Denken over Finance

38
| Denken over systeem Finance | Van breed gelegitimeerd naar over-capitalism. En wat nu? Beter of anders? Beide zijn nodig. Maar het eerste gebeurt, En voor het tweede moet nog ruimte komen. Essay door Harry te Riele Geschreven voor het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling 11 September 2011

description

Essay over de situatie waarin ons financieringsysteem zich bevindt. Beschreven vanuit transitiedenken. Op verzoek van LvDO/Cees van Straten. September 2011

Transcript of Denken over Finance

Page 1: Denken over Finance

| Denken oversysteem Finance |

Van breed gelegitimeerd naar over-capitalism.En wat nu? Beter of anders?

Beide zijn nodig. Maar het eerste gebeurt,En voor het tweede moet nog ruimte komen.

Essay door Harry te RieleGeschreven voor het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling

11 September 2011

Page 2: Denken over Finance

- 2 -

Page 3: Denken over Finance

- 3 -

| Denken over systeem Finance |Van breed gelegitimeerd naar over-capitalism.

En wat nu? Beter of anders?Beide zijn nodig. Maar het eerste gebeurt,

En voor het tweede moet nog ruimte komen.

Essay door Harry te RieleGeschreven voor het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling

11 September 2011Storrm C.S. Consultants for societal transitions, Rotterdam

Page 4: Denken over Finance

- 4 -

Over de auteur

Harry te Riele (1960) is zelfstandig adviseur en onderzoeker op het gebied van systeeminterventiesvoor een duurzame samenleving. Hij heeft een associatie met het Dutch Research Institute for Transitions

(DRIFT) van de Erasmus Universiteit Rotterdam en een tweede met de Radboud Universiteit Nijmegen.Hij leidt de sectie Innovatie & Maatschappelijke Systemen bij de Vereniging voor Milieuprofessionals (VVM)

en trekt een webgemeenschap van bijna 300 leden rond transities.Incidenteel is hij gastdocent bij universiteiten en private opleidingen.

Na zijn studie aan de TUDelft werkte Harry bij TNO, de Twynstra Groep en de Erasmus Universiteit.Hij werkte op verzoek van praktisch alle overheidslagen (van gemeente via provincie en een serie ministeries

tot aan EU en VN), issuegroepen, ondernemingen en hun koepels, innovatielichamen en high-levelkennisinstituten.

Samen met zijn broer Noud werkt hij de laatste jaren onder het labelStorrm CS Consultants for Societal Transitions.

Harry woont in Rotterdam met partner en twee kinderen.

Mijn bijzondere dank gaat uit naar Cees van Straten die dit essay mogelijk maakte met zijn support engeduld, en naar collega-denkers in het veld als Sjaak Adriaanse, Marcel de Berg, Dennis Kerkhoven, Marten

Witkamp, Jos van der Schot, Bart Nooteboom, Philip Vergragt, Jeroen Boon en John Huige.

Page 5: Denken over Finance

- 5 -

Inhoud

Samenvatting

De mooie lente van 2011

Een systeem tijdelijk onder curatele

Brengt beter maatschappelijke legitimatie weer in zicht?

Aanloop van een onderstroom

De afstand mainstream - onderstroom

Mag robuustheid slechts een macropijler zijn?

Upswing Finance: van breed gedragen naar over-capitalism

Krijgt de onderstroom betekenis?

Wat zou u doen, wat zou ik doen?

Analogie Landbouw

Een weefsel dat knarsend en piepend de bocht om moet

De positie van cross-cutter Financiering

Finance blijft prooi voor media & publiek, tenzij het zich committeert- op naar een robuust, zij het op korte termijn minder efficient, stelsel

Op naar een maatschappelijke agenda

Naschrift

Bronnen beeldmateriaal

Page 6: Denken over Finance

- 6 -

Samenvatting

Dit essay belicht het systeem Financiering (ook wel Finance, Financieel-monetair systeem en zelfsF.) en zijn instabiliteit. De auteur laat zien hoe de nu zo instabiele systeemvariant stoelt op eenaanvankelijk breedgedragen overtuiging en hoe die na een lange aanloopfase gaat excelleren opeen verbazend eenvoudige grondwaarde: maximaliseren van welbevinden van zoveel mogelijkmensen door economische groei.

Hierna ontwikkelt Financiering zich dóór op een wijze waarop het vervreemdt van wat de restvan de samenleving – inmiddels in een nieuwe fase – nodig heeft. Met een mix van geldcreatie,lenen, rendementsmanagement en verbroken binding tussen financier, gefinancierde en plaatszet Finance in deze periode andere systemen naar zijn hand. Het omgekeerde gebeurt veelminder. Noem het een periode van ‘over-capitalism’. De vervreemding mondt uit in eeninstabiliteit waarop na ruim twintig jaar autonomie de samenleving het roer terug in handenneemt.

De auteur ziet onder meer een analogie met de Landbouw.

Rond duurzame ontwikkeling betoogt de auteur dat in ons maatschappelijk weefsel allesystemen in wisselwerking met elkaar een omslag moeten zien te maken. Hij ziet een transitieFinanciering daarbij als een late volger in de reeks Agro-food, Energie, Bouw, Water, RuimtelijkeInrichting en Zorg. Deze late herorientatie leidt vandaag de dag tot grote problemen bij hetzoeken naar duurzame ontwikkelpaden in andere sectoren: Finance leeft letterlijk en figuurlijkin een andere wereld.

De auteur stelt dat net als bij Energie, Water, Landbouw, Zorg, Ruimtelijke Inrichting enBesluitvoming, Financiering zich het beste kan voorbereiden op een periode van diversiteit opstraffe van voortgaande uitsluiting en hoon. Zo’n diversiteitsfase dient niet alleen het zoekennaar het nieuwe grote verhaal, het dient ook de systeemrobuustheid, mogelijk ten nadele vanefficiency (zeker op korte termijn).

Eén deelgebied neemt de auteur als voorbeeld. Na zestig jaar Dollar-dominantie wapeneninvesteerders zich op macroniveau tegen schokken middels een ‘mandje schaduwmunten’. Deauteur betoogt dat robuustheid ook een opgave is voor de lagere niveaus en dat daaromcommunity currencies behoren te worden ondersteund als aanvulling op de hoofdstroom. Naastrobuustheid claimen voorstanders hiervan twee waarden te kunnen faciliteren die dehoofdstroom negeert: gemeenschapsvorming en duurzaamheid.

Spelers in ons financieel-monetair systeem zullen ruimte moeten maken voor dergelijkediversiteit - juridisch, mentaal, politiek, financieel en fysiek. Collectieven komen daarbij naarverwachting terug als kernspeler. In welke mate overheden daartoe behoren hangt af van hunintelligentie en doortastendheid in optreden.

Om Financiering beter te verbinden met andere ontwikkelpaden in onze samenleving is hetraadzaam aan een gedeelde toekomstagenda te werken. De interface tussen de transitie Financeen de overige transities is daarbij een hoofdonderwerp.

Gezien de ernst van crisis op dit moment en het feit dat in de voorbije dertig jaar nu tweepolitiek antagonistische kampen perversiteiten van een doorgeschoten versie hebben getoond –zowel het socialiserende als het liberaliserende kamp werd historisch gecorrigeerd - is hetweinig zinvol daarbij oude politieke stokpaarden te berijden. Door geen van de partijen.

Page 7: Denken over Finance

- 7 -

Lente, maar tóch zwaar weer

Mag robuustheid alleen op macroschaal een leidraad zijn?

De mooie lente van 2011

2011. De lente is vroeg - extreem mooi dit jaar zelfs. De warmste sinds we ze meten. Mooier kánniet.

Wat een contrast met het zwaar weer waarin het financiering-systeem zich bevindt in grote delen van de wereld. Niet in alle,dat klopt, maar zeker in de ons zo vertrouwde delen – deVerenigde Staten incluis. Wordt West-Europa op historischewijze overgoten met zon, op datzelfde moment ontwerpenboardrooms interventies op uiteenlopende schaalniveaus vanhet financieel-monetair systeem. De schalen van ingreep:individuele financieel-dienstverleners, systeembanken,pensioenstelsels, landen, EU en intercontinentale netwerken.

Gedurende de erop volgende zomer komt er een lawine aanlijken uit de kast. Tekorten die niet kunnen wordenterugbetaald. Malversaties. Leugens. Schandes.Faillissementen. Ook dít op alle schaalniveaus. Werk je in definanciële sector dan vertel je dat niet langer zonderbehoedzaamheid. Op verjaarsfeestjes.

Ik blader door een vuistdikke stapel krantenknipsels naast me.Pfff... De historisch-causale patronen lijken niet overaldezelfde. Eén man die een mondiale bank te gronde richt is ietsanders dan een ontembare Spaanse werkloosheid, die weer

niet eenzelfde oorzaak enimpact heeft als eenGrieks begrotingséchec,Italiaanse staatsschuld,Ierse of Franse.Nationalisering vansysteembanken lijkt watanders dan een dubbelrolvan Amerikaanse ratingagencies of onstuitbaretopsalarissen in deNederlandse Nuts & Zorg.Als Alan Greenspanweigert dekking voor

herverzekeringen verplicht te stellen lijkt dat met anderecausaliteiten omgeven als wanneer een liberaal georienteerdesector Merkel en Sarkozy met klem vraagt de Euro testabiliseren. Scheringa, woekerpolis, pensioendekking,

Page 8: Denken over Finance

- 8 -

ondoorgrondelijke hypotheekpaketten. De Prooi over de ondergang van ABN AMRO. China enWereldbank die middels een mandje munten valutarisico’s dempen. Nee, de causale patronenlijken niet overal identiek.

Toch vinden velen de gedachte aanlokkelijk ze te zien als loten aan eenzelfde stam. Ook ík vindassociatie verleidelijk met de idee dat een systeemcrisis zich op alle niveaus tegelijkmanifesteert.

Als ik dit schrijf heerst er maatschappelijke onrust op meerdere lagen tegelijk. Gewone mensen.Nobelprijswinnaars economie. Regeringsleiders. Wereldbank. De interventies volgen dezemaatschappelijke opstootjes. Inmiddels is het eind zomer 2011. Een zomer trouwens die voorvelen te wensen overliet.

Een systeem tijdelijk onder curatele

Finance staat even onder curatele. De rest van de samenleving verkiest op dit moment hetterugdringen van perversiteiten boven het autonoom laten doorontwikkelen van een sector diezich in twee decennia opwerkte tot een geziene leverancier van werk en BBP.

Onder publieke druk beginnen spelers transparantie toe te voegen, rendementsdoelen hier endaar te temperen, vrijwillig codes in te voeren, soms af te zien van bonussen, variabele beloningaan voorwaarden te binden, stresstests in te voeren en het publiek te vertellen wat de pijlersonder Financiering1 eigenlijk zijn. Filmpjes op Youtube verhalen over Rente-op-rente en overRisico&winst. ‘De klant weer centraal’. ‘Honderd ideeën voor een vernieuwde sector.’ ‘ECB moetaan Eurobonds om zwakke lidstaten het hoofd te bieden’.

