Kurtz, Seltzer, Shagan,

Thime, & Wexler, 2007)

Kinderen met niet aangeboren hersenletsel (Van ‘t

Hooft e.a., 2007)

Kinderen met ADHD (Klingberg e.a., 2005)

Gemiddeld begaafde kinderen met beperkt werkgeheugen (Holmes, Gathercole, & Dunning, 2009)

Veel verschillende trainingen

BrainTwister (Buschkuehl e.a., 2006)

N-back taak (Jaeggi e.a., 2009)

Digit Recall training (o.a. Broadley & MacDonald, 1993)

Keep-track task (Miyake e.a., 2000)

Raar maar Waar (Van der Molen e.a., 2009)

Cogmed© werkgeheugen training (Klingberg e.a., 2005)

Braingame Brian© (Dovis e.a., 2006, Prins e.a. 2007)

5-11-2012

8

BV Cogmed© van Torkel Klingberg

Nlse versie uitgegeven bij BeterBrein.nl

Evidence based…

Op school of thuis

15-30 minuten per keer, elke werkdag, vijf weken

Kind, jeugd en volwassenen

Demonstratie (zie youtube: cogmed)

Onderzoek Cogmed

Effecten op:

Visueel en verbaal werkgeheugen (of kortetermijngeheugen; shavelson!?),

Storend gedrag volgens ouders, niet volgens docent (Klingberg, 2005).

Rekenen (Holmes e.a., 2009)

Nu ook reviews en meta-regressie analyses verschenen:

Des te meer minuten training, des te meer effect!

Braingame Brian (Prins e.a., waaronder Albert Ponsioen, 2007)

Traint werkgeheugen,

inhibitie en flexibiliteit

Verpakt in een game.

Braingame Brian demonstratie

LVB trainbaar?

Tot nu toe1onderzoek:

Elektronische training Raar maar Waar bij 68 jongeren met een lichte verstandelijke beperking en controle groep (27 kinderen)

95 jongeren uit 7 praktijkscholen

5 weken, 3 keer per week, 6 minuten per sessie

voor- en nameting en follow-up (na 10 weken)

Ja Werkgeheugen trainbaar!

effecten (ook bij follow-up) op

werkgeheugen,

kortetermijngeheugen,

onthouden verhaal,

rekenen.

Deze kinderen zijn leerbaar!

De werkgeheugentraining heeft een generaliserend

effect

Het effect is na 10 weken pas zichtbaar (raar?)

Over een cognitieve drempel heen geholpen?

En hoe nu verder?

5-11-2012

9

Op dit moment:

Onderzoek naar Braingame Brian (Prins e.a., 2007) en de

Cogmed (Klingberg e.a., 2005) bij zwakbegaafde kinderen (IQ

score 70-85) en ADHD / PDD

Samenwerking UvA, Karakter en Lucertis

(Albert Ponsioen, Sammy Roording, Dorine Slaats en Mariët van

der Molen)

Afsluitende woorden

We zijn er nog (lang) niet

Meer (fundamentele) kennis nodig (bv door longitudinaal

onderzoek en observatie onderzoek), ook bij jongere

kinderen

Meer trainingsstudies

Inmiddels in het Nederlands beschikbaar:

Automated Working Memory Assessment (Alloway, 2007)

BRIEF (Smidts & Huizinga, 2009)

Samenvatting

Het werkgeheugen is heel belangrijk voor zowel

schoolse- als gedragsvaardigheden

Werkgeheugen zwak bij LVB

Je kan ‘gemiddeld’ en intelligent zijn én ook een zwak

werkgeheugen hebben

Bij een zwak werkgeheugen word je snel overvraagd

De omgeving (begeleiders, docenten, ouders, etc.) kan

zich aanpassen

Het werkgeheugen is te trainen, zelfs met relatief

eenvoudige training

DANK VOOR DE AANDACHT

Mariët van der Molen

M.J.vander.Molen@Vu.nl

Zelf testjes doen

http://memory.uva.nl/geheugentest/