Doorbreken van pijn- en Doorbreken van pijn- en stresspatronenstresspatronen leren kijken leren kijken met nieuwe ogenmet nieuwe ogen

maart 2014maart 2014

John van der Meij John van der Meij Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en

Therapie (Oegstgeest) Therapie (Oegstgeest) Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen

(Haarlem)(Haarlem)

Waar bent u?Waar bent u?

Waar bent u?Waar bent u?

Hier bevindt u zich.

Resultaat behandelingResultaat behandelingNorcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions Norcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)

Werkrelatiefactoren 85 %- therapeutkenmerken- patiëntkenmerken- therapeutische relatie

Methode/ technieken 15 %

Voor je patronen kunt doorbreken zal je ze eerst moeten leren kennen en aanvaarden.Bij jezelf en je patiënt (Interpersoonlijke Neurobiologie)

DEZE PATIENT KAN IK WEL AAN..

IK VOEL ME WAT ONZEKER

ZE VINDTVAST DAT IK

ME AANSTEL…

HET ISZEKER

PSYCHISCH…

WAT EEN VERVELEND

MENS….WAT KIJKT ZE BOOS..

Reflectieve vaardigheden?Reflectieve vaardigheden?

Kennen van de Kennen van de eigen automatische eigen automatische patronen en de patronen en de reflectie hieropreflectie hierop

Emotionele en reflectieve Emotionele en reflectieve vaardigheden zijn onontbeerlijk in de vaardigheden zijn onontbeerlijk in de zorgzorg

Murison,B, et all; Cognitive expertise, emotional Murison,B, et all; Cognitive expertise, emotional development development and reflective cpacity; The Journal of Pain 9 and reflective cpacity; The Journal of Pain 9 ( 2008)( 2008)• Ruim 30% van de patiënten met Ruim 30% van de patiënten met

pijnklachten zijn ontevreden over de pijnklachten zijn ontevreden over de wijze van communiceren en de mate van wijze van communiceren en de mate van empathieempathie

• De drie competenties: cognitief, De drie competenties: cognitief, emotioneel en reflectief dienen emotioneel en reflectief dienen ontwikkeld te zijn wil men adequaat met ontwikkeld te zijn wil men adequaat met de patiënt en zijn klacht kunnen omgaande patiënt en zijn klacht kunnen omgaan

Somatische Somatische bestempelingshypothesebestempelingshypothese

Damasio, 2011Damasio, 2011

prettig gevoelEerdere ervaring:

onprettig gevoel

Complexe keuze….> pijlsnel gevoel van goed/ niet goed

situatieOrbito frontale

Cortex

Opvattingen over ziekzijn/ pijn of Opvattingen over ziekzijn/ pijn of hulpverlener-patiënt rollen hebben hulpverlener-patiënt rollen hebben sterke invloed.sterke invloed.

Doel synchronisatie

ReflecterenReflecterenBoyatzis,R et all: Coaching can work, but doesn’t always, 2004Boyatzis,R et all: Coaching can work, but doesn’t always, 2004

REFLECTIECIRKEL

Ijsbergmodel van McClellandIjsbergmodel van McClelland

PIJN STRESS

Kenmerken“Brainwise” Kenmerken“Brainwise” therapeutentherapeuten Beïng a brain-wise Beïng a brain-wise therapist, Bonnie Badenoch, 2008therapist, Bonnie Badenoch, 2008

1)1) Doet zijn voordeel met kennis vh breinDoet zijn voordeel met kennis vh brein2)2) Heeft ontvankelijk zenuwst. (Stand 1)Heeft ontvankelijk zenuwst. (Stand 1)3)3) Maakt contact met zichzelf en anderenMaakt contact met zichzelf en anderen4)4) Kan met pijn/stress omgaanKan met pijn/stress omgaan5)5) Kan op zichzelf reflecterenKan op zichzelf reflecteren6)6) Is zich bewust van automatische pilootIs zich bewust van automatische piloot

DE HARDWAREDE HARDWARE

EMPOWERMENTEMPOWERMENTHEB KENNIS VAN HEB KENNIS VAN HET BREIN HET BREIN

KENNIS VAN HET KENNIS VAN HET BREINBREIN

HOE ZET JE HET IN VOOR HOE ZET JE HET IN VOOR JE EIGEN ONTWIKKELING JE EIGEN ONTWIKKELING EN/OF NAAR JE PATIENT?EN/OF NAAR JE PATIENT?

Kennis van werking brein kan Kennis van werking brein kan leerresultaten langdurig leerresultaten langdurig beïnvloedenbeïnvloeden- liggen je basiskwaliteiten vast? ( fixed - liggen je basiskwaliteiten vast? ( fixed mindset)mindset)- kun je leren van tegenslagen? ( growth - kun je leren van tegenslagen? ( growth mindset)mindset)

Carol Dweck, Mindset 2006Carol Dweck, Mindset 2006

In organisaties wordt de heersende ‘mindset’ overgenomen

Waar hebben we het over…..Waar hebben we het over…..

Brein; ongeveer 3 pond..Brein; ongeveer 3 pond..

Brain in the palm of your handBrain in the palm of your hand

De drie lagen van het BreinDe drie lagen van het BreinHet gelaagde brein; Martin Appelo, 2011Het gelaagde brein; Martin Appelo, 2011

“Het is (on)verantwoord”

“Ik vind het gewoon (niet) lekker” “Ik ben het (niet) zo gewend”

Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t zo zo gewend is…gewend is…

ReptielenbreinOverleven

Geen woordenGeen gevoel

Nieuwe reacties:via klassieke conditionering

Het limbische brein; als iets lekker Het limbische brein; als iets lekker voelt voelt gaan we ermee door gaan we ermee door

Limbische BreinReacties aangeboren en

deels aangeleerd

Nieuwe reacties :via operante onditionering

Limbische Brein;Handelt op principe van

beloning en straf

Geen woorden

Emoties spelen altijd rol

Neocortex: verantwoord ?Neocortex: verantwoord ?

Corticale BreinWe denken na en geven

woorden aan dat wat gebeurt

Geen belang bij directe behoeftenbevrediging

We doen dingen passend bij principes en overtuigingen

Nieuwe reacties: via redeneren

The ‘low’ road or ‘high’ road?The ‘low’ road or ‘high’ road?

