download pdf (1.91 MB)

die

re

n i

n e

n o

p g

eb

ou

we

n

insecten

1

1. Inleiding 5

2. Soorteninsectenenhunschade 6 Schadelijkeinsecten:houtaantasters 7 Nuttigeinsecten:vijandenvanhoutaantasters 10 Schadelijkeinsecten:textielaantasters 13 Schadelijkeinsecten:aantastersvanpapierenplantaardigmateriaal 16 Schadelijkeinsecten:steenaantasters 18 Onschadelijkeinsecten:storendbezoek 19 Onschadelijkeinsecten:beschermdesoorten 20

3. Insectenbeheersingdoordebeheerder 22 Voorkomen 23 Blokkeren 25 Opsporen:controleofmonitoring 25 Houtaantastersopsporen 27 Textielaantastersopsporen 32 Beperken:afzonderen–quarantaine 32 Eigenhandigbestrijden–somseenoplossing 33 Houtaantasters 33 Textielaantasters 34 Vliegendeinsecten 35

4. Insectenbeheersingdooreenspecialist 36 Vloeibareinsecticideneninjectiebehandelingen 36 Warmtebestrijdingen 37 Fumigatiegassen 38 Insecticidenendecontaminatie 41

Besluit 43

Literatuurlijst 44

colofon 45

Adressen 47

INHOUD

3

5

inLeiding

Deze onderhoudsbrochure is hettweede deel in de reeks 'Dieren in en op gebouwen'.Heteerstedeelhandeltovervogels.Ditdeelgaatdieperinopinsecten en de schade die ze kunnenaanrichtenaanmaterialenzoalshout,textiel en papier. Zo vormt het eenaanvullingopdebrochure'Biologische aantastingen in hout', waarin ookschimmels aan bod komen. In eenderde deel analyseren we de impactvan zoogdieren en knaagdieren in enopgebouwen.

Deze brochure behandelt de meestvoorkomendeinsecteninenopgebou-wen,schadelijkeenniet-schadelijke.Zegeeft aan wat beheerders en eige-naars zelf kunnen doen om een aan-tastingtevoorkomen. Isertochover-last of schade, dan mag bestrijdinggeenautomatischereflexofhetenigeantwoord zijn. Bestrijden is immersalleennodigalsvaststaatdaterinsec-ten aanwezig zijn en dat er nieuweschadeoptreedt.

Van de beschikbare bestrijdingsme-thodengaatonzevoorkeuruitnaardeniet-toxischeendefysische.Giftige insecticiden en fumigatiegas-senwordennogaltijdgebruikt,ookalbeschadigen ze materialen zoalspigmenten en metalen. Niet-giftigeof ecologische methoden zijn voorbepaalde insectensoorten een vol-waardigenzelfsbeteralternatief.

Bestrijdenmaggeendoelopzichzijn,maarveeleereenmiddelominsectente beheersen. Dat heet geïntegreerdeinsectenbeheersing of Integrated Pest Management.Sommigeinsectenheb-ben hun levenswijze immers in diemate aangepast dat ze moeilijk volle-dig uit te roeien zijn. Een goede enregelmatige controle of opsporing isuiterstcruciaalomhunpopulatiebin-nendeperkentehouden.Voor historische bouwmaterialen zijnpreventiefencuratiefbestrijdenoveri-gensnietaltijddebesteoplossingen.

INLEIDING 1

5

SOORTEN INSECTEN EN HUN SCHADE

Ondanks de enorme diversiteit vaninsecten treffen monumentenwach-ters tijdens inspecties meestal maareen beperkt aantal soorten aan. Ookinarchieven,museaendepotskomensteeds dezelfde insectensoortenterug.Insectenkunneningedeeldwordenopbasisvandeschadediezeaanrichten:sommige zijn erg schadelijk, anderezijndathelemaalnietenzijnzelfsnut-tig. Ze kunnen ook ingedeeld wordenvolgens het materiaal dat ze aantas-ten: hout of textiel. Nog een anderebasis om insecten in te delen is hunlevenscyclus.

De levenscyclusInsectenmeteenvolledige metamor-fose of gedaanteverwisseling doorlo-pen een cyclus van ei > larve > pop >volwassen insect. De fase als larveduurt het langst, en precies de larveveroorzaaktdemeesteschade.Delar-venvanhoutetende insectenzijnzel-den te zien omdat ze in het hout zit-ten.Bijtextieletendeinsecten–kevers,motten, vlinders en vliegen – zijn zegemakkelijkertevinden.Alsvolwasseninsectlevenzedoorgaansmaarenkelewekenenrichtenzenauwelijksschadeaan.Insecten met een onvolledige meta-morfose doorlopen een enigszinsandere cyclus: ei > nimf > volwasseninsect. Een nimf kan verschillendekeren groter worden, waarbij ze tel-kens een oude huid afwerpt.Zilvervisjes,stofluizenenkakkerlakken

behoren tot deze groep en veroorza-ken schade als nimf én als volwasseninsect.

Opsporen en determineren om te remediërenInsecten opsporen en identificeren isnietaltijdeenvoudig.Somswordthunaanwezigheid pas opgemerkt als het

2

Larve van een huisboktor

Pop van een huisboktor

66

soorten insecten en hun schade

te laat is. Bij volwassen insecten kaneenloepofeenmicroscoophelpenomzetedetermineren.Schadelijkeinsectenhebbenfavoriete materialen: voorwerpen uit hout endierlijke vezels. Ze hebben ook favo-riete locaties. Meestal wordt schadevastgesteld zonder dat er insectengevonden worden. De larven zijnimmersdegroteboosdoeners.Kennisover de verdere levenscyclus is vaaknoodzakelijkomnieuweaantastingentevoorkomen,omzegemakkelijkeropte sporen en om een gepaste bestrij-dingsmethode te kiezen. In het bestegeval wordt een aantasting vroegvastgesteld aan de hand van sporen.In het slechtste geval is er al schadeopgetreden.Heel vaak worden afgestorven vol-wassen insecten aangetroffen, af entoe ook eens een levende. Soms wor-den levende larven gevonden, diemoeilijker te identificeren zijn. Larvenmeteenkortelevenscyclus,zoalstex-tielaantasters, kunnen in een potjemetwatvoedingbewaardwordentotzeuitgroeientoteenvolwasseninsect.Larven met een lange levenscyclus,zoals houtaantasters, kunnen vooridentificatie best in een luchtdichtflesjemet70%ethanolbewaardwor-den. Op die manier sterven ze uiter-aard,maarzullenzenietuitdrogenofverschrompelen.Wat volgt is een overzicht van demeestvoorkomendeinsecteninenopgebouwen. In een tabel worden deschadelijke houten textielaantastersapart toegelicht volgens eenzelfdeindeling:volwasseninsect,larve,favo-riete materialen en locatie, sporenenschade.

1. SchadelijkeinSecten:houtaantaSterSDe voornaamste houtaantasterskomen uit de orde van de kevers(Coleoptera)endefamilievandebok-torren(Cerambycidae).Zerichtenvoor-alschadeaanals larve.Eenvolwassenkever eet alleen maar een kleine hoe-veelheid hout aan het einde van delevenscyclus, als hij uitvliegt. In veel –vooral oudere – publicaties wordenmemel, houtworm of boekenwormgeïdentificeerd met klopkevers(Anobiidae). Ze bestaan in twee soor-ten: de kleine en de grote klopkever.Hunbruinekleurmaaktzemindergoedzichtbaarvoornatuurlijkevijandenzoalsspinnen. Bovendien zijn ze zeer klein,zodatzezeldenopgemerktworden.In onze streken is de kleine klopkever(Anobium punctatum)hetmeestvoor-komendehoutetendeinsect.Hijvliegtmeestaluittijdensdelente-enzomer-maanden.Devrouwtjes leggen20tot40eitjesinbarstjesvanhethoutofinoude uitvliegopeningen of boorgan-gen. De naam is verwarrend, omdatdeze kever een lokstof (stegobinone)gebruiktomeenpartnertezoekenennietkloptophethout.Degrote klop-kever(Xestobium rufovillosum)kloptinde paarperiode wel met de rand vanhethardeborststukophethoutopper-vlak.De huisboktor (Hylotrupes bajulus) isgoedteonderscheidendoorzijngroot-te,zowelvanhetvolwassen insectalsvandelarve.Dekleine snuitkever(o.a.Euophryum confine – Pentarthrum huttoni)heefteenopvallendesnuit.Dezeldzamespinthoutkever(Lyctus brun-neus)wordtookparketkevergenoemd,naar een van zijn geliefkoosde plaat-sen.

77soorten insecten en hun schade

8


houtaantaSterS–Schadelijke houtaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade nietteverwarrenmetKleine klopkever 2,5tot5mm levenscyclusvan vermolming zachtloofhout(beukenhoutvan eitjeswordengelegdin broodkever(Anobium punctatum) donkerbruin 2tot8jaar (memelof‘milver’) fruitbomen) barstjesofreedsaangetast dekschildenmet rondeuitvliegope- hetspinthoutvaneikenvannaald- hout,somsvolledige kleineputjesin ningen,diameter houtmetdonkerekern verpulveringbinnenin evenwijdigerijen 1tot2mm houtmethoogvochtgehalteof somslangonzichtbaar, knobbeltjeop boormeelalsfijn, metschimmels toterstukkenafbreken nekschild lichtgeelzand, textielenpapier sigaarachtige ornamentenenbeeldenvanlinde- staafjesdiewatop hout oprijstkorrelslijken trappenenmeubelsvanbeuken- (onderloep) houtenplaatmateriaalmetdierlijke lijm

Grote klopkever 4tot8mm ergdiepinhet rondeuitvlieg- voorkeurvooreikenhout aantastingvaakgepaard(Xestobium donkerbruinen hout openingen,dia- zeldenloofhoutennaaldhout metschimmelinfectierufovillosum) gevlektmetgelige levenscyclusvan meter2tot4mm vooralzachtervoorjaarshout, houtdoorzeefdmet totgrijzehaartjes 1tot12jaar boormeeloranje- temerkenbijkopsgezaagdhout boorgangen kopverscholen besteontwikkeling achtigtotlicht vochtigeplekken meesteschadeindekern onderborststuk bij22-25°C,RVvan bruin vanhethout 80%enhoutvocht- kleinelensvormige gehaltevanaf22% bolletjes (+/-0,5mm)

Huisboktor 12tot20mm 15tot30mm ovaalvormigeuit- bijnauitsluitendspinthoutvan vooralspinthoutvan uitvliegopeningenvanhoutwespen(Hylotrupes bajulus) overwegend levenscyclusvan vliegopeningen jong,droognaaldhout naaldhout (Siricidae),meestalalleeninlevend, zwartmettwee 3tot10jaar (5-10x3-5mm) warmereplekken golvingenenscheurenin pasgekapthout.Cilindervormige wittevlekjesop knagenhoorbaar metruwerandjes lengterichtingvanhout larvenenboorgangen6tot9mm dedekschilden opwarmedagen boorgangenmet graaftunnelsenpopkamer breedenca.20cmlang langevoelsprieten gekarteldevraat- dichttegenhoutoppervlak reuzenhoutwesp(Urocerus gigas), wittehaartjesop sporen metrondeuitvliegopeningenvan borststuk recentboormeel 4tot10mm dikkedijen zeerlichtgekleurd, volwassenmeeltor(Tenebrio vrouwtjesmet cilindervormig molitor),ooklang(+/-15mm)maar langelegboortot (onderloep) larvevooralinbloemvoorraden. 25mm gebouwenuit Somsookinsterkrottendtuinhof 1850-1930vertonen maarzeldeningebouwen vaaksporenvan oudeaantastingen

Snuitkevers 2tot3mm boormeelals vochtigekeldersincombinatiemet onregelmatiggeërodeerd spinthoutkever(Euophryum confine – donkerbruinmet fijnehagelslag kelderzwam houtPentarthrum huttoni) opvallendesnuit kleineuitvlieg- plintenofkastentegen gelaagdheidinhout, schildenenborst- openingen(1mm) vochtigemuur waarbijharderedeelvan stukvolputjes larveninzachtvoorjaarshout jaarringenminderaange- tastwordt

8

houtaantaSterS–Schadelijke houtaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade nietteverwarrenmetKleine klopkever 2,5tot5mm levenscyclusvan vermolming zachtloofhout(beukenhoutvan eitjeswordengelegdin broodkever(Anobium punctatum) donkerbruin 2tot8jaar (memelof‘milver’) fruitbomen) barstjesofreedsaangetast dekschildenmet rondeuitvliegope- hetspinthoutvaneikenvannaald- hout,somsvolledige kleineputjesin ningen,diameter houtmetdonkerekern verpulveringbinnenin evenwijdigerijen 1tot2mm houtmethoogvochtgehalteof somslangonzichtbaar, knobbeltjeop boormeelalsfijn, metschimmels toterstukkenafbreken nekschild lichtgeelzand, textielenpapier sigaarachtige ornamentenenbeeldenvanlinde- staafjesdiewatop hout oprijstkorrelslijken trappenenmeubelsvanbeuken- (onderloep) houtenplaatmateriaalmetdierlijke lijm