De schade is groot. Een systeem dat een tijdlang vele anderezijn mores oplegde is nu zelf zijn autonomie kwijt en wordtpubliek afgeschilderd als een bende graaiers. Wettenworden strikter. Systeemethiek draait. Goden zijn van hunvoetstuk af. Mensen zien hun levenswerk vernietigd.Producten worden gedwongen bijgesteld.Dekkingspercentages bij banken iets opgetrokken. Sommigelanden kortwieken hun hele financieringsector. Muntstelselsverliezen hun invloed. Veilige munten rakenovergewaardeerd waardoor ondernemingen failleren.Bankaandelen zijn in duikvlucht, onzeker over wat detoekomst brengt rond regulering. Tot dan toe legalistischecontrole verschuift naar het principiëlere ´no-harm´. Rule-based operating wordt daarmee het minder helder gedefinieerde principle-based. Een directeurvan toezichthouders wordt niet herbenoemd. Er vallen grote aantallen ontslagen in de sector. Desteun voor een tax op internationale transacties groeit en in het verlengde daarvan voorwereldomvattend toezicht. De schade is groot. Een dominante sector sailt met zijn omgeving intouncharted policy waters.2

Sommige bankiers dreigen met het weghalen van werkgelegenheid als reactie opstaatsinterventies, wat door anderen direct wordt gepareerd met de historische

1 Onverwachte hoofdletters in dit essay duiden op een soortnaam van een maatschappelijk systeem: Geld,Agro, Water, Zorg, Besluitvorming en dergelijke2 Gillian Tett, The Swiss Enter Alice in Wonderland Territory, Financial Times Comment, 15 aug 2011

Page 9: Denken over Finance

- 9 -

onontkoombaarheid daarvan3. Daarmee pareren ze een normaliter effectief argument omtransitie-interventies af te zwakken4.

Systeem Finance staat even onder curatele en past zijn routines aan. De klok gaat deels terug.Het wordt beter staat in de ondertitel van dit essay. Dat beter worden – wederom op veleschaalniveaus - is nu per dag te volgen in de media. De hervormingen gaan echter niet heel ver.Al worden risico’s ingeperkt, werkingsprincipes blijven overeind.

Sustaining Innovation zou Christensen, innovatiesocioloog van Harvard, de revisies van nunoemen. Ondersteunende innovatie, die wordt ingezet om de positie van het nu leidendeprincipe te verstevigen, daarmee de basiswaarde onder een systeem bevestigend. Het kosthoofdrolspelers, zo stelt Christensen in zijn Innovator’s Dilemma, nooit moeite brede steun tevinden om hierin te investeren.5

Het staat in contrast met disruptive innovation, de opkomst van varianten die op anderebasiswaarden steunen. Daarover verderop meer.

Brengt beter maatschappelijke legitimatie weer in zicht?

Brengt sustaining innovation weer de breed gedragen maatschappelijke legitimatie terug, zoalsdie er was in 1944, toen Finance inzette op ‘maximaal welbevinden van zoveel mogelijk mensenvia economische groei’? Ik betwijfel het om twee redenen.

Eén: Financiering heeft zich dóórontwikkeld tot een variant waarin de eigen regio ondergeschiktis, terwijl de locus voor andere transities naar duurzaamheid (Energie, Agro, Ruimtelijkeinrichting, Productie&consumptie), juist een basisgegeven begint te worden. Óf Finance leeft dekomende decennia letterlijken figuurlijk in een anderewereld, óf het stelt zijnregio-onafhankelijkewerkwijzen bij.

Twee: ons deel van dewereld zit inmiddels in eensituatie waarinvoortgaande groeionwaarschijnlijk enmisschien zelfs een illusieis. In plaats daarvan is eenecologisering vansystemen gaande, metveelal traag-renderendeontwikkeltrajecten. Da’seen ongemakkelijkeboodschap voor F, dat juistwas gaan excelleren op

3 Frank Partnoy (University San Diego): The Incredible Shrinking Banks, Financial Times, 11 Aug 20114 Het werkgelegenheidargument speelt een grote rol bij systeemtransities zoals die gaande zijn bijLandbouw, Energie, Zorg en Verkeer&transport5 Clayton Christensen, The Innovator’s Dilemma, 1997, Harvard Press

Page 10: Denken over Finance

- 10 -

snelle-groei-via-lenen-met-rente-als-hefboom.

Dit mechanisme zal Financiering niet zomaar kwijt willen. Snelle groei, lenen en rente zijn eenonafscheidelijk trio in het Westen sinds begin jaren ’70 - een aanvankelijk zeer succesvol trio.Het maakt ontwikkelingen mogelijk in de snelgroeiende economieën die anders niet zoudenhebben gekund. Schuld wordt ingezet voor economische groei die weer wordt ingezet voor hetgeluk van zoveel mogelijk mensen. En verreweg het meeste wordt terugbetaald.6

Aan de andere kant: bij dóórontwikkeling van het systeem in de jaren ‘80 groeien de schuldenzoveel harder dan de inkomens, dat het mechanisme omkeert: in plaats van voertuig voor deweg naar geluk wordt economische groei nu halszaak om rente en aflossing te kunnen blijvenbetalen. Tegelijkertijd beginnen een wijzigende bevolkingsamenstelling in ons deel van dewereld en de wijzigingen rond milieu, schaarste en geopolitieke verhoudingen langzaam maarzeker ten nadele te werken van doorgaande groei. Het succestrio Lenen/Rente/Groei komt tenval. Een basaal maatschappelijk mechanisme werkt niet langer en er moet iets anders voorterugkomen.

Welbevinden hangt in ons deel van de wereld nu niet meer af van maximale economische groei,maar van andere zaken. Van wat dan? Van een adequate opleiding, van een betaalbaar huis, vanaanpassingsdynamiek bij iedereen, van het vermijden van armoede, van schone lucht,biodiversiteit, stilte en ruimte, geen oorlog om grondstoffen, van voldoende aandacht voor jekind, je geborgen en welkom voelen waar je woont, een acceptabele behandeling van beesten,van een speelplek, weglekkende werkgelegenheid, droge voeten en een waardige zorg. Kortom:van een gladde en tóch energieke overgang naar de volgende fase van onze samenleving.

Een beter Finance zal moeite hebben daarin zijn rol te spelen. Het stoelt immers op waarden dieniet meer gelden. Het zal met alleen beter de boot missen naar hernieuwde legitimatie. Devariant die zo succesvol was en die de halve samenleving naar haar hand zette, is nauwelijks instaat behoeften van nu te dekken. Ik heb sterk de indruk dat die behoeften wel eens prioriteitzouden kunnen krijgen boven een nóg verder voortgaandekapitaalopbouw. Ontdaan van zijn uitwassen zal Financehooguit weer geduld worden door de rest van desamenleving.

Om deze twee redenen – losgezongen van de locus enincapabel in actuele behoeften te voorzien - lijkt het medaarom een kwestie van tijd voor de financieel-monetaire spelers naast beter ook anders voor hunkiezen krijgen. Financiering zal werkwijzen moetenadopteren die nu nog tot de onderstroom behoren. Er gaanspelers opereren op andere grondwaarden, met nieuwetechnieken of allebei. Hún praktijken luiden het ander-tijdperk in.

Was de bankencrisis in 2008 de drup toen de zon nog straalde, 2011 lijken destortregens die het einde van een systeemzomer markeren. Op dus naar denieuwe lente. Met nog even een gure winter er tussenin waarin zowat allesapstromen tot stilstand komen.

Aanloop van een onderstroom

6 ‘Until today it worked’ zegt Alan Greenspan voor de Amerikaanse onderzoekscommissie n.a.v. de val vanLehmann Brothers in 2008

Page 11: Denken over Finance

- 11 -

Eigenlijk voorvoelde ieder de misstanden. Nou ja,vélen. Na een lange luwte komt er de laatste jaren nietvoor niets een stroom aan boeken op gang binnen- enbuitenland over anders gerichte financieel-economische systemen. Grafieken met rendementen,schuldquota en nationale inkomens, bedoeld om eenbel te doen rinkelen, staan op vele sites. De OESOwaarschuwt Nederland al jaren voor zijnschuldontwikkeling.

Er is nu een dynamiek rond anders-denken die devorm van een onderstroom begint aan te nemen. Zeverbindt de laatste vijf jaar steeds hechter publicatiesen documentaires met theorie- entechniekontwikkeling, en met experimenten waarin debasis van het financieringsysteem wél wijzigt. De toonvan de publicaties en media varieert van zakelijk enredenerend tot emotioneel en aanvallend.

Een voorbeeld. De econoom Van Duijn rekent in zijnboek De Groei Voorbij tot de krachten achter systeemwijziging: einde van de bevolkingsgroei envan de constante economische groei, voorts de onhoudbaarheid van ozne schuldquote en van dediseconomies of scale. Tot die laatste rekent hij de teloorgang van ondernemend vermogen,degradatie van de professional, exorbitante inkomensstijging aan de top, risico-aversie door dehele samenleving en de managementcultuur die de ondernemingscultuur verdringt. Van Duijnvat de ophanden zijnde wijziging samen met: ‘op naar een ander welvaartsbegrip’. ‘De eis die aantoekomstige economische groei in Nederland gesteld moet worden, is dat deze een beperktruimtebeslag heeft, niet vervuilend is en niet tot nog meer verkeers- en goederenstromen leidt.’ 7

Andere experimenteerders belichten technische alternatieven. Ze signaleren de opmerkelijkesuccessen van het telefoongeld in Afrikaanse landen of komen met de vraag waarom Google enFacebook met slechts een fractie aan werknemers van grote banken een vergelijkbareinformatiefunctie vervullen.

Er is een forse groep die de geldscheppende functie van banken op de korrel neemt, zonder datdaar reële waarde tegenover staat.8 Renteloos lenen, peer-to-peer financiering en revolving fundskrijgen hun aandacht. Net als de open source software die nu voor iedereen beschikbaar is vooreen eigen gelduitgifte. ‘Turn every pc into a mint’. 9

Velen zetten community currencies in de schijnwerper. Dit zijn parallelle geldsystemen met eenbeperkt verspreidingsgebied, die aanvullend op de hoofdstroom functioneren en die anderedoelen dienen dan louter vermogensopbouw. Synoniemen: monetaire alternatieve systemen(MAS) en Complementary Currencies. ‘Geef mij een gemeenschap met haar doelen – ongeachthaar schaal – en ik ontwerp u het financieel systeem erbij.’ 10 En: ‘Nederlanders zijn wereldwijdtechnisch expert rond aanvullende geldsystemen. Opmerkelijk is dat dat in hun eigen land zo goedals onbekend is.’

7 Jaap van Duijn, De Groei Voorbij, De Bezige Bij, 2008, Hoofstuk 6: Wat ons te doen staat.8 Met talloze voorbeelden, waaronder films als Money As Dept, Inside Job en The Love of Money9 Maak van elke pc een geld-creërende eenheid; uitspraak in kringen rond de open-source software Cyclos10 Citaat Bernard Lietaer tijdens Masterclass ‘The Future of Money’, Den Haag, Ministerie BZK/FIN,augustus 2010

Page 12: Denken over Finance

- 12 -

Plek en gemeenschap komen sterk terug in deonderstroom: ‘Wat is een geldsysteem waard als hetbovenlokale niveau wel betekenis heeft voor het lokale,maar niet andersom?’11 En: ‘We willen de asielopvangcentravoorzien van een community currency. Het faciliteertbewoners in de vaak lange tijd dat ze afgeschermd zijn vanNederland.’12

Wat veel publicaties en media delen is dat ook de quality ofcommons weer terug is van weggeweest. Collectieven(waaronder overheden) krijgen weer een wezenlijke rol.‘Een systeem dat wél rijkdom doet exploderen maar niet hetaantal armen doet afnemen is pervers.’