Hoe bedreigender of bekender; Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routehoe korter de route

Geen goede communicatie tussen Geen goede communicatie tussen rationele brein(vingers) en limbische rationele brein(vingers) en limbische brein (duimbrein (duim))

Silhouet illusieSilhouet illusieWelke kant draait de danseres op?Welke kant draait de danseres op?

Nobuyuki KayaharaNobuyuki Kayahara

CHRONISCHE CHRONISCHE PIJN PIJN

IN HET BREININ HET BREIN

Casus Claire (34 jaar)Casus Claire (34 jaar)pijn in haar nek/ schouder tgv pijn in haar nek/ schouder tgv een aanrijding 3 jaar geledeneen aanrijding 3 jaar geleden

pijncentrum

Noxe

Nociceptie

Bottom-up benadering pijn weefsel-georiënteerd

Gate ControlGate Controlwelke processen in het brein zetten de poort dicht, welke processen in het brein zetten de poort dicht, open of open of wijd open? wijd open?

Voelen:

Open: Klacht-

gerelateerde

angstDicht: Plezier

Denken:

Open: Veel aandacht klachten

CatastroferenDicht: Afleiding

Doen: Open: beweging vermijden

Dicht: actief zijn Melzack and Wall ( 1965)

Nociceptie # PijnNociceptie # Pijn

Geen 1-op-1 relatieGeen 1-op-1 relatieweefselschadeweefselschade

(ongelukkig, maar goedbedoeld diagram)

Pijn in neurowetenschappelijk perspectief

B. van Cranenburgh, 2009

Top-down benadering onbegrepen pijn Top-down benadering onbegrepen pijn BBreingerelateerde factorenreingerelateerde factoren

sensitisatie,cognities, emoties, aandacht, stress, sensitisatie,cognities, emoties, aandacht, stress, contextcontext

Spring in het brein van je patiënt….Kies een “centrale aanpak”

No brain, no pain

Het zenuwstelsel “leert” Het zenuwstelsel “leert” gevoeliger gevoeliger te te wordenwordenGeneralised muscular hyperalgesia in Generalised muscular hyperalgesia in chronic whiplash syndrome. M.Johansen et chronic whiplash syndrome. M.Johansen et al., Pain, 1999,al., Pain, 1999,

PET-scan chronische PET-scan chronische rugklachtenrugklachten “ “neuroplasticiteit en neuroplasticiteit en reorganisatie”reorganisatie”

Sensorische cortex“landkaart”veranderd

Thalamus“landkaart”van rug vergroot Prefrontale

cortexminder grijze stof

Amygdalaactiviteittoegenomen

Uitleg aan patiëntUitleg aan patiënt

Kennis over pijn beïnvloedt de Kennis over pijn beïnvloedt de manier waarop u pijn beleeftmanier waarop u pijn beleeft• Wees gerustgesteld door het feit dat er geen Wees gerustgesteld door het feit dat er geen

beschadiging aan uw lichaam isbeschadiging aan uw lichaam is• Ga voor uzelf na wanneer uw klachten verergerenGa voor uzelf na wanneer uw klachten verergeren• Probeer uw aandacht te verplaatsenProbeer uw aandacht te verplaatsen• Zoek een balans in uw activiteitenZoek een balans in uw activiteiten• Probeer binnen uw eigen mogelijkheden zo veel Probeer binnen uw eigen mogelijkheden zo veel

mogelijk te bewegenmogelijk te bewegen• Negatieve gedachten en stress kunnen de pijn Negatieve gedachten en stress kunnen de pijn

onderhoudenonderhouden• Stress kan verminderen door te leren ontspannenStress kan verminderen door te leren ontspannen

ZIT HET PROBLEEM DAAR ZIT HET PROBLEEM DAAR WAAR JE HET VOELT WAAR JE HET VOELT (LICHAAM)(LICHAAM) OFOF

DAAR WAARMEE JE DAAR WAARMEE JE VOELT VOELT (BREIN) ?(BREIN) ?

Hoopgevende Hoopgevende ontwikkelingenontwikkelingen neurowetenschappenneurowetenschappen

Effectiviteit in communicatie tussen Effectiviteit in communicatie tussen netwerken neemt af bij chronische pijnnetwerken neemt af bij chronische pijn

CJ Star; The Journal of Neuroscience, CJ Star; The Journal of Neuroscience, 20102010 Bilaterale activiteit Insula

Verschuiving weg van Insula

Het emotionele circuit gaat Het emotionele circuit gaat “rondzingen”“rondzingen”

Prefrontale

Cortex

Cingula Cortex

Amygdala-

- +

+

Chronisch neuraal Chronisch neuraal pijnnetwerkpijnnetwerk

falende inhibitiefalende inhibitie

amygdala

cingulaprefrontale schors

Het “rustbrein” Het “rustbrein” (default mode network) (default mode network)

in rust zijn de sociale circuits in het brein heel in rust zijn de sociale circuits in het brein heel actiefactief

People who suffer chronic pain have constant brain activity in areas of the brain that would normally be at rest

Rustbrein actief tijdens “niets doen”

Wat gebeurt er? Wat gebeurt er?

Wat gebeurt er?

Het verleden herinneren en over toekomst denken

Zelf-projektie

Anatomie van het brein bij chronische pijn is Anatomie van het brein bij chronische pijn is abnormaalabnormaalBrain regional gray matter decreases in a number of chronic pain conditions. (A) Bilateral dorsolateral Brain regional gray matter decreases in a number of chronic pain conditions. (A) Bilateral dorsolateral prefrontal cortex and unilateral thalamic gray matter decreasesprefrontal cortex and unilateral thalamic gray matter decreasesin chronic back pain, (B) Insula and cingulate cortex gray matter decreases in irritable bowel syndrome, in chronic back pain, (B) Insula and cingulate cortex gray matter decreases in irritable bowel syndrome, from. Multiple brain regions show decrease gray matterfrom. Multiple brain regions show decrease gray matterdensity in (C) fibromyalgia, and in (D) tension headachedensity in (C) fibromyalgia, and in (D) tension headache

A.V. Apkarian et al. / PAIN" 152 (2011) S49–S64

Altered cerebral response to noxious heat stimulation in patients with somatoform pain disorder

H. Gündel et all; Pain Vol 137, 2008, Pages 413–421

… Patiënten met een somatoforme pijnstoornis verwerken de emotionele dimensie van pijn sterker …

•EN ZO IS PIJN SLECHTS PIJNEN ZO IS PIJN SLECHTS PIJN•TENZIJ JE HAAR WEERSTAATTENZIJ JE HAAR WEERSTAAT

• DAN WORDT HET EEN KWELLINGDAN WORDT HET EEN KWELLINGI CHINGI CHING

Regen is slechts regen,dat is nog geen slecht weer…

En zo is pijn slechts pijntenzij je haar weerstaat dan wordt het lijden…

I Ching

PijnpatronenPijnpatronenMeeus, M. & Nijs, J. (2007). Central sensitization: a biopsychosocial Meeus, M. & Nijs, J. (2007). Central sensitization: a biopsychosocial explanation for chronic widespread pain in patients with fi bromyalgia explanation for chronic widespread pain in patients with fi bromyalgia and chronic fatigue syndrome. and chronic fatigue syndrome. Clinical Rheumatology, 26 , 465-473.Clinical Rheumatology, 26 , 465-473.

