Demeter Monitor 2016/2017stichtingdemeter.nl.web03.webhosting.nl/wp-content/... · 2017-11-16 ·...

1

Biodynamische kwaliteit

Demeter Monitor 2016/2017Monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel en de onderwijs- en kennisnetwerken die de biodynamische voedselketen ondersteunen

INHOUD

1

3

VOORWOORD

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter landen tuinbouw 3

in Nederland en Vlaanderen

R EPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie

SOCIALE VERRIJKING 7

2 Demeter handel en verwerking 8

in Nederland en Vlaanderen

REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie

DE WINKEL VOOR EN DOOR KLANTEN 10

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 123 Demeter bouwt aan de

LandbouwCultuur van de Toekomst 12


ONTWIKKELEN AAN COLLEGA’S 15

KRACHTIGE KRUIDEN 18

4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 19

De mensen in de organisaties 24

Demeter

Demeter is sinds 1928 het internatio nale

keurmerk voor producten uit de bio

dynamische (BD) landbouw. Een holis

tische benadering van de landbouw

staat centraal. Biodyna mische landbouw

gaat verder dan ‘gewoon biologisch’:

de Demeter normen en richt lijnen

vormen een aanvulling op de Europese

wetgeving voor biologische landbouw.

Stichting Demeter

Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het

Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter

Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen

interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren.

Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk.

BDVereniging

De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding

brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-land-

bouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten,

studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies

en het ledenblad Dynamisch Perspectief.

Stichting Grondbeheer biologischdynamische landbouw

Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties

heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit

schenkingen en obligaties verwerft deze stichting landbouwgrond

en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders.

Warmonderhof

Warmonderhof, onderdeel van Aeres, biedt mbo-onderwijs

in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid

wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een

praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting

verbonden.

Kraaybeekerhof

Kraaybeekerhof Academie is een opleidingen cursuscentrum

dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid

en gevestigd is op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen. Hier

bevinden zich ook een restaurant, een biodynamische groenten-

en kruidentuin en een bijentuin.

De peildatum van de cijfers in deze monitor

is 31 december 2016. De monitor kan niet eerder

dan september verschijnen, omdat de cijfers van

veel boeren en tuinders pas in mei beschikbaar zijn.

In deze monitor zijn actualiteiten meegenomen uit

het tweede halfjaar van 2016 tot 1 juli van 2017.

1

Trots is een woord dat tegenwoordig veelvuldig wordt gebruikt. En iets te vaak

om je te verheffen boven een ander. Toch zou ik in de context van biodynamische

landbouw het woord trots willen gebruiken. Of het in onze reportages nu gaat

om Kees van Gaalen van Noorderlicht met de beste boerenkaas van Nederland;

Merle Koomans van Odin die het aandurft hun bedrijf tot een echte coöperatie om

te vormen; Tineke van den Berg van de Stadsboerderij die alles uit de kast trekt om

de sociale cohesie te versterken door jeugd en immigranten te betrekken op haar

boerderij; of de Collegiale Toetsing waar Petra Derkzen over spreekt en waarbij

Demeter boeren samenkomen om in openheid te praten over hun dilemma’s

en mogelijkheden tot kwaliteitsverbetering. En afgelopen jaar werd Demeter door

Milieu Centraal uitgeroepen tot een van de elf topkeurmerken van Nederland.

Vaak hebben (‘grote’) merken met weinig of zelfs ongezonde inhoud de grootste

marketingbudgetten. Bij ons is het omgekeerd. Enorm veel innovatiekracht,

inhoud en kwaliteit, maar zeer beperkte middelen om dit aan de man te brengen.

Trots is aanwezig, maar veelal ook bescheidenheid – mensen die zonder opsmuk

koersvast werken aan een landbouw die primair vanuit waarden werkt om met

respect voor de natuur te bouwen aan een ‘landbouw van de toekomst’, zoals

onze nieuwe missie verwoordt.

Toch hebben we een heel relevant verhaal te vertellen. Ons microbioom (alle

micro-organismen die in of op ons lichaam wonen) is onlosmakelijk verbonden

met alle micro-leven in de bodems waarin onze gewassen groeien. ‘Leven verwekt

leven’, zoals groenten- en zaadteler René Groenen het mooi verwoordde in het

boek Barstenvol leven van Petra Essink en Paul Doesburg. Chemie en kunstmest

doden het bodemleven. Dat vormt geen basis voor een gezonde landbouw.

Ons verhaal gaat over het doorgeven van vitaliteit vanuit de bodem en via onze

gewassen naar onze eigen gezondheid. Dit verhaal vraagt erom te worden gedeeld.

Want het intuïtieve inzicht dat er een verbinding is tussen de gezondheid van de

aarde en onze humane gezondheid dreigt verloren te gaan.

Iedereen die onze producten verbouwt, verhandelt of verkoopt, is een potentiele

Demeter ambassadeur. Ook dit jaar is er sprake van een toename in aantal boeren

en areaal. Maar niet spectaculair. Het is een uitdaging aan ons allen om de

inspirerende boeren en tuinders de ruimte te bieden die ze verdienen, op het land

en in de schappen. Met gepaste trots.

Bert van Ruitenbeek

Directeur Stichting Demeter

Topkeurmerk met een missie

VOORWOORD

3

41,7

43,745,3

48,0

49,4

20162015201420132012

18,4%

Stijging van

2012-2016

FEITEN EN CIJFERS

1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven

in Nederland als in Vlaanderen aangesloten.

Informatie over de Nederlandse bedrijven

staat beschreven in 1.1 en 1.2. De Vlaamse

bedrijven komen aan bod in 1.3.

1.1 Aantal en areaal in Nederland

Het aantal Demeter bedrijven en het areaal

blijft gestaag doorgroeien in 2016, waarbij

het oppervlak relatief sneller groeit dan het

aantal bedrijven. Het totale oppervlak van

de Nederlandse landen tuinbouwbedrijven

die bij Stichting Demeter zijn aangesloten

(zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven

in omschakeling) is met 30,3% gestegen in

de afgelopen 5 jaar (zie figuur 1.1). De 133

aangesloten boeren en tuinders bewerkten

samen 6466 hectare; dat is 177 hectare

meer dan in 2015.

Sinds 2012 is de grootte van Demeter bedrijven

toegenomen van gemiddeld 41,7 naar 49,4

hectare, een stijging van 18,4% (zie figuur 1.2).

Dit gemiddelde omvat zowel grote akker- en

melkveebedrijven als kleine tuinbouwbedrijven.

Stichting Demeter maakt een onderscheid

tussen de bedrijven die in omschakeling zijn

naar Demeter en de gecertificeerde bedrijven.

De omschakelaars – deze bedrijven zijn altijd

al biologisch gecertificeerd – hebben meestal

een periode van ongeveer een jaar nodig om

hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter

voorwaarden aan te passen. Zodra ze daaraan

voldoen, krijgen ze hun certificering en mogen

ze dus het Demeter keurmerk gebruiken.

20162015201420132012

4.962 5.3335.845

6.289

6.466

Figuur 1.1 Ontwikkeling van het areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland

De jaartallen in alle figuren geven de cijfers

weer aan het eind van het jaar. Dus 2016 staat

voor 31 december 2016.