Grote klopkever 4tot8mm ergdiepinhet rondeuitvlieg- voorkeurvooreikenhout aantastingvaakgepaard(Xestobium donkerbruinen hout openingen,dia- zeldenloofhoutennaaldhout metschimmelinfectierufovillosum) gevlektmetgelige levenscyclusvan meter2tot4mm vooralzachtervoorjaarshout, houtdoorzeefdmet totgrijzehaartjes 1tot12jaar boormeeloranje- temerkenbijkopsgezaagdhout boorgangen kopverscholen besteontwikkeling achtigtotlicht vochtigeplekken meesteschadeindekern onderborststuk bij22-25°C,RVvan bruin vanhethout 80%enhoutvocht- kleinelensvormige gehaltevanaf22% bolletjes (+/-0,5mm)

Huisboktor 12tot20mm 15tot30mm ovaalvormigeuit- bijnauitsluitendspinthoutvan vooralspinthoutvan uitvliegopeningenvanhoutwespen(Hylotrupes bajulus) overwegend levenscyclusvan vliegopeningen jong,droognaaldhout naaldhout (Siricidae),meestalalleeninlevend, zwartmettwee 3tot10jaar (5-10x3-5mm) warmereplekken golvingenenscheurenin pasgekapthout.Cilindervormige wittevlekjesop knagenhoorbaar metruwerandjes lengterichtingvanhout larvenenboorgangen6tot9mm dedekschilden opwarmedagen boorgangenmet graaftunnelsenpopkamer breedenca.20cmlang langevoelsprieten gekarteldevraat- dichttegenhoutoppervlak reuzenhoutwesp(Urocerus gigas), wittehaartjesop sporen metrondeuitvliegopeningenvan borststuk recentboormeel 4tot10mm dikkedijen zeerlichtgekleurd, volwassenmeeltor(Tenebrio vrouwtjesmet cilindervormig molitor),ooklang(+/-15mm)maar langelegboortot (onderloep) larvevooralinbloemvoorraden. 25mm gebouwenuit Somsookinsterkrottendtuinhof 1850-1930vertonen maarzeldeningebouwen vaaksporenvan oudeaantastingen

Snuitkevers 2tot3mm boormeelals vochtigekeldersincombinatiemet onregelmatiggeërodeerd spinthoutkever(Euophryum confine – donkerbruinmet fijnehagelslag kelderzwam houtPentarthrum huttoni) opvallendesnuit kleineuitvlieg- plintenofkastentegen gelaagdheidinhout, schildenenborst- openingen(1mm) vochtigemuur waarbijharderedeelvan stukvolputjes larveninzachtvoorjaarshout jaarringenminderaange- tastwordt


Termietenveroorzakenwereldwijddemeesteschadeaanhoutenstructuren.Ze komen vooral in tropische en sub-tropischegebiedenvooromdatzeeentemperatuur van 26 tot 32°C en eenrelatievevochtigheidvan70tot90%verkiezen. Door de klimaatsverande-ring, de globalisering en het toene-mende transport is het niet uitgeslo-ten dat we vaker met deze insectengeconfronteerd zullen worden, maarvoorlopig is er nog geen reden totpaniek. De commerciële sector speelthierwelgretigopin:eenbestrijdings-firma in Frankrijk biedt al een gratisdiagnoseaanenenkeleEuropeselabo-ratoria gebruiken termieten om deefficiëntievanhuninsecticidentetes-ten.

2. Nuttigeinsecten:vijandenvan houtaantastersSommige insecten tasten zelf geenhout aan, maar jagen op houtetendeinsecten.Deze ‘roofdieren’kunnendevoortplanting en verspreiding van dehoutetende insecten beperken, waar-door er een biologisch of natuurlijk

evenwicht kan ontstaan. Zo doen zeaan biologische controle, want eenaantastingvolledigstoppenkunnenzeniet. Ook zijn ze een goede indicatorvoor een actieve aantasting. Helaasworden deze nuttige dieren nietgespaardbijpreventieveoppervlakte-bestrijdingen – waarbij er insecticideop het hout gespoten wordt – en bijvergassingen.

Trilspinnen (Pholcidae)Spinnen zijn zelf geen insecten, maarwelbelangrijkejagersopinsecten.Eenveelvoorkomendesoort isdePholcus phalangioides, trilspinnen met eenkleinlichaamdievaakverwardwordenmethooiwagens.Zewordenookhooi-wagenspinnen genoemd. Ze hangendikwijls ondersteboven en maken vrijslordige webben waarin vaak legehuidjestevindenzijnomdatze–zoalsalle spinnen – enkele keren vervellen.Wanneer hun web verstoord wordt,gaathettrillen.Zewikkelenhunprooivastmetextradraden.Regelmatig vinden monumenten-wachters klopkevers en andere insec-

houtaantaSterS–Schadelijke houtaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade nietteverwarrenmetSpinthoutkever 5tot7mm kortelevenscyclus rondeuitvlieg- jong,zetmeelrijkhout zachtedelenvanhout kleineklopkever,inspinthoutstroken(Lyctus brunneus) roodbruinen van4tot18 openingenvan (zeldeninhistorischegebouwen) totaalverpulverddoorlarve vankapconstructiesenmeubelen langgerekt maanden 1-1,5mm parketvloeren,fineer,meubels, boormeelindevormvanfijn, 3goedteonder- nauwelijksboor- wandpanelen,kistenentransport- lichtgekleurdtalkachtig scheidendelen meel paletten poederalsenigoverblijfsel


10

ten in spinrag. Studies tonen aan dater bij aantastingen een duidelijk ver-bandistussendehoeveelheidklopke-vers en het aantal in spinrag gewik-kelde klopkevers. Trilspinnen zijn bij-zonderefficiëntomeenaantastingtebeheersen en daarom worden ze opzoldersbeternietbestredenofverwij-derd, ook al kan hun populatie hoogoplopen en kunnen hun webbenmuur- of plafondschilderingen sterkontsieren.

Staalblauwe kever (Korynetes caeru-leus)Dezekever(3-6mm)iszeerregelmatigte vinden in de buurt van aantastin-gendoordegroteklopkever.Hijheefteen donkerblauwe, metaalachtigeglansenvaltgoedop inhetschijnselvan een zaklamp op een donkere zol-der,tenzijerteveelboormeelenstofaan de stugge haartjes op zijn dek-schilden kleven. De volwassen keversetendeeitjesvanandereinsectenopen hun larven eten diep in het houtanderelarvenop,vooraldievanklop-kevers.Zekunnenheelveelboormeelnaarbuitenwerpen.

houtaantaSterS–Schadelijke houtaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade nietteverwarrenmetSpinthoutkever 5tot7mm kortelevenscyclus rondeuitvlieg- jong,zetmeelrijkhout zachtedelenvanhout kleineklopkever,inspinthoutstroken(Lyctus brunneus) roodbruinen van4tot18 openingenvan (zeldeninhistorischegebouwen) totaalverpulverddoorlarve vankapconstructiesenmeubelen langgerekt maanden 1-1,5mm parketvloeren,fineer,meubels, boormeelindevormvanfijn, 3goedteonder- nauwelijksboor- wandpanelen,kistenentransport- lichtgekleurdtalkachtig scheidendelen meel paletten poederalsenigoverblijfsel

Een trilspin op zoek naar een prooi. Merk de typische uitvliegopeningen in het eikenhout, gemaakt door de grote klopkever.

De natuurlijke vijand nr.1 van de grote klopkever.


11

Bleekgele mierkever (Opilo domesti-cus)Deze grote kever (7-12 mm) is bruinmetgelevlekjesopdedekschilden.Delarven jagenopde larvenvanklopke-vers en boktorren, terwijl de volwas-senen op klopkevers jagen. Ze gaanook op zoek in de hoopjes boormeel,die daardoor loopgangetjes vertonenofverstoordzijn.

Wespen – Sluipwespen (Ichneumo-nidae) – SchildwespenGewonewespenvangenandereinsec-tenenzelfsspinnenomhunlarventevoeden. Er zijn ook sluipwespen zoals

de Rhyssa persuasoria waarvan devrouwtjeshunlangelegboor(oviposi-tor) gebruiken om diep in het houteitjes te leggen op of in boktor- enreuzenhoutwesplarven. Bij de schild-wespenlegtdeSpathius exaratorhaareitjes in larven van klopkevers. Ingebouwen met een ernstige klopke-veraantastingkunnendezewespeningroteaantallenvoorkomen.Deparasi-taire larven kunnen tot 95% van dehoutlarvenvernietigen.

RoofwantsenMeestal treffen we schildwantsenaan, maar soms ook roofwantsen.Schildwantsenhebbenvaakeenopval-lendborststukmetpuntjesopdeflan-ken. Hun eerste paar vleugels ismeestal verhard, en de vliezige vleu-gels zijn doorgaans alleen achteraanzichtbaar.Zehebbeneenrostrumdatze als injectienaald gebruiken omplantensappen op te zuigen. Roof-wantsen, zoals de Reduvius persona-tus, gebruiken het rostrum om opandereinsectentejagen.

'Eten en gegeten worden'. Een mierkever peuzelt een grote klopkever op.

textielaantaSterS–Schadelijke textielaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade verwantmetTapijtkever ca.2mm >1mmalszeuit uitwerpselenlijken eitjesinvogelnestjesenopkadavers kleinegaatjesintextiel(Anthrenus verbasci)en bijnarond eitjeskomen,tot opergfijnzanddat vanduiven kaleplekkeninpelsenbontmuseumkever witteenoranje 5mm dekleurheeftvan larvenindodeinsectenenopgezette opgezetteinsecten(Anthrenus museorum) schubjesop kortenovaal hettextielofhet dieren;vandaarveelinmusea geperforeerdof donkeredek- borsteliguiterlijk aangetaste bloemenvoorhetstuifmeelende weggevreten schilden metruigehaartjes materiaal nectar (‘wolbeertjes’) vervellenenkele keren,waarbijbe- haarde,doorzichtige huidjesachterblijven optextiel,openge- barsteninhetmidden.

1212


3. Schadelijkeinsecten:textiel- aantastersVeel liturgische gewaden zijn inonbruikgeraaktenwordenbewaardinonaangepaste omstandigheden, waarzevatbaarzijnvoorallerleitextielaan-tasters.Dierlijkematerialenzoalswol,zijde, pels en veren, hebben keratineals belangrijk eiwit. Enkele kevers enmotten kunnen enzymen aanmakendie dat materiaal afbreken en zo tex-tielcollectiesbeschadigen.Textielaantasterszijngemakkelijkeropte sporen dan houtaantasters, alleenal omdat textielvoorwerpen door-gaansminderdikzijnendelarvenzich

niet zo diep kunnen verstoppen. Ookhier berokkenen de larven de meesteschade,maarbijregelmatigecontrolezijnzesnelteherkennenenteverwij-deren,zodateenbestrijdingzelfsvoor-komenkanworden.

Spekkevers (Dermestidae) zijn kleine,ovale kevers die zich soms moeilijklaten onderscheiden. Volwassenkeverszijnherkenbaaraanhunschub-jesofhaartjes,delarvenaanhunvormen de lengte van hun haartjes enstaartharen. We onderscheiden detapijt- en museumkever, de pelskeverendespekkever.

Echte motten (Tineidae) behoren totdeordevandevlinders(Lepidoptera).De schadelijke motten voor textielmogen niet verward worden met degrotenachtvlindersdie‘szomersrondde tuinverlichting fladderen.Textieletende motten zijn vrij klein(5-7 mm) – vandaar de naam Micro-lepidoptera – en schuwen het licht.Twee soorten komen vaak voor: dekleermotendepelsmot.

Roofwants.

textielaantaSterS–Schadelijke textielaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade verwantmetTapijtkever ca.2mm >1mmalszeuit uitwerpselenlijken eitjesinvogelnestjesenopkadavers kleinegaatjesintextiel(Anthrenus verbasci)en bijnarond eitjeskomen,tot opergfijnzanddat vanduiven kaleplekkeninpelsenbontmuseumkever witteenoranje 5mm dekleurheeftvan larvenindodeinsectenenopgezette opgezetteinsecten(Anthrenus museorum) schubjesop kortenovaal hettextielofhet dieren;vandaarveelinmusea geperforeerdof donkeredek- borsteliguiterlijk aangetaste bloemenvoorhetstuifmeelende weggevreten schilden metruigehaartjes materiaal nectar (‘wolbeertjes’) vervellenenkele keren,waarbijbe- haarde,doorzichtige huidjesachterblijven optextiel,openge- barsteninhetmidden.