• Bij chronische pijn zijn er per definitie al lange tijd pijnklachten; Bij chronische pijn zijn er per definitie al lange tijd pijnklachten; als er sprake was van een beschadiging was deze allang als er sprake was van een beschadiging was deze allang hersteld.hersteld.

• De pijn verandert vaak van plaats.De pijn verandert vaak van plaats.• De mate van pijn kan erg wisselen soms per dag, soms per De mate van pijn kan erg wisselen soms per dag, soms per

uur.uur.• De pijn kan in de loop van de tijd op wisselende plaatsen in het De pijn kan in de loop van de tijd op wisselende plaatsen in het

lichaam aanwezig zijn.lichaam aanwezig zijn.• Al bij hele lichte prikkels, die normaal gesproken niet pijnlijk Al bij hele lichte prikkels, die normaal gesproken niet pijnlijk

zijn, zoals bewegen of aanraken kan pijn ontstaan. Pijn kan zijn, zoals bewegen of aanraken kan pijn ontstaan. Pijn kan zelfs spontaan bestaan, zonder letsel of activiteit.zelfs spontaan bestaan, zonder letsel of activiteit.

En ook…Mentale Patronen

• Negatieve emoties ( neerslachtig, boos, machteloos of verdrietig).

• Angst (om te bewegen, voor pijn of voor een ernstige ziekte).

• In gevecht zijn met de pijn• Stress (niet kunnen voldoen aan diverse eisen)• Overbelasting (teveel tegelijk willen, teveel achter

elkaar plannen, altijd voor anderen klaarstaan of altijd doorgaan tot iets af is).

EN NU DUS DEZE PATRONEN EN NU DUS DEZE PATRONEN DOORBREKEN…DOORBREKEN…

KAN DAT WEL?KAN DAT WEL?

EN HOE DAN..?EN HOE DAN..?

GAAT HET ALLEEN OVER DE PATIËNT,GAAT HET ALLEEN OVER DE PATIËNT,OF OOK OVER MIJZELF ALS BEHANDELAAR?OF OOK OVER MIJZELF ALS BEHANDELAAR?

PAIN IS PAIN IS INEVITABLE.INEVITABLE.

SUFFERING IS SUFFERING IS OPTIONAL.OPTIONAL.

Dalai LamaDalai Lama

Verschil tussen pijn en lijdenVerschil tussen pijn en lijden Pain-Topics.orgNews/Research; Updates; june Pain-Topics.orgNews/Research; Updates; june 20102010

PIJNVerwerking nociceptie

LIJDENBreinregio’s voor emotie en zelf-evaluatie

Pijn als “passief” fenomeenPijn als “passief” fenomeen

(Dreigende)schade

Pijn

Pijn als “actief” Pijn als “actief” fenomeenfenomeengedachten en emoties hebben een gedachten en emoties hebben een grote impact op intensiteit pijn en het grote impact op intensiteit pijn en het lijdenlijden

Informatie uit lichaam Pijn

MIND

Gedachten Emoties

Primary suffering ( 1Primary suffering ( 1ee pijl) pijl)

(Dreigende)schade

De actueleonplezierige sensaties in het lichaam

Secondary suffering (2Secondary suffering (2ee pijl) pijl)gedachten, emoties, gevoelens en gedachten, emoties, gevoelens en herinneringen gassocieerd met pijnherinneringen gassocieerd met pijn

Informatie uit lichaam Pijn

MIND STRESSBEZORGDHEID

DEPRESSIEVERMOEIDHEID

Secundair lijden zichtbaar in MRI van Claire tgv krachtige Secundair lijden zichtbaar in MRI van Claire tgv krachtige negatieve emoties, die haar lichaam voorbereiden om pijn en negatieve emoties, die haar lichaam voorbereiden om pijn en intens te ervarenintens te ervaren

Course and Prognosis of back pain in primary care: The Course and Prognosis of back pain in primary care: The epidemiological perspective EditorialPain epidemiological perspective EditorialPain

122 (2006) 122 (2006)

Krachtige negatieve emotiesbezorgdheid,, angst, boosheid, depressie, vermoeidheid

Is het omgekeerde ook waar?

A thousand Names for JoyA thousand Names for JoyByron KatieByron Katie

Al het lijden is verwarring.Al het lijden is verwarring.Verwarring is je verzetten tegen wat is.Verwarring is je verzetten tegen wat is.Als je volmaakt helder bent, is wat er Als je volmaakt helder bent, is wat er

is wat je wilt.is wat je wilt.Dus als je iets anders wilt dan wat er Dus als je iets anders wilt dan wat er

is,is,Kun je weten dat je verward bent.Kun je weten dat je verward bent.

Normaliseren van het Normaliseren van het pijnsysteempijnsysteem

Mentale Factoren

OVERTUIGINGENOVERTUIGINGEN

De werking van het brein bij het De werking van het brein bij het werken vanuit overtuigingenwerken vanuit overtuigingen

Boyatzis,R et all: Coaching can work, but doesn’t Boyatzis,R et all: Coaching can work, but doesn’t always, 2004always, 2004

REFLECTIECIRKEL

Overtuigingen zijn oordelen en Overtuigingen zijn oordelen en evaluaties over onszelf, anderen en de evaluaties over onszelf, anderen en de wereld om ons heenwereld om ons heen

Vaak gaan overtuigingen gepaard met Vaak gaan overtuigingen gepaard met fysiologische reacties (hartslag, fysiologische reacties (hartslag, zweten,etc)zweten,etc)

Dieperliggende overtuigingen zijn frequent herhaalde processen in dit brein

Hoe zijn jouw overtuigingen?Hoe zijn jouw overtuigingen?Belemmerend of stimulerend?Belemmerend of stimulerend?