Figuur 1.2 Ontwikkeling van het gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars

in Nederland

30,3%

Stijging van

2012-2016

4

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter landen tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting

Demeter is aangesloten is in 2016 gestegen

van 132 naar 133 (zie figuur 1.3). Er waren

7 nieuwkomers en 6 opzeggers. Sinds 2012

is het aantal boerenbedrijven met 11,8%

gegroeid, terwijl het biodynamische areaal

in dezelfde periode met 30,3% toenam, zoals

figuur 1.1 laat zien. Dit hangt samen met het

feit dat de bedrijven gemiddeld steeds groter

worden (figuur 1.2).

In figuur 1.4 is duidelijk zichtbaar, dat het groot-

ste deel van de biodynamische landbouwgrond

te vinden is in Flevoland: hier ligt 27,7% van

het totale areaal. Daarna volgen Gelderland,

Zuid-Holland, Noord-Holland en Friesland.

In Flevoland zijn de bedrijven het grootst:

er zijn 21 bedrijven van gemiddeld 86 hectare.

In Drenthe zijn ze het kleinst, met 11 bedrijven

van gemiddeld 15 hectare. Kijken we naar de

gehele biologische landbouw (naast Demeter

bedrijven ook de andere biologische bedrijven)

dan is Flevoland de meest ‘biologische

provincie’. Op de jonge zeeklei wordt 10,9%

biologisch bewerkt, terwijl landelijk gezien

3,4% van het landbouwareaal biologisch is.

Van het totale biologische areaal in Nederland

werd in 2016 10,5% bewerkt door Demeter

bedrijven (zie figuur 1.5), een minimale daling

ten opzichte van de 10,6% van 2015. Dit aandeel

ligt iets lager als je naar het aantal bedrijven

kijkt: 7,3% van de biologische bedrijven heeft

een Demeter licentie. De reden van dit verschil

is dat Demeter bedrijven gemiddeld groter zijn

dan biologische, namelijk 49,4 tegenover

33,7 hectare. Opvallend is dat afgelopen jaar

dit gemiddelde areaal bij Demeter bedrijven is

toegenomen (van 48,0 naar 49,4 ha), terwijl

biologische bedrijven juist gemiddeld kleiner zijn

geworden (van 36,4 naar 33,7). Ter vergelijking:

volgens het CBS was in 2016 het gemiddeld

areaal van alle landbouwbedrijven in Nederland

32,3 hectare. Demeter veebedrijven zijn groter,

omdat hogere eisen worden gesteld wat betreft

grondgebondenheid (het percentage veevoer

dat op het eigen bedrijf moet zijn geteeld).

Het aantal biologische boerderijen steeg in 2016

van 1625 naar 1831, een forse stijging van 12,7%.

Bron biologische cijfers: Skal

1.2 Uitsplitsing naar sectoren

Het ideale biodynamische bedrijf is een

gemengde boerderij, waar de dierlijke en

plantaardige productie elkaar aanvullen

en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer

en bedrijfseigen mest dragen bij aan het

eigen karakter van de boerderij, Biologisch

Demeter

20162015 20162015 20162015

6.46610,5%

1337,3%

48,0 49,4

33,71.831

1328,1%

1.625

61.765

6.29010,6%

59.120

Totaal areaal (ha) Aantal landen tuinbouwbedrijven Gemiddeld areaal (ha)

36,4

Figuur 1.5 Aandeel van Demeter binnen de totale biologische landen tuinbouw in Nederland

Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie eind 2016

72

166

1.811

534

850

257

279

351

129

401

844

771

Areaal (ha)

Flevoland (1.811)27,7%

Gelderland (850) 13,0%

Zuid-Holland (844)12,9%

Noord-Holland (771)11,8%

Friesland (534)8,2%

Zeeland (401)6,1%

Overijssel (351)5,4%

Noord-Brabant (279)4,3%

Groningen (257)3,9%

Drenthe (166)2,5%

Utrecht (129)2,0%

Limburg (72)1,1%

20162015201420132012

133

119 122129 132

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijvenAantal bedrijven in omschakeling naar Demeter

128

5

1127

1166

121

8

125

7

11,8%

Stijging van

het totale

aantal van

2012-2016

Figuur 1.3 Ontwikkeling van het aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland


5

de bedrijfsindividualiteit. Liefst zijn er meerdere

soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen

divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd

bedrijf niet altijd haalbaar en veel bio-

dynamische boeren en tuinders specialiseren

zich in een bepaalde bedrijfstak. Daarbij gaan

akker- en veebedrijven vaak een samen-

werkings verband aan om elkaar voer en mest

te leveren. Zo kan de kringloop toch rond

worden gemaakt, zij het op enige afstand.

DierenDe melkveehouderij komt als veetak het meest

voor: 42 van de 133 Demeter boerderijen

hebben melkvee (zie figuur 1.6), evenveel als

in 2015. Niet alleen voor de melk, maar ook

voor de mest zijn koeien waardevol. Vaste mest

met stro is van groot belang voor de

bodemvruchtbaarheid.

Dat Demeter bedrijven divers zijn, blijkt

bijvoorbeeld uit het overzicht van het aantal

dieren per bedrijf. Zo zijn er naast de 35 grotere

melkveehouderijen ook 7 bedrijven die minder

dan 35 koeien melken. En 4 van de 8 geiten-

houderijen hebben minder dan 100 melkgeiten.

Naast de 5 legkippen bedrijven met meer dan

4000 kippen, zijn er 17 bedrijven met kleinere

koppels, vaak bedoeld voor de verkoop van

eieren aan huis. Voor deze bedrijven vormen

melkkoeien, melkgeiten of legkippen niet de

hoofdtak, maar ze staan in dienst van de rest

van het bedrijf: voor de mestvoor ziening,

de zorg en/of de kaasmakerij.

De Demeter vleessector is klein met 654 vlees-

runderen, 65 vleesvarkens, 680 vleesschapen

en 210 stuks vleespluimvee. Er zijn nog weinig

afzetkanalen voor Demeter vlees. Dit wordt

voornamelijk verkocht via boerderijwinkels

en boerderij-bezorgdiensten. De dieren worden

dan onder verantwoordelijkheid van de boer bij

een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn

er geen specifieke extra regels voor de slacht.

GewassenVan het biodynamische areaal bestaat verreweg

het grootste deel uit weiland en voeder-

gewassen, namelijk 45,2% (zie figuur 1.7).

Rundveebedrijven moeten minimaal 80% van

hun voedergewassen zelf verbouwen. De vee-

houders gebruiken dus veel voer van eigen

bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd

uit het buitenland. Bijna een kwart van het

Demeter areaal bestaat uit ‘land onder natuur-

beheer’. Dit zijn voornamelijk (graan)akkers of

weides die zijn gepacht van natuurorganisaties,

zoals Staatsbosbeheer of Natuur monumenten.

Natuurorganisaties die pachters zoeken, werken

graag samen met biodynamische boeren,

omdat hun werkwijze goed aansluit

bij natuurbeheer.

ZorgboerderijenDe zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de

biodynamische landbouw en de heilpedagogie

(antroposofische gehandicaptenzorg).