1313


textielaantaSterS–Schadelijke textielaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade verwantmetPelskever 4tot6mm 8tot11mm vogelnestenendierlijkeuitwerpselen Attagenus woodroffeidiedonker-(Attagenus pellio) zwartmetéén bruingeel,borstelig, huidenvaninsecten,vogelsendieren bruinisenwittehaartjesheeftdie opvallendwit langwerpig inbandenoverdedekschildenlopen. vlekjeopdek- staartharenen Ookdelangelarvenzijnerg schild korteharenop gelijkend. lichaam vervellenenkele keren

Spekkever 6tot10mm 10tot13mm larvenhuidjes dodedieren,insectenenvogelnesten, Dermestes maculatusenDermestes(Dermestes lardarius) bruintotzwart langensmal tussenduiven- opzoldersenintorens haemorrhoidalisdievolledigzwart bovenstehelftvan bruinachtigerug uitwerpselen wolenzijde zijnengeenhaartjeshebbenopde dekschildendon- endunnelange rottendhout(waarinlarven dekschilden. kergeelbehaard haartjes verpoppen) metzeszwarte geenstaartharen, stipjes maartweehaakjes aanuiteinde werpentot6keer huidjesaf

Kleermot 5tot7mm wit,langensmal: afval,tunnel- donkereplaatsen onregelmatigegatenin(Tineola bisselliella) effen,lichtglan- 10mm vormigespinsels vervuildtextielzoalswol, textiel zende,goud- rondbruinkopje enkorrels bontenveren kleurigevleugels, komenvoorals vogelnestenendierlijkeuitwerpselen dieinrusthet naaktelarveofver- achterlijfbedekken scholenineenbe- levenscyclusvan schermendekoker ampereenpaar levenscyclusvan weken bijna1jaar meestalbinnen- gebrachtvia besmettevoor- werpen

Pelsmot 5tot7mm verscholeninzijden larveninwol,bontenveren,ook afgegraasdtextiel(fluweel), detapijtmot(Trichophaga tapetzella),(Tinea pellionella) idemalskleermot, hulsofkoker,aan vogelnesten geengaatjes degrootstekleermotdievaakvoor maarmettwee éénzijdeopen donkere,moeilijktoegankelijke komtinbraakballenvanbijvoorbeeld bruinevlekjesop aanheteindevan plaatsen dekerkuilmaarnauwelijksschade elkegoudkleurige deontwikkeling: aanrichtaantextielineeninterieur voorvleugel doorzichtige,geel- achtigecoconin dehuls


14

textielaantaSterS–Schadelijke textielaantasters volwasseninsect larve sporen favorietematerialenenlocaties schade verwantmetPelskever 4tot6mm 8tot11mm vogelnestenendierlijkeuitwerpselen Attagenus woodroffeidiedonker-(Attagenus pellio) zwartmetéén bruingeel,borstelig, huidenvaninsecten,vogelsendieren bruinisenwittehaartjesheeftdie opvallendwit langwerpig inbandenoverdedekschildenlopen. vlekjeopdek- staartharenen Ookdelangelarvenzijnerg schild korteharenop gelijkend. lichaam vervellenenkele keren

Spekkever 6tot10mm 10tot13mm larvenhuidjes dodedieren,insectenenvogelnesten, Dermestes maculatusenDermestes(Dermestes lardarius) bruintotzwart langensmal tussenduiven- opzoldersenintorens haemorrhoidalisdievolledigzwart bovenstehelftvan bruinachtigerug uitwerpselen wolenzijde zijnengeenhaartjeshebbenopde dekschildendon- endunnelange rottendhout(waarinlarven dekschilden. kergeelbehaard haartjes verpoppen) metzeszwarte geenstaartharen, stipjes maartweehaakjes aanuiteinde werpentot6keer huidjesaf

Kleermot 5tot7mm wit,langensmal: afval,tunnel- donkereplaatsen onregelmatigegatenin(Tineola bisselliella) effen,lichtglan- 10mm vormigespinsels vervuildtextielzoalswol, textiel zende,goud- rondbruinkopje enkorrels bontenveren kleurigevleugels, komenvoorals vogelnestenendierlijkeuitwerpselen dieinrusthet naaktelarveofver- achterlijfbedekken scholenineenbe- levenscyclusvan schermendekoker ampereenpaar levenscyclusvan weken bijna1jaar meestalbinnen- gebrachtvia besmettevoor- werpen

Pelsmot 5tot7mm verscholeninzijden larveninwol,bontenveren,ook afgegraasdtextiel(fluweel), detapijtmot(Trichophaga tapetzella),(Tinea pellionella) idemalskleermot, hulsofkoker,aan vogelnesten geengaatjes degrootstekleermotdievaakvoor maarmettwee éénzijdeopen donkere,moeilijktoegankelijke komtinbraakballenvanbijvoorbeeld bruinevlekjesop aanheteindevan plaatsen dekerkuilmaarnauwelijksschade elkegoudkleurige deontwikkeling: aanrichtaantextielineeninterieur voorvleugel doorzichtige,geel- achtigecoconin dehuls

1515


4. Schadelijkeinsecten:aantasters vanpapierenplantaardig materiaalZilvervisjes (Thysanura) Deze ongevleugelde insecten makennauwelijks een gedaanteverwisselingdoor.Dedrievoornaamstesoortenlij-ken sterk op elkaar: vrij kleine (10-15mm), spoelvormige insecten metschubbenophet lichaam,driestaart-haren en twee voelsprieten. Ze wor-den ook wel 'suikergasten' genoemdomdat ze erg van zetmeel en suikershouden.Zevoedenzichmetcellulose-houdend materiaal zoals papier enlijm. Papier beschadigen ze door erlaagjesaftegrazenoferonregelmati-gegaatjesintebijten.Textieldatmetstijfselbehandeldis,staatookophunmenu. Ze zijn erg lichtschuw, waar-door ze vooral 's nachts actief zijn ensnelwegkruipenalsjeermeteenzak-lampopschijnt.

Papiervisje (Ctenolepisma longicau-datum) Het papiervisje komt wellicht hetmeest voor. Het heeft donkergrijzeschubjesenvoelsprietendieevenlangzijnalshet lichaam,datborstelachtigbehaard is. Naast papier eet het ookzwakkere soortgenoten en afgewor-penhuidjes.

Zilvervisje (Lepisma saccharina) Zilvervisjes vind je in erg vochtigeplaatsen (RV > 70 %) zoals sanitaireruimten.Hunaanwezigheidineencol-lectiewijstdusopeenvochtprobleem.Zevoedenzichvooralmetschimmelswaaronder plantaardige lijmen, zoalsbloempap waarmee vroeger behan-genwerd.Zeetenookhetbehangpa-pierzelf,maarhebbeneenafkeervanbedrukteofkleurrijkestukken.

Ovenvisje (Thermobia domestica)Dit bruine of grijze insect heeft don-kere vlekken op de bovenkant. Het isietsdikkerengroter (tot20mm)dandeanderetweesoorten,isborstelach-tigbehaardenheeftlangerestaartha-renenvoelsprietendanhetzilvervisje.Het heeft een voorkeur voor warmeruimten,precieswaarboek-enpapier-materiaal meestal te vinden zijn. Hetricht meer schade aan dan het zilver-visjeenismoeilijkertebestrijden.

Zilvervisje.

Ovenvisje.Papiervisje.


Stofluizen of boekluizen (Psocoptera - Liposcelidae)Deze meestal vleugelloze luizen(Liposcelisspp.)zijnergklein(<1mm),witoflichtbruinenhalfdoorzichtig.Jeherkent ze aan hun drukke heen-en-weergeloop, hun dikke achterlijf enhun lange voelsprieten. Ze verkiezenruimtenmeteenzeerhogeluchtvoch-tigheid(RV>80%),waarzezichvoe-denmetschimmelsenzetmeeloptalvansubstraten.Bijhogetemperaturenvermenigvuldigen ze zich snel. Inmassa kunnen ze graasschade aan-richten inboek-en insectencollecties,herbariaenachterbehangpapier.

Broodkever (Stegobium paniceum)Dezekeverbehoorttotdezelfdefami-lie als de kleine klopkever en lijkt ersterkop.Hijiseerderroodbruinenwatkorterofkleiner(2-3mm),heeftgeenpunt op de bovenzijde van het nek-schildmaarmeerhaartjesopzijndek-schilden.Datverschil isergbelangrijkomhemnietonnodigtebestrijden.Delarvenetengeenhoutmaarharde,zetmeelhoudende,plantaardigemate-rialen zoals graan en zaden. Ook her-bariaengeneeskrachtigeplantenval-len erg in hun smaak. Ze tasten zelfsplanten aan die voor andere insecten

giftigzijn,vandaarhunEngelsebena-ming'drugstorebeetle'.Bijhetuitvlie-gen maken ze ronde uitvliegopenin-gen.Het hoofdbestanddeel van het fero-moonwaarmeedevrouwtjesdeman-netjes lokkenisstegobinone,watookdeklopkevergebruikt.Erbestaanplak-vallenmetferomonenwaarmeezowelbroodkevers als klopkevers gevangenworden (zie ook Opsporing houtaan-tasters).

Diefkevers of spinkevers (Ptinidae)Dezekeverskomenvaakvoorinvogel-nesten en op plaatsen waar ze zichkunnenvoedenmeteenbredewaaiervan plantaardig en dierlijk afval. Devolwassenkevers(3-5mm)zijnmeest-albruin,nogalharigendoorhundikkelijf en lange poten lijken ze wat opspinnetjes.Delarvenmakenvaakgan-geninhardematerialenenkunnendeoppervlakte van aangetast houtafknagen.Devolwasseninsectentas-ten papier, insectencollecties, dieren-huiden en textiel aan. De larven kun-nen rottend hout gebruiken om teverpoppen.

Kleine stofluis met lange voelsprieten.

Boven- en zijaanzicht van een broodkever. Vergis je niet of maak steeds de vergelijking met de kleine klopkever. Het grote verschil is het knobbeltje op het nekschild.


Kakkerlakken (Blattellidae – Blatti-dae)Kakkerlakkenzijnenkel'snachtsactiefenhoudenzichoverdaggoedverstopt.In kerkgebouwen hebben we ze nognietaangetroffen:zeverkiezenstede-lijke gebieden, goed verwarmdegebouwenmetdrank-eneetgelegen-hedeneneengebrekkigehygiëne.Ineersteinstantievoedenzezichmetetensresten en schimmels. Daarnabeginnen ze aan de collectie. Dezealleseters lusten ook papier, leder entextiel.Zelevennietinhetobjectzelf,maarmakengatenenvlekken.Zoweldenimfenalsdevolwassenkak-kerlakken kunnen gevangen wordenmet plakvallen met een voedsellok-stof.Hetisechternietaltijdeenvoudigomhunschuilplaatstevinden.Omdatzedikwijlsdragerszijnvanziektenenvoor vuil- en geuroverlast zorgen,wordt er vaak een beroep gedaan opeen professionele firma om ze tebestrijden.

Tripsen (Thysanoptera)Bij ingelijste papieren documentenvinden monumentenwachters weleenstripsenterug.Datzijnergkleine

(+/- 1mm), donkergekleurde insectenmet een smal, lang lichaam. Ze heb-ben twee paar pluimachtige of gera-felde vleugels. Ze worden ook welonweers-ofdonderbeestjesgenoemd.Tripsendringenbinneninkleineruim-tes,bijvoorbeeldinofachtereenglas-plaat waar ze visuele overlast geven.Mogelijk voeden ze zich daar met desappenuitschimmelsdieinenophetpapierzitten.

5. SCHADELIJKEINSECTEN: STEENAANTASTERSZachtere natuursteensoorten - zoalsMaastrichtersteen (beter bekend alsmergelsteen) en Diestiaanse ijzer-zandsteen-kunneneengeperforeerdoppervlak vertonen met her en derronde openingen (5mm). Die wordengemaaktdooronderanderegraafwes-penenmetselbijenzoalsdegehoorn-de metselbij (Osmia cornuta). Achterde openingen kan een heel gangen-stelselliggen,hetwerkvanvruchtbarewijfjes die er eitjes leggen en waarinzedelarvenvoeden.Devoorzijdevandegangenwordenafgedichtmetklei.De schade kan met röntgenstralen inkaart gebracht en gekwantificeerdworden, om te bepalen of er consoli-datievereistis.Datistevermijdenmeteen kunstmatige biotoop (zie verder).

Diefkever.

Schade door metselbijen.


6. ONSCHADELIJKEINSECTEN: STORENDBEZOEKBepaalde insecten richten zelf geenschade aan, maar hun afval en dodelichamen vormen een voedingsbronvoor andere insecten. Hun aanwezig-heid toont aan dat het gebouw niet’insect proof’ is. Als zij binnen raken,kunnenschadelijkeinsectendatook.

Vliegen (Diptera)In veel gebouwen, vooral in kerkto-rens, sterven insecten massaal na dewinterwaarbijenorme kadaverhopenvan hoofdzakelijk vliegen ontstaan.Die kunnen het best verwijderd wor-denomdatdodevliegenandereinsec-ten aantrekken. We onderscheidentweegroepen:huisvliegenenkluster-vliegen.

Huisvlieg (Musca domestica) en vlees-vliegen (Calliphoridae)Depootlozelarvenofmadenvandezevliegen leven voornamelijk in koeien-en varkensmest, maar ook in keuken-afval.Alszetalrijkzijn,wijstdatopeenslechte hygiëne. Ze komen 's zomersvaak in gebouwen voor. Vleesvliegen

leggenhuneitjesvooralopdodedie-renenvogels.Zeontwikkelenzichhethele jaardoorzeersnelen inenormeaantallen.

Klustervlieg (Pollenia rudis), herfst-vlieg (Musca autumnalis)Dezevliegenvindjeindezomernietingebouwen, want ze leven buiten vannectar. Klustervliegen leggen huneitjesindeaardeenhunlarvenparasi-terenopregenwormen.Zeoverwinte-renindichteklustersoponverwarmdeplaatsen op zolders en in schuren. Zeverzamelenzichindeherfstvooralopzuidgevelsenkruipendannaarboven.Terhoogtevandedakkap,tussendak-pannenendakleienofronddespletenvan ramen, dringen ze naar binnen.Dan kiezen ze plaatsen waar ze zichkunnenverschuilenenmet rustgela-tenworden,zoals inspouwmuren.Zelaten zich gemakkelijk vangen metUV-vallen.