Presentaties gaan weer over wat bankieren eigenlijkbehoort te zijn. Of in elk geval over wat het wás: voldoeningscheppen uit het verder kunnen helpen van de samenlevingdoor het plaatsen van kapitaal.

Schreef ik eerder in dit essay hoe aanlokkelijk het is eenmanifestatie van systeemcrisis op vele niveaus te willenontwaren. Een tweede verleiding bekruipt me bij hetvolgen van al deze publicaties en media. Het is de gedachtedat een systeem, opstomend naar excellentie, de kiem al inzich heeft voor zijn opvolger.

Milton Friedman krijgt in 1976 zijn Nobelprijs voor deeconomie. Achteraf gezien lijkt dat jaar me zo ongeveer hethoogtepunt van een socialiseringsgolf. Ook nu staan in decoulissen van het toneel denkers te popelen húnwaarheden toe te voegen. Het lijkt wel of een zomer - metijsjes, wijn en jurkjes - het verval al in zich weet en zich metzijn zaden voorbereidt op een nieuwe lente.

Ik besluit deze fragmenten van onderstroom met drieillustratieve teksten. Het zijn betrekkelijk willekeurigevoorbeelden. Ik verwijs de lezer net zo graag naar websitesals die van Bernard Lietaer (‘Currency solutions for a wiserworld’) of naar publicaties als Body of Knowledge dat Qoin(‘Money that matters’) in 2010 schreef voor hetprogramma Leren voor Duurzame Ontwikkeling.

11 Uitspraak van een Spaanse betrokkene in de video ‘A New Currency for Sevilla’12 Uitspraak Stichting De Vrolijkheid (2011), een ngo die sinds 2001 actief is in Nederlandse AZC’s

Page 13: Denken over Finance

- 13 -

Drie illustraties van de onderstroom

1. Startpagina Complementaire Economie (http://complementaire-economie.startpagina.nl)

Tekst Sjaak Adriaanse, beheerder van deze site.

Bij het geldsysteem moet je verschil maken tussen de behoefte aan een betaalmiddel en de behoefte aanschatvorming en andere zaken die op de langere termijn spelen (zoals investeren, sparen en

pensioenen). Het is juist de vereniging van alle functies in één geldsoort die onrecht en andereproblemen veroorzaakt. Alternatieven voor de betaalfunctie zijn goed ontwikkeld, al horen ze nog niet tot

de mainstream. Dit zijn de echte community currencies. Zolang er vertrouwen is onder de deelnemerskan zo'n stelsel stabiel blijven, in principe zelfs zonder dekking.

De verbinding tussen lokaal geld en investeringen op korte termijn is ook vrij eenvoudig en werkt inbeide richtingen. Lokale geldsystemen kunnen een pot hebben waaruit geleend kan worden, in euro’s of

dollars of in de eigen munt. Er zijn dan ook kleine alternatieve spaar- en afbetalingssystemen zoalsRosca, die gebruik maken van gewoon geld maar die de bank en dus rente omzeilen. De andere kant op:

gekwantiseerde rechten gaan de rol van betaalmiddel spelen, zie de Deli Dollars.

Voor investeringen op langere termijn is het meer een zaak van instituties. Andere vormen vaneigenaarschap (bijv. coöperaties, Open Capital, LLP) en betalen voor gebruik in plaats van voor bezit,

kunnen hierin een rol spelen, net als het uitdrukken van rendement in rechten. Er is daar veel mogelijkmaar nog weinig ervaring, behalve misschien het Zwitserse WIR, een business-to-business systeem. Zelf

zie ik veel mogelijkheden in het Open Capital van Chris Cook.

Mijn stelling: je kan niet op een langere termijn met een munt werken dan de termijn waarop hetvoortbestaan van het stelsel voor zeker wordt aangenomen. Dat is dus grotendeels perceptie. Zie ook delink naar Douthwaite hieronder. Wie durft op een termijn van twintig jaar een uur zorg te garanderen bijoverleggen van een vandaag uitgegeven tegoedbon? Een pensioenfonds zou van bedrijven waarin het

belegt kunnen eisen zorg op lange termijn te organiseren, uitgedrukt in gegarandeerde zorgvouchers. Dievouchers kan het pensioenfonds uitkeren aan haar eigen klanten in plaats van of in aanvulling op het

belegde geld. Het rendement, uitgedrukt in gegarandeerde uren zorg, is eenvoudig te bepalen enbedrijven komen er waarschijnlijk achter dat dit rendement eenvoudiger te vergroten is door samen te

werken dan door te concurreren (iets wat bij financieel rendement moeilijker is aan te tonen).

Alternatieve systemen pakken soms één probleem aan. C3 (Commercial Creduit Circuit) bijvoorbeeldricht zich op de cashflow-problemen van MKB-bedrijven. Opschaalbaar?

Zie ook On the Money door Richard Douthwaite , http://www.feasta.org/forum/download/file.php?id=138

De econoom Douthwaite, specialist op het gebied van duurzaamheid en fossiele brandstoffen en in CE-land bekend van onder andere 'The Ecology of Money' en 'Short Circuit', stelt in dit stuk dat er een

gezonde inflatie opgewekt moet worden, maar dan wel op een onconventionele manier. De conventionelemanier (nog meer schuldgeld scheppen) werkt niet en maakt de problemen erger. "Destroying a callousand unthinking monetary orthodoxy is the supreme challenge of our age. A much brighter future would

open before us if it were gone."

Nu mijn eigen denklijn kort door de bocht. Uitgangspunt is dat economische groei er niet meer in zit,vooral door schaarste van goedkope olie. Daardoor zijn leningen en de rente erop in de toekomst niet

meer vanzelfsprekend te betalen. Daardoor wil niemand vandaag geld lenen of uitlenen. Daarom is geldscheppen door het uit te lenen (huidige praktijk) geen bruikbare methode meer. Toch is een vergroting

van de geldhoeveelheid (in wezen inflatie) nodig om bijvoorbeeld projecten in hernieuwbareenergiebronnen nog enigszins tijdig te financieren (de EROI - Energy ROI - speelt bij deze tijdigheid een

grote rol). Daarom moet er schuldvrij geld geschapen worden, en wel door overheden. De persen moetendraaien, maar dit keer schuldvrij. Een groot deel van dit geld kan worden gebruikt om schulden van

individuen af te lossen, maar aan de distributie moeten voorwaarden worden gesteld. De regering zoudoor geldgebrek gedwongen kunnen zijn bij een volgende bankencrisis de schade uit te keren in

'belastingcertificaten'. Zie http://tinyurl.com/6z75tob

Page 14: Denken over Finance

- 14 -

Drie illustraties van de onderstroom

2. Salt Spring Dollars (http://saltspringdollars.com/about-us, 25 Aug 2011)

About Salt Spring Dollars ($$)

First of all, let us get one thing out in the open: Yes, Salt Spring Dollars are legal. We're notbreaking any laws by issuing an alternative currency and you aren't breaking any laws by owning

or using them. Everyone asks that question so we thought we'd start there.

Legally, Salt Spring Dollars are gift certificates, which is how they're treated (See the CanadaRevenue Agency website for more information.) When you buy a Salt Spring bill (one dollar, twodollar, five, ten, twenty, fifty, or one hundred dollar bill) you're buying a gift certificate from the

Salt Spring Island Monetary Foundation which we will honor if you ever choose to redeem it withus. In the meantime you can redeem it for goods and services. Banks and businesses can redeemthe Salt Spring Dollars for Canadian cash through special trust accounts set up by the SS IMF at

the three financial institutions on the island.

If you think about it, that's basically the definition of national currencies like Canadian dollars –except they don't keep a trust fund.

The next thing everyone wants to know is why Salt Spring Dollars exist. Simply put, Salt SpringDollars reflect our pride and love of this island and its community. The Salt Spring Island

Monetary Foundation keeps an investment trust fund (to back the currency) and the investment'sreturns are re-invested on the island. Accumulated funds are available for community proposals

on the basis of no-interest loans. This philosophy of "no usury" loans is fundamental to theconcept of true community currency.

Salt Spring Dollars are beautiful currency with a community link, wide acceptance, excellentpress, and unique designs. Whether you're a tourist using our money for the first time or an

islander using it on a daily basis for your financial transactions, using Salt Spring Dollars isconvenient and fun and good for the community.

About Salt Spring Island

Salt Spring Island, British Columbia, is the largest and most populated of the Southern GulfIslands situated between the massive Vancouver Island and the southern west coast of Canada.We're a 2-3 hour ferry ride from Vancouver on the mainland or from Victoria to the west. The

population focuses much of its attention on art, farming, natural health, fitness, and ourcommunity.

With a permanent population of around 10,000 and annual tourists topping 300,000, Salt SpringIsland is a vibrant community indeed.

Page 15: Denken over Finance

- 15 -

Drie illustraties van de onderstroom

3. Nulpuntnul (´In Go.od We Trust´)

Bron: Manifest 0.0, Marcel de Berg en Dennis Kerkhoven, www.nulpuntnul.nl

Nulpuntnul (0.0)

Nulpuntnul zet de economie op d’r kop. Zet in op ondernemerschap in dienst van debasisbehoeften van burgers. Bedrijven, investeerders, maatschappelijke organisaties

en overheden krijgen de ruimte dat innovatief en rendabel te doen. Doorbraakinnovaties ontstaanuit nieuwe inzichten. Daar zijn verrassende verbindingen tussen kennis, initiatieven en gevestigde

sectoren en structuren voor nodig. Stichting Nulpuntnul wil daar dienstbaar aan zijn.

[...] De financiële wereld verbindt zich direct met de reële wereld. Een gezamenlijke openmarktplaats versnelt het tot stand komen van de natuurlijke innovatie-economie.

Beleggers, groot en klein, kunnen gemakkelijk aanhaken bij de kansrijkemaatschappelijke innovaties die door co.orperaties worden ontwikkeld.

Riskmanagers krijgen een helder overzicht van kansen en risico’s, zodat zeweloverwogen en met vertrouwen in kansrijke innovatieve projecten kunnen

investeren. De match tussen innovatieve projecten en benodigde financiering komt zogemakkelijker en sneller tot stand.

[...] Onze echte basisbehoeften zijn het vertrekpunt. Innovaties de oplossing.Ons eigen (pensioen)kapitaal het smeermiddel.

[...] Een nieuw soort ‘Zwitserleven Gevoel’. Nieuw omdat we weten dat het goed zit met onzetoekomst en die van alle generaties na ons.

[...] We gaan samenwerken in ‘zwermen’. Precies zoals vogels dat doen als ze met heelveel zijn. In een zwerm veroorzaakt de communicatie tussen de individuen een

voortdurende verandering in de samenwerking met anderen en het gedrag van degroep. En daar heeft de hele zwerm baat bij.