Aantal dieren Aantal bedrijven Gemiddeld per bedrijf

Melkvee 2.507 42 60

Vleesrundvee 654 31 21

Vleesvarkens 65 11 6

Melkgeiten 1.737 8 217

Vleesschapen 680 20 34

Paarden 40 15 3

Leghennen 48.442 22 2.202

Vleespluimvee 210 2 105

a waarvan 35 bedrijven met meer dan 35 melkkoeienb waarvan 6 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderenc waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeitend waarvan 7 bedrijven met meer dan 35 vleesschapene waarvan 5 bedrijven met meer dan 4.000 leghennen

Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016

Overig (erf, water, bos)

Bedekte teelt (kas en platglas)

Fruitteelt (hard en zacht fruit)

Fijne groenteteelt

Overige grove groenteteelt

Industriegroenten

Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)

Land onder natuurbeheer

Voedergewassen en weiland 2.924 45,2%

1.479 22,9%

980 15,2%

432 6,7%

264 4,1%

107 1,7%

111 1,7%

24 0,4%

144 2,2%

Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep inclusief omschakelaars in Nederland eind 2016

102 76,7%

31 23,3%

36Aantal bedrijven zonder zorg

Aantal bedrijven met zorg4

5

15

12

Psychiatrische zorg

Gehandicaptenzorg

Re-integratietraject

Jeugdzorg

Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg

in Nederland eind 2016

Het aantal zorgfuncties (36) is groter dan het aantal zorgboerderijen (31), omdat sommige boerderijen

meerdere soorten zorg aanbieden

6


5 4 43 4

20162015201420132012

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter

31

72.58872.58872.588

Nog steeds houdt een hoog percentage (23,3%)

van de Demeter bedrijven zich bezig met één

of meerdere vormen van zorg, namelijk 31 van

de 133 boerderijen (zie figuur 1.8). Er worden

verschillende soorten zorg aangeboden:

gehandicaptenzorg (op 12 boerderijen),

re-integratie op de arbeidsmarkt (15 keer),

jeugdzorg (5 keer) en psychiatrische zorg

(4 keer). Opgeteld zijn dit 36 zorgfuncties op

31 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden

dus meerdere soorten zorg aan.

De visie achter de heilpedagogie is dat zorg-

vragers écht werk doen en ervaren dat hun

werk deel is van een zinvol geheel. Het is voor

hen helend om het hele proces – van het

dekken van de koe tot de yoghurt in de

boerderij winkel – in zich op te nemen

en daar een bijdrage aan te leveren.

1.3 Demeter landen tuinbouw in Vlaanderen

Het aantal Vlaamse bedrijven dat is aangesloten

bij Stichting Demeter (zie figuur 1.9) en hun

areaal zijn in 2016 gelijk gebleven. De vier

bedrijven bewerken samen een oppervlak van

70 hectare, waarvan 29 hectare in de categorie

‘land onder natuurbeheer’ valt. De Vlaamse

biodynamische sector heeft een ander karakter

dan de Nederlandse: er zijn geen grote

polder akkerbouwbedrijven en geen grote

melkveehouderijen. Gemiddeld zijn ze kleiner:

17,5 hectare in vergelijking met de 49 hectare

in Nederland.

Wie figuur 1.9 bekijkt zou vermoeden dat er

in Vlaanderen weinig verandert, maar er vinden

dynamische ontwikkelingen plaats. In 2005

ontdekte een student van Landwijzer,

de Vlaamse deeltijdopleiding voor biologische

en BD-landbouw, de Community Supported

Agriculture (CSA) beweging. Hij pikte het idee

op bij biodynamische boerderij Oosterwaarde

bij Deventer en startte een CSA bij Leuven.

De aanpak, waarbij klanten deelnemen in

de boerderij, sloeg aan en ieder jaar komen

er CSA’s bij. Het zijn er nu al meer dan 40.

Onderling is er veel uitwisseling en samen-

werking, want veel boeren en tuinders kennen

elkaar via Landwijzer, die in 2017 20 jaar bestaat.

De opleiding geeft de cursisten een bio-

dynamische visie mee en heeft werken aan

gemeenschapsvorming en samenwerking

expliciet in het leertraject opgenomen. Deze

aanpak werkt door in de Vlaamse biologische

gemeenschap.

Hoewel biodynamisch voor diverse

CSA-bedrijven een inspiratiebron is, hebben

zij geen Demeter licentie. Vanwege de directe

verbinding met hun klanten, zien ze het

keurmerk niet als een noodzakelijke aanvulling.

Wel bezoekt een deel van hen de winter-

conferenties van de BD-Vereniging en/of doet

mee aan BD-beroepsontwikkeling of Collegiale

Toetsing. Collegiale Toetsing (zie paragraaf 3.2)

is ontwikkeld als instrument voor Demeter

certificering, maar in Vlaanderen doen ook niet-

Demeter bedrijven eraan mee. Naar verwachting

zullen enkele bedrijven de komende jaren

wel de stap zetten om zich aan te sluiten bij

Stichting Demeter.

1.4 Demeter Internationaal

Wereldwijd waren er in bij de peiling van juni

2017 5280 biodynamische bedrijven in 54

landen. Het totale areaal was 180.706 hectare

(zie figuur 1.10), een groei van 10% in vergelij-

king met 2015. Verreweg het grootste deel

van het internationale Demeter areaal ligt in

Duitsland, namelijk 43%. Nederland staat

Figuur 1.9 Ontwikkeling van het aantal Demeter bedrijven in Vlaanderen

10 Zwitserland

9 India

8 Hongarije

7 Oosterijk

6 Nederland

5 Spanje

4 Verenigde Staten

3 Italië

2 Frankrijk

1 Duitsland77.663 43,0%

72.588 44,2%

12.190 6,7%

9. 873 6,0%

9.640 5,3%

11.524 7,0%

9.001 5,0%

4.195 2,6%

8.326 4,6%

4.465 2,7%

6.233 3,4%

6.059 3,7%

5.628 3,1%

5.657 3,4%

5.605 3,1%

5.723 3,5%

5.143 2,8%

4.958 3,0%

4.794 2,7%

4.196 2,6%

Figuur 1.10 De Top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) in 2015 en 2017

In deze tabel zijn de bedrijven die in omschakeling zijn naar Demeter niet meegenomen. Daarom wijken

de Nederlandse cijfers af van eerder genoemde cijfers (Bron: Demeter Internationaal)

met 6233 hectare (3,4%) op de zesde plaats.

Dit areaal is lager dan elders in dit hoofdstuk,

omdat in deze gegevens van Demeter

Internationaal de bedrijven in omschakeling

niet zijn meegenomen. Opvallend is de

toename in de Verenigde Staten van 4195

hectare in 2015 naar 9001 in 2017. Demeter-

producten worden daar als geloofwaardiger

ervaren dan biologische. In veel landen is

de biodynamische sector nog relatief klein.

Er zijn 9 landen met minder dan 100 hectare.

Deze cijfers zijn afkomstig van Demeter

Internationaal, een vereniging van nationale

Demeter organisaties wereldwijd. Er zijn

18 landen aangesloten die volledig lid zijn – ze

hebben een eigen Demeter-organisatie – en

4 ‘gastlanden’ die door Demeter Internationaal

worden begeleid. Andere landen (zoals België)

worden door buurlanden gecertificeerd.