Halmvliegen (Chloropidae)Over het kleine, gele grasvliegje(Thaumatomyia notata) krijgtMonumentenwacht regelmatig vra-

Een veel voorkomend tafereel op zolders en torens: afgestorven vliegen zijn een lekker hapje voor spek-kevers.

Klustervlieg: te herkennen aan de groengele haartjes op de rug.


gen omdat ze in de herfst massaalgebouwenbinnendringenomteover-winteren. Door hun beperkte grootte(3 mm) worden ze vaak verward metfruitvliegjes, waarvan ze zich onder-scheiden door gele en zwarte streep-jesophunborststuk.Ookdezevliegjeskomenmassaalvoorinkadaverhopen.

Gaasvliegen (Neuroptera)De gaasvlieg (Chrysoperla carnea)wordt ook wel goudoogje genoemddoorzijnhalfronde,kleurrijkeogen.Hijheeft twee paar bijna identieke vleu-gelsmeteenspanwijdtevanongeveer2cm.Dievleugelshebbenonopvallen-de aders zodat ze op een gaas lijken.Hetlichaamendeaderskleurengroenindezomerenbruinachtigindeherfstvoor een optimale camouflage. Zelevenhoofdzakelijkbuiten,waarzoweldevolwassenenalsdelarvenzichvoe-denmetbladluizen,maarzeoverwin-tereningroteaantalleningebouwen,vooralopzolders.

PissebeddenPissebedden zijn geen insecten maaroverwegend grijze, ovaalvormigekreeftachtigen (landbewonend) met

zeven paar poten en een paar voel-sprieten. Ze zijn goede indicatorenvoor de hygiëne en de vochthuishou-dingineengebouw.Zeverkiezendon-kere,vochtigeplekkenzoalskeldersenrottend hout. Ze voeden zich vooralmet plantaardig afbraakmateriaal,compostenalgen.

SpinnenWe hebben trilspinnen al vermeld alsnatuurlijke vijand van de houtaantas-ters. Maar alle spinnen zijn jagers endusergnuttig.Bovendienwijzenzeopde aanwezigheid van insecten, maarook op gebrekkig onderhoud. Demeeste,maarnietallespinnenmakenwebben.Spinnenwebbenineeninteri-eurzijnergstorendenmogengerustverwijderd worden. De uitwerpselenkenmerkenzichdoorkleinewittevlek-ken en kunnen ook ontsierend zijn,maar ze zijn gemakkelijk te verwijde-ren.

7. ONSCHADELIJKEINSECTEN: BESCHERMDESOORTENLieveheersbeestjesErbestaateengrotevariatievanlieve-heersbeestjes,ondermeer indekleurvandedekschildenenhetaantalstip-jes.Onzeinheemselieveheersbeestjesmetrodedekschilden,zijnbeschermd.Het is dus verboden om ze te bestrij-denofhunbiotoopteverstoren.

Delaatstejarenneemthetaantallie-veheersbeestjes in gebouwen toe,mogelijk door de invoervan het veel-kleurige Aziatische lieveheersbeestje(Harmonia axyridis) dat in tuincentraverkocht wordt als natuurlijke vijandvan bladluizen. Deze soort is te her-

Kleine grasvliegjes zijn vaak massaal aanwezig in kerktorens.


kennen aan de roodoranje basiskleur,met 0 tot 19 stippen. Sommige heb-beneenzwartebasiskleurmet2of4oranje vlekken. Het veelkleurigeAziatische lieveheersbeestje zou bijgebrekaanluizenooklarvenvanande-re soorten lieveheersbeestjes, rupsenenvlindereitjeseten,waardoorhijeenbedreiging kan vormen voor deinheemsesoorten.In de herfst dringen de volwassenkeversdegebouwenbinnenomdichttegen elkaar de kou te trotseren, watkleurrijke taferelen kan opleveren.Vanaf de lente liggen de dode kever-tjes vaak aan zuidelijk georiënteerderamen en vensterbanken, waar zesomseenlichtestankafgeven.Insom-mige musea worden ze zelfs bestre-den met insecticide, hoewel ze dekunstvoorwerpennietbeschadigen.

Wespen, bijen en hommels Tijdens inspecties op zolders komenmonumentenwachtersweleenswes-pennestentegen,diemeestalverlatenzijn.Wespenhebbenimmerseeneen-jarigecyclus.Dekoninginstart inhetvoorjaar met de nestbouw. In dezomermaanden breidt het nest aan-zienlijkuit,maarinhetnajaarstervendewespenenblijfteenleegnestach-ter.Wespennestenkunnenindezomerernstigeoverlastbezorgenindebuurtvaneenwoning.Hetgaatdanomde‘sociale'wespen(Vespidae),teherken-nenaanhunopvallendegeleenzwar-te strepen. In een rustige en donkerehoek van een gebouw maken ze hunpapieren nesten met de vezels vandroogenverrothout,vandaarookdenaam papierwespen. Ze vangen rup-sen,vliegenenzelfsspinnenwaarmee

zehunlarvenvoeden.Alszetehinder-lijk zijn, kunt u het wespennest latenweghalendoordebrandweer.

Ook bijen en hommels bouwen nes-ten onder daken, in spouwmuren ofzelfs in spleten van hout. Ze zijngemakkelijk te onderscheiden van dewespenomdatzebehaardenwatdik-ker zijn. Als beschermde diersoortenmogen ze niet bestreden of verdelgdworden.Eenimkerkanhetnestkomenweghalen. Op de website van deKoninklijke Vlaamse Imkersbond isnuttigeinformatietevinden:http://www.konvib.be.


Elke erfgoedzorger of -beheerder kanzelfeenreekseenvoudigepreventievemaatregelen nemen. Bij blijvendeoverlast kunnen enkele niet-giftigebestrijdingsmethoden redding bren-gen, zonder voor mens, milieu enmateriaal schadelijke insecticiden tegebruiken. Een insectenbeheersing isrendabel op termijn omdat ze alge-mene bestrijdingen en dure restaura-tiesoverbodigmaaktenwaardeverliesvoorkomt. Een succesvolle, geïnte-greerde insectenbeheersing kan voor-gesteldwordenmeteenstroomsche-ma.Elkvandevijfstappenwordtuit-gewerktineenaparthoofdstuk.

Eengeïntegreerdeinsectenbeheersingstartpasnadater insectengevondenwerden of schade vastgesteld werd.Opsporen betekent dus ook: vaststel-lendatereenaantastingis.Deaantas-ting wordt de eerste keer meestalcuratiefbehandeld.Danvolgenerpre-ventievemaatregelen,waarbijvoorko-men en blokkeren meestal samen-gaan. In het ideale scenario volstaandeeerstedriefasenenkandankzijhetopsporenzowelpreventiefalscuratiefgewerkt worden. Op dat moment ishet de bedoeling insecten te vangenom te controleren of de preventievemaatregelendoeltreffendzijnenofde

INSECTENbEHEERSING DOOR DE bEHEERDER

3

Geïntegreerdeinsectenbeheersing

1voorkomen

4beperken

5bestrijden

2blokkeren

preventief controle curatief

3opsporen

22insectenbeheersing door de beheerder

eventueel uitgevoerde bestrijdingresultaatheeft.Bijelkestaphorentaken,dieugroten-deelszelfkuntuitvoeren.Stap1en2–voorkomen en blokkeren – zijn ergbelangrijk in het beheer van monu-mentalegebouwen.

1. voorkomenPreventieve maatregelen zijn onont-beerlijkominsectenenongediertetewerenuitcollectiesengebouwen.Hetkomt erop neer de omstandighedenonaantrekkelijk te maken voor indrin-gers.

Omgeving of site Houdvoedselenafval (vuilnisbak-

ken)buitenenhouddeomgevingschoon.

Plaatsbijenkorvenindeomgevingvan het gebouw of bouw eeninsectenmuur om te voorkomendat metselbijen opnieuw gangenmaken in zachte steen. Dat kandoor boomstammen of houtenbalken te perforeren of bamboe-stokjes te plaatsen. Het gaat omeen kunstmatige biotoop diezoveel mogelijk een natuurlijkesituatieimiteert.

Probeertebelettendatomwonen-denvogelsenduivenophetvoor-plein van een monumentaalgebouwvoederen.

Gebouw

Voorkomdatvogelsenvooraldui-ven kunnen binnendringen ingebouwen en schouwen. Voorbeschermdevogels:ziedebrochu-re Dieren in en op gebouwen: Vogels.

Dodevogelsofkrengen,vogelnes-ten en vogeluitwerpselen trekkeninsecten aan. Verwijder ze zo snelmogelijk. Larven en insecten vin-den immers gemakkelijk hun wegnaardekunstvoorwerpen.

Belet knaagdieren de toegang tothetgebouw.

Verwijderregelmatiguitwerpselenvanbeschermdediersoortenzoalssteenmarters, kerkuilen en vleer-muizen.

Verwijder op zolders en torensregelmatig dode insecten zoalsklustervliegen.Imitatie van de natuurlijke biotoop voor metselbijen.

Een dode duif na doortocht van de pelsmot en pels-kever. Bemerk de talrijke hulsjes van de pelsmot en de larvenhuidjes van de pelskever.


Houdhetgebouwendevoorwer-penaltijddroogenvermijdvocht-indringing. Onderhoud en hersteldaarom regelmatig de dakbedek-king,gotenenafvoeren,baksteen-metselwerkenvoegwerk.

Gebruikzo weinig mogelijkpoets-waterenneemhetzosnelmoge-lijk helemaal op; vaak treden eronderaanhetmeubilairaantastin-genopomdatertelangpoetswa-terblijftstaan.

Vermijd overmatige plantengroeien dichte klimplanten tegen demuren,waarvogelshunnesteninkunnenmaken.

Kamer - ruimte Beletdatdierenenplanteninberg-

ruimtenkunnendringen.Sladeco-ratiemateriaal zoals mos, stro,figuurtjesinbrooddeegofkaphoutvoor kerststallen nooit op in eenruimtewaargevoelige,waardevol-leobjectenbewaardworden,maarinafgeslotenplasticdozen.

Stof en vuil zijn een feest voorongedierte. Zorg voor eenstrengehygiëneengeefbergruimtes,lade-kasten en vitrines regelmatig eengrondige poetsbeurt (vuil verwij-deren en stofzuigen). Maak stof-zuigers regelmatig leeg en laat zeniet staan in de buurt van kunst-voorwerpen: insecten vinden ookdeinhoudvaneenstofzakbestlek-ker.

Probeer de relatieve vochtigheidonderde70%tehouden.

Houd de temperatuur in bewaar-plaatsenlaagomhetmetabolismeen de voortplanting van de insec-tentevertragen.

Vermijdzoveelmogelijkversebloe-men en planten in waardevolle,kwetsbare interieurs: tapijtkeversvoedenzichmetstuifmeelofnec-tar. Ook gedroogde bloemen ofplantenvormeneenrisico.

Eetnietinkwetsbareinterieurs.

Kast Voorkom dat vuil en stof zich

opstapelen door regelmatig testofzuigen.Reinigookdeplaatsenwaar kunstvoorwerpen bewaardworden, zoals kastladen. Maak destofzuiger regelmatig leeg en laathemnietstaan inde ruimtewaarkunstvoorwerpen bewaard wor-den.

Object Laat houten voorwerpen niet in

een vochtige ruimte staan zodathunvochtgehaltelaagblijft.

Voorkomdataangetastevoorwer-pen–constructiehoutofkerkstoe-len – het gebouw of de collectiebinnengebrachtworden.

Insecten worden niet graaggestoord en zoeken donkere, tril-lingsvrije en stille plekken zonderveel ventilatie. Textiel dat noggebruikt wordt, zolders die regel-matig verlucht en betreden wor-den,houtenvloerenentrappendiebelopen worden, ruimten waarregelmatig gepoetst wordt, wor-den over het algemeen mindersnelaangetast.Regelmatigcontro-leren, gebruiken, onderhouden envoor beweging zorgen, is dusmeestaleengoedezaak.


2. BlokkerenMaak het de binnengedrongen insec-tenmoeilijk.

Gebouw Plaatswaarmogelijkeninruimten

die regelmatig gelucht worden,vliegenramenmeteenmechanischsterk,maarfijngaas(opening+/-1mm). Zorg er wel voor dat zegemakkelijk bereikbaar zijn en ineen beweeg- of demonteerbaarluik zitten, zodat ze aan beide zij-dengereinigdkunnenworden.

Plaats schoonloopmatten om vuileninsectenteverwijderen.

Vermijdofbeperkverpakkingsma-teriaalzoalshoutenpalletten,krat-ten,kartonnendozenenpakpapier.

Maakkierendichtmeteencompa-tibel verf- of pleistersysteem, bij-voorbeeld door de gevels (vooralnaar het zuiden) te kaleien of tedichtenmeteenfijngaas.Zorakenklustervliegen er niet doorheen.Eendampopenfolieophetdakbe-schot belet deze vliegen ook detoegang via dakpannen of daklei-en.

Kamer - ruimte Houdruimtenmetkwetsbareele-

menten zoveel mogelijk geslotenen laat deuren en vensters nietonnodigopenstaan.

Kast Houdkastenenladengoedgeslo-

ten of zorg voor bijkomende dich-tingen.

