Brussels PhilharmonicIn the middle of Xenakis

donderdag

08.11.2012 20.00 Concertzaal scène

& Kamermuziekzaal

19.15 Inleiding door

Maarten Quanten

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 1 30/10/12 11:40

Brussels Philharmonic – het Vlaams Radio Orkest (BE) werd in 1935 opgericht als studio-ensemble onder de vleugels van de openbare omroep. Vandaag is het een modern en flexibel orkest dat regelmatig concerteert in de belangrijkste Vlaamse concertzalen. Het orkest richt z’n ogen vooral op 20e-eeuwse muziek, maar draagt ook het romantische repertoire een warm hart toe. Daarnaast profileert Brussels Philharmonic zich op het gebied van hedendaagse muziek en filmmuziek. Dankzij duurzame samenwerkingen met diverse gastdirigenten ontwikkelt het orkest voortdurend nieuwe manieren van concerteren en kunnen andere muziekgenres en kunstdisciplines verkend worden.

Arne Deforce (BE) studeerde hedendaagse muziek, cello en kamermuziek aan de Koninklijke Conservatoria van Gent en Brussel. Zijn muzikale cultuur wordt bepaald door de historische avant -garde van de 20e eeuw. Als cellist concentreert hij zich voornamelijk op het hedendaagse solorepertoire en kamermuziekrepertoire. Hij heeft een voorkeur voor zogenaamd ‘onspeelbare’ werken (zoals van Iannis Xenakis, Richard Barrett, Brian Ferneyhough en John Cage), voor elektronische toepassingen in samenwerking met het Centre Henri Pousseur (Luik) en voor experimentele improvisaties met beeld en geluid. Hij werkte reeds samen met componisten als Jonathan Harvey, Wolfgang Rihm, Helmut Lachenmann en Gunther Steinke.

Michel Tabachnik (CH) studeerde piano, compositie en orkestdirectie in Genève. Vier jaar lang assisteerde hij Pierre Boulez, waardoor hij nauw betrokken raakte bij de hedendaagse muziek. Zijn indrukwekkende curriculum bevat tal van opdrachten als chef- en gastdirigent bij internationale toporkesten. Sinds september 2008 is hij chef-dirigent en artistiek directeur van Brussels Philharmonic – het Vlaams Radio Orkest.

Biografieën

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 2 30/10/12 11:40

Brussels Philharmonic: orkestMichel Tabachnik: dirigentArne Deforce: cello

—

Iannis Xenakis (1922-2001)Nomos Alpha (1965)Nomos Gamma (1967)

Richard Wagner (1813-1883)Prelude und Liebestod uit Tristan und Isolde (1857-1859)

— pauze —

Mark Kidel (1947)Something Rich and Strange: The Life and Music of Iannis Xenakis (1991)(fi lm)

Uitvoerders en programma

Uw applaus krijgt kleur dankzij de bloemen van Bloemblad.

SURROUND! ORKESTRAAL

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 3 30/10/12 11:40

‘Architektur ist gefrorene Musik’

‘Architectuur is bevroren muziek’, zo stelde de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer. Op de uitspraak zijn vele varianten van vele denkers. En ze hebben een punt: beide kunstvormen vertonen wel wat overeenkomsten. Denk aan Mozart, Haydn of de vroege Beethoven. Het metrum in die muziek bijvoorbeeld, de ritmische regelmatige beats verdelen de tijdsas in gelijke stukken waartussen melodie en harmonie zich ontplooien. Ze vormen als het ware ‘klankzuilen’ die niet ruimte maar tijd opdelen, een structuur waardoor klanken geschraagd worden, een vloeibare Griekse tempel of een Italiaans palazzo. De proporties zijn identiek (1:2, 1:4, ...), de x-as nu eens tijd, dan eens ruimte. Geen twee artistieke expressievormen die zo verweven zijn met wiskunde, niet voor niets door vele van haar beoefenaars óók een kunstvorm genoemd. Pythagoras legde dat verband al. Hij zag de wiskundige verhoudingen van het meetbare heelal weerspiegeld in snarengetokkel en beschreef het als ‘Harmonie der Sferen’. In de westerse ‘klassieke’ muziek bleven dergelijke ‘harmonische proporties’ het uitgangspunt vormen voor het tonale toonsysteem, de proporties tussen klanken in de muziek van Mozart.

‘... zum Raum wird hier die Zeit‘ (Gurnemanz in Richard Wagners Parsifal)

Een van de meest merkwaardige bouwwerken op Expo ’58 in Brussel was het Philipspaviljoen, getekend en gebouwd in opdracht van de gelijknamige Eindhovense elektronicafabricant door het architectenbureau van de beroemde Franse modernist Le Corbusier. Het futuristische ontwerp was echter van de hand van een van zijn medewerkers, een jonge Fransman van Griekse afkomst. Iannis Xenakis

was al een bekende naam in de muziekwereld; in 1954 had hij immers een orkestwerk geschreven waarbij glissandostructuren (glijdende toonhoogtes) gebaseerd waren op hyperbolische paraboloïde structuren. Eenvoudig gesteld zijn dat vlakken die door buiging een driedimensionale vorm krijgen. In de muziek was een dergelijke benadering volkomen nieuw en hoewel de sterk wiskundige aanpak op het eerste gezicht ‘cerebraal’ of misschien zelfs ‘materiaal-fetisjistisch’ aandoet, hebben de glijdende klankvlakken en -massa’s een onvervalst zinnelijke uitwerking. Door middel van kabelbuigingen in gewapend beton konden de hyperbolisch paraboloïde figuren ook architecturaal vruchtbaar gemaakt worden, een techniek die Xenakis toepaste in zijn ontwerp van het Philipspaviljoen. Of zijn ‘grondstof’ nu bestond uit cement en staal of trillende luchtdeeltjes, de jonge kunstenaar paste gelijkaardige materiaalordeningssytemen of zelfs -algoritmes toe, één keer met de muzikale tijd als in te vullen canvas, een andere keer de architecturale ruimte. Wiskunde verschijnt dan als een abstractie van vorm die geprojecteerd kan worden op uiteenlopende substanties en die energieën kan sturen. Een dergelijk idee over muziek is in zekere zin ‘onromantisch’ te noemen. Er is (vrijwel?) niets meer over van muziek die uitdrukking geeft aan de diepste emoties van het componerende individu, van muziek als een klankenverhaal dat gevoelens – om het wat simplistisch uit te drukken – op de luisteraar ‘overplant’. Muziek als poëzie van klanken zonder lexicale betekenis. Richard Wagner verklankt als het ware de melancholie, de diepe tragiek van Tristan en Isolde. Het bekende, onontkoombare liefdesdrama vindt een pendant in het muzikale verhaal van de prelude, met haar hartverscheurende melodie, een opeenvolging van donkere, hoogst expressieve akkoorden, dissonanties

Over Xenakis, tussen vloeibare architectuur en gestolde muziek

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 4 30/10/12 11:40

Philipspaviljoen

Glissando’s in Metastasis

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 5 30/10/12 11:40

die soms zelfs geen oplossing lijken te vinden in consonantie. Xenakis drukt geen emotie uit. Zijn poëzie is die van geometrische structuren, van stochastische processen en oervormen, maar zijn muziek is daarom niet minder meeslepend, sensueel of zelfs ‘direct’. Wél appelleert ze aan een ‘ander luisteren’.

‘Mathematics is the majestic structure conceived by man to grant him comprehension of the universe’ (Le Corbusier)

In Nomos Alpha (1966) begeeft Xenakis zich op het terrein van de wiskundige groepentheorie, die hij loslaat op acht klinkende basisstructuren die op zich gemakkelijk door de luisteraar als ‘muzikale eenheid’ herkend kunnen worden – Gestalten zouden ze in de psychologie genoemd worden, klankgedaantes. Glissandobewegingen of ‘glijdende klanken’ zoals in Metastasis (en ‘gestold’ in het Philipspaviljoen …) bijvoorbeeld, of ‘een atoom voorgesteld op een cello door de interferenties van een quasi-unisono’ (dixit Xenakis). Een heel kenmerkende Gestalt, deze laatste: de cellist bespeelt twee snaren gelijk en laat vrijwel dezelfde toonhoogte weerklinken; ‘vrijwel’, want de ene is een fractie hoger dan de andere. Het resultaat is een klank die door interferentie lijkt te vibreren, te pulseren, te trillen als een atoom – klinkende chemie, met een fantastische, haast fysieke uitwerking op de meedeinende luisteraar. Nomos Alpha bestaat uit metamorfoses van de acht basisvormen. Naast sturingsprocessen uit de groepentheorie gebruikt Xenakis trouwens de vierentwintig rotaties van een kubus als model voor transformaties van het muzikale materiaal.

Xenakis’ klankmassa’s gaan in Nomos Gamma (1968) een nog diepere verbinding aan met de eigenheden van architectuur. De muziek wordt letterlijk driedimensionaal als de

orkestmuzikanten een plaats innemen tussen de luisteraars. De territoria van podium en zaal worden opengebroken, klanken komen van alle kanten en bewegen door de ruimte. Glijdende strijkersklanken worden doorheen het publiek geweven, drumroffels daveren als een vortex tussen de luisteraars. De klankstructuren gaan niet meer enkel ‘imaginaire’ connecties aan met bouwwerken en volumes, hun verschijningsvorm omspant en overwelft de luisteraars nu ook reëel ruimtelijk. De vaak vrij agressieve klankuitbarstingen, de slagwerktornado’s, refereren daarbij ook aan de auditieve wereld die de componist tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Griekse verzet had leren kennen – kogels en granaatontploffingen, waarvan één hem een deel van zijn gezicht kostte. Als er een massa kogels tegelijk wordt afgevuurd, ontstaat er een gedaver, een gedreun, een statistische massa waarin de aparte knallen vrijwel niet meer waar te nemen zijn. Die sensaties bepaalden Xenakis’ esthetica evenzeer en verklankten zich met zijn passie voor natuur- en bouwkunde.

Xenakis liet algebra, geometrie en de bewegingspatronen van gasdeeltjes in een gesloten container weerklinken. Maar ondanks het feit dat hij ‘emotie’ uitschakelt bij het construeren van zijn klankstructuren, heeft zijn hoogst energetische muziek een heftige impact op de luisteraar, vaak ademstokkend door zintuiglijke overprikkeling. Muziek tussen wiskundig formalisme en oeremotie.

Maarten Quanten

Arne Deforce bracht het volledige oeuvre voor cello solo + 1 van Iannis Xenakis, waaronder ook Nomos Alpha, samen op een album, opgenomen in Concertgebouw Brugge en uitgebracht door AEON. De cd is te verkrijgen in de betere muziekzaak.

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 6 30/10/12 11:40

Orkestlijst

eerste viool Otto DerolezAlissa VaitsnerDaniela RapanStefan ClaeysAnnelies BroeckhovenTeresa HeidelOlivia BergeotPhilippe TjampensErica Jang Sayoko Siobhan

Mundy Gillis Veldeman Andrzrei Dudek

tweede viool Ivo Lintermans Marc Steylaerts Caroline ChardonnetIon DuraBruno LindersEleonore MalaboeufKarine MartensFrancis Vanden

HeedeAnton Skakun Saartje De MuynckHanna DrzwieckaCécile Lantenois

altviool Nathan Braude Griet François Agnieska KosakowskaAnna PrzeslawskaBarbara Peynsaert Stephan UelpenichPatricia Van Reusel Philippe Allard Benjamin Braude Hélène Koerver

celloKarel SteylaertsKirsten AndersenJan BaertsBarbara GerartsLivin Vandewalle Elke Wynants Emmanuel Tondus Shiho Nishimura

contrabas Jan Buysschaert Martin RossoSimon Luce Sandor Budai Tino LadikaAriel Dario Eberstein

fluitWouter Van den

Eynde Eric MertensDirk De Caluwe

piccoloDirk De Caluwe

hoboJoris Van den Hauwe

oboe d’amoreJoost Gils

Engelse hoornLode Cartrysse

klarinetFrank Coryn

esklarinetDanny Corstjens

basklarinet &contrabasklarinetMidori Mori

fagotLuc Verdonck Karsten Przybyl Alexander Kuksa

contrafagot Christine Pieters Jonas Coomans

hoornHans van der ZandenMieke Ailliet Gerry Liekens Rob Van de Laar

trompetAndrei Kavalinski Ward Hoornaert Rik Ghesquière Luc Sirjaques Antione Dawans

tromboneDavid Rey Bram Fournier Charlotte van Passen

bastromboneTim Van Medegael

tuba Hugo Mathyssen

paukenGert François

percussiePieter MellaertsGert D’Haese Tom PipeleersThomas PlessersStijn SchoofsJonas d’HaeseWard de ketelaere

harpEline Groslot Karen Peeters

celestaCatherine Mertens

sopraansaxRudi Haemers

tenorsaxJeroen Vanbever

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 7 30/10/12 11:40

In de kijker

Grensoverschrijdend netwerk voor klassieke en hedendaagsklassieke muziek

interparking onder 't zand:1300 parkeerplaatsen ‘eerste rang’

Coverbeeld: Brussels Philharmonic & Michel Tabacnik © Philippe Stirnweiss / V.U. Katrien Van Eeckhoutte, ’t Zand 34, 8000 Brugge

GrauSchumacher Pianoduo © Dietmar Scholz

vr 23.11.12 / 20.00 / KamermuziekzaalGrauSchumacher Pianoduo / Hongaarse minimal musicDat in Ligeti’s muziek niet alleen Reich, Riley en Chopin te horen zijn, maar ook Bartók, bewijst dit concert van het GrauSchumacher Pianoduo. De twee pianisten maakten twee seizoenen geleden al indruk in Brugge met een ronduit perfecte uitvoering van Stockhausens Mantra.

Slagwerk Den Haag

zo 11.11.12 / 10.30 / ConcertgebouwSURROUND! / HappeningMuzikanten, componisten en klankinstallaties nemen letterlijk elke meter van het Concertgebouw in, indien niet lichamelijk / materieel, dan zeker met muziek. Geluid en mini-concertjes stormen vanuit alle hoeken van het Concertgebouw op u af.

Ontdek het archief van herinnerde geluiden in de installatie Soundtracks van Stijn Demeulenaere, op de overloop Foyer Parterre en Foyer Balkon 1 en laat zelf een geluid uit jouw diepste herinneringen achter in een van de lege bokalen. Nog tot 01.12.2012.

Concertgebouw ServiesGezellig tafelen voor of na een voorstelling met een verrassing op vertoon van het concertticket.Alle info over de zeventien deelnemende horecazaken op www.concertgebouw.be/servies.

121108_BrusselsPhilharmonic.indd 8 30/10/12 11:40