[...] o.o ondersteunt netwerken van stakeholders onder andere bij het opzetten vanco.orperaties die het ‘samen zwermen’ mogelijk maken.

[...]Alle stakeholders kunnen gebruikmaken van de kennis die in de gemeenschapaanwezig is. Samen bewegen ze van beloning op basis van het gebruikelijke IP-recht,

naar beloning op basis van een royaltymodel.

[...] Producenten kunnen met moderne, innovatieve technieken massamaatwerk vangoede kwaliteit maken. De productiemiddelen zijn via aandelen, institutionele

beleggers, vermogensbeheerders van maatschappelijk verantwoorde welgesteldeparticulieren, stichtingen e.d. voor een belangrijk deel in handen van de gemeenschap.

De eigenaren krijgen daar een faire beloning voor.

Page 16: Denken over Finance

- 16 -

De afstand mainstream - onderstroom

De onderstroom zet anno 2011 in op het ondervangen van negatieve effecten die onsfinancieringsysteem de laatste decennia vergezellen. Blijkbaar vinden al deze mensen die zógroot dat ze de raison d'être van deze systeemvariant overtreffen.

Fysiek betekent de onderstroom in Nederland dat uiteenlopende specialisten het de moeitewaard vinden er veel tijd aan te besteden, dat netwerken op onregelmatige basis bijeenkomstenorganiseren, dat mensen elkaar helpen bij het maken van plannen voor experimenten, dat zestudies publiceren, sites opzetten, elkaar tippen voor films en gebeurtenissen in het buitenlanden dat een kleine groep actief is in kleine en grote experimenten in binnen- en buitenland.

Dat slechts weinigen ín het financieel regime zich met de onderstroom identificeren – velenkennen het bestaan ervan niet eens en reageren verrast als ik ze erop wijs -, dat het vooralgepensioneerden, jongeren, issuegroepen en nichespelers buiten het systeem zijn die zich warmdraaien voor een ander verhaal is niet verwonderlijk.

Na het wegvallen van de Muur zetten de doorontwikkeling, dynamiek en bloei in de jaren ’90 en2000 een norm neer, een aantrekkelijke systeemwerkelijkheid waaraan ieder heel graag wilblijven voldoen. Let wel, daar horen u en ik met onze hypotheek, pensioen en verzekeringen óókbij. Financiering belandde na De Muur in een éénwaarheidsperiode en daar zit het nóg. In zo’nfase voelt een systeemvariant zich koning en worden niche-ontwikkelingen als inferieurbeoordeeld.

In ons land is in kringen van community currencies de klacht vrij algemeen dat De NederlandseBank, Belastingdienst en AFM barrieres opwerpen tegen nieuwkomers. Illustrerend lijken deperikelen die de regionale munt Gelre II zegt mee te maken13. Is haar klacht gegrond, dan vind ikdat de barrieres wel érg gemakzuchtig worden verdedigd door deze drie gatekeepers. Immers,de duurzaamheidpretentie van parallelle munten is fors terwijl het fiasco van het hoofdsysteemniet te negeren valt.

Toch klinken er andere geluiden van de beschuldigden zelf. De Autoriteit Financiële Marktenzegt met DNB en de Belastingdienst een Kraamkamer te hebben waarmee ze ongebruikelijkenieuwelingen door de toestemmingsperikelen heen helpen. “Heb je zo’n case, kom er maar meelangs. We hangen de Kraamkamer misschien niet aan de grote klok, maar zijn er klaar voornieuwelingen te helpen14.”

Mag robuustheid slechts een macropijler zijn?

Een vraag aan ieder die concepten als community currencies als inferieur wegzet is waarominstitutionele beleggers aan de bovenkant wel worden aangezet hun risico te spreiden met eenmand complementaire munten – denk aan hoe China en de Wereldbank hun valutarisicoreduceren - en waarom dat juist moet worden tegengegaan aan de onderkant van de schaal, opmicroniveau.

13 Onderwerp van discussie tijdens in de bijeenkomst na de masterclass Future of Money, ministerie vanSZW, Min Finianciën Den Haag, augustus 201014 Uitspraak Theodor Kockelkorn, directeur AFM Toezicht, aug 2011, in gesprek met de auteur

Page 17: Denken over Finance

- 17 -

Robuustheid is niet louter een macro-zaak. Noch volgt schokbestendigheid voor kleineregemeenschappen automatisch uit macro-resilience15. Eén munt is ongetwijfeld – en zeker opkorte termijn – efficient. Maar isefficiency nog wel de leidraadvoor lagere systeemniveaus, nude nadelen ervan op de hogeredoor hun acceptatieplafondheen schieten?

Het antwoord lijkt meontkennend. Onderstaandeillustratie van Ulanowiczgebruikt Lietaer tijdens zijnpresentaties. Het is een voorecologen bekend plaatje. Teweinig diversiteit levert eensuperefficiënt maar brosecosysteem op; nietschokbestendig. Teveeldiversiteit zorgt voor eenweliswaar superrobuust, maarin dynamiek weer stagnerend

15 Resilience betekent robuustheid, impulsbestendigheid, bestand tegen andere dan trendmatigeontwikkelingen

The ‘Scrip’, a small history, France 1956 – 1960

The stamped Scrip was issued in the small historic French town of Lignieres-en-Berry26 in August 1956in an effort to generate more business and thus counteract the town’s decline: its population had halved

to 1,700 in the previous fifty years and of those who remained, 300 were over seventy. Initially, theScrip, which was issued by a group of the town’s traders, was exactly like that in Wörgl. It was backed by

national currency into which it could be converted at 98% of its face value and had to be revalidatedeach month with a stamp costing 1%.

The early results were encouraging but the project started to enjoy real success when, in April thefollowing year, wage earners were told that if they converted their money into scrip, they would be given5% extra. Naturally, it was necessary to stop people who bought scrip this way immediately converting itback for a quick profit and the new notes were stamped with their date of issue so that they could only

be changed into Francs at the 98% rate after four months: if converted earlier, a bigger discount applied.

This deal proved very attractive to the people of the district because, if they converted their cash intoScrip and spent it immediately, they were effectively getting a 5% discount from the traders. However, if

they simply held on to the Scrip for four months and then stamped it to bring it up to date, they couldconvert it back to cash and earn a 3% rate of interest for the period. As a result, the new money was

widely used in the town and tended to circulate for at least four months before being cashed in.

Many communities moved to copy the system, alarming the Bank of France so much that in July 1957 itsent a team of police specialists to investigate what it saw as a virus about to contaminate the wholecountry. Laws carrying penalties of up to two years’ imprisonment and a 20 million Franc fine were

passed to frighten off people planning similar systems but Ligniere’s Scrip continued to circulate at leastuntil the early 1960s and another small town, Marans, introduced a variant of it in March 1959 without

anyone being prosecuted.Bron: Startpagina Complementaire Economie, aug. 2011

Page 18: Denken over Finance

- 18 -

ecosysteem. Met Lietaer pleit ik ervoor om bijvoorbeeld met ons valutaconcept de linkeronderpunt eens te verlaten.

Daar je dit robuustheidstreven waarschijnlijk ook op andere financieel-monetairesleutelmechanismen kunt loslaten betekent dit een pleidooi voor toenemende enveelomvattende diversiteit, op zoek naar een optimum.

Upswing Finance: van breed gedragen naar over-capitalism

Voor ik nader op de interactie onder-bovenstroom in ga, eerst wat historie en causale relaties.Het financieel-monetaire is een door mensen ontworpen en bijgeschaafd systeem. Hoe werd hetwat het nu is?

Ik ben historicus noch econoom, maar voor zover ik kan zien wordt de variant die we nu kenneningezet in 1944 - na duizenden jaren van zéér gevarieerde monetaire geschiedenis16. De eerstevijfentwintig jaar optimaliseert deze Variant ´44, waarna ze gaat excelleren op haargrondwaarde. Als remmingen vervolgens wegvallen ontwikkelt ze zodanig dóór, dat zevervreemdt van wat de samenleving – die inmiddels in een andere fase komt - vraagt. De termover-capitalism leen ik hiervoor graag van Jerry Michalski.17 Met een combinatie van geldcreatie,lenen, rendementsmanagement en verbroken band tussen financier, gefinancierde engeografische plek zet Finance in deze periode andere systemen naar zijn hand. Het omgekeerde,de beïnvloeding van samenleving naar Finance, gebeurt veel minder. De genoemdevervreemding mondt zo´n 65 jaar na de inzet van Variant’44 uit in grote instabiliteit, op haarbeurt weer een voorportaal voor diversiteit. Daar zitten we nu.

Verderop staat een fragment van een visualisatie die ik maakte voor de AFM. Hieronder detoelichting.

Na zesenzeventig miljoen (!) doden in de eerste en tweede wereldoorlog wordt de breedgedragen legitimatie onder ons financieel-economisch systeem: ´Vrede en veiligheid voor zoveelmogelijk mensen door economische groei en het afbreken van handelsbarrieres´. Die basis staatnog steeds overeind.

De Dollar van de overwinnaar fungeert daarbij vanaf 1944 als anker voor de Westerse valuta.De Verenigde Staten verlaten hun dollar-goud-koppeling in 1972 als antwoord op een enormetoename in vraag naar leningen. Doorgaande economische groei levert hiervoor voldoendevertrouwen.

Nu tegenover lenen veel minder materiële dekking hoeft te staan kunnen nationale economieënsterk groeien én kan uitlenen - via het principe van de hefboom - hét vehikel worden voor hetgenereren van kapitaal. Lange tijd gaat dit goed. Voortgaande groei maakt immers het betalenvan schuld, rente en rente-op-rente mogelijk.

Nederland wordt intussen een belangrijke speler op de financieringsmarkt door de historischsterke positie van onze banken en verzekeraars en de groeiende omvang van onzepensioenfondsen. Ons land koppelt die aan een traditioneel open economie en mentaliteit en aanzijn handelsvaardigheden. Dit alles ligt geografisch verankerd: al tientallen eeuwen ontwikkeltonze cultuur zich in een rivierdelta met alle mogelijkheden en opgaven van dien.

16 Money, a history, C. Eagleton & J. Williams, 2007, ISBN 978-1-55407-282-817 De term over-capitalism past ook bij observaties van de eerder aangehaalde Clayton Christensen overhoe systemen kunnen doorschieten terwijl hun omgeving een andere richting inslaat.

Page 19: Denken over Finance

- 19 -

Page 20: Denken over Finance

- 20 -

Page 21: Denken over Finance

- 21 -

Als na drie decennia welstandsgroei sociale systemen topzwaar worden in enkele Westerselanden (jaren ´80), maakt het uitkleden daarvan de weg vrij voor een nieuwe, dit maalindividueel gerichte, welstandsgolf. De samenleving verschuift mede op grond hiervan richtingneoliberalisme. Het wordt de opstap naar een uittocht van overheidsbemoeienis.

De internationale coalitie om handelsbarrieres tussen naties te verbieden krijgt na een langevoorfase ermee eindelijk de wind onder de vleugels. Bankwetten wijzigen ten gunste van free-floating capital, eenvoudiger overnameregels en lagere dekkingsverplichting.