Als er toch verluchting of openin-genaanwezigzijn,bespandiedanmeteenfijnmaziggaas.

Object Verpak insecten-enschimmelvrije

kunstvoorwerpendie inkastenenladen bewaard worden, in aange-paste dozen of speciale hoezen.Hoe meer lagen en barrières rondeen voorwerp, hoe beter hetbeschermdis.

3. Opsporen:controleof monitoringOm insecten op te sporen geldenenkele belangrijke principes, die ookMonumentenwachtnaleefttijdensdeinspecties. Controleer niet alleen de waarde-

volle kunstvoorwerpen, maar alleobjecten in de ruimte, dus ookdecoratiemateriaalenkerkstoelen:insecten maken immers geenonderscheidtussenwaardelozeenwaardevollevoorwerpen.

Voorzievoldoendelichttijdenseencontrole,danzijninsectenenspo-ren gemakkelijker te vinden. Kiesvooreenlichtevloerbekledingzon-der patroon of leg wit papier ofkartononderinkasten.Maarsomskan zwart papier handig zijn omlichtgekleurd poeder of boormeeloptesporen.

Monitoring omvat de technieken omeeninsectenaantastingtekwantifice-ren.Zemakenvooralgebruikvanplak-vallenomdebronvaneenaantastingoptesporenendeomvangtebepalen.Zesteunenophetprincipedatzowelvliegendealskruipendeinsectenvast-rakenineenlijmlaag.Monitoringishoofdzakelijkeenwaar-schuwings- of detectiesysteem en iserg cruciaal voor insectenbeheersing.Eenbestrijdingsmethodeishetniet,al


kan een doorgedreven monitoring deomvangvaneenaantastingwelsterkbeperken. Door overwegend volwas-sen insecten te vangen, doorbreek jeimmershunverderelevenscyclus.Erbestaandiversesystemenominsec-tentevangen.Alsuinsectenaantreft,houd ze dan in elk geval bij om ze teidentificeren. Bij twijfel kunt u hulpvragen aan uw monumentenwachteren/ofaaneenentomoloog.Hetishan-digomdevangstentenoterenineenlogboekjeofineenExcel-bestand.Naeenoverzichtvandevallenenhunwerking, bekijken we de opsporings-techniekenpertypeaantaster.

PlakvallenGebruik kleinere plakvallen om insec-ten op te sporen. Dat zijn plastic ofkartonnen doosjes met een dekselzodat de lijmlaag op de bodem nietvervuild raakt met stof en zijn lijm-kracht behoudt. Na enkele maandenverliest het kleefmiddel zijn werkinggedeeltelijk, zeker wanneer de ruimteerg droog wordt. Ideaal is een maan-delijkseof tweemaandelijksecontroleenvervanging.Bovendieniseenoudeplakval vol dode insecten een poten-tiëlebronvoornieuweaantastingen.

Lijmvallen en lokvallen Voorvliegendeinsectenzijngrote,

ruitvormige plakvallen geschikt.Dat zijn open, gevouwen doosjesmeteenklevendelaagaandebin-nenzijde.Voorstalvliegenbestaaner grote lijmvallen, lijmlinten enzakken met een lokstof die opge-hangen kunnen worden. Specifiekvoor huisvliegen zijn er ook lokta-bletten.Voorwespenzijnerlokval-

lenopbasisvaneenlokvloeistof. Voor kruipende insecten zoals zil-

vervisjesbestaanertalvanlijmval-lenindevormvandoosjesmeteendeksel, waarin lijmbordjesgeplaatst worden, vaak met eenvoedsellokstof of tabletten. Deinsectenkruipentegeneenboord-jeopenkomendanvasttezitten.Dezevallenwordenmeestaltegeneenplintofeenmuurgeplaatstenzijn vooral efficiënt om kakkerlak-kentevangen.

UV-lichtvallen voor vliegende insec-tenLichtvallenwerkenvolgenshetprinci-pe dat volwassen, vliegende insectenaangetrokken worden door UV-lichtmet een golflengte korter dan 400nm.Zemakengebruikvanfluorescen-tielampen en werken het best in eendonkere ruimte zoals een zolder.Vooral bij warm weer of tijdens deuitvliegperiode zijn de meeste insec-ten erg actief. Dan worden metUV-lichtvallen de beste resultatenbehaald.Derestvanhetjaarzullenzenietveelvangstopleveren.Concludeerdusniettesneldatergeenaantastingisalsdevalleegblijft.

Een UV-lichtval waarmee vliegende insecten worden gevangen waaronder de grote klopkever maar ook tapijtkevers.


Bij lichtvallen met stroomdraden of hoogspanningsroosterswordenvliegende insecten geëlektrocu-teerd waarna ze in een verzamel-bakjeterechtkomen.Vooralkleine-reinsectenzijndannogmoeilijkteherkennen. Bovendien bestaat errisico op brand: soms vallen noghalfbrandendeinsectennaasthetbakjeopeenstoffigevloer–denkbijvoorbeeldaanzolders.

Bij lichtvallen met kleef- of lijm-borden raken de insecten vasttegeneenlijmlaag,waarzevlottergeïdentificeerd en geteld kunnenworden. Deze vallen zijn duurder,maarhoudenhetbrandrisicolaag.De insecten blijven ook integraaltegendelijmhangen,belangrijkinruimtenwaarhygiënevantelis.

Let bij UV-lampen op de volgendepunten: De effectiviteit van UV-lampen

daalt sterk na zes maanden. Zezenden dan nog wel blauw lichtuit, maar vangen veel minderinsecten.Vervangzetijdig.

Gebruik geen UV-lampen in debuurt van lichtgevoelige materia-len zoals aquarellen, historischbehang of textiel. Dat kan schadeveroorzaken.

ErbestaanblauwgeverfdelampendiegeenUV-lichtuitstralenendusgeen insecten aantrekken. Zij zijndanooktotaalinefficiënt.

Met lichtvallen worden weliswaarschadelijke vliegende insecten gevan-gen,maarvooralheelwatnietschade-lijke.Vandegroteklopkeversdieindevallenterechtkomen,bestaathetover-grote deel uit bevruchte wijfjes, diehun eitjes niet meer hebben kunnen

leggen. Bij lage keverpopulaties hel-penlichtvallenomzetemonitorenentebestrijden.

Houtaantasters opsporenVisuele controle: insecten, sporen en schade.

Waar – Wanneer Houtaantasters kunnen behoorlijk

vliegen maar leggen geen groteafstandenaf.Zezijndanookvaaktevindenindebuurtvanhetaan-getaste voorwerp: onder aan hetvoetstukvaneenbeeldofgewoonopdeplankenvloer.

Aangeziendemeestehoutaantas-ters aangetrokken worden doorlicht,verblijvenzevaakrondramenenvensterbanken.

Boormeelisdikwijlstevindenindebuurt van uitvliegopeningen, ophorizontale delen of in spinnen-webben.

Activiteit is het best op te sporentijdens de uitvliegperiode, van devroege lente tot het einde van dezomer.Ingoedverwarmdegebou-wenkandatalvroeger.Zoeknaarverse uitvliegopeningen, versehoopjes boormeel en dode insec-ten.

Wat Vers boormeel: in het overzicht

van de houtaantasters zijn voorelke soort de karakteristieke kor-relgrootte en de vorm van hetboormeel beschreven. Afhankelijkvan de houtsoort kan het boor-meel van kleur veranderen. Nateikenhout aangetast door kleineklopkever, zal wat oranje kleuren,


maar bij loof- en naaldhout geeftdateen lichtgelekleur.Deaanwe-zigheidvanboormeelvolstaatnietaltijd om van een actieve aantas-tingtespreken.Indevraatgangenblijfternogheelwatboormeelzit-tendatbijtrillingenenwindbelas-ting vrij kan komen. Ook jagerskunnen het boormeel naar buitenduwen.

Oud boormeel:stofkanoudboor-meelvervuilenwaardoorhetdon-kerderofgrijzerkleurt.Bijtwijfelofhet boormeel wel oud is, verwij-dert u alles zorgvuldig. Ligt er nade uitvliegperiode opnieuw boor-meel, dan is de kans groot dat ereenactieveaantastingis.Vraagdepoetsploeg om hoopjes boormeelnietzomaarteverwijderenenomtecontrolerenofzegroterworden.Meteenwitofzwartpapierondereen aangetast object – zoals eenmeubelofeenbeeld–isversboor-meelgemakkelijkoptesporen.

Uitvliegopeningen: oude houtenobjecten vertonen vaak heel veeluitvliegopeningen,wathetonder-scheid tussen recente en ouderebemoeilijkt. Recente uitvliegope-ningen hebben meestal scherperanden en een lichte kleur. Oudeuitvliegopeningenkunnenvervuildzijn met stof of opgevuld metboenwas of verf. De grote klopke-vergebruiktechterookbestaandeuitvliegopeningen, wat nog meertwijfelveroorzaakt.

Insecten: afgestorven kevers enhun vijanden wijzen vaak op aan-tastingen, tenzij ze er al lang lig-gen, maar dan zijn ze meestalbestoft. Als er regelmatig gerei-

Boormeel kleine klopkever.

Boormeel grote klopkever.

Boormeel huisboktor.

Boormeel spinthoutkever.

1 mm

1 mm

1 mm

1 mm


nigd wordt, bestaat er bij een vondstwelzekerheidovereenaantasting.

Destructieve methode bij huisboktorHoewelmonumentenwachterssteedsniet-destructief of niet-schadelijkonderzoekverkiezen,gebruikenzeweleens een priemtest bij naaldhoutenkapstructuren zoals spanten, kepersen bebordingen, die sporen van eenaantasting door huisboktor vertonen.Meteenpriemofeenstevigmesgaanzedaninhethoutopzoeknaarlarvenenvraatgangen.

Bij een actieve aantasting treffen zezeer snel enkele larven aan. Als hetboormeel een oranjeachtige kleurheeftenaaneenklit,gaathetomeenoudeaantasting.Voerdezepriemtestlievernietzelfuit,omdatzeonnodigeschadekanaanrichten.

DetectiepapierDetectiepapieriseeneenvoudige,slui-tende manier om insecten op te spo-ren.Ophethoutoppervlakwordteenstrookpapiergekleefd.Alsdevolwas-sen kevers uitvliegen, boren ze ookeen gaatje in het papier. Het onmis-kenbare bewijs van een actieve aan-tasting. Onafgewerkt hout - Structuur-

elementenDetectiepapieriserggeschiktvoorstructuurelementenzoalsbalkkop-penenmuurplaten,envooronbe-schilderde houten oppervlakkenzoalssokkelsenplintenvanlambri-seringenofbiechtstoelen.Gebruikeendunneoflichtepapiersoortdiede contouren van het hout goedvolgt, zodat het papier voldoendetegen het hout kleeft. Bovendienkunt u dan de kevers zien zittenonderhetpapier.Eenvoudig A4- of A3-printerpapiervan80grwerktuitstekend.Tedunpapier scheurt snel. Gebruikeenvoudige behangerslijm (bv.Perfax©), die gemakkelijk te ver-wijderen is door hem matig tebevochtigen.

Een naaldhouten balk na een priemtest. Het boor-meel is oranjekleurig en klit vast, zodat de aantas-ting niet meer actief is. Een spantbeenvoet bekleefd met detectiepapier.


Afgewerkt hout - Kunstvoorwer-pen- Hout afgewerkt met verf,beitsofwaskanookafgeplaktwor-den met papier, maar dan metzuurvrijvloeipapierdatnietgemak-kelijk scheurt. Breng dit aan meteen 1 % -oplossing van methylcel-luloselijm(bv.Tylose®)inwater.Dieheeft een geringe kleefkracht,waardoor het papier gemakkelijkzonderbevochtiging lostetrekkenis. Ook laat deze lijm geen sporenna.Neemtochbesteersteenproefop een onopvallende plaats: laathetpapiererééndagzittenentrekhet dan los. Plak nooit over delenmetverguldingofpolychromie!

Na één uitvliegperiode geeft dezemethode al een indicatie van eenactieve aantasting, maar nog geenduidelijk zicht op de omvang of deernst ervan. Kleef daarom op zoveelmogelijk verdachte plaatsen eenstrook papier, zodat de aantasting inkaart gebracht kan worden. Dan vol-staat het wellicht om plaatselijk tebestrijden of alleen het aangetastehoutteherstellenoftevervangen.

Alsdeaantastingnieternstigisofalsde actieve aantastingen gelokaliseerdmoeten worden, kan een controle over meerdere jaren nodig zijn.Gebruikhetzelfdepapierennoteerhetaantalgaatjes.Zohoudtubijhoeveelkeverserperuitvliegperiodenaarbui-tenzijngekomen.Metdezemethodeisaangetoonddatde grote klopkever oude uitvliegope-ningenhergebruikt.Daardoorlijkthetalsoferjaarlijkssteedsmindernieuwegaatjes in het papier bijkomen. Maardat is geen bewijs van een dalendepopulatie. Uitsluitsel krijgt u door nade uitvliegperiode het detectiepapierte overkleven of papieren etiketjesoverdegaatjestekleven.