• Ik moet goed presteren, anders ben Ik moet goed presteren, anders ben ik niet professioneelik niet professioneel

• Deze slechte samenwerking is mij Deze slechte samenwerking is mij overkomen. Ik kan er niets aan doen overkomen. Ik kan er niets aan doen om mijn gevoel en gedrag te om mijn gevoel en gedrag te beïnvloedenbeïnvloeden

Stand 2 Stand 2 ( sympatisch zennuwstelsel ( sympatisch zennuwstelsel actief)actief)

Negative Emotional Attractors Negative Emotional Attractors

overtuigingovertuigingeiseisniet aan voldoenniet aan voldoenneg. emoties actiefneg. emoties actieffysieke spanningfysieke spanningstand 2 zenuwstelselstand 2 zenuwstelseloverlevingsreactieoverlevingsreactieniet snel te veranderenniet snel te veranderen

Belemmerende overtuigingen zijn te Belemmerende overtuigingen zijn te veranderen door gebruik te maken van veranderen door gebruik te maken van drijfveren en eigen krachtdrijfveren en eigen kracht

Positive Emotional AttractorsPositive Emotional Attractorsmaak gebruik van drijfveren en eigen maak gebruik van drijfveren en eigen krachtkrachtWaar sta ik voor? Wie wil ik zijn? Waar sta ik voor? Wie wil ik zijn?

stel andere vragenstel andere vragenactiveer pos.emotiesactiveer pos.emotiesPEA geeft fysiol PEA geeft fysiol reactiesreactiesstimulering stimulering parasymp.parasymp.stand 1stand 1creativiteit stijgtcreativiteit stijgt

OPLOSSINGSGERICHT OPLOSSINGSGERICHT WERK WERK

Het verleden met problemen Het verleden met problemen

Focussen op oplossingen geeft Focussen op oplossingen geeft energie in ons breinenergie in ons brein

Stap uit het patroon, stel Stap uit het patroon, stel oplossingsgerichte vragenoplossingsgerichte vragen Frederike Frederike Bannink; oplossingsgerichte vragen, 2006Bannink; oplossingsgerichte vragen, 2006

Probleem-gericht

Oplossings-gericht

De manier waarop je aandacht schenkt stuurt het neuronale afvuurproces heel specifiek

Probleemoplossen vooral in Probleemoplossen vooral in Rechter HemisfeerRechter Hemisfeer

Mark Jung-Beeman, PLoS Biology, Mark Jung-Beeman, PLoS Biology, 20092009

Neural activity when people Neural activity when people solve verbal problems with solve verbal problems with insightinsight

De AH…

Normaliseren van het Normaliseren van het pijnsysteempijnsysteem

Mentale Factoren

STRESSSTRESS

Je bewust zijn van je innerlijke Je bewust zijn van je innerlijke toestanden, en het hanteren toestanden, en het hanteren ervanervan

Zelfbeheersing

Het centrale gebied voor zelfregulering is de Prefrontale Cortex

Prefrontale schors

Amygdala

Dorsolaterale Prefrontale Cortex

Remt

Cognitieve controleAandachtBesluitvormingRedenerenFlexibel reageren

Emotioneel ongemakWoedeImpulsiviteitAngst

Krachtige rem PFC betekent meer beslissingsruimte….

Amygdala: hersenradar voor gevaar en Amygdala: hersenradar voor gevaar en dreigingdreigingRechtsRechts: emotioneel zelfbewustzijn; : emotioneel zelfbewustzijn; bewust van je eigen gevoelens en ze bewust van je eigen gevoelens en ze begrijpenbegrijpen

Linker AmygdalaRechter amygdala

Neemt Amygdala het gezag over in de hersenen?

Ben je van streek dan veel activiteit Ben je van streek dan veel activiteit van R. Amygdala in combinatie met R. van R. Amygdala in combinatie met R. PFCPFC Davidson, RJ; Emotion and affective Davidson, RJ; Emotion and affective style, 1992style, 1992

Nadeel:Nadeel:Quick and DirtyQuick and Dirty

Veel foutenVeel fouten

““Gevaren” zijn Gevaren” zijn symbolischsymbolisch

Rechter Amygdala STRESS AS

Gestoord tijdens je werkGestoord tijdens je werk

I) Iemand die zich afgewezen of I) Iemand die zich afgewezen of “bedreigd” voelt door zijn meerdere.“bedreigd” voelt door zijn meerdere.Er ontstaat een cascade van Er ontstaat een cascade van ‘neurochemicals’‘neurochemicals’

Cortisol en adrenaline

Er ontstaat een soort “cortisolbad” vooral Er ontstaat een soort “cortisolbad” vooral in Prefrontale cortex en Hippocampusin Prefrontale cortex en Hippocampus

CORTISOL

CORTISOL

LerenCognitieGeheugen

Cortisol verdwijnt niet snel: 13- 26 uur…

II) Gaat angst of stress door dan II) Gaat angst of stress door dan ontstaat een ‘amygdala hijack’ontstaat een ‘amygdala hijack’

Prolonged state of fear

III) Wat “sluit” in het brein zijn III) Wat “sluit” in het brein zijn systemen:systemen:1) voor opbouw vertrouwen1) voor opbouw vertrouwen2) voor afstemmen en empathie2) voor afstemmen en empathie3) voor helder denken en probleem oplossen3) voor helder denken en probleem oplossen

3)OrbitofrontaleCortex

1) Nc Accumbens

2)Spiegelneuronen

Algemeen patroon bij het uitvoeren Algemeen patroon bij het uitvoeren van taken onder oplopende spanning van taken onder oplopende spanning Mobbs, 2009Mobbs, 2009

Hoe voorkom je dat je “neuronaal afzakt?Hoe voorkom je dat je “neuronaal afzakt?

1 2

3

Analyse, nadenkenweloverwogen handelen

Tijd verstrijktopschietenOnrustBesluiten op basis van emoties

Deadline PaniekerigOverlevingssprong in ‘t duister

Bij overactief worden lagere breindelen worden er steeds meer fouten gemaakt

Hoopgevende Hoopgevende ontwikkelingen…. ontwikkelingen….