Een sterke meekoppeling vormt de opkomst van ICT eind jaren ´80. Eén van de gevolgen is datkapitaalstromen binnen twee decennia wereldwijd verstrengeld zijn, dat er enorm veel geldverdiend wordt in de financiële sector en de werkgelegenheid er sterk groeit. Dit alles bevestigtde systeemfilosofie en versterkt de wens om overheden naar de coulissen te verbannent.

Door ICT en juridische liberalisering (zie tekstbox) ontwikkelt Financiering zich dóór tot eenaandeelhouder-gedomineerde variant zonder emotionele band tussen financier engefinancierde. Financiers verleggen nu hun koers massaal richting maximalisering vanrendement. Korte-termijn-opereren blijkt daarbij effectiever dan lange-termijn. Softwareoptimaliseert die ontwikkeling tot op microseconden en los van geografische grenzen.

Ook Nederlandse pensioenfondsen – invloedrijke spelers inmiddels - verlaten hun vroegerwettelijk verplichte 4% rekenrente. Op de beleggersmarkt wordt immers een veelvoud daarvangehaald en het komt alle partijen goed uit als zij hun premieafdracht mogen verlagen. Als ookparticulieren en masse gaan participeren in dit systeem is rendement genereren een volksfeestgeworden.

Deze liberalisering en economisering van de samenleving komen in upswing als de Muur valt.Niet langer geremd door grens of ideologie groeien de twee decennia na 1990 de bijdrage vanFinance aan nationale inkomens en werkgelegenheid sterk.

De schuld per capita groeit echter ook, en wel met een veelvoud daarvan. Dit wordt acceptabelgeacht vanwege de voortgaande economische groei.

Page 22: Denken over Finance

- 22 -

Hoe ontstaat de aandeelrendementscultus?De Nederlandse Wikipedia schrijft onder Aandeelhouderswaarde (31 aug 2011):

Het genereren van aandeelhouderswaarde is in de tegenwoordige economie een van deprimaire functies van een onderneming. Deze situatie heeft echter niet altijd zo bestaan. In deperiode net na de Tweede Wereldoorlog waren het vooral managers die de macht hadden over

een onderneming.In de jaren ‘60 en ‘70 van de twintigste eeuw begon aandeelhouderswaarde pas een rol vanbetekenis te spelen. Vanaf 1980, toen de Amerikaanse economie zich in een diepe recessie

bevond, nam de betekenis van aandeelhouderswaarde snel toe. Deze verandering werdgedragen door kapitaalkrachtige buitenstaanders, ‘raiders’, die middels ‘vijandige’ overnamesondergewaardeerde bedrijven overnamen of dreigden over te nemen, te herstructureren en inonderdelen of als geheel weer door te verkopen. Bij deze (dreigende) overnames keerden zijzich scherp tegen het zittende management in naam van de aandeelhouders en ten behoeve

van het vergroten van aandeelhouderswaarde, dat zij propageerden als het enig legitieme doelvan ondernemingen.

Dat betrekkelijke buitenstaanders op deze manier konden optreden, werd mogelijk door tweeontwikkelingen. Ten eerste hadden veel van deze raiders tijdens de oliecrises grote kapitalen

verdiend, terwijl andere bedrijven juist een sterke economische teruggang doormaakten en opde beurs ondergewaardeerd waren. Voorzover raiders niet zelf over relatief grote sommen geld

beschikten, wisten ze deze aan te trekken door nieuwe financieringstechnieken (zoals dezogenoemde junk bonds, laag gewaardeerde en traditioneel moeilijk verhandelbare

bedrijfsobligaties). Ten tweede maakte de deregulering die de Amerikaanse overheid in ganghad gezet vijandige overnames veel eenvoudiger dan voorheen.

Publieke pensioenfondsen toonden in eerste instantie de meeste belangstelling voor definanciële operaties van raiders. Om te kunnen delen in de lucratieve opbrengsten hiervanorganiseerden zij zich vanaf 1985 op basis van een programma, waarin het vergroten van

aandeelhouderswaarde centraal stond. Daardoor verschoof de machtsbalans tussenaandeelhouders en managers op beslissende wijze in het voordeel van de eerste groep.

Doordat het management zich in ruil voor beloningsvoordelen snel aanpaste aan de nieuweverhoudingen werd het creëren van aandeelhouderswaarde verheven tot de voornaamste

doelstelling van het ondernemingsbestuur in de Verenigde Staten.[...] De lucratieve operaties van individuele raiders werden onder de regering Reagan eenvoorbeeld voor publieke pensioenfondsen, die eveneens weinig binding hadden met het

zittende management en die zich benadeeld achtten doordat alleen raiders profiteerden vanaangekondigde overnames en andere aandeelhouders niet. De spanning tussen raiders en

publieke pensioenfondsen leidde tot organisatievorming onder de publieke pensioenfondsen ende nieuwe Council of Institutional Investors (1985) kon snel toonaangevend worden doordat

het management een profijtelijke manier vond om zich aan te passen aan de nieuweverhoudingen. Daarmee werd de nieuwe alliantie van grootaandeelhouders en topmanagers

rond het creëren van aandeelhouderswaarde maatgevend voor het beleid van beursgenoteerdeondernemingen.

(Aandeelhouders eerst! "De opkomst en verspreiding van ‘aandeelhouderswaarde’ in deVerenigde Staten" Johan Heilbron, Jochem Verheul & Sander Quak. Sociologie 2011-1).

Naarmate de effectiviteit van deze systeemvariant groeit, beginnen zowel het aantal rijken alsarmen in veel landen te stijgen. Toenemende protesten bij WTO-summits stoelen deels op deverontwaardiging hierover.

Geleidelijk komen veel geindustrialiseerde landen bovendien in ander vaarwater. Als de groeibegint te haperen door demografische, technische, ecologische en geopolitieke oorzaken, groeit

Page 23: Denken over Finance

- 23 -

het aantal mensen snel dat de nadelen van een zich verder doorontwikkelend financieel-monetair systeem groter acht dan de legitimatie (vrede & veiligheid door vrije handel &economische groei). ´Ons geldsysteem houdt onze obsessieve groeidwangstoornis in haar greep vaneindeloze economische groei om de groei.´18 Bij grote groepen groeit een onrust, die na desysteemschokken in 2008 en 2011 uitmondt in interventies van buiten het systeem. In 2011,kun je zeggen, staat Finance onder curatele.

Terugkijkend is de cumulatieve winst voor de samenleving groot geweest. Maar ook de schade.Er is een kernsysteem vervreemd van de rest. In Nederland vertellen gepensioneerde bankiersin boeken als De Prooi over de val van ABN AMRO hoe binnen één generatie hun levenswerk tegronde is gericht en wat eerzaam bankieren eigenlijk inhoudt. ´Als je rijk wil worden moet jegeen bankier worden. Je hoort voldoening scheppen in het feit dat je met geld de samenlevingtot bloei laat komen.´19

Er is een situatie ontstaan waarbij de routines van Variant’44 niet langer stabiel zijn. De driversachter die instabiliteit lijken bestendig: demografie, geopolitiek, ecologie, schaarste en kosten. Erzijn spelers van formaat verdwenen. Andere slanken drastisch af en er wordt openlijkgespeculeerd over totaal andere wijzen van functievervulling. Er komt nu ruimte voor eenonderstroom die een handvol principes wezenlijk wil herzien.De overheid is weer terug op het toneel.

De vraag anno 2011 is: Wat nu?

18 Citaat Martien van Steenbergen op Mindz.com, 2009 (visited 20 July 2011)19 Citaat Jeroen Smits, schrijver van De Prooi, in een lezing over de val van ABN AMRO, AFM Amsterdam,30 juni 2011

Page 24: Denken over Finance

- 24 -

Krijgt de onderstroom betekenis?

Een terechte vraag is nu in hoeverre de onderstroom die de dingen anders wil organiserenbetekenisvol is. Er zijn immers altíjd wel nichespelers die soms tot decennialang langs de zijlijnblijven zonder geschiedenis te schrijven. In de jaren ´70 én ´80 verschenen er alwaarschuwingen tegen een doorlopend-groeimodel20. Waarom zou de onderstroom van nu datniveau ontstijgen en het slechts een kwestie van tijd zijn voor routines er wezenlijk door wordenbeïnvloed?

Deel 1 van het antwoord is: Omdat systemen sociale constructies zijn. Die blijven slechts intactzolang mensen er elke dag opnieuw hun energie in stoppen om ze overeind te hóuden. Dat doenmensen als de voordelen van dat overeind houden de nadelen ruim overtreffen, dus zolang ergeen aantrekkelijk alternatief is.Koppen als Too big to fail (systeembank) en Our currency and your problem (de Dollar) enBankgaranties gaan draagkracht landen ver te boven (IJsland, Griekenland en Ierland) wijzenniet op een brede bereidheid dit te blíjven doen. Ze tonen eerder een diepe ontevredenheid bijhet publiek. I don’t think they like us peinzen advocaten als de Amerikaanse overheid weigertzich voor herfinanciering van Lehmann Brothers garant te stellen21. En de Financial Times in eenredactioneel artikel: They were never going to attract outpourings of sympathy from the generalpublic. But the job cuts that have hit whole echelons of the world’s biggest banks in recent weekshave not only attracted little compassion, they have barely been noticed at all […]22 (60.000ontslagen bij acht leidende banken).

De dag dat een product uit de onderstroom interessant genoeg wordt trekt een deel van demensen met liefde zijn handen van de routines af en daalt in de hoofdstroom direct de stabiliteit.Dat wordt een heftiger ‘verlating’ dan de recente vlucht van kapitaal naar de duurzamere ASN,Triodos en Rabo. Als veel mensen dat doen wordt zelfs een excellent systeem instabiel. Gevolg:‘Variant1944´ laat haar blad vallen en ´Variant2015´ opent haar knoppen.

Deel 2 van het antwoord is dat leidende systeemversies vaak zelfreferent zijn. Ze signalerennieuwe ontwikkelingen wel, maar zijn niet in staat deze op andere merites te beoordelen dan opde merites waarop ze zelf leidend werden. Het gevolg is rampzalig. Terwijl hun eigen systeemzich gaandeweg zover doorontwikkelt dat het zich vervreemdt van waar de samenlevingbehoefte aan heeft, kunnen in nichegebieden nieuwelingen hun kinderziektes overwinnen.Uiteindelijk nemen die nieuwelingen het roer over en concurreren ze de leidende partijen ophun eigen merites – in dit geval schermen de leiders met betrouwbaarheid, financieringsschaalen internationaal netwerk - eruit. Disruptive change - ontwrichtende innovatie - noemt de eerderaangehaalde Clayton Christensen dat. We kennen dit soort ontwrichtingsdynamiek vanuiteenlopende sectoren en schaalniveaus. Dan gaat het vast ook op voor Financiering.

Deel 3 van het antwoord is dat de huidige systeemvariant twee door velen gevoelde behoeftenniet vervult, terwijl de onderstroom die wél claimt te kunnen leveren: communityvorming en eenontwikkelpad naar duurzaamheid.