WasAls detectiepapier om esthetische ofpraktische redenen niet geschikt is,kunnen uitvliegopeningen opgevuldwordenmeteenvaste,kleurlozeboen-was. Onbeschilderde houten objecten:

vul de gaatjes door de boenwasmet een doek aan te brengen.Vergeet niet dat de boenwas tij-denshetdrogenkankrimpenenervanzelf uitvallen. Controleer daar-omdegaatjesnaenkeledagenenvulindiennodigaan.Opgelet: boenen kan het uiterlijkvan een houten meubel verande-ren. Gebruik deze techniek dus bijvoorkeur alleen voor al geboendevoorwerpen.

Beschilderde houten objecten: dewaskanaangebrachtwordenmeteensoepeleschildersspatel.Opgelet:Aangezienboenwasaltijdsolventenofoplosmiddelenbevat,Een uitvliegopening in het detectiepapier.


mag hij niet aangebracht wordenopgepolychromeerdevoorwerpen.Vraag advies aan uw monumen-tenwachter-interieur.

Lijmborden en insectenlijmBij deze methode komen volwassenkeversvasttezittenineenlijmlaagalszeuithethoutkruipen,vallenofvlie-gen. Bij lijmborden–waarmeestalvlie-

gen worden gevangen – wordenonderofindebuurtvanbalkenofspanten constructies uit plaatma-teriaalopgehangenmeteenkleef-folieaandebinnenzijde.

Wordt er gewerkt met insecten-lijm, dan is het belangrijk de lijmdunaantebrengen.Deviscositeitkan verlaagd worden door de lijmkortetijdaubain-marieteverwar-men.Instoffigeruimtenverliezenbeidelijmenhunkleefkracht.Vervangzejaarlijks.

Plakvallen Uiteenstudieblijktdatwitteplakval-len de beste resultaten geven omgrote klopkevers te vangen. Net alskleine klopkevers, waarvoor gewoneplakvallenindebuurtvanramenookgoederesultatengeven.

Plakvallen met feromonen voor klei-ne klopkeverAanplakvallenkaneenferomoontoe-gevoegdwordendatééngeslachtvande insectensoort aantrekt. De kleineklopkeverendebroodkevergebruikenhetzelfde feromoon (stegobinone) enworden dus in dezelfde vallen gevan-gen. Dit feromoon is moeilijk te ver-

vaardigen.Zetdevallenminstens10muitelkaar.Zewerkenhetbestbijhogetemperaturen(>18°C).

Andere professionele methodenVeel van de technieken waarmeeboomziekten geanalyseerd worden,zijnookgeschiktomdesterkteofden-siteit van historische houtstructurenteonderzoeken.Bijeenresistograafwordtermeteenfijnenaaldinhethoutgeboordterwijlde weerstand gemeten wordt. Eenhogeweerstandwijstopgezondhout,een lage weerstand op aangetast ofrot hout. De boorgaatjes hebben eendiametervan1tot3mm.Deresultatenworden weergegeven in een dendro-gramofeenlijngrafiek.

Met akoestische detectieapparatuurwordt het geluid van knagende enbewegendelarvenopgespoord.Larvenzijnconstantactief,metafentoeeenkleinepauze.Hunaanwezigheidwordtopgespoord door ongeveer 20 minu-ten op één plaats te meten. Dezemethodeisnogaltijdrovend,zekeralseen complete kapconstructie gecon-troleerdmoetworden.Zeisnieteffici-entinkouderuimtenomdatdelarvendaarteweinigactiefzijn.

Andere, niet-destructieve techniekenominternehoutschadeenlarvenoptesporen zijn thermografie, radiografie,tomografie en CO2-metingen, maardeze technieken zijn nog experimen-teel en nauwelijks commercieelbeschikbaar.


Textielaantasters opsporenVisuele controle: insecten, sporen en schade.

Waar - Wanneer Ramen en vensterbanken omdat

tapijtkevers aangetrokken wordendoorlicht.

Donkereenrustigeplaatsenomdatmotten hier graag vertoeven:onderinkastenenladen,inhoekentussen vloeren en wanden, onderhettapijtofobjectenophettapijt.

Verborgen plaatsen in textielcol-lecties zoals zakken, mouwen,plooienenkragen.

Bijgebruiksvoorwerpenonderkra-genenandereplaatsendiegemak-kelijkvervuildraken.

Omdat bijvoorbeeld kleermottenperjaartweecyclikunnenhebben,kan het best het hele jaar doorregelmatiggecontroleerdworden.

Wat Larvenhuidjes van tapijtkevers en

hulsjesvanmottenlarven. Levende mottenlarven, larven van

tapijtkevers. Levende of afgestorven kevers en

motten. Vraatsporen zoals afgegraasd flu-

weel,gaatjesintextielenspinsels. Uitwerpselen: fijn gruis of vuil-

hoopjes.Plakvallen met feromonen voor kleer-motVallenvoordekleermot,ookdeltaval-len genoemd, zijn gemaakt van eenstukkartongeplooidineententvorm.De binnenzijde heeft een kleeflaagwaarop een feromoonpastille aange-bracht wordt. Dit feromoon trekt de

mannelijkekleermotjesaan.Aangezienkleermotten vrij slechte vliegers zijnen een donkere omgeving verkiezen,plaatstudevallenbestopdegrondofondereenkast,ofhangtuzeopmetdebijgeleverdetouwtjes.Opgelet: dit feromoon is zo krachtigdat het kleermotten uit een andereruimte kan lokken. Gebruik het daar-omineenruimtezondertextiel,tenzijer al motten aanwezig zijn. Voor eenniet-aangetaste textielcollectie zijnplakvallen zonder het feromoon teverkiezen.

4. Beperken:afzonderen-quarantaine Als een los kunstvoorwerp aange-

tast blijkt te zijn, moet u het zosnelmogelijkafzonderen.Stophetvoorlopig in een plastic zak omverdereverspreidingtevoorkomen.

Plakval met een feromoonpastille: bijzonder doeltref-fend om kleermotten te vangen.


Kies dik plastic, polyethyleen ofpolypropyleen dozen (vaak voorvoeding). Laat het nadien bestrij-denvolgenseengeschiktemetho-de.

Probeerdebronvandeaantastingoptesporen.Zoekindebuurtvande objecten of plaatsen waarinsecten aangetroffen zijn, maarook in objecten die met dezelfdelading binnengekomen zijn.Controleer ook vaste onderdelenenmeubelsindeomgeving.

Verpak verdachte objecten in eenminigripzak. Een luchtdichte zakmaaktuzelfmetpolyethyleenfoliedieutweemaalafdichtmetstevi-getape.Bewaardezaktweemaan-denopkamertemperatuurencon-troleerhemregelmatig.

Ook stoelen, kussens en andereminder waardevolle objecten dieaangetast zijn, worden het bestafgezonderd en eventueel verwij-derd. Vraag advies aan uw monu-mentenwachter of aan specialis-ten over de waarde van die objec-ten.

5. Eigenhandigbestrijden–soms eenoplossingAlsdeinsectenblijventerugkomen,deoorzaak niet achterhaald kon wordenenallemogelijkepreventievemaatre-gelen uitgevoerd zijn, dan is het tijdomzetebestrijden,omcuratief integrijpen.Ingroteruimten–zoalseenkerkinteri-eur – beperken aantastingen zich zel-dentoteenvoorwerpofeenbouwon-derdeel.Eenbestrijdingmoetdaaromintegraal aangepakt worden. Hetheeftgeenzinomeenbeeldtebestrij-

den en aangetaste kerkstoelen onge-moeid te laten. Beheerders en erf-goedzorgerskunnenzelfheelwataanbestrijding doen, al blijven professio-nelemethodessomsvereist.

HoutaantastersZuurstofarme methode (anoxie) voor kleine objectenEitjes,larveneninsectenstervenafbijeen langdurig gebrek aan zuurstof. Ukuntvoorwerpen–vantextielofhout–verpakkenineenbelvanplasticfolie,luchtdicht gemaakt met een lastang.Afhankelijkvanhetvolumewordeninde zak enkele zuurstofabsorbeerdersgeplaatst, kleine zakjes met ijzergra-nulaatkorrelsdieoxiderenenzozuur-stof opnemen. Bij deze exothermereactie wordt warmte afgegeven. Dezakjes mogen dus geen contact heb-benmethetvoorwerp.Eenefficiëntebehandeling duurt minstens éénmaand.Controleerhetzuurstofgehal-teregelmatigindieperiode.Provincialemuseumconsulentenlenendeapparatuurmeteengedetailleerdehandleiding uit aan museummede-werkersensomsaanlokalebesturen,zoals kerkraden. Vraag hulp aan uwmonumentenwachter-interieur als udeze bestrijding zelf wilt uitvoeren.

Anoxiekit voor het bestrijden van insectenaantasting in kleinere voorwerpen.


Oppervlaktebestrijding met vloeibare insecticidenBijdeze–meestgebruikte–methodekomen de volwassen kevers aan heteindvandecyclusofbijhetuitvliegenin contact met gif. Het insecticidewordt meestal met een borstel ofkwastaangebrachtendringthooguitenkele millimeters in het hout. Erbestaan ook kleine busjes waaraaneendarmpjebevestigdismeteenven-tiel waarmee de uitvliegopeningengevuldworden.Tegen kleine klopkevers werkt dezebestrijdinggoedomdatzebijhetuit-vliegen vaak een opening knagen enduscontactmakenmethout.Zeisookeffectief tegen huisboktorren omdathun larven vaak tot dicht tegen hethoutoppervlak knagen en de keversook een opening maken. Tegen groteklopkeversiszeweinigeffectief:zowelbijhetleggenvandeeitjesalsbijhetuitvliegen maken ze zelden contactmethethoutoppervlak.Hetiseenmisvattingdathoutaantas-tersgaatjesknagenomhuneitjesinteleggen of zelfs hun eitjes leggen ophet hout. Uit recent onderzoek blijktdatzevaaklangskierenofbestaandegaatjes naar binnen kruipen of eenlegboorgebruikenomeitjesteleggen.Daaromisoppervlaktebestrijdingnietaltijd even zinvol als preventievebestrijding.Ukuntzelfbestrijdenmetinsecticidenbij: eenvoudige houten voorwerpen

die niet beschilderd of gevernistzijn;

voorwerpenmeteenbeperktesec-tie zoals plankenvloeren of kast-wanden;

eenzeerlokaleaantasting; vasteonderdelendiemoeilijkloste

behandelenzijn;Zorgvoorvoldoendezelfbeschermingvolgensderichtlijnenvandefabrikantvanhetinsecticide.Tegenwoordig worden voornamelijksynthetische pyrethroïden (deltame-thrine,cypermethrineenpermethrine)gebruikt, die het minst schadelijk zijnvoor de mens. Ze zijn te verkrijgen indoe-het-zelfzaken en bevatten door-gaansietslagereconcentratiesdandeprofessionele versies. De werking vande insecticiden wordt op 10 jaargeschat.Erbestaanwatergedragenensolvent-gedragen insecticiden. De waterge-dragen middelen zijn veiliger ingebruik, maar kunnen het hout flinkdoen zwellen en vervormen, met eenreëel risico op schade. De solventge-dragenmiddelen,diemeestalinwhitespirit zijn opgelost, zijn minder veilig,maarhebbeneenbeterepenetratieenveroorzakenminderzwelling.Ook zijn er combimiddelen waarbijaaneeninsecticideeenzwamdodendmiddeloffungicideistoegevoegd.Hetgaat dan meestal om conazoles (pro-piconazole, tebuconazole, azaconazo-le).Maaromdateenzwamaantastingvaakhetgevolg isvaneenbouwkun-dig gebrek, moet dat tegelijk verhol-penworden.

TextielaantastersVriezenEen relatief eenvoudige, goedkopebestrijding is het vriezen van textiel.Dewerkwijzeisbeschrevenindebro-chure Kerkelijk textiel behouden en bewaren,p.25.


Motwerende producten Motwerendemiddelenzijnmeestalteverkrijgen in de supermarkt. Ze wor-den zowel curatief als preventiefgebruikt, hoewel ze geen dodelijkewerkinghebben.Zeprobereninsectenafteschrikkenofteverdrijven. Mottenpapier

Dit papier is vaak geïmpregneerdmet het giftige chloorpyrifos.Alleenbijcontactenineengeslo-ten omgeving gaan de insectendood. Sacristiekasten zijn door-gaans niet hermetisch afgeslotenendusismottenpapierernietechtzinvol.

MottencassettesHierbijwordtdichloorvosgebruikt,dat schadelijk is voor de mens;bovendien kunnen de dampenmaterialenbeschadigen.

MottenballenDemottenballenopbasisvannaf-taleen raken stilaan inonbruik.Zezijnschadelijkvoordemensenhundoeltreffendheid isergtwijfelach-tig, tenzijbijzeerhogeconcentra-ties.Geurballenopbasisvanpara-dichloorbenzeen zijn eveneens afteraden:zezijnschadelijkvoordemens en hebben ongewensteeffectenopdecollectie.

CederhoutCederblokjes kunnen helpen ominsectenteweren,maarnietomzete doden. De oliën waarmee hetcederhout geïmpregneerd wordt,zullen insecten alleen afschrikkenenverdrijven.Legdeblokjesnooitophettextielzelf,wantdeoliekanvlekken nalaten. Besprenkel zeopnieuw met olie als de geur ver-dwenenis.