NEUROPLASTICITEITNEUROPLASTICITEIT

Experience shapes the brainExperience shapes the brain

Het verschil tussen een professional en Het verschil tussen een professional en een nieuweling is een model. Het een nieuweling is een model. Het uitermate krachtgevende model is uitermate krachtgevende model is “weten hoe je brein werkt” “weten hoe je brein werkt”

Evian Gordon, Brain Revolution; Evian Gordon, Brain Revolution; 20092009

YOU CAN USE YOUR MIND TO YOU CAN USE YOUR MIND TO CHANGE YOUR BRAIN, FOR THE CHANGE YOUR BRAIN, FOR THE BETTER…BETTER…

Self-directed neuroplasticitySelf-directed neuroplasticity

Waar richt je je aandacht op?- gedoe; twijfel?- dankbaarheid; kwaliteiten?

Plasticiteit in je breinPlasticiteit in je breinhttp://www.youtube.com/wahttp://www.youtube.com/watch?v=JismoWKknZ4tch?v=JismoWKknZ4

Neuroplasticiteit: na “goede” Neuroplasticiteit: na “goede” behandeling blijken breinprocessen bij behandeling blijken breinprocessen bij chronische pijn reversibelchronische pijn reversibel

A.V. Apkarian et al. / PAIN" 152 (2011) S49–S64Evidence for brain gray matter density recovery with cessation of chronic pain.

Hoopgevende Hoopgevende ontwikkelingen…. ontwikkelingen….

PIJN EDUCATIEPIJN EDUCATIE

Chronisch pijn Chronisch pijn educatie patiënten; verminder de educatie patiënten; verminder de

“dreigwaarde”“dreigwaarde”• Lorimer MoselyLorimer Mosely

Pijn en het Pijn en het breinbreinvoorlichtingsmodulevoorlichtingsmodule

Annemarieke Fleming,Gezondheidszorgpsycholoog BIG

Conceptive change theoryConceptive change theory• Mensen leren (‘Mensen leren (‘change their minds’ change their minds’ ) het beste ) het beste

wanneer hun limbische systeem wordt wanneer hun limbische systeem wordt geprikkeldgeprikkeld

• Stof dient daarom op een Stof dient daarom op een entertainende - entertainende - aantrekkelijke, boeiende, creatieve en aantrekkelijke, boeiende, creatieve en begrijpelijke - begrijpelijke - maniermanier te worden aangeboden, te worden aangeboden, liefst met eigen voorbeeldenliefst met eigen voorbeelden

Hoopgevende ontwikkelingen…. Hoopgevende ontwikkelingen….

DE THERAPEUTISCHE DE THERAPEUTISCHE RELATIE RELATIE

DEZE PATIENT KAN IK WEL AAN..

IK VOEL ME WAT ONZEKER

ZE VINDTVAST DAT IK

ME AANSTEL…

HET ISZEKER

PSYCHISCH…

WAT EEN VERVELEND

MENS….WAT KIJKT ZE BOOS..

De therapeutische situatieDe therapeutische situatie

Veiligheid/vertrouwen

Placebo/nocebo effect

Verbondenheid

‘Goede voorbeeld’

Resultaat behandelingResultaat behandelingNorcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions Norcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)

Werkrelatiefactoren 85 %- therapeutkenmerken- patiëntkenmerken

Methode/ technieken 15 %

““empirically validated psychotherapists, rather than empirically validated psychotherapists, rather than empirically supported treatment” empirically supported treatment”

(Lambert and Ogles 2004)(Lambert and Ogles 2004)

Emotionele en reflectieve Emotionele en reflectieve vaardigheden zijn onontbeerlijk in de vaardigheden zijn onontbeerlijk in de zorgzorg

Murison,B, et all; Cognitive expertise, emotional Murison,B, et all; Cognitive expertise, emotional development development and reflective cpacity; The Journal of Pain 9 and reflective cpacity; The Journal of Pain 9 ( 2008)( 2008)• Ruim 30% van de patiënten met Ruim 30% van de patiënten met

pijnklachten zijn ontevreden over de pijnklachten zijn ontevreden over de wijze van communiceren en de mate van wijze van communiceren en de mate van empathieempathie

• De drie competenties: cognitief, De drie competenties: cognitief, emotioneel en reflectief dienen emotioneel en reflectief dienen ontwikkeld te zijn wil men adequaat met ontwikkeld te zijn wil men adequaat met de patiënt en zijn klacht kunnen omgaande patiënt en zijn klacht kunnen omgaan

Sharing pain and relief: neural Sharing pain and relief: neural correlates of physicians during correlates of physicians during treatment of patientstreatment of patientsKB Jensen et all .Molecular Psychiatry (2013), 1–7KB Jensen et all .Molecular Psychiatry (2013), 1–7

Patiënt- behandelaar interacties dragen significant bij aan placebo-effecten en klinische uitkomsten

Verwachtingsproces behandelaar

Activiteit “beloningscentrum” Activiteit “beloningscentrum” behandelaarbehandelaar

Take home messageTake home messageTherapiën blijken succesvol:Therapiën blijken succesvol:

•Wanneer kennis over het brein gebruikt Wanneer kennis over het brein gebruikt wordtwordt•Wanneer het emotionele brein geactiveerd Wanneer het emotionele brein geactiveerd wordtwordt•Wanneer de patiënt zich gezien en Wanneer de patiënt zich gezien en begrepen voeltbegrepen voelt•Wanneer de therapeut zichzelf als Wanneer de therapeut zichzelf als instrument inzetinstrument inzet

Niets is wat het lijkt…Niets is wat het lijkt…leren kijken met nieuwe ogenleren kijken met nieuwe ogen

DANK VOOR UW AANDACHT!DANK VOOR UW AANDACHT!

WWW.TRILEMMA.NL

De dramadriehoek De dramadriehoek in in de relatiede relatie

DramadriehoekDramadriehoek op welke patiënten ‘loop je leeg’ ? op welke patiënten ‘loop je leeg’ ?

Karpman, Karpman, 19681968

beschuldigend

arrogant

hulpeloosh. hulp

medelijdenwekkendbeschuldigend

irritant

SOCIAAL NIVEAU

Zorgen voor de behoeften van anderen Zorgen voor de behoeften van anderen of zorgen voor die van jezelf…?of zorgen voor die van jezelf…?

“Jij hebt ‘t gedaan!”

Geven anderende schuld

“Wie kan ikhelpen?”

Doen het werkvoor anderen

“Help!!”

Doen alsof ze zelf niets kunnen

Hoe kom je uit de Hoe kom je uit de dramadriehoek?dramadriehoek?