Meerdere rapporten maken aannemelijk dat de Financieringvariant van nu niet in staat is delangere marktontwikkeltijden en leads-to-market te faciliteren, en de lagereaanvangsrendementen te accepteren die bij bijvoorbeeld duurzame koplopers horen. Hetresultaat is dat - nu subsidies óók wegvallen - anderen in dat gat stappen en dat groene

20 Ik noem willekeurig: Barsten in de Groei, Leo Jansen redaktie, met een ten geleide van Sicco Mansholt,1974, ISBN 90293 0740 4; Ontmanteling van de Groei, Van den Abeele redactie, 1985, ISBN 90 6772 008 921 Citaat betrokken advocaat in de documentaire The Love of Money, part II22 Again on the Edge, Financial Times, 15 Aug 2011

Page 25: Denken over Finance

- 25 -

innovatoren zich bedenken voor ze jaren later, als hun business wel volwassen is, alsnog met deoligarchie23 in zee gaan.

Deel 4 van het antwoord is dat er andere technieken opkomen die op nicheterreinen hunkinderziektes overwinnen, deels in landen waar de monetaire instituties niet functioneren. InKenia is de peer-to-peer betalingsmarkt via belminuten (!) bijvoorbeeld groter dan via deofficiële munt. In enkele Zuid-Amerikaanse landen spelen Nederlandse specialisten een rol doorer - soms op verzoek van de regering zelf - een parallel geldsysteem te introduceren. Met zelfontwikkelde open source software en met expliciet lokale communitydoelen. Aan SjaakAdriaanse ontleen ik de link naar het volgende artikel.

Deel 5 van het antwoord is dat de jongste instabiliteitsgolven teveel geld kosten. Daarin vormthet een mooie analogie met Landbouw zoals ik verderop laat zien.

Voor veel van deze spanningsvelden geldt dat de hoofdstroom er in de jaren ’70 en ’80 veelminder door bedreigd werd dan nu. Systeemvariant ’44 had zich nog niet zo ver doorontwikkeld,nationale wetten dempten aandeelhouders en overnames, er was nog geen ICT, de samenlevingegaliseerde in plaats van het omgekeerde, er waren minder ontwikkelde alternatievenvoorhanden, wens naar duurzaamheid werd minder breed ondersteund en dekapitaalvernietiging bij crises was kleiner. Daarom denk ik dat het tipping point nu veeldichterbij is dan toen.

23 Met olicharchie citeer ik een gesprekspartner van ING Corporate, Amsterdam

How Might Cell Phone Money Change the Financial System?Shann Turnbull

International Institute for Self-GovernanceJournal of Financial Transformation, Vol. 30. pp. 33-42, 2010

http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1602323Abstract:

The emergence of cloud banking in developing economies from billions of cell phonestransacting both legal tender and informal units of accounts has created a need toreconsider habits of thinking about the nature of money and banking in advancedsocieties. The dysfunctional nature of modern money and banking is revealed byconsidering cell phone units of account based on four historical forms of money: (i)the current form of synthetic or “fiat” legal tender that can earn interest (ii) fiatmoney that does not earn interest but has a usage fee (iii) “Free-money” issuedprivately with a usage fee and (iv) “natural” money redeemable into specified goodsand/or services with a usage fee. The value of a “green” form of natural money,redeemable into units of renewable electricity, becomes fixed by the investment costof generators to create an inflation resistant unit of account. The paper identifiesgreen dollars as offering a competitive medium of exchange for the “invisible hands”of (i) investors, (ii) Islamic economies and businesses, (iii) green voters, (iv)governments seeking to reduce the need for carbon taxing or trading and (v) thoseseeking a reserve currency in case the financial system fails.

Number of Pages in PDF File: 14Keywords: Cost Carrying Money, Electronic-Money, Financialization, Free Banking,Islamic Banking, Natural Money

Page 26: Denken over Finance

- 26 -

Wat zou u doen, wat zou ik doen?

Ongeacht voorgaande argumenten, niemand kan in de toekomst kijken. Wie weet, gáat deexponentiële groei van schuld, rendement en nationaal inkomen inderdaad nog een tijd door.Wie weet ís Finance inderdaad pas halverwege zijn hockeystick omdat ICT en lage lonen landennog een arsenaal aan groeikansen bieden. Heeft de WTO immers niet berekend dat verderneerhalen van handelsbarrieres nog 100 miljard dollar toevoegt aan bruto-nationaal producten?Wie weet wórden de nadelen – elke systeembouw brengt immers nadelen met zich mee – danook nog tijdenlang getolereerd ten behoeve van het groter goed vrede & veiligheid doorinternationale handel & economische groei. We hebben inderdaad geen oorlog meer gehad tussenWesterse landen na 1945.

Toch zou ík, gezien de afgelopen paragrafen, niet op een voortgaande hockeystick wedden.

Zou ik in het hart van het financieel-monetair systeem opereren, dan zou ik me voorbereiden opeen periode van meerdere waarheden. Ik zou me voorbereiden op diversiteit als voorbode vaneen lente met een ander geluid. Ik zou ruimte maken voor een onderstroom, vanuit een sterkvermoeden dat die elementen van onze toekomst in zich heeft, al zou ik nog niet precies wetenwelke. Zelfs al zou iedereen me vertellen dat veel van de experimenten van nu rammelen enweinig succesvol zijn.

Ik zou naast het beter maken van mijn routines expliciet ruimte maken voor anders. Én ik zoueens gaan loeren bij systemen die eerder dan ik aan hun ´moderne´ limiet kwamen. Immers, ookop andere plaatsen wordt efficiency momenteel ingeruild ten gunste van robuustheid en is hetkoersen op diversiteit gemeengoed geworden.

Tijd voor inspiratie. Tijd voor de analogie tussen Finance en Landbouw.

Page 27: Denken over Finance

- 27 -

Analogie Landbouw

Er zijn sectoren waar al eerder gebeurde wat Finance nu overkomt. Het zijn sectoren die húnglorietijd al decennia voor 1990 beleefden.

Bezie eens onderstaand schema over de intensivering van landbouw na de TweedeWereldoorlog, door Storrm CS getekend voor het InnovatieNetwerk.

Een op rationele gronden ingezette societal systems engineering die steunt op een breedonderschreven waarde, die doorgroeit naar excellentie en vervolgens diep in de problemenkomt als perversiteiten ervan de oorspronkelijke legitimatie overtreffen is voor een land alsNederland blijkbaar geen onbekend terrein. Finance verkeert in goed gezelschap. Ook onzelandbouw speelt immers eredivisie.

Er is in 1946 een Nederland waarin drie generaties zich een hongersnood goed herinneren. Hetspeelt zich af tegen de context dat zich een chemische revolutie eerst had voltrokken(stikstof/kunstmest) en daarna een mechanische. ‘Nooit meer honger’ wordt in 1948 delegitimatie onder een ingrijpend pakket interventies van alles wat met voeding, landbouw enruimtelijke inrichting te maken heeft. De – ook hier verbazend eenvoudige - grondwaarde ismaximaliseren van opbrengst per hectare. Exportsucces geeft de societal system engineers gelijk.

Page 28: Denken over Finance

- 28 -

De prijs blijkt hier pas vier decennia later te hoog te worden. Een verdwenen biodiversiteit, eenvolk dat in het buitenland op vakantie moet, een ondoordringbaar platteland, vervuildoppervlakte- en grondwater, vervuilde lucht met stankcirkels, ethisch kwalijke omgang metdieren en ontbossing.

Als in de jaren ’80 de aanvallen door ecologen op deze systeemvariant te venijnig beginnen teworden om te negeren, als zoönosen begin jaren ’90 diepe voren trekken in de stabiliteit enmotivatie en als de Europese landbouwbegroting uiteindelijk onoverkomelijk negatief uitslaat,slaat de boer om van held tot paria. De modernistische systeemvariant is ten einde. Een sectormoet op zoek naar zijn nieuwe grote verhaal. De emoties lopen daarbij hoog op.

Wat ik hier schrijf over Agro zou ik met de nodige tweaks ook kunnen schrijven over Water, overTransport en over Zorg. Ook dáár een systeem dat start met brede maatschappelijkeinstemming, dat vervolgens gaat excelleren op een zelfgekozen, eenvoudige grondwaarde, datdooroptimaliseert, om enkele decennia later ten diepste door elkaar geschud te worden omdatde samenleving de nadelen niet pikt. Nu koerst elk ervan op diversiteit.

De overeenkomsten met Financiering zijn duidelijk. Verschillen zijn er echter ook. Ten eerste isFinance een late follower. Ten tweede kan het zich onttrekken aan de andere, fysiek metNederland verbonden systemen door zijn footloose positie en in de jaren ´90 weggevallenbarrieres. Dat laatste leek een sterkte, maar kan onder de huidige omstandigheden ook contrawerken.

Een weefsel dat knarsend en piepend de bocht om moet

Even een wat bredere blik op wat er in die rest van de samenleving aan het gebeuren is. Hoewelje het niet zo aan Financiering afleest zitten Westerse landen in een overgangstijd. In landen alsNederland zijn alle systemen en thema’s links- of rechtsom een draai aan het maken naarhoudbare varianten, naar duurzaamheid. Dit wordt samen een multitransitie zoals de historie eral vele eerder voortbracht, maar die uniek is voor de laatste 65 jaar.

Achter deze multi-shift zitten sterke krachten. Opkomende continenten gaan delen inconsumptie, productie, vervuiling en schaarste; in ons deel van de wereld is de bevolkingsgroeigestopt; en de samenleving loopt te hoop tegen de nadelen van te ver door-ontwikkeldesysteemvarianten. Die laatste zijn daarmee niet langer breed gelegitimeerd en dus instabiel. Hetis het einde van een lange één-waarheidsperiode bij Water, Energie, Landbouw, Transport, Zorg,Productie/consumptie, Ruimtelijke-inrichting en Besluitvorming. Het is het begin van eenzoekende periode, een opmaat naar het nieuwe grote verhaal voor elk ervan. Al met al is er eenweefsel van systemen&thema’s die met elkaar – al vasthoudend, terugtrekkend envooruitduwend - de overgang naar houdbaarheid moeten zien te maken.

Dit heeft vele gevolgen, bijvoorbeeld voor het type mens dat we zoeken de komende tijd. Zolangieder in een spoor zit van dóórontwikkeling op een heldere basis, heerst er rust in eenmaatschappelijk systeem. Het is een éénwaarheidsperiode, een periode van management, vanoptimalisering, van doorgroeien naar excellentie. ‘Maximaliseer de opbrengst per hectare’.‘Minimaliseer de logistieke kosten per jaaromzet’. ‘Laat het land niet vaker dan eens per 10.000jaar overstromen’. ‘Maximaliseer het aantal afgestudeerden.’ ‘Maximaliseer de consumptie’. Ditsoort verrassend eenvoudige grondwaarden waren de basis onder complexe systemen in onzesamenleving. De laatste zestig jaar althans.

Page 29: Denken over Finance

- 29 -

Als afrekenkaders zo helder en zo onbetwist zijn, zijn de leiders min of meer inwisselbaar. Iederweet immers waaraan sturing moet voldoen. De kaders staan vast - je moet vooral uítvoeren. Zobezien een wonder eigenlijk dat de samenleving zulke grote sommen geld voor deleidersposities over heeft.