SpuitbussenDe meeste spuitbussen tegen zowelkruipende als vliegende insectenbevatten permethrine, maar ookdichloorvos en chloorpyrifos. Ookbevattenzedikwijlseenpyrethrumofeenmengselvanpyrethrinengewon-nenuitchrysanten.Laatunietmislei-dendoorhunlabel‘natuurlijk’of‘eco-logischproduct’.Het mengsel bevat doorgaans ookemulgatoren, harsen en andere pro-ducten.Spuitnooitophetobjectzelf,maaropeenwitblaadjepapieromtezienhoehetmiddelopdroogtenwaterachterblijft.Spuitbussen met een leegloopventielzijnalleenwerkzaamineenruimteofkamer die voldoende afgesloten kanworden. Uiteraard kan niemand in dekamerblijven.

Vliegende insectenBesproei de plaatsen waar vliegendeinsecten – zoals klustervliegen –samendrommen, met een insecticidemet permethrine. Ruim dode exem-plaren meteen op, want ze trekkenandereinsectenaan.


Inbepaaldegevallenishulpvanspeci-alistenonontbeerlijk,bijvoorbeeldomhet soort insect te determineren; datis immers bepalend voor de bestrij-dingsmethode.

1. VLOEIBAREINSECTICIDENEN INJECTIEBEHANDELINGENDe werking van insecticiden wordttoegelicht in Hoofdstuk 3: Deel 5 -Eigenhandig bestrijden – soms eenoplossing.

Kleine klopkeverVeelfirma'sbiedenvoordebestrijdingvan aantastingen in timmerwerk nogheel vaak vloeibare insecticiden aan,dierechtstreeksophethoutgesproeidworden.Vandaardetermoppervlakte-bestrijding. Ook de onbeschilderdedelenvangroteportiekaltarenwordendikwijls ingestreken met insecticide.Voorgevernisteofbeschilderdeopper-vlakken of kunstvoorwerpen zijninsecticiden absoluut af te raden. Zezullenweinigeffecthebbenomdatzealleen langs de gaatjes naar binnenkunnendringen.Ergerisdatdeverfla-genbeschadigdkunnenrakendoordesolventen in de insecticidenoplossingen dat het hout gaat zwellen, metschadealsgevolg.

Grote klopkeverDeaangetastehoutendeleninstrijkenof besproeien met een insecticideheefteenbeperkteffectomdat: de volwassen insecten vaak be-

staandeuitvliegopeningen,scheu-

renenhoutverbindingengebrui- kenomuithethouttekruipen; de bevruchte wijfjes opnieuw langs bestaande openingen naar binnen kruipen om hun eitjesteleggen.

Bij een ernstige aantasting zal eenoppervlaktebehandeling alleen nietvolstaan. Bij een injectiebehandelingdringt het insecticide dieper in hethout.Debalkenwordengeperforeerd,waarna er injectiepluggen ingebrachtworden waarlangs het insecticideonder druk ingespoten wordt. Langsde bestaande vraatgangen kan hetmiddelzichietsverderverspreiden.Bijgezond eikenhout verspreidt het zichonvoldoendeofraakthethoutslechtsplaatselijkverzadigd.Omdatdebalkenmechanisch beschadigd worden doorde perforaties, mag er alleen zeerplaatselijk geïnjecteerd worden, bij-voorbeeld nadat de aantasting metdetectiepapier zorgvuldig in kaartgebrachtwerd.

Eenoppervlaktebestrijdingalsaanvul-ling op een injectiebehandeling isalleenaanteradenalshetechtnodigis.Ookdenatuurlijkevijandenwordenimmersgedood,diedepopulatiemeehelpen beperken en een biologischevenwichtindehandkunnenwerken.Beschermde diersoorten zoals vleer-muizen en uilen, blijven evenmingespaard.Neemdenodigevoorzorgs-maatregelen!

INSECTENbEHEERSING DOOR EEN SpECIALIST

4

36insectenbeheersing door een speciaList

HuisboktorDe wijfjes van de huisboktor gebrui-keneenlangelegbooromdeeitjestotdiepinhethoutteleggen.Eenpreven-tieveoppervlaktebestrijdingheefthierdusweinigimpact.Eencuratievewel,omdatdelarvendichttegenhethout-oppervlak leven. Injecteren is alleennoodzakelijkbijzeerernstigaangetas-teonderdelen.Firma’s willen het aangetaste houtvaakwegstekenofafbijlen,omtecon-troleren of het hout nog voldoendedraagsterkteheeftenomtevermijdendat er bestrijdingsmiddel wordtgespotenopzwaaraangetast,groten-deels verpoederd hout. Maar dezepraktijkstaatmomenteelterdiscussie.

2. WARMTEBESTRIJDINGEN

Hete luchtEen heteluchtbestrijding kan ook deeitjesendelarventreffen.Hoehogerdetemperatuur,hoesnellerersterfteoptreedt.Demeesteuitvoerderswar-men het object geleidelijk op tot48-55°C, houden die temperatuur 24uur lang aan, en koelen het daarnaweergeleidelijkaf.Sensoreninhoutenblokken met dezelfde sectie als deaangetaste objecten, helpen hetopwarmingsproces te controleren.Ook het vochtgehalte moet de heletijdoppeilgehoudenworden,anderskanerschadeontstaanaandemateri-alen. Dat kan door de voorwerpenvacuüm te verpakken of door vochttoetevoegentijdenshetverwarmen.Dat blijkt voor veel uitvoerders eenprobleem.Indiencorrecttoegepast,isdezemethodegeschiktomaantastin-gen in onbeschilderd en ongevernist

hout te bestrijden zoals balken vaneendakstructuur,maarnietvoorvoor-werpen met verlijmingen. Om warm-teverliestevoorkomen,kanhetnuttigzijn om extra isolatie aan te brengenenopeningendichttemaken.Heteluchtbestrijding kan op verschil-lende manieren uitgevoerd worden.Wij beperken ons tot de meest cou-rante.

Mobiele heteluchtbestrijdingMobieleheteluchtbestrijdingisvooralgeschikt voor timmerwerk, construc-tiehout en molens. Met generatorenop propaangas wordt ter plaatsewarmeluchtgeproduceerddie ineenruimteofeententwordtgeblazen.Bijde verbranding van het propaangasontstaat een enorme waterdamppro-ductiediekanneerslaanofcondense-renopkouderevoorwerpen.Ook kan er een verwarmingstoestelbuiten het gebouw geplaatst wordenwaarbij, ofwel flexibele warmelucht-kanalentotopdetebehandelenplaatsgeleidworden,ofwelwarmevloeistofgetransporteerd wordt naar uitblaas-openingenindieruimte.Isoleerderuimteextraenverkieseenwarmeperiodevoordezemethode:deenergiekosten kunnen immers hoogoplopen!

WarmtekamerEen warmtekamer is vooral geschiktomaantastingeninkunstvoorwerpenuit organisch materiaal te bestrijden.De voorwerpen worden in een geïso-leerde ruimte geplaatst, waarin detemperatuur langzaam wordt opge-dreven en de relatieve vochtigheidondercontroleblijft.Inhetdepotvan


het Openluchtmuseum van Bokrijkworden onbeschilderde houten voor-werpen(zoalskarren,kasten)opdezemanier behandeld tegen houtboor-ders. Er bestaan ook mobiele kamersof containers, gemonteerd op eenvrachtwagen.

Microgolven en hogefrequentiegol-venDergelijke methoden steunen op hetprincipedatwatermoleculeninzowelhoutalslarvenzosnelgaanbewegendatzeopwarmen.Omdatlarvenmeervocht bevatten dan hout, warmen zemeer op. Droog hout wordt minderopgewarmddannathout.Nietzozeerde houttemperatuur is van belang,wel de temperatuur van de larven,maar die kan niet gemeten worden.Hetisuiteraardonmogelijkomalleendelarvenoptewarmen.Bestrijdingsmethoden met mobieletoestellenwordenmeerenmeertoe-gepast, en sinds kort zijn ze ook inVlaanderen commercieel beschikbaar.De ongecontroleerde opwarming eneengelijkmatigewarmteverdelingblij-ven de grootste hinderpalen. Dewarmte ontwikkelt zich zeer snel enniet lineair. Uitvoerders beweren datdemagnetronsstapsgewijs intestel-lenzijnnaareensteedshogervermo-gen. Tijdens de bestrijding zijn deoppervlaktetemperaturentecontrole-ren met een infraroodcamera, maareigenlijk zouden de temperaturen indekerngemetenmoetenworden.Net zoals bij de huishoudmagnetronmoeten metalen voorwerpen verme-den worden. Het is aanbevolen omtegelijkertijd met meerdere magne-tronsenzelfsmetisolatiemateriaalte

werken. Het snelle energietransport,dekortebestrijdingsduurendelokaletoepassingmakeneenbestrijdingmetmicrogolven geschikt voor onbeschil-derde balken, parket- of plankenvloe-ren of voor aangetast hout op onbe-reikbareplaatsen.Zekannietgebruiktwordenvoorbeschilderdeobjectenofobjecten waar verschillende materia-leninverwerktzijn.Hopelijk ontgroeien deze methodensnel het experimentele stadium enkunnenzeeenwaardigalternatiefbie-denvoorgiftigebegassing.

3. FUMIGATIEGASSEN

Niet-giftige bestrijdingenDe lucht die we inademen bestaatvoor78%uitstikstof(N2),voor21%uitzuurstof (O2) en voor 1 % uit gassenzoals argon en koolstofdioxide (CO2).Wijzigingen in deze samenstellingkunnen grote gevolgen hebben. Alshetzuurstofgehalteonderde1%daalt,zullenzoweldeeitjesendelarvenalsde insectenafsterven.Hierbijwordengeen giftige gassen toegevoegd, watde risico's op schade voor mens, dierenmaterialenbeperkt.

Zuurstofarme methode (anoxie) of stik-stofmethode (N2) voor grote objectenDe methode voor kleinere objectenhebbenwealtoegelicht.Bijgrotereobjecten–zoalsbeeldenofportiekaltaren–makenfirma'sofres-taurateurs gebruik van grotere lucht-bellenoftentenwaarindeluchtzuur-stofarmgemaaktwordtmetseparato-rendiezuurstofenstikstofvanelkaarscheiden. Omdat de stikstofconcen-tratiesteedshogerdan99%moetzijn


Bestrijding van een monumentaal portiekaltaar met stikstof.


en de bel nooit volledig luchtdicht is,wordt de lucht in de bel voortdurendgespoeldmetdrogestikstof.Dooreenoverdruk en ventielen blijft de zuur-stofarme lucht in de bel of tent. Hetzuurstofgehalte, de luchtvochtigheiden de temperatuur moeten perma-nent gecontroleerd worden. Zo nodigwordt met bevochtigers gedistilleerdwaterverneveldofstoomtoegevoegd.Ventilatoren voorkomen microklima-tenindebel.Stikstofiseengoedkoopeninertgasdatuiterstgeschiktisomkunstvoorwerpentebestrijden.Hetsuccesisafhankelijkvandelucht-dichtheid in de bel of tent en van debestrijdingsduur. Die bedraagt door-gaans4weken,maarkanverkortwor-den bij een hogere temperatuur eneen lagere relatieve vochtigheid. Ookmag de bestrijding niet onderbrokenworden,wataleensvoorvaltwegensdelichtegeluidsoverlast.

Bij grote objecten kunnen muren ofvloerenvaakeenvandewandenvor-men van de tent. De aansluiting tus-sendetentendevloerofwandmoetechter goed luchtdicht zijn. Ook dezemethodevergtheelveelenergie.

CO2 -bestrijdingBij een bestrijding met CO2 moet deconcentratie in de omgevingsluchtgroterzijndan60%.Zewordtvooraltoegepast in hersluitbare, luchtdichtebellen waarin bijvoorbeeld musealekunstvoorwerpen geplaatst worden.De behandeltijd is onder andereafhankelijk van de temperatuur enbedraagt 3 tot 5 weken bij 20°C. Devoorwaarden voor de luchtdichtheidvandebelzijnminderstriktzolangdeconcentratiemaarop60%blijft.OmdatCO2eendrooggas is,moetervaakbevochtigdwordenomscheureninhoutenvoorwerpentevoorkomen.

Anoxiekit voor het bestrijden van insectenaantasting in kleinere voorwerpen.


Giftige bestrijdingen Er bestaan tal van gassen om zowelvoorwerpen in containers als helegebouwen te behandelen. Tot voorkort was methylbromide een van demeestcourante,maarsinds2005isditgas verboden omdat het de ozonlaagaantast. Intussen hebben enkeleBelgischefirma’seenerkenningomtewerken met een vervanger, sulfuryl-fluoride(SFofVikane©).Ditiseenzeergiftiggasdatgoedinhethoutdringtenzowellarvenenpoppenalsvolwas-senkeversdoodt,maarnietdeeitjes.Om die te doden moet de doseringverhogen of de blootstellingstijd ver-lengen.SFmagalleengebruiktwordenineengasdicht afgesloten ruimte zoals eencontainer. Een probleem dus voormonumentale gebouwen, omdat erop historische zolders of kapruimtenmet ongeïsoleerde dakvlakken steedseen natuurlijke ventilatie heerst. Eenoplossingishethelegebouwintepak-ken in een gasdichte folie, of alleramen, deuren, ventilatiespleten enandere openingen af te dichten meteen speciale tape of zelfs polyu-rethaanschuimdatwelmoeilijktever-wijderenis.In NederlandwerdSFvoordebestrij-ding van rouwborden onlangs nega-tiefgeadviseerdomdathetveelmate-rialenenpigmentenkancorroderenofbeschadigen.4. INSECTICIDENEN DECONTAMINATIEErfgoed-enmonumentenzorgerswor-den meer en meer geconfronteerdmetsporenvanpesticidenuithetver-leden. We kunnen er dus maar beter

behoedzaam mee omspringen omonze nakomelingen een onplezierigeerfenistebesparen.

Vloeibare insecticiden: toegelaten of verboden?Monumentenwachters treffen opinspecties regelmatig spuitbussen offlessen met insecticiden aan die indoe-het-zelfzakenteverkrijgenzijn.Demeestezijnvanrecenteoorsprongendewerkzamestoffenwordenvolgensde huidige kennis en wetgeving welals schadelijk beschouwd, maar ookniet-professionelenkunnenzegebrui-kenalszedevoorschriftennalevenenvoorzorgsmaatregelen nemen.Dikwijls gaat het echter om oudereinsecticiden waarbij de verpakkingniet altijd de actieve bestanddelenvermeldt.Erwordenzelfsinsecticidengevonden die niet meer toegelatenzijn, zoals lindaan. Deze productenhorenuiteraardbijhetkleingevaarlijkafval.

Een bus met het extreem giftige lindaan.


Sporen van vroegere insecticiden: DDT, lindaan, PCP en arsenicumAfentoekomenwitteofdoorzichtigekristalletjesvoorophoutenoppervlak-ten zoals spanten of een bebording,maar ook al eens in een kast. Ze zijngoed te herkennen met een zaklampen door de dispersie van het licht.Schakel een toxicoloog in om uit temakenofhetomgiftigekristallenvanoudeinsecticidengaat,dieindejaren1950-1980 heel vaak gebruikt werdenophoutenstructuren.Vermijdelkcon-tactmetdezekristallen.Hangookeenwaarschuwing op als er sprake is vancontaminatie.DDTkanaanhetoppervlakuitkristal-liseren, eerst als witte aanslag en bijgrote hoeveelheden als kristallen.LindaanenPCPzijnvluchtigerenkun-nen in de ruimte verdampen zonderuit te kristalliseren. Onderzoek toontaandathetbloedbijbaby's,jongerenen volwassenen nog steeds eenafbraakproduct van het bestrijdings-middelDDTbevat,ookalisditallangverbodenindeWesterselanden.

Laat de kristallen altijd verwijderendoor een gespecialiseerde firma. Opzolderverdiepingen met vaste houtenstructuren, waar weinig mensenkomen, is het niet altijd noodzakelijkomzeteverwijderen.

Nietteverwarrenmet: kleine kristallen aan de onderzijde

van een dakbedekking of bebor-ding.Ineersteinstantiewordtdanaan lood- of zinkoxiden gedachtdiekunnenontstaandoorconden-satievocht,waardoorermetaaloxi-dengevormdworden;

zoutkristallen die vaak veel groterzijn en vooral voorkomen op eenminerale ondergrond zoals bak-steen, natuursteen en pleister-werk;

witte oppervlakteschimmels ophout, maar die hebben een pluis-ofkatoenachtiguitzicht.

Vooraletnografischeennatuurhistori-sche collecties werden destijds vaakbehandeld met arseenverbindingenom insectenvraat tegentegaan.Veelmusea worden dus meer en meergeconfronteerd met besmette kunst-voorwerpenenrisico'svoorhetperso-neel.Erzijnde laatste jarentalvanmanie-ren uitgeprobeerd om kunstvoorwer-penteontsmetten,doorzeoptewar-menendedampentefilteren.Ookbijeenwarmtebestrijdingkunnenerdusoudepesticidenvrijkomenofkristallenontstaan. Insectenwerende middelenzoals naftaleen dat in mottenbollenwerd verwerkt, worden bijvoorbeeldook nog teruggevonden in filters indepotkasten.Witte kristallen op hout: mogelijke sporen van vroe-

ger gebruik van DDT.


Insecten worden vaak als schade-lijk of vervelend ervaren of alsongediertebeschouwddatbestre-den moet worden. Het grote aan-bod van insectendodende midde-len in supermarkten is daar eenlevendbewijsvan.Indezebrochu-re ligt de klemtoon uitgesprokenopmaatregelenofingrependiedeschadevaninsectenaanonscultu-reelerfgoedkunnenvoorkomenofbeperken, zonder deze dodelijkeinsecticidentegebruiken.Elkinsectheeftenkelespecifiekeofzelfs unieke kenmerken, in diematedathetdoorheendeevolutiezijn eigen nuttige rol lijkt te heb-benverworvenineenecologiemeteen natuurlijk evenwicht. Helaas,insecten maken geen onderscheidtussen voor de mens waardelozeenwaardevolleobjecten.Bovendien speelt de mens vaakeen cruciale rol bij een aantastingdoorinsecten,wantmeestalisdieeen gevolg van onvoldoendeonderhoud en controle. Een lek-kendedakgootveroorzaaktschim-melsdiehoutetendeinsectenaan-trekken. Een lade met ongebruikttextiel vormt een ideale woon-plaatsvoormotten.Erfgoedbeheerders kunnen eenbelangrijke rol spelen bij de insec-tenbeheersing.Doorwaakzaamtezijn,kunnenzeaantastingenvoor-komenof indekiemsmoren.Ooknatuurlijkevijandenvanhouteten-deinsectenkunnenhelpenomeenaantastingtecontroleren.

Kennis van het gedrag van deinsecten en hun vijanden is nodigom goede maatregelen te treffenen bij overlast een geschiktebestrijdingsmethode te kiezen.Ecologische methoden die veiligzijnvoormensenmilieu,genietendevoorkeur.Inhetbelangvanlate-re generaties moeten we giftigestoffen vermijden. Omdat ookgebouwen en kunstvoorwerpenniet belast of beschadigd mogenworden, moeten we de voorkeurgevenaaneenniet-giftigebestrij-ding, die trouwens niet altijd deduursteoplossingis.Enomdateengeïntegreerde insectenbeheersingbestrijding kan voorkomen, bete-kent ze voor de beheerder op ter-mijnookeenkostenbesparing.

bESLUIT

Plaatsing van detectiepapier op een trekbalk.

43besLuit

LITERATUURLIjST

AN., Stichting vakopleiding Ongediertebestrijding, Nederlandse namen van de belangrijkste insekten en mijten in en om gebouwen,Wageningen,1990. BELMAIN, S.R. (e.a.), Deatchwatch beetle, Xestobium rufovillosum, in historical buildings: monitoring the pest and its predators,inEntomologia Experimentalis et Applicata,deel93,1999,p.97-104. BELMAIN,S.R.(e.a.),The death-watch beetle, Accommodated in all the best places, inPesticide Outlook,December2000,p.233-237. BINKER, G., Insektenfallen gegen Anobienbefall. Pheromone im Einsatz gegen Schädlinge in Museen und Kirchen,inRestauro6/96,p.400-405. BROKERHOF, A., Insecten en schimmels in textielcollecties, of liever uit textielcollecties in F. BOERSMA (ed.), Op de keper beschouwd. Handboek voor het behoud van textielcollecties,Amsterdam,2000,p.105-124. BROKERHOF,A.enVANZANEN,B.,Het loopt in de papieren, Geïntegreerde bestrijding van insecties in collecties,Amsterdam,InstituutCollectieNederland,2003. BROKERHOF,A.,Een witte waas, Nieuw contact met oude bestrijdingsmiddelen, inCr,jg.2,2001,p.20-27. CHINERY,M.,Nieuwe Insectengids,Tirion,Baarn,2003. HAVERMANS,J.enAZIZ,H.A.,Biociden in historische gebouwen. Een bedreiging voor gezonde werkomstandigheden?inCr,jg.8,2007,p.32-34. NOLDT,U.enMICHELS,H.,Holzschädlinge im Fokus. Alternative Massnahmen zur Erhaltung historischer Gebäude,MerkurVerlag,2007. OLSEN, L.-H. en SUNESEN, J., Les petits animaux des jardins et de maisons, DelachauxenNiestlé,Paris,2006. PINNIGER, D., Pest Management in Museums, Archives and Historic Houses, London,2001. PINNIGER, D. en RUMBALL, N., Use of temperature to control an infestation of biscuit or drugstore beetle Stegobium paniceum (L.) (Coleoptera: Anobidae) in a large economic botany collection,inCollection Forum,2003,p.50-58. STRANG,T.,Preventing Infestations, Control Strategies and Detection Methods, in CCI Notes 3/1,CanadianConservationInstitute,1996. UNGER,A.,SCHNIEWIND,A.P.enUNGER,W.,Conservation of Wood Artifacts, A Handbook,Springer,Berlin,2001. VAN DE VEN, H., Vol gas, in Nieuwsbrief nr. 1, Rijksdienst voor Archeologie, CultuurlandschapenMonumenten,Zeist,2009,p.20-21. VAN DE VEN, H., Insecten in hout, brochure Techniek nr. 22, Rijksdienst voor Archeologie,CultuurlandschapenMonumenten,Zeist,2007.

44LiteratuurLi jst

COLOfON

Eerstedruk Tekst AndriesDeknopper Eindredactie MarijkeHoflack Coördinatie AnoukStulens Lay-out DrukkerijLeën,Hasselt Foto's© AndriesDeknopper,TomBogaerts, ChrisForget(MonumentenwachtVlaams-Brabant), BrechtLagae(MonumentenwachtWest-Vlaanderen)

Herkomstvandeoverigefoto's©: Anobium punctatum, Stegobium paniceum, Ptinus fur: Siga Korynetes caeruleus, Reduvius personatus, Tinea pellionella- larve, Osmia cornuta, biotoop metselbijen: www.entomart.be Opilo mollis:TiloHaustein Euophryum confine:FrankKöhler,www.koleopterologie.de Attagenus pellio, Attagenus pellio - larve, Dermestes lardarius, Dermestes lardarius – larve, Thermobia domestica, Lepisma saccharina, Thaumatomyia notata: JarmoHolopainen Pscoptera- Stofluis:BerndHofmann Tineola bisselliella:OlafLeillinger Anthrenus verbasci:ChristophBenisch,www.kerbtier.de Tinea pellionella:Sarefo Ctenolepisma lineata:SebastianStabinger Anoxiekit, CO2 -methode:LeonSmets

Metdankaan: VeerleMeul:AdviseurInterieur Monumentenwacht Vlaanderen TanyaBourgeois,EvaSchoeters,SienGodderis: Monumentenwachters-interieur AgnesBrokerhof:Senioronderzoeker Instituut Collectie Nederland HuubvandeVen:OnderzoekerInstandhoudings- technologie:Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Nederland LeonSmets:Consulentbehoudenbeheer FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed

45coLofon

COLOfON

JérômeConstant: Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuur- wetenschappen ErikMüller:Hoofdmonumentenwachter Monumentenwacht Antwerpen HarrieSchuit:Specialisthistorischeinterieurs Monumentenwacht Noord-Brabant Prof.JohanBillenenProf.TomWenseleers: Laboratorium voor Entomologie, Dept. Biologie, Zoologisch Instituut, K.U.Leuven MarijkeNol:administratiefmedewerker Monumentenwacht Vlaams-Brabant RobertTimmermansenMarkRacquet: Abdijkerk Grimbergen LuceDewit: Paridaensinstituut Leuven

Verantwoordelijkeuitgever:LucVerpoest Wettelijkdepot: D/2010/10.191/2 Metdesteunvande5VlaamseProvincies MetdesteunvandeVlaamseOverheid

©MonumentenwachtVlaanderenvzw,december,2010

46coLofon

ADRESSEN

UvindteenMonumentenwachtvereniginginelkeprovincie.DaarnaastzorgtMonumentenwachtVlaanderenvzwvoorondersteuningencoördinatie.

MonumentenwachtProvincieAntwerpenvzw Turnhoutsebaan232 | 2100Antwerpen(Deurne) T+3233605234 | F +3233605236 | E [email protected]

MonumentenwachtLimburgvzw Willekensmolenstraat140 | 3500Hasselt T+3211237590 | F +3211237595 | E [email protected]

MonumentenwachtOost-Vlaanderenvzw Directieensecretariaat W.Wilsonplein2 | 9000Gent | T+3292677273 | F +3292677298 Inspectiedienst Abdisstraat2 | 9000Gent | T+3292341855 E [email protected]

MonumentenwachtVarenderfgoed Provincialesite–ScheepswervenBaasrode Sint-Ursmarusstraat141 | 9200Baasrode T+3292341855 | E [email protected]

MonumentenwachtVlaams-Brabantvzw Gemeenteplein5 | 3010Leuven(Kessel-Lo) T+3216319750 | F +3216319758 | E [email protected]

MonumentenwachtWest-Vlaanderenvzw KoningLeopoldIII-laan31 | 8200Brugge(Sint-Andries) T+3250403136 | F +3250403458 | E [email protected]

MonumentenwachtVlaanderenvzw Erfgoedhuis'DenWolsack' OudeBeurs27 | 2000Antwerpen T+3232122950 | F +3232122951 [email protected] | www.monumentenwacht.be

47adressen

48

onderhoud Van houten buitenschrijnwerK

download pdf (1.91 MB)

Documents

Transcript of download pdf (1.91 MB)