Kwetsbaar: stel een vraag

Zorgzaam:doe een aanbod

Assertief:wat ik liever niet wil..

DramadriehoekDramadriehoekpsychologisch niveaupsychologisch niveau

IK +, JIJ –

FAVORIET GEVOEL:BOOS

IK+, JIJ –

FAVORIET GEVOEL:TRIOMF

IK -, JIJ +FAVORIET GEVOEL:DEPRESSIE

CHRONISCHE PIJN EN CHRONISCHE PIJN EN LICHAAMSWERKLICHAAMSWERK

Relaxing the Relaxing the Default Inner PatternDefault Inner Pattern

•Doel: helder krijgen van de factoren die Doel: helder krijgen van de factoren die bij jouw een rol spelen: welke emoties, bij jouw een rol spelen: welke emoties, zorgen, stress, angst, verstikkende sfeer. zorgen, stress, angst, verstikkende sfeer. Hoe ben je overbelast, of overprikkeld Hoe ben je overbelast, of overprikkeld (overspannen, paniek, shock, trauma) . (overspannen, paniek, shock, trauma) .

•Wat speelt er op werk, financien, is er Wat speelt er op werk, financien, is er een gevoel van overbodig zijn, er niet een gevoel van overbodig zijn, er niet meer bij horenmeer bij horen

•Nodig is een : plan van actie Nodig is een : plan van actie (lichaamstraining, coping, veiligheid, warme ervaringen)(lichaamstraining, coping, veiligheid, warme ervaringen)

FRITS WINTERSFRITS WINTERSPijn die blijft en geen doel dient, is afschuwelijk. Er niets aan kunnen doen is deprimerend en Pijn die blijft en geen doel dient, is afschuwelijk. Er niets aan kunnen doen is deprimerend en

onacceptabel onacceptabel

• Mogelijke gevaren leiden tot een Mogelijke gevaren leiden tot een verhoogde arousal . Deze kan verhoogde arousal . Deze kan verminderen door een succesvol plan verminderen door een succesvol plan van actie. Dit staat tegenover niets van actie. Dit staat tegenover niets doen en je staat stijf van de stress. doen en je staat stijf van de stress. Je staat klaar om te vechten, maar je Je staat klaar om te vechten, maar je weet niet hoe en staat machteloos. weet niet hoe en staat machteloos. Daar wordt je doodmoe van. Daar wordt je doodmoe van.

STEL EEN THERAPIE-PLAN STEL EEN THERAPIE-PLAN OPOP

• Omgaan met pijn : begrijp de pijnOmgaan met pijn : begrijp de pijn• Lichaamstraining: graded activity/exposureLichaamstraining: graded activity/exposure

• Wise/Anderson/Mindfulness/ACT niet strijden met Wise/Anderson/Mindfulness/ACT niet strijden met de pijnde pijn

• Visualisatie : bensonVisualisatie : benson• Desensitisatie middels fysieke prikkels (spijkermat, Desensitisatie middels fysieke prikkels (spijkermat,

koude)koude)• Virtual Reality : bekkenpijn (Gromala)Virtual Reality : bekkenpijn (Gromala)• Sarno: divided mind DDDDSarno: divided mind DDDD

Lichaamswerk en Lichaamswerk en chronische pijnchronische pijn

•‘‘Paradoxale ontspanningsoefeningen' Paradoxale ontspanningsoefeningen' die inderdaad eerder paradoxaal die inderdaad eerder paradoxaal

dan dan ontspannend zijnontspannend zijn

Tim ParksTim Parks

Paradoxale OntspanningParadoxale Ontspanning

• Acceptance and Acceptance and Commitment Commitment TherapyTherapy

Wise / Wise / AndersonAnderson

• MindfulnessMindfulness

•Ontstaan door Steve Hayes in 1986Ontstaan door Steve Hayes in 1986•Problemen ontstaan doordat we van ‘ onze Problemen ontstaan doordat we van ‘ onze

symptomen af willen’ symptomen af willen’ •Doel: transformeren van onze moeilijke Doel: transformeren van onze moeilijke

gedachten en gevoelens. Verandering van gedachten en gevoelens. Verandering van symptomen is bijzaak en is een zijdelings gevolg symptomen is bijzaak en is een zijdelings gevolg van het streven naar een rijk en zinvol leven. van het streven naar een rijk en zinvol leven.

•Methode: vaardigheden varierend van Methode: vaardigheden varierend van ademtechniek, mindfulness tot cognitieve ademtechniek, mindfulness tot cognitieve technieken.technieken.

Acceptance and Commitment Acceptance and Commitment Therapie (ACT)Therapie (ACT)

Gevoels-AmnesieGevoels-AmnesieBiofeedback makes the Invisable VisableBiofeedback makes the Invisable VisableUit voorrang aan pijnsignalen volgt dat andere symptomen onderdrukt worden. Uit voorrang aan pijnsignalen volgt dat andere symptomen onderdrukt worden.

De onrustige onderstroomDe onrustige onderstroomDefault Inner Posture (Pattern)Default Inner Posture (Pattern)

€

• Relaxation is the practice of Relaxation is the practice of choosing to allow the feeling choosing to allow the feeling of openness and of openness and vulnerability. vulnerability.

• Relaxation is easy and needs Relaxation is easy and needs no special training. Dealing no special training. Dealing with resistance to relaxation with resistance to relaxation is what training is all about.is what training is all about.

Wise AndersonWise AndersonFor many, the world inside the body For many, the world inside the body and mind is unknown territory. and mind is unknown territory.

• Verminderen van angst Verminderen van angst door het te accepterendoor het te accepteren

• Het verminderen van de Het verminderen van de innerlijke spanning lukt innerlijke spanning lukt buiten de methode alleen buiten de methode alleen met intimiteit, intoxicatie, met intimiteit, intoxicatie, en enkele fasen in de slaap.en enkele fasen in de slaap.

Paradoxical RelaxationParadoxical Relaxation

• Learning to calm down your nervous Learning to calm down your nervous system regularly could be more system regularly could be more important to your quality of life than important to your quality of life than anything you could ever do for yourself. anything you could ever do for yourself.

• The practice of choosing to be okay The practice of choosing to be okay with your inner experience sends a with your inner experience sends a powerful message to your nervous powerful message to your nervous system. system.

Wise Paradoxial Wise Paradoxial RelaxationRelaxationRelaxing the Relaxing the default inner posture default inner posture (the pattern of tension that does not relax) (the pattern of tension that does not relax)

• 10-20 uur is het minimum om verandering in 10-20 uur is het minimum om verandering in het plastisch brein te realiseren het plastisch brein te realiseren

• Laat los om het te willen begrijpenLaat los om het te willen begrijpen• Al lukt het maar 1 keer om pijn of angst te Al lukt het maar 1 keer om pijn of angst te

laten dalen dan is herstel mogelijklaten dalen dan is herstel mogelijk• Greeting the pain/fearGreeting the pain/fear• To start: go where the pain isn’t (emotional To start: go where the pain isn’t (emotional

area)area)• Pelvic floor: the lost continentPelvic floor: the lost continent

NBNB

Benson and ProctorBenson and ProctorMind-body strategieën zijn de 3Mind-body strategieën zijn de 3ee grote therapeutische optie grote therapeutische optie (naast medicijnen en chirurgie). (naast medicijnen en chirurgie).

•PHASE 1 Relaxation Response Trigger PHASE 1 Relaxation Response Trigger •PHASE 2 Visualisatie PHASE 2 Visualisatie De kracht van verwachting en geloof werken helend: zit De kracht van verwachting en geloof werken helend: zit rustig en haal een beeld naar voren waarin je geheel rustig en haal een beeld naar voren waarin je geheel gezond was gezond was

• Afname metabolisme, hartslag, bloeddruk, ademfrequentieAfname metabolisme, hartslag, bloeddruk, ademfrequentie• Afname en kalmering van de hersenactiviteitAfname en kalmering van de hersenactiviteit• Toename in concentratie en beslisvaardigheidToename in concentratie en beslisvaardigheid• Veranderingen in de activiteit van genen (tegenovergesteld aan de Veranderingen in de activiteit van genen (tegenovergesteld aan de

stressveranderingen van genen)stressveranderingen van genen)• ‘‘Hypometabolic Physiologic State’ Hypometabolic Physiologic State’

• Controle van de angstreactie middels Controle van de angstreactie middels de ademhaling bij fysieke prikkelsde ademhaling bij fysieke prikkels

Desensitisatie middels fysieke Desensitisatie middels fysieke prikkels (spijkermat, koude)prikkels (spijkermat, koude)

• Pijn ontstaat om het bewustzijn te Pijn ontstaat om het bewustzijn te beschermen tegen te onplezierige beschermen tegen te onplezierige emotiesemoties

• KindertijdKindertijd• Trauma/intimidatieTrauma/intimidatie  • Perfectionisme en ‘Goodism’Perfectionisme en ‘Goodism’• MinderwaardigheidsgevoelMinderwaardigheidsgevoel• PerfectionismePerfectionisme• WaarmakenWaarmaken• PleasenPleasen  • LevensdrukLevensdruk• Op een schaal van 1-10Op een schaal van 1-10• WerkWerk• PrivéPrivé• KinderenKinderen• FamilieFamilie• OverigeOverige

JOHN SARNO: Divided Mind JOHN SARNO: Divided Mind TMS : de hersenen verminderd de doorbloeding van een specifiek plek in het lichaam TMS : de hersenen verminderd de doorbloeding van een specifiek plek in het lichaam met als gevolg lichte hypoxie en hierdoor pijn en evt. andere symptomen met als gevolg lichte hypoxie en hierdoor pijn en evt. andere symptomen

1e direct veroorzaakt door 1e direct veroorzaakt door onbewuste emotiesonbewuste emoties

Recensie van Marten Klaver arts-emotieneuroloogRecensie van Marten Klaver arts-emotieneuroloog::Het sluit aan bij de Limbische Verklaring: kern is de pathogene Het sluit aan bij de Limbische Verklaring: kern is de pathogene werking van de verdrongen emotie. Waar de Limbische werking van de verdrongen emotie. Waar de Limbische verklaring spreekt over disfunctie, limbisch en perifeer, spreekt verklaring spreekt over disfunctie, limbisch en perifeer, spreekt sarno over mild zuurstofgebrek. sarno over mild zuurstofgebrek.

SARNO: SARNO: 2 soorten 2 soorten psychosomatiek:psychosomatiek:

• 22ee naast onbewuste emoties naast onbewuste emoties meerdere factoren zoals verstoring meerdere factoren zoals verstoring van het immuunsysteemvan het immuunsysteem

SARNO: SARNO: 2 soorten 2 soorten psychosomatiek:psychosomatiek:

Regulering van ziekte-gedragRegulering van ziekte-gedrag

Vaak ontstaan de klachten na een infectie of een periode van Vaak ontstaan de klachten na een infectie of een periode van mentale stress en dat beide inwerken op dezelfde mentale stress en dat beide inwerken op dezelfde fysiologische systemen (Steven Maier en Linda Watkins). fysiologische systemen (Steven Maier en Linda Watkins).

Er zijn 3 ontregelingen in het cytokinensysteem Er zijn 3 ontregelingen in het cytokinensysteem geanalyseerd bij dieren:geanalyseerd bij dieren:1 een verhoogde concentratie van cytokinen in het 1 een verhoogde concentratie van cytokinen in het lichaam: lichaam: 2 een verhoogde concentratie van cytokinen in het brein 2 een verhoogde concentratie van cytokinen in het brein en ruggemerg en ruggemerg 3 het blijven hangen van de ‘ik ben ziek’ knop. 3 het blijven hangen van de ‘ik ben ziek’ knop. Interoceptieve sensitisatie: Interoceptieve sensitisatie: de interne versterker voor doorgifte, waarneming of beleving van lichamelijke sensaties (o.a. pijn) is opengedraaid. de interne versterker voor doorgifte, waarneming of beleving van lichamelijke sensaties (o.a. pijn) is opengedraaid.

Nature Reviews NeuroscienceNature Reviews Neuroscience 99, 46-56 (January 2008) | doi:10.1038/nrn2297, 46-56 (January 2008) | doi:10.1038/nrn2297From inflammation to sickness and depression: when the immune system From inflammation to sickness and depression: when the immune system subjugates the brainsubjugates the brainRobert DantzerRobert Dantzer11,,22, Jason C. O'Connor, Jason C. O'Connor11, Gregory G. Freund, Gregory G. Freund11,,22, Rodney W. Johnson, Rodney W. Johnson11 & Keith & Keith W. KelleyW. Kelley11,,22   

•Z. van Pfeiffer: na een ½ jaar had 10 procent Z. van Pfeiffer: na een ½ jaar had 10 procent een situatie vergelijkbaar met CVSeen situatie vergelijkbaar met CVS

• Aangetoond is dat infectie stresshormonen Aangetoond is dat infectie stresshormonen vrijmaakt en omgekeerd dat mentale stress de vrijmaakt en omgekeerd dat mentale stress de afgifte van cytokinen kan bevorderenafgifte van cytokinen kan bevorderen

•Bij een combinatie van stress en infectie wordt Bij een combinatie van stress en infectie wordt de afgifte van cytokinen groter. de afgifte van cytokinen groter.

•Stimuleren van de n vagus heeft al tot Stimuleren van de n vagus heeft al tot verrassende effecten bij fibromyalgie en verrassende effecten bij fibromyalgie en depressie geleid. depressie geleid.

•Herhaalde ontstekingen geeft een grotere kans Herhaalde ontstekingen geeft een grotere kans op verstoringenop verstoringen

Dr. Diane GromalaDr. Diane GromalaVirtual RealityVirtual RealityCanada Research Chair in Computational Technologies Canada Research Chair in Computational Technologies for Transforming Pain (Transforming pain research group)for Transforming Pain (Transforming pain research group)

• VR + BF + meditatie : the combi to modulate your level VR + BF + meditatie : the combi to modulate your level of pain: as effective as opiats. of pain: as effective as opiats. (short-term). No quick cure. (short-term). No quick cure. • More effective analgesic than opiodsMore effective analgesic than opiods• ‘ ‘Remapping’ sensation by pain distraction Remapping’ sensation by pain distraction • Unusual sensations due to en sensory conflict (vliegen vs Unusual sensations due to en sensory conflict (vliegen vs liggen)liggen)

•

• Biofeedback: huidgeleiding, hartslag en ademhalingBiofeedback: huidgeleiding, hartslag en ademhaling• Bij chronische pijn ontstaat vaak kinesiofobie > virtual Bij chronische pijn ontstaat vaak kinesiofobie > virtual walkwalk• Is wezenlijk anders dan 2-dimensionale computerschermenIs wezenlijk anders dan 2-dimensionale computerschermen

TED D. Gromala 11.34TED D. Gromala 11.34A Mirror for Inner Interoceptive SensorsA Mirror for Inner Interoceptive Sensors

• Sci Transl Med 1 February 2012: Sci Transl Med 1 February 2012: Vol. 4, Issue 119, p. 119ra13 Vol. 4, Issue 119, p. 119ra13

Massage Therapy Attenuates Massage Therapy Attenuates Inflammatory Signaling After Exercise-Inflammatory Signaling After Exercise-Induced Muscle DamageInduced Muscle Damage

Wat is de invloed van massage op cellen?Wat is de invloed van massage op cellen?- - reduced the production of compounds called reduced the production of compounds called cytokines, which play a critical role in cytokines, which play a critical role in inflammation inflammation- stimulated mitochondria, essential for - stimulated mitochondria, essential for cell function and repair cell function and repair- better effect than: Nsaids and other - better effect than: Nsaids and other anti-inflammatory drugs, which reduce anti-inflammatory drugs, which reduce inflammation and pain but may actually inflammation and pain but may actually retard retard healing healing

MAAR VERGEET MASSAGE NIETMAAR VERGEET MASSAGE NIET

Massage Therapy Attenuates Inflammatory Signaling Massage Therapy Attenuates Inflammatory Signaling After Exercise-Induced Muscle Damage After Exercise-Induced Muscle Damage Sci Transl Med 1 February 2012: Vol. Sci Transl Med 1 February 2012: Vol. 4, Issue 119, p. 119ra13 4, Issue 119, p. 119ra13

AFSTEMMINGAFSTEMMING SPIEGELEN SPIEGELEN

EMPATHIE EMPATHIE

Therapeut ‘ziet’ patiënt met Therapeut ‘ziet’ patiënt met pijn; wat ziet ze? wat gebeurt pijn; wat ziet ze? wat gebeurt er in haar brein?er in haar brein?

In de negentiger jaren van de In de negentiger jaren van de twintigste eeuw ontdekte Rizolatti en twintigste eeuw ontdekte Rizolatti en zijn groep de spiegelneuronen *zijn groep de spiegelneuronen *

* Gallese L (1996). Brain 119, 593-609.

I) Afstemmen op gedragI) Afstemmen op gedragspiegelneuronen nemen handeling spiegelneuronen nemen handeling waar waarachter intentie zit. waar waarachter intentie zit.

Sensorische InputWaarneming Motorische

OutputHandelingen

SPIEGELNEURONEN

Observeren van een expressie van Observeren van een expressie van walging en zelf ervaren van walging is walging en zelf ervaren van walging is voor brein hetzelfdevoor brein hetzelfde

Insula

1

4Cingula

3

Zelfde gebieden betrokken bij Zelfde gebieden betrokken bij observeren van pijn en bij empathieobserveren van pijn en bij empathie

Insula

1

4Cingula

3

II) Afstemmen op de innerlijke II) Afstemmen op de innerlijke toestand van de ander toestand van de ander

Simulatie Simulatie

INSULA SPIEGELNEURONEN

““Shared manifold”: observeren van Shared manifold”: observeren van actie of emotie geeft automatisch actie of emotie geeft automatisch motorstimulatie bij de observator motorstimulatie bij de observator waardoor je hetzelfde ervaartwaardoor je hetzelfde ervaart

Monitoring Synchronisatie

Therapeut voelt watpatiënt voelt, haar intenties

Patiënt voelt wat therapeut voelt, haar intenties

Bij pijn-empathie niet de objectieve, Bij pijn-empathie niet de objectieve, wel de subjectieve pijngebieden actiefwel de subjectieve pijngebieden actiefEmpathy for pain involves the affective but not Empathy for pain involves the affective but not sensory components of pain. Science, 303;Tania sensory components of pain. Science, 303;Tania Singer ea. (2004)Singer ea. (2004)

insula

VEILIGHEIDVEILIGHEID

Hoe zorg je voor “veiligheid”?Wat maakt je gespannen? Onveilig?Hoe kom je weer uit dat gevoel?

MAAK CONTACTMAAK CONTACT

CONNECTING TIMECONNECTING TIME

Hoe maak je contact met iemand?Is dat “ontmoeten op de grens”Blijf je voor de grens?Ga je over de grens?Hoe weet je dat je “afgestemd” bent?