In zo’n éénwaarheidsperiode heeft ook de wetenschap een heldere rol: simuleren en beoordelentegen vooraf bekende indicatoren.

De komende episode, in contrast, zijn functies als ontwerpen, visievormen en besluiten of je aldan niet een disruptive afslag neemt, veel belangrijker. Wordt het inderdaad disruption dan kentniemand het nieuwe grote verhaal van Landbouw, Water, Energie of Zorg. Het zal opnieuwbijeengeschreven moeten worden en dat vraagt moed, visie en samenwerking.

Een complicatie is dat systemen de draai niet maken in hetzelfde tempo. In het maatschappelijkweefsel lopen sommige vóór, daar ze eerder tegen hun maatschappelijke limiet komen. Anderezitten in de middenmoot en weer andere hobbelen achteraan. De voorlopers hebben last van deachterlopers en omgekeerd want ze komen elkaar wel tegen in de maatschappelijke praktijk.Met elkaar schurend en schrankend moeten ze de bocht om, ondertussen alle impulsen dieweinig van doen hebben met duurzaamheid óók nog opvangend.

Verschillen de systemen al in tempo, daarbínnen staan de spelers ook niet in sync. Overheden,issuegroepen en wetenschappers lopen dan weer voor de troepen uit en dan weer er achter aan.Ondernemingen en aandeelhouders worden wakker als hun jaarresultaat begint af te kalven.Burgers zitten door al deze groepen heen verspreid en in hun consumentenrol zijn ze nu eens degetrokkene en dan weer trekker.

Een derde onhebbelijkheid is dat alle maatschappelijke componenten die op de schop moetenook nog elk een eigen dynamiek hebben – wetten, organisatiepatronen, product-dienstsystemen,infra, financieringsvormen, besluitvormingsroutines, heldenverhalen, geconstrueerde historie,en ga zo naar door. Een rioolstelsel kost 60 miljard en een besluit nemen daarover duurt langerdan over het neerzetten van een nieuwe Blue-tooth standaard. Een grondwet wijzigt trager daneen politieverordening. De idealen van drie voorvaderen bij het schroot zetten duurt langer daneen nieuwe mestinjecteur kopen.

Al met al een gekraak en gepiep dus van jewelste. Maar - gezien de grotere krachten – TINA;There Is No Alternative. Alles moet de bocht om en hoe vloeiender dat gebeurt hoe mooier het isen hoe minder psychologische en economische schade we oplopen. Zie daar en passant delegitimatie van transitie-interventies.

Nu de positie van Financiering in dat weefsel.

De positie van cross-cutter Finance

Financiering is een cross-cutter. Het snijdt dwars door thema´s als Landbouw, Infra, Water, Zorgen Energie heen24.

De ene kant uit is de beïnvloeding groot geweest. Onder Angelsaksische invloed en door dezwaarte van de eigen systemen is Nederland in de jaren ’90 en 2000 sterk geëconomiseerd.Routines van Finance drukken sindsdien een stempel op de rest. Zijn systeemethiek, denklijnen,

24 Cross-cutting is een relatieve positie trouwens. Bivakkeer je namelijk in Finance, dan is voor jou juist derest de cross-cutter. Dat F deze term toch meekrijgt komt simpelweg doordat het aan zijn transitie naarduurzaamheid begint lang nadat vakthema’s als Landbouw, Energie en Zorg eraan begonnen

Page 30: Denken over Finance

- 30 -

producten en constructies zijn sindsdien normstellend voor een groot deel van onzesamenleving. Gaat die beïnvloeding ook in omgekeerde richting?

Voor de transities naar duurzaamheid in elk geval veel minder, ben ik bang. Terwijl Financieringzijn triomfen viert zijn andere systemen al decennia voorbij hún top en inmiddels in transitie.Gestileerd kun je stellen dat Landbouw in de late jaren ’80 aan zijn odyssee naar duurzaamheidbegint. Het institutionaliseert dan ook als eerste zijn innovatie-onderzoek ten dienste van eenkoerswijziging. Water stapt midden jaren ’90 in na een reeks bijna- en echte overstromingen diealle eerdere aanvallen op het biodiversiteitverlies versterken. Pak je Water en Landbouw aan ineen land als Nederland dan heb je meteen de fundamenten onder onze ruimtelijke inrichting. Alsgroene energie, lokale recreatie en nieuwe natuur zich ook nog invechten is het dus niet gek dathet ook in de R.O. al decennia onrustig is - met als handicap onze vastzittende besluitvorming,dat wordt nog een overgang op zich.

De Energietransitie stapt vijf jaar na Landbouw in met het NMP425, weer enkele jaren latergeholpen door Al Gore. Met Energie breekt het T-woord door in het Nederlandse spraakgebruik,waarop ook bij Zorg een diepgaande heroriëntatie begint te spelen en - aarzelend - een grotereeks transitie-experimenten begint.

Max van Noorden surft zondag 5 februari 1995 over een ondergelopen A2Foto John Claessens

De één is op weg naar zijn grootse triomf. De ander desintegreert al twintig jaar. Samen vormenze een weefsel dat samenleving heet. De enige manier voor Finance om die triomf te vierentemidden van dit landschap van zoekers, is het zich afkeren ervan. Beleggers richten zich op hetbuitenland en negeren en masse de innovatienoodzaak die op de thuismarkt heerst. Eentransitiepad betekent immers decennia van zoeken, experimenteren, afbraak en debat. Na dejaren ‘80 zijn financiers zich gaan richten op snelle groeiers – en dat zijn niet de sectoren intransitie. In lijn met Christensen´s observatie rond disruptive innovation is sinds twee decenniade financiering van groene koplopers dan ook een probleem. Dat de interesse van financierssinds enkele jaren voor duurzame product-dienstsystemen weer groeit komt omdat groen inonze exportmarkten zo´n belangrijk thema wordt.

Er is een eerdere periode in de historie dat Finance zijn heil buiten Nederland zoekt na eenperiode van grote bloei. Het speelt net na onze Gouden Eeuw en wordt een opmaat voor eenlange periode van maatschappelijk onrust. Kijk eens naar het schema hieronder overbesluitvorming in de vroege Nederlanden. Een dominante handelspositie wordt na eeninternationale blokkade gevolgd door afbraak, waarna financiers zich op het buitenlandconcentreren. Het gevolg is dat de binnenlandse situatie dramatisch verslechtert en in

25 NMP4: Vierde Nationaal MilieubeleidsPlan, Ministerie van VROM, Den Haag, 2001

Page 31: Denken over Finance

- 31 -

combinatie met toenemende emancipatie van burgers leidt tot een diepgaande en langdurigeonrust, die uiteindelijk resulteert in een nieuwe grondwet.

Finance blijft prooi voor media en publiek tenzij het zich committeert- op naar een robuust, zij het op korte termijn minder efficient, stelsel

Nederland is drukbevolkt en open. Dat is een uitstekende uitgangssituatie voor innovatie. Delaatste eeuwen hebben we dan ook excellente engineered systemen geschapen. Er zijn echterhistorisch ook diepe dalen aan te wijzen waar we weigerden een veranderende tijd om te zettenin nieuwe ontwikkelpaden. Vermoedelijk hebben we meer talent voor systeemopbouw dan voorde afbraak ervan. Misschien is het zelfs natuurlijk voor de mens. Een interview met psychiateren verandermanagement expert Peter Robertson sterkt me in dit vermoeden.

Uit: Mensen zijn niet geprogrammeerd om succes te wantrouwenRoel Janssen interviewt Peter Robertson in NRC, 27 dec 2008

De credietcrisis wordt behandeld met de middelen die haar veroorzaakt hebben. Maar het westen isover zijn top heen. Winst maken is bedoeld om te groeien. Er is geen alternatief voor groei. Alles inde natuur groeit of gaat dood. Appelbomen maken in de herfst appeltjes. Ze zijn het begin van devolgende groeicurve. De visie van een appel is continuïteit. In de financiële wereld gaat het niet

meer om de continuiteït, maar om het hebben. Wat doet dat met mensen?Mensen raken hun individuele verantwoordelijkheid kwijt in het systeem waarin ze wordenmeegezogen. Ze doen niets crimineels, maar het resultaat is dat je ontworteld raakt van de

Page 32: Denken over Finance

- 32 -

maatschappij. Daarom noem ik het anti-sociaal of psychopatisch gedrag. Goede mensen wordenhierin meegezogen.

Denk aan de vier seizoenen. Eerst een trage ontwikkeling, er moet veel worden geïnvesteerd. Dankrijg je een fase van groei. Daarna komt de oogst. Een boer weet dan dat het na de oogst even

ophoudt. maar de financiële wereld redeneert: we hebben een mooie oogst in oktober, we gaandoor met oogsten in november en december. Het gaat eeuwig door. Dat kan niet, dan breekt het. [...]

Grote systemen hebben de neiging zichzelf heel lang in stand te houden door steeds meercontrolemechanismen aan te brengen. Hoe meer controle, des te meer energie er wordt verspild en

hoe trager de verbindingen. Uiteindelijk verkalkt het systeem en implodeert het. [...]

Met meer controle ga je niet terug naar de essentie van het financiële systeem.Banken zijn er om de maatschappij te oliën. Als onderdeel van een groter ecosysteem. Maar ze zijn

ontkoppeld van de aarde. Er is een luchtbel ontstaan van geld dat er niet is. Je kunt systemen toteen bepaald niveau complex maken en dan houdt het op. [...]

Geld is een prachtige uitvinding, net als het wiel, maar je moet het doel niet uit het oog verliezen.[...]Complexe systemen zijn opgebouwd uit simpele dingen. Het verschil tussen simpelheid en

complexiteit zit in de dynamiek. De patiënt moet terug naar simpele dingen en er een element aantoevoegen.

Je kunt doelen stellen, maar niet de illusie hebben dat je alles onder controle kunt hebben. [...]Ja, we moeten een heel eind terug.

Hebzucht is dat je doorgaat met de S-curve. Terwijl je op het moment dat het goed gaat moetzeggen: Nu doen we een stap terug. Dat is moeilijk, zeker als je het gevoel hebt dat je winst maakt.

Je moet succes wantrouwen. Mensen zijn niet geprogrammeerd om dat te doen.

Als mensen in grote systemen leven, worden ze genarcotiseerd. Succes belemmert je om afscheid tenemen van datgene waarmee je bezig bent. Je moet onthechten. Dat heeft met wijsheid te maken.

De patiënt moet diep bij zichzelf te rade gaan. Terug naar de basis. Naar de kern. Dan komt hij ineen ander avontuur. [Janssen: In avonturen hebben we even niet zoveel zin ] Of we zin hebben of

niet, we krijgen ze ingegoten als levertraan. [Janssen: Als je zulke klappen hebt gehad denk jenatuurlijk even heel voorzichtig zijn]. Daar is niets mis mee. Dat is een defensieve reactie. Maar

maak ondertussen gebruik van ruimte die je hebt om terug te gaan naar de basis. Dan kom je uit ophele simpele waarden. Zoals: wat was ook al weer het doel van die bank? Waarvoor was die

verzekeringsmaatschappij ook al weer opgericht?

De financiële wereld moet veel ecologischer georganiseerd worden. De losgeslagen zelfreguleringop basis van winst maken en maximaliseren van het individualisme werkt niet. Dat is niet

ecologisch en dat gaat kapot. Dat zien we nu.

Het moeten mensen van vlees en bloed zijn die met gezond verstand het voorbeeld geven.

Op naar een maatschappelijke agenda

Sommige mensen vragen mij als conclusie van dit opstel een schets voor de toekomst te geven.Ik denk dat het niet aan mij alleen is om het mandje eindbeelden samen te stellen waaraan onsfinancieel-monetair systeem moet voldoen.

Wel kan ik er alvast wat fruit inleggen.

Page 33: Denken over Finance

- 33 -

Er is heel veel gebeurd. We hebben constructies gemaakt die voor de volgende generatie niethoudbaar zijn. “Even the most prosperous countries have accumulated enormous debts”26 en ditbetreft nog maar één perversiteit van het financieringsysteem. Met Icesave en Griekenlandmoeten we eerst de gaten in de dijk dichten, maar het is iedereen duidelijk dat daarnaastdiepere reflectie nodig is en dat we aan het werk moeten om systemen op te zetten die we wélmet trots kunnen nalaten voor generaties na ons. Ook financiële.

Landen als Nederland sturen knarsend en piepend door de bocht naar duurzaamheid en daarhoort Geld bij. Klaar. Als Financiering zich afzijdig blíjft houden van de transitieprocessen naareen duurzame samenleving en daarbij niet ook het lokale niveau opzoekt, voorzie ik én datlanden als de onze nog verder gaan achterlopen in innovatie en duurzaamheid én dat Finance alssector aangeschoten wild blíjft voor media en publiek.

Om Financiering weer beter te verbinden met andere ontwikkelingen in onze samenleving is hetgoed aan een gedeelde toekomstagenda te werken. De interface tussen de transitie Financieringaan de ene kant en overige transities aan de andere, wordt een hoofdonderwerp daarbij. Demaatschappelijke agenda moet door Finance samen met Bouw, Agro, Zorg, Ruimtelijkeinrichting, Besluitvorming en andere systemen in transitie worden opgesteld. Als daarbij zeeroude standaarden worden omgewoeld so be it.

Op het hoogste niveau bezien moet Financiering ermee, met de woorden van Philips´ EcovisionProgramme, verschuiven van een doorgeschoten market-driven system naar een purpose-drivensysteem. Dit is een systeem dat maatschappelijke zorgpunten helpt op te lossen. Dit gaat verderdan de klant weer centraal, een vaakgehoord mantra dat teveel neigt naar het terugdraaien vande systeemklok. Het belang van ondernemingen en hun klant is inmiddels te smal gebleken voormaatschappelijke kwaliteit en het negeert daarnaast actuele maatschappelijke issues. Naast dieklant komen collectieven daarom terug als kernspeler. Of overheden hiertoe behoren hangt vande kwaliteit van hun optreden af.

Een niveau lager – het tactisch niveau?27 - lijkt me dat er een stelsel gaat ontstaan dat zich én opde dynamische wereldmarkt kan richten én op de veel tragere Westerse transities. Dat is eeneerste trendbreuk. De locus – de plek op de kaart - wordt daarbij automatisch weer onderdeelvan de propositie. De financieringsector zal zich door commitment moeten wapenen tegen devervreemding van de afgelopen twintig jaar en de spot die het de laatste vijf jaar ten deel valt.Dat is een tweede trendbreuk. Het resultaat van een gezamenlijk op te zetten agenda moetrobuustheid zijn, meer nog dan efficiency, en dat wordt een derde trendbreuk.

Op het operationele niveau? Ik pakte er al één detail uit. China – geldkist van de wereld – kiestdoor alle onrust expliciet voor een mandvol currencies: Yen, Dollar, Pound, Euro en Yuan,aangevuld met goud. Het matcht met Worldbank topman Zoellick’s wens om te koersen op eenmultipolair financieel systeem. Niet ten behoeve van efficiency, maar ten behoeve vanrobuustheid. Als het aan de andere kant van de schaal, in de onderstroom, barst van de mensendie stellen dat community currencies ook dáár onze samenleving robuuster en duurzamermaken, laat ze dat dan maar eens bewijzen. Als iemand het schijnt te kunnen dan zijn het deNederlanders.

Nieuwe technieken maken daarnaast hun opwachting. Of de leidende organisaties daarinparticiperen of dat nieuwelingen hen verdringen hangt vooral van die organisaties zelf af.Wellicht komt er een hele nieuwe generatie TomToms uit voort.

26 Uitspraak ontleend aan de econoom Samuelson27 Deze driedeling is beter uitgewerkt in het werk van Derk Loorbach

Page 34: Denken over Finance

- 34 -

Ik hanteer hier trouwens termen als hoger en lager niveau, maar zo´n hierarchie zal grotendeelsschijn blijken. In tijden van systeemomslag is er vaak een hevige dynamiek tussen deschaalniveaus waardoor elk schaalniveaus driver voor de andere wordt.

Zou ík in het hart van het financieel-monetaire systeem opereren, dan zou ik me samen metanderen voorbereiden op een periode van meerdere waarheden. Op diversiteit als voorbode vaneen ander geluid. Ook als dat voor mijn collega’s een financieel minder aanlokkelijk pad lijkt. Ikzou gatekeepers aansporen hiertoe bakens te verzetten, juridisch, mentaal, politiek, financieel enfysiek.

In 1900 verpauperde er een hele klasse. Het resulteerde in uitgebreide wijzigingen in hetmaatschappelijk stelsel. In 1944 werd een continent verwoest. Het resulteerde in dewederopbouw. Nu wéér is het tijd de koppen bij elkaar te steken en te handelen.

Oude politieke stellingen zijn daarbij ineffectief. Gezien de ernst van crisis op dit moment en hetfeit dat in de voorbije dertig jaar nu twee antagonistische kampen perversiteiten van eendoorgeschoten versie hebben getoond – zowel het socialiserende als het liberaliserende kamp isnu gecorrigeerd - is het weinig zinvol traditionele politieke stokpaarden te berijden. Door geenvan de partijen.

Ik dank de zeer gewaardeerde lezer voor zijn aandacht.

Page 35: Denken over Finance

- 35 -

Naschrift

Aanleiding essay

De aanleiding voor dit essay vormt een overzichtsstuk dat Qoin - onderneming die communitycurrencies ontwerpt en propageert – in 2010 schrijft voor het programma Leren voor DuurzameOntwikkeling. Rob van Hilten cs belichten er parallelle geldsystemen die aandacht trekkenvanwege hun duurzaamheidclaims. Met Rob en Cees van Straten - opdrachtgever voor dit essay- denk ik dat de waarde van dat soort documenten stijgt zodra meer mensen hun visie delen opspanningen rond het bestaande financieringsysteem. Met dit essay hoop ik daaraan bij tedragen.

Waarom transitiedenken?

Het transitiedenken is een speciale loot aan de stam van verandermanagement. Het gaat ervanuit dat crises zo verweven kunnen zijn met de grondslag van een maatschappelijk systeem (denkaan grondslagen en schaalniveaus als Maximaliseren opbrengst per hectare bij Landbouw; Eensper 10k jaar overstromen bij Water; Zo goedkoop & bedrijfszeker mogelijk bij Energie; Zo laagmogelijke distributiekosten per jaaromzet bij Transport, Zo vroeg & zeker mogelijk met pensioenbij Verzekeren), dat alleen diepgaande wijzigingen kunnen voorkomen dat de situatie afglijdtnaar desintegratie en grote maatschappelijke schade.

De instabiliteit voorafgaand aan een transitie kan optreden na verschil in ontwikkeling tussensysteem en de legitimerende omgeving. Het beperkt willen houden van de sociaal-psychologische schade tijdens desintegratie vormt de legitimatie voor transitiedenken en –interventies.

Waarom een essay?

Waarom dit bijna romantisch medium - essay - om een systeemsituatie te duiden? Velenwantrouwen immers kennis die niet gevalideerd is door peers, daarbij vaak doelend opwetenschappers?

Er zijn naast wetenschap andere legitieme kennisvormen. Ieder kent ze. Ieder bedient zich vanhun vruchten (en stoort zich soms aan hun gebreken). Denk aan de redeneringvorm dieontwerpen heet; aan de redeneringvorm die besluitvorming heet; aan de routines van bakkers-op-de-hoek; aan die van de romancier.

Wetenschap beschikt niet over de beste kaarten zodra er een discontinuïteit in maatschappelijkeontwikkeling in het spel is. Ook niet als er voor het oplossen van problemen praktische entheoretische kennis van uiteenlopende domeinen moeten samenkomen. Kortom, als er mogelijkeen transitie ophanden is.

Duurzaamheidkwesties – de financieel-monetaire reken ik eronder - markeren in de Westersewereld het einde van een tijdperk. Bij Financiering komen ze relatief laat aan de oppervlakte,simpelweg omdat de onstuimige doorontwikkeling pas laat op gang komt en dus pas laat devoordelen in de weg komt te zitten. Het nieuwe pad is nog onbekend. Met een essay test jeideeën en visies. Het kan de rijkheid benaderen die het indenken van nooit eerder gedachteontwikkelrichtingen vraagt. Een essay kan dat beter dan de zuivere wetenschap, die weer volop

Page 36: Denken over Finance

- 36 -

meedoet zodra er gemodelleerd, afgeleid en getoetst kan worden. Zodra het redeneringmodelechter ontwerp of besluitvorming heet, heeft de wetenschap een inherent probleem, en moet hetin andere kennisvormen zijn meerdere erkennen.Daarom een essay.

Page 37: Denken over Finance

- 37 -

Bronnen beeldmateriaal

Vijf Trouw-screenshots, www.trouw.nlscreenshot gemaakt tweede week augustus 2011

In Greed We Trust: maker onbekend (screenshot internet; te vinden op vele sites)

Boekomslag De Groei Voorbij, Jaap van Duijn, ISBN 9789023425526

Boekomslag Welvaart Zonder Groei, Tim Jackson, ISBN 9789062244942

Boekomslag The Future of Money, Bernaerd Lietaer, ISBN 97807 126 999 14

Grafiek Groei GDP per hoofd: Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/File:GDP_per_capita_big_four_Western_Europe.PNG, 25 aug 2011)

Screenshot website Qoin, www.qoin.comscreenshot gemaakt tweede week augustus 2011

Screenshot Startpagina Complementaire Economie, www.complementaire-economie.startpagina.nl; screenshot gemaakt tweede week augustus 2011

Screenshot Cyclos, Open source sotware voor renteloze handel, www.cyclos.com, accessscreenshot gemaakt tweede week augustus 2011

Screenshot Site Bernaerd Lietaer, www.lietaer.comscreenshot gemaakt tweede week augustus 2011

Grafiek Sustainability in Natural Ecosystems overgenomen van Masterclass Lietaer ‘The Future ofMoney’, Den Haag, Ministerie Financiën, augustus 2010

Fragmenten poster causaliteit Financieel/monetair systeem, getekend door Storrm CS,overgenomen met toestemming AFM

Fragmenten poster causaliteit Landbouw, getekend door Storrm CS voor InnovatieNetwerkUtrecht.

Foto surfer over de A2 gemaakt door John Claessens

Page 38: Denken over Finance

- 38 -