Totaal areaal

wereldwijd (ha)

164.323 180.706

2015

2017

7 7

Sociale verrijkingDe Stadsboerderij in Almere is 22 jaar geleden opgezet door Tineke van den Berg en haar man Tom Saat. Akkerbouw en vleesvee op 200 hectare is hun basis. Daarnaast heeft een biodynamisch bedrijf de opdracht om te integreren met de samenleving, aldus Tineke. Zij richten zich op sociale integratie met stadsbewoners, waaronder schoolkinderen en vluchtelingen.

“Ken je de film Antonia?”, vraagt Tineke. “Daar word ik

gelukkig van. Dat verhaal speelt zich af op een Limburgse

boerderij met een lange tafel op het erf waar het hele

dorp, van de dominee tot de fietsenmaker, aanschuift om

liefdes te verklaren en ruzies uit te vechten. Vroeger had

een boerderij die sociale functie. Door de specialisatie in

de landbouw, zorgsector en het onderwijs is de samen-

leving versnipperd en vereenzaamd. De sociale cohesie,

die in de loop der jaren is afgegooid, kan door bio-

dynamische bedrijven weer worden opgeraapt. Althans,

ik zie dat wij in onze omgeving een wezenlijke bijdrage

leveren aan het weer gezond maken en verrijken van

de menselijke verhoudingen.”

KinderkookcaféJaarlijks ontvangt Tineke circa honderdvijftig schoolklassen

die op de boerderij les krijgen over koeien en gewassen.

Gaandeweg ontdekte zij, dat mensen geen idee hebben

wat de oorsprong van hun voedsel is. ‘Appels in de boom

kun je niet eten’, hoorde zij moeders tegen hun kinderen

zeggen. Zo ontstond het idee voor een kinderkookcafé.

“We hebben een grote keuken gebouwd, waar een

schoolklas kan koken en eten. De kinderen verzamelen

zelf de ingrediënten op de boerderij. Ik laat ze ‘dankjewel’

zeggen tegen de hazelaar voor de hazelnoten en tegen

de kippen voor de eieren. In de keuken kraken ze de noten

en bakken ze koekjes die ze warm uit de oven opeten.

Wat ze die dag leren, beklijft veel beter omdat het door

hun hele lijf is gegaan.”

Samen eten en proevenOmdat alle akkers en weilanden in en rond de stad liggen,

onderhouden Tom en Tineke de groene ruimte van

Almere. “Dat is een dienst die wij aan de stad bewijzen,”

aldus Tineke. “Anderzijds wijst de stad ons ook de toekomst.

Recent zijn er tweeduizend Syrische vluchtelingen in

Almere neergestreken. Deze mensen mogen niet werken,

terwijl er bij ons zoveel wiedwerk en oogstwerk te doen is,

waarvoor wij arbeiders uit Polen inhuren. Ik moest een jaar

met de gemeente onderhandelen, maar nu hebben we

het voor elkaar dat vluchtelingen met een bonus op hun

uitkering bij ons seizoenswerk kunnen gaan doen.

Ook nodigen we vluchtelingen uit op onze oogstfeesten.

Iedereen kookt dan zijn eigen recepten. Het samen eten

en proeven werkt heel verbindend. Op zulke momenten

ben ik extra blij dat ik boerin ben. Het boerenbedrijf biedt

mij een platform om bij te dragen aan de ontwikkeling

van de samenleving.”

Tineke van den Berg: ‘Ik laat kinderen ‘dankjewel’ zeggen tegen de kippen voor de eieren’

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES

8

FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

2.1 Aantal licentie houders

Stichting Demeter certificeert bedrijven

in Nederland en Vlaanderen die Demeter

producten verwerken of verhandelen. Ook

boerderijen met een verwerkingstak, zoals

een bakkerij, een kaasmakerij of jambereiding,

moeten naast hun landbouwlicentie een

bereidingslicentie aanvragen. Een bewerkt

Demeter product moet voornamelijk (90%)

Demeter ingrediënten bevatten. Normen zijn

erop gericht de producten zo puur mogelijk

te houden (zie kader). Zo heeft Demeter

melk een roomlaagje, omdat zij niet wordt

gehomogeniseerd. Demeter vruchtenyoghurt

bevat uitsluitend zuivere aroma-extracten,

dus een door een gist geproduceerde

bessensmaak is niet toegestaan.

In 2016 steeg het aantal handelaren en

verwerkers dat bij Stichting Demeter is

aangesloten van 64 naar 65 (zie figuur 2.1).

Daarvan zijn er 61 in Nederland en 4 in

Vlaanderen gevestigd. Er kwamen 7 bedrijven

bij en er vielen er 6 af. Het aantal boerderij-

verwerkers daalde van 31 naar 30, met

1 nieuw bedrijf en 2 afvallers. Van deze

boerderijen ligt er 1 in Vlaanderen. Het aantal

handelaren en verwerkers vertoont sinds

2012 een gestaag stijgende lijn (van 54 naar

65), terwijl het aantal boerderijverwerkers

min of meer gelijk blijft. Een overzicht van

alle licentiehouders staat op pag 11.

Internationaal neemt de belangstelling

voor Demeter vanuit supermarkten toe en

in Nederland zijn Spaanse Demeter wijnen

te vinden in supermarkten. Hiervoor is in

2015 een licentie verleend aan Superunie,

een inkooporganisatie die 13 winkelformules

belevert. Deze ontwikkelingen in de meer

anonieme handelsketen roepen de vraag op,

hoe de sociaaleconomische waarden die de

Demeter beweging nastreeft (zie de missie

op pag 12) geborgd kunnen worden. Bij een

workshop tijdens het Demeter herfstcongres

in 2016 bleek dat er interesse is om normen

op dit vlak te ontwikkelen, al lopen de

meningen nog sterk uiteen. Om het bewust-

zijn van het belang van eerlijke handel in

de handelsketen te vergroten en vernieuwing

op dit vlak te stimuleren, kan een structuur

ontstaan met gesprekken tussen handels-

en verwerkingsbedrijven, vergelijkbaar met

de Collegiale Toetsing bij boeren. Ook bij

de Members Assembly van Demeter

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

84 85 90 95

30

20162015201420132012

54

27

58

31

59

31

64

95

30

65

Aantal boerderijverwerkers Aantal handelaren en verwerkers

Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen

13,1%

Stijging van

het totale

aantal van

2012-2016

Demeter-normen voor verwerking

Om het Demeter keurmerk te mogen voeren, moeten verwerkers voldoen aan eisen

die verder gaan dan de eisen van het biologische keurmerk. Een greep uit de normen

op diverse gebieden:

Ingrediënten

• 90% is van Demeter-kwaliteit

Verpakking

• Verpakkingsmateriaal van PVC is verboden en aluminium dient te worden vermeden

• Verpakkingen worden beoordeeld op milieu- en kwaliteitsaspecten

Geur- en Smaakstoffen

• Alleen kruiden, specerijen en pure extracten zijn toegestaan

Conservering

• Conservering op basis van nitriet, citroenzuur en ascorbinezuur (vitamine C)

is niet toegestaan

Bewerking

• Melk mag niet worden gehomogeniseerd

• Het gebruik van een magnetron is niet toegestaan

• Beperkingen in het gebruik van proceshulpstoffen, zoals antischuimmiddelen

• Beperkingen in toegestane zoetstoffen

Opslag

• Gebruik van ethyleengas in opslagruimten voor het rijpen van groenten is niet toegestaan

Een volledig overzicht staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, zie stichtingdemeter.nl

Internationaal in juni 2017 was veel aandacht

voor het zoeken naar nieuwe vormen van

associatieve ketensamenwerking, gebaseerd

op gesprekken tussen ketenpartners die

elkaar ondersteunen. Er werd een motie

aangenomen, waarin is bepaald dat

de Demeter-organisaties in alle landen gaan

werken aan sociale criteria gekoppeld aan

een nieuwe marktstrategie. Duitsland en

Frankrijk willen met verschillende

bio dynamische keurmerken gaan werken:

voor supermarkten een basismerk dat de

garantie biedt dat producten biodynamisch

zijn geproduceerd, en een nieuw Demeter-

merk als ‘vlag’ van een beweging waar

sociaal economische waarden

vanzelfsprekend zijn.


9

van free publicity. Demeter werd mooi in het

zonnetje gezet als ‘topkeurmerk’ door Milieu

Centraal in haar onderzoek naar betrouwbare

keurmerken (zie pag 17). Ook bij de fipronil-

affaire kwam Demeter positief in het nieuws:

20162015201420132012

2,78

10,38

13,16

3,04

12,15

15,19

3,32

12,58

15,90

3,00

16,03

13,03

3,14

16,36

13,22

Figuur 2.3 Omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland

en Vlaanderen (in miljoen euro)

24,3%Stijging van

totale omzet

2012-2016

Alle Demeter licentiehouders hebben

ook een licentie bij Skal voor het verwerken

of verhandelen van biologische producten.

In 2016 waren er bij Skal 2480 biologische

handelaren en verwerkers (inclusief

boerderij verwerkers) gecertificeerd

(zie figuur 2.2). Van deze bedrijven heeft

3,6% ook een Demeter licentie.

Bron biologische cijfers: Skal

2.2 Demeter omzet van de licentiehouders

De omzet van biologische producten in

Nederland in de supermarkt, de speciaalzaak

en de horeca zal binnenkort de grens van

1,5 miljard euro passeren. Van het biologische

areaal wordt 10% op biodynamische wijze

bewerkt, dus volgens een ruwe schatting

liggen de consumentenbestedingen aan

Demeterproducten rond de 150 miljoen euro.

Deze raming kan echter niet worden gestaafd

met harde cijfers, omdat in de statistieken van

biologische omzetcijfers geen onderscheid

wordt gemaakt tussen biologische en Demeter

producten. Ook komen veel biodynamische

producten zonder Demeter keurmerk in winkels

terecht (zie kader ‘Uitleg bij de cijfers’).

Wel heeft Stichting Demeter betrouwbare cijfers

die een indicatie geven van de ontwikkeling

van de Demeter omzet van de licentiehouders

door de jaren heen. De aangesloten bedrijven

geven namelijk jaarlijks aan Stichting Demeter

door welke omzet zij realiseren uit de verkoop

van Demeter producten die ze verwerken

of (opnieuw) verpakken.

Uit deze gegevens blijkt dat de totale omzet

van handelaren, verwerkers en boerderij-

verwerkers in 2016 2,1% is gestegen,

van 16,03 naar 16,36 miljoen euro (zie figuur

2.3, grijze lijn). Sinds 2012 is de omzetgroei

24,3%. De omzet van boerderijverwerkers

steeg 4,7%, van 3,0 naar 3,14 miljoen

(zie groene lijn), en van handelaren

en verwerkers 1,7%, van 13,03 naar

13,22 miljoen euro (zie oranje lijn).

Demeter producten zijn in Nederland voor

het overgrote deel te koop via de ruim 300

biologische speciaalzaken (natuurvoedings-

winkels). Daarnaast zijn veel Demeter

boerderijen gericht op rechtstreeks contact

met de consument via boerderijwinkels,

groenteabonnementen, boerenmarkten,

webwinkels en bezorgdiensten.

Om de bekendheid van het Demeter keurmerk

te vergroten richt Stichting Demeter zich dus

vooral op deze kanalen, maar omdat het

budget daarvoor minimaal is, moeten bio-

dynamische producten het vooral hebben

Uitleg bij de cijfers

Waarom is er zo’n groot verschil tussen de grove schatting aan consumentenbestedingen

aan biodynamische producten (10% van biologisch is ca. 150 miljoen euro) en de omzet-

cijfers in deze grafieken (ruim 16 miljoen euro)? Het antwoord is: die cijfers zijn om vijf

redenen onvergelijkbaar:

1. De marge van de winkelier is wel meegeteld bij de biologische consumenten-

bestedingen en niet bij de omzetcijfers van de Demeterlicentiehouders.

2. Handelaren en verwerkers geven alleen de omzet door van producten die zij met het

Demeter keurmerk op de markt brengen. Omdat er nog onvoldoende vraag naar is,

komen niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de

markt. Een deel gaat mee in de stroom van ‘gewoon biologisch’. Een voorbeeld: als

Demeter aardappels worden verpakt in een zak zonder Demeter keurmerk – maar

alleen met het Europees biologisch keurmerk – dan worden ze niet in deze omzet-

cijfers meegenomen.

3. Alle onverpakte aardappelen, groente en fruit komen niet voor in deze omzetcijfers.

4. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel

van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt dus niet

in deze omzetcijfers.

5. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentiehouders zit wel in deze

omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet.

De omzetcijfers in deze grafiek laten wel zien hoe de Demeter omzet zich bij de licentie-

houders ontwikkelt door de jaren heen. Een gestaag stijgende trend is zichtbaar. Dit geeft

een indicatie, maar dus geen compleet beeld.

903,6%

2.480

903,8%

2.352 Biologisch

Demeter

20162015

Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal biologische handelaren en verwerkers

(inclusief boerderijverwerkers) in Nederland

alle Demeter-eieren waren vrij van dit

luizenbestrijdingsmiddel. Demeter was het

enige keurmerk dat al haar eieren schoon

kon verklaren.

Totaal van handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers

Handelaren en verwerkers

Boerderijverwerkers

10


Begin dit jaar is Merle Koomans van den Dries toegetreden tot het directieteam van bio-logische groothandel Odin. Als commercieel directeur is ze verantwoordelijk voor de 20 winkels, die recent van ‘Estafette’ zijn omgedoopt in ‘Odin Coöperatieve Super-markt’. Deze nieuwe naam staat voor de nieuwe economische koers: klanten zijn mede-eigenaar van Odin.

10


Merle Koomans van den Dries: ‘Wij vinden het belangrijk dat er over 30 jaar nog steeds

vrije zaden zijn’

De nieuwe koers is vier jaar geleden ingezet. “Toen hebben

we in kaart gebracht hoe wij de toekomst zien”, vertelt Merle.

“Odin heeft duidelijke idealen en een stellige mening over

handel. Met de oprichting van een coöperatie wilden we

dat gedachtegoed krachtiger positioneren. Klanten kunnen

lid worden van Odin. Daarmee zijn ze mede-eigenaar en

hebben inspraak via een ledenraad. Maar het allerbelang-

rijkste vind ik de interactie met de leden via onder meer

enquêtes, lokale ledenactiviteiten en gesprekken op de

winkelvloer. Met deze community building staan we echter

nog aan het begin. Het gemeenschappelijke verantwoor-

delijkheidsgevoel moet nog groeien, zich ontwikkelen.”

Koopgeld, schenkgeld en leengeldDe geldstromen binnen de coöperatie zijn ingericht volgens

de antroposofische visie op een sociale en duurzame

economie. “Wij onderscheiden drie soorten geld”, aldus

Merle. “Met koopgeld ruilen we waarden uit: een boer teelt

gewassen, verkoopt die via de groothandel aan de winkel

waar klanten het kopen om op te eten. Als er in alle schakels

van de keten eerlijke prijzen worden betaald, kan deze

cirkel zich telkens herhalen met welbevinden van bodem,

planten, dieren en mensen. Daarnaast kunnen leden hun

boodschappen vooruit betalen in een maandelijkse bijdrage.

Hiermee betalen wij de vaste lasten van de winkel en de

klant krijgt 20% ledenkorting. De winst die wij maken, blijft

in de keten. Zo heeft de coöperatie sinds kort een nieuw

bedrijf erbij: een biodynamisch zaad- en groenteteeltbedrijf.

We vinden het namelijk belangrijk dat er over dertig jaar

nog steeds vrije zaden zijn. Voor dit project houden we

acties in de winkels. Dat is schenkgeld waar klanten niet

direct iets voor terugkrijgen, behalve de wetenschap dat er

divers, vitaal en gentechvrij zaadgoed mee ontwikkeld wordt.”

Het grote geheelLeengeld is de geldsoort voor investeringen in de onder-

neming. Merle: “Leden van de coöperatie kunnen geld aan

ons uitlenen. Via dit leensysteem hebben circa 140 klanten

gezamenlijk zeven ton ingelegd. Hoewel wij meer rente

betalen dan de bank, vind ik het toch bijzonder dat onze

klanten hun spaargeld aan ons toevertrouwen. Op dit

moment hebben we ook nog leningen bij de bank lopen

maar ons doel is dat we al het investeringsgeld via de

coöperatie ophalen.” Het feit dat Odin niet het eigendom

is van aandeelhouders of privépersonen vindt Merle inno-

vatief. Het maakt van haar een dienstbare ondernemer die

zich inzet voor het grote geheel: “Het is niet altijd makkelijk

dat er vijfduizend leden meekijken, maar het is wel super

stoer dat we dit gewoon doen.”

De winkel voor en door klanten


11

Bedrijf Plaats

Aaldering Bio ui Biddinghuizen

Aeres Biologisch Bedrijf BV* Nagele

Agrico (afd Bioselect) Emmeloord

Agrifirm Plant BV (biologische afdeling) Apeldoorn

AgroFair Barendrecht

B.V. Handelsonderneming E. Zann Bergschenhoek

Bakkerij Verbeek Brummen

BD Graan BV Middenmeer

BD-Totaal Houten

Bio Kaas BV Molenschot

BioRey BV Lelystad

BioRomeo BV Ens

BioWorld BV* Poeldijk

Carel Bouma Biddinghuizen

CIV Superunie Beesd

Coenecoop Wine Traders BV Waddinxveen

CZ. Rouveen u.a. Rouveen

De Grote Kamp BV Uden

De Halm BV Heeswijk-Dinther

De Nieuwe Band Marum

De Traay BV Lelystad

De Zaai-ster VOF* Leek

Deli Harmony BV Hedel

Deli XL Ede

Do-it BV Barneveld

El Sauco Wageningen

Eleonas Sprl Brussels

Eosta BV Waddinxveen

Estafette Odin BV Geldermalsen

Ets. Mandy-Mapol Brussel

Flevolof BV Nieuwe Niedorp

Frenchtop Natural Care Products BV* Hoogwoud

Fritz Vanlerberghe Passendale

Fruitraco BV Venlo

Gebr. Rademaker BV* De Hoef

Green Organics BV Dronten

Hermus Made BV Made

Het Blauwe Huis Ruinerwold

Het Zonnelied BV Zeewolde

Hortica B.V. Andijk

J.M. Levarht & Zonen BV* De Kwakel

Joannusmolen BV Cuijk

Kaasmakerij Henri Willig BV Heerenveen

Kroon Biologisch BV Amsterdam

Laarakker Bio BV Well

Maasoever Cold Store BV Waspik

Machandel BV Organic Foods Haulerwijk

Marc't Marknesse

Natudis Nederland BV Harderwijk

Nautilus Organic Emmeloord

ODI De Dageraad BV (Aurora) Ven-Zelderheide

Oerlemans Foods Nederland BV Venlo

Licentiehouders in handel en verwerking, aangesloten bij Stichting Demeter in 2016

Bedrijf Plaats

Boomgaard Ter Linde Oostkapelle

Buitenplaats Eenigenburg

De Bolster biologische zaden Epe

De Dennenkamp Rekken

De Hondspol VOF Driebergen

De Kompenije Drachtstercompagnie

De Muyehof Nieuwerkerk

De Noorderhoeve Schoorl

De Verte VOF Sexbierum

De Vijfsprong Vorden

Ekoboerderij Arink Lievelde

Fruitbedrijf Ruissen* Varik

Fruitteeltbedrijf De Ring VOF Oud Sabbinge

Hansketien Mantinge

Het Willink Ane

Kaasboerderij Noorderlicht Noordeloos

Maatschap Vos Kraggenburg

Maatschap Twisk Dronten

Maatschap Nieuw Bonaventura 's Gravendeel

Naoberhoeve Echten

Nieuw Bromo Hornhuizen

Novalishoeve Den Hoorn

Raphaelstichting, Dijkgatshoeve Wieringerwerf

Ridammerhoeve VOF Amstelveen

Saanenhof VOF Heeze

Seaking Rotterdam BV (Deeli Fruits and Honey) Ophemert

Ter Linde CV Oostkapelle

Widar Fonds VZW Merksplas

Wkg. De Klompenhoeve Egmond a/d Hoef

Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak Oploo

Boerderijverwerkers

Bedrijf Plaats

Organic Flavour Company BV Veenendaal

Organic Trade Company Holland BV Amsterdam

Respect4food BV* Made

Reudink BV Lochem

Sligro Food Group Nederland BV Veghel

Solid Organic Link B.V. Cothen

Stoker Holland Biddinghuizen

Thylbert BVBA Oedelem

Tradin Organic Agriculture BV Amsterdam

Twisk Organic Trade BV Dronten

Udea Veghel

Weerribben Zuivel BV Nederland

Zonnemaire Biologische bakkerij Ad van der Westen BV Waspik

* betekent: nieuw in 2016

Handelaren en verwerkers

12

3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN

3.1 Nieuwe missie Stichting Demeter

Dit is de nieuwe missie van Stichting Demeter. Het werken aan een

levende landbouwcultuur die continu in ontwikkeling is, staat hierin

voorop. Nederland sluit hiermee aan bij de missie van Demeter

Internationaal die in juni 2016 haar visie, missie, principes en waarden

heeft geactualiseerd, met als motto: Agri-Culture for the Future.

Dit hele document Vision, Mission, Principles and Values is te lezen

via demeter.net.

De vraag hoe de missie in de praktijk verder vorm kan krijgen, stond

eind 2016 centraal bij een bijeenkomst op biodynamische boerderij

Veld en Beek met bestuurders, commissieleden en bureaumedewerkers

van Stichting Demeter. Voedingskundige Petra Essink, auteur van het

boek Barstensvol Leven, was hierbij aanwezig om meer invulling

te geven aan het begrip ‘vitale producten’. Een krachtig beeld geeft

‘de komkommerproef’: een gangbare en biodynamische komkommer

zijn in plakken gesneden en met folie in hun oorspronkelijke vorm

bewaard. Na 16 dagen bleek dat de biodynamische komkommer

weer aan elkaar was gegroeid, terwijl de gangbare rot was (zie foto’s).

De proef levert geen wetenschappelijk bewijs, maar illustreert goed

hoe je op een meer procesmatige manier naar voeding kunt kijken.

Petra Essink pleit ervoor om het ‘stofjesdenken’ niet langer centraal

te zetten, en ons in plaats daarvan te bekwamen in het procesdenken.

Levensprocessen in voeding houden direct verband met levensprocessen

in de bodem. Om deze aspecten van kwaliteit en smaak voor

consumenten beleefbaar te maken, vormen korte ketens en directe

verbinding de sleutel. Als ketenpartners uit handel, verwerking en winkels

ook gaan deelnemen aan Collegiale Toetsing (zie 3.2), ontstaat een

nieuwe bron om op dit vlak creatieve ideeën in de praktijk te realiseren.

Het verzorgen van levensprocessen in hun samenhang staat centraal

in het werk van biodynamische boeren en verwerkers. Stichting

Demeter kiest er daarom voor om ‘Barstensvol leven’ als slogan

voor Demeter producten te gaan gebruiken.

Een in plakken gesneden biodynamische komkommer was na 16 dagen weer aan

elkaar gegroeid; de gangbare komkommer was rot

Landbouwcultuur van de toekomst

Stichting Demeter ziet het bouwen aan een ‘levende landbouw

cultuur’ als een essentiële basis voor zowel persoonlijke als maat

schappelijke ontwikkeling.

Dit zal aan belang toenemen, omdat het oplossingen biedt voor de

brandende kwesties van deze tijd, wat betreft sociaaleconomische

gelijkwaardigheid en ontwikkeling, culturele vrijheid en de ecologische

houdbaarheid van onze voedselvoorziening

We treden aarde, plant en dier tegemoet vol respect en met open

bewustzijn. We werken aan een biodynamische landbouwcultuur die

zorg draagt voor een toekomstzekere wereld en een levende aarde.

Vitale producten voortbrengend, die lichaam en geest voeden van

ons en toekomstige generaties.

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 3 Demeter bouwt aan de LandbouwCultuur van de toekomst

13

3.2 Demeter kernwaarden

Normen en richtlijnenVanuit de visie én vanuit ervaring in de praktijk zijn normen en richtlijnen

ontwikkeld. Bedrijven die het Demeter keurmerk willen voeren, moeten

daaraan voldoen. De belangrijkste criteria voor de landbouw staan

op een rij in het kader ‘Demeter kernwaarden’. Criteria voor handel

en verwerking staan in paragraaf 2.1. Deze voorwaarden zijn gericht op

optimale verzorging en ontwikkeling van de levenskracht van bodem,

plant en dier. Ook bij de verwerking staat een optimaal behoud van

de vitaliteit van de grondstoffen centraal.

Het continu werken aan ontwikkeling, dat aan de basis staat van de

biodynamische beweging, is niet geheel in te passen in vastliggende

normen. Daarom zijn er ook richtlijnen opgesteld, waar boeren voort-

durend aan werken. Voorbeelden zijn: het ontwikkelen van een gemengd

en divers bedrijf, het verzorgen van natuur en landschap, het realiseren

van bedrijfseigen zaadteelt of fokkerij en het werken aan sociale

en economische vernieuwing.

Collegiale ToetsingOm vanuit deze richtlijnen aan de ontwikkeling van het bedrijf

te werken, doen in Nederland alle Demeter boerderijen mee aan

Collegiale Toetsing. Onder begeleiding van een coach van de

BD-Vereniging brengen groepen van 4 à 5 boeren van verschillende

sectoren een bezoek aan elkaar. Alle biodynamische aspecten worden

bekeken en besproken met daarvoor ontwikkelde hulpmiddelen, zoals

zelf-evaluatie, gespreks- en intervisietechnieken. Daarna formuleert

de ontvangende boer welke aspecten hij verder wil ontwikkelen. In de

nieuwe ronde, twee jaar later, kijkt de boer met de groep terug op hoe

het sindsdien gegaan is. Op deze manier draagt Collegiale Toetsing

bij aan de ontwikkeling van Demeter kwaliteit en is het een volwaardig

instrument naast inspectie en certificering. Naast Nederland werkt ook

Duitsland met een vorm van Collegiale Toetsing, elke deelstaat op zijn

eigen manier. Internationaal is er veel belangstelling en in meerdere

landen worden pilots opgestart met Farm Talks.

De Collegiale Toetsing van Stichting Demeter werkt nauw samen met

de BD-beroepsontwikkeling van de BD-Vereniging. Dit coachings-

en intervisieprogramma is in 1996 opgezet om boeren en tuinders

te begeleiden in hun persoonlijke ontwikkeling bij de opbouw van

hun biodynamische bedrijf (zie ook 4.2).

3.3 Normen in ontwikkeling

Kalveren bij de koeIn 2016 heeft Margret Wenker als onderzoeksopdracht vanuit haar

studie dierkunde aan de Wageningen Universiteit onderzocht hoe de

Demeter melkveehouders omgaan met het scheiden van koe en kalf.

Bij de presentatie van de resultaten op Zonnehoeve juni 2016, gaven

de boeren aan dat ze wilden kijken bij bedrijven die kalveren langer bij

de koe houden. Stichting Demeter en de BD-Vereniging hebben in het

winterseizoen drie excursies georganiseerd: naar de melkveebedrijven

van Durk Oosterhof, Armando Kok en Gerjo Koskamp. Op de Biobeurs

(januari 2017) heeft Margret Wenker haar onderzoek nogmaals voor

een uitpuilende zaal gepresenteerd en heeft Durk Oosterhof over de

praktijk verteld. Op basis van deze uitgebreide uitwisseling onder

melkveehouders onderzoekt de Demeter Voorwaarden Commissie

(DVC, zie 4.1) of een nieuwe norm ontwikkeld kan worden.

BijenhoudenIn 2015 zijn normen voor biologische honing vastgesteld (die waren

er nog niet in Nederland) en dus is het nu mogelijk om voorwaarden

te ontwikkelen voor Demeter honing. Op 6 oktober 2016 vond een

bijeenkomst plaats met betrokkenen, onder andere afgevaardigden van

Demeter kernwaarden

De kernwaarden van Demeter komen tot uiting in onder andere

de volgende normen:

Levende bodem

• Bemesting gericht op evenwicht (max. 112 kg N/ha)

• Verbod op stomen van de grond

• Geen gangbare drijfmest

• Ruime vruchtwisseling en toepassing van groenbemesting

Integriteit van dieren

• Verbod op onthoornen en knippen van snavels en staarten

• 2 hanen per 100 hennen

• Verbod op extreme vleesrassen

• Verbod op reproductie via embryotransplantatie

Dierenwelzijn

• Verplichte weidegang

• Max. 5 leghennen per m2 leefoppervlakte

• Strooien van hele granen voor kippen

Levenskracht

• Toepassing van preparaten

• Minimaal 10% biodiversiteit

• 100% biologisch voer en gebruik van biologisch stro

• Bedrijfseigen voer en melk

• Bedrijfseigen mest of door samenwerking met partnerbedrijf

• GGO-vrij (ook vrij van protoplastfusie, een GGO-verwante

veredelingstechniek die binnen de biologische normen wel

is toegestaan)

Een volledig overzicht van normen en richtlijnen staat in het Handboek

Demeter Voorwaarden, dat te downloaden is van de website van

Stichting Demeter.

Bij Collegiale Toetsing denken collega’s met elkaar mee

14


de BD-imker-werkgroep die al 40 jaar actief is. Hier is besproken of een

vertaling van de Demeter International Bee-keeping standard passend

was voor Nederland of dat er eigen normen geformuleerd moesten

worden. De aanwezigen waren het erover eens, dat het winnen van

honing niet primair het doel moet zijn van de bijenhouderij-normen.

De certificering zou meer gericht moeten zijn op stimuleren van

biodynamisch imkeren op elk landbouwbedrijf. Bijen dragen bij aan

de vitaliteit en samenhang van een boerderij.

BemestingOmdat er binnen de biologische veehouderij minder mest wordt

geproduceerd dan er in de biologische akker- en tuinbouw nodig is,

is een beperkt gebruik van gangbare mest onder voorwaarden

toegestaan op biologische bedrijven. Voor biodynamische bedrijven

geldt dat gangbare mest alleen is toegestaan in de vorm van vaste

mest. Maar het aantal biologische bedrijven groeit en dus komt er meer

biologische mest beschikbaar. Vanaf 1 januari 2018 is het gebruik van

gangbare vaste mest op Demeter bedrijven verboden.

KopergebruikIn augustus 2016 kwam landelijk in het nieuws, dat een aantal biologische

akkerbouwers koper had gespoten om phytophthora in de aardappels te

bestrijden. De ziektedruk was vanwege het vochtige weer hoog. Gebruik

van koperoxichloride als bestrijdingsmiddel is verboden in Nederland,

maar is wel als bladbemester toegestaan in biologische teelt.

Voor Demeter boeren was koper als bladbemester al verboden,

behalve bij veevoedergewassen en in de fruitteelt. In maart 2017 heeft

de DVC besloten om voortaan ook koper op voedergewassen geheel

te verbieden. Dit was bedoeld om eventuele kopertekorten bij het vee

aan te vullen, maar in de praktijk worden indien nodig mineralen door

het voer gemengd.

Alleen in de teelt van appels en peren is beperkt gebruik van koper nog

toegestaan, omdat dit nodig is om aantasting door schurft te beperken.

In januari 2017 is een bijeenkomst geweest met alle Demeter hardfruit-

telers om samen te kijken wat mogelijk is. Op fruitteeltbedrijven

De Muyenhof en Ter Linde in de provincie Zeeland wordt volop onder-

zoek gedaan met onder andere bladvertering om de schurftdruk te

verlagen. De fruittelers willen zich maximaal inzetten om in de toekomst

geen koper meer te gebruiken, maar vinden beperkte toepassing nu

nog noodzakelijk. Wel willen ze residu op fruit voorkomen door de

uiterste spuitdatum vast te leggen; voor appels uiterlijk 15 juni en voor

peren uiterlijk 15 juli. De DVC heeft de voorstellen van de fruittelers

overgenomen. De uitdaging die de fruittelers zichzelf stellen door deze

beperking is groot en hiermee onderscheiden de Nederlandse Demeter

fruittelers zich ten opzichte van Demeter collega’s in het buitenland.

VerwerkingIn januari 2017 heeft de DVC besloten om gebruik van gangbare gist

in brood- en bakproducten niet meer toe te staan. Er is biologisch gist

beschikbaar en vanaf 1 januari 2018 moet dat in alle producten worden

gebruikt.

Tijdens de internationale jaarvergadering van alle Demeter-organisaties

in juni 2016 in Finland is besloten de regels voor verwerking van

Demeter producten op enkele punten te wijzigen. Zo is voortaan

wijnsteenzuur als bakpoeder toegestaan en mag magnesiumcarbonaat

worden gebruikt als antiklontermiddel. Ook zijn er nieuwe voorwaarden

voor het maken van tofu en zijn hamermolens nu toegestaan bij het

malen van meel.

Coöperatie Odin heeft een imker in dienst, Jos Willemse, die bijen plaatst

en verzorgt op biodynamische boerderijen

Kippen houden van beschutting. Als er onvoldoende beplanting is, durven ze niet

de hele uitloop te gebruiken.

Beplanting kippenuitloopDe Demeter pluimveehouders hebben een normvoorstel gedaan voor

verbetering van de kwaliteit van de uitloop. Als er niet genoeg beplanting

is, durven de kippen niet de hele uitloop te gebruiken. Besloten is om

de huidige norm – waarin staat dat de uitloop ‘passend’ moet zijn –

uit te breiden tot: minimaal 40% van de uitloop moet evenredig

verdeeld beplant zijn met permanente beplanting. Omdat het even

duurt voordat boomkronen volgroeid zijn, moeten tot die tijd tijdelijke

gewassen die minimaal 1 meter hoog worden (zoals mais) de permanente

beplanting aanvullen.

15


Ontwikkelen aan collega’sBiodynamische boeren en tuinders moeten zich houden aan strenge regels. Hoewel dit praktische handvatten zijn, vertegen-woordigt het Demeter-keurmerk bovenal een ideaal: de samenhang tussen plant, dier, mens en aarde versterken. Maar hoe toets je een gedachtegoed waar ieder zijn persoonlijke invulling aan geeft? Niet door een inspecteur maar met collega’s onder elkaar. Namens Stichting Demeter coördi-neert Petra Derkzen deze ‘Collegiale Toetsing’.

Gedreven door haar eigen missie – bijdragen en zorgdragen

voor de aarde – kwam Petra Derkzen vier jaar geleden

bij Stichting Demeter terecht als coördinator certificering.

Vanuit die functie organiseerde ze de Collegiale Toetsing

op alle biodynamische bedrijven in Nederland en

Vlaanderen. Deze taak doet ze nog steeds, inmiddels als

zzp’er vanuit haar eigen onderneming. Petra: “Ik stel de

groepjes samen, plan de bijeenkomsten en zorg dat er

begeleiders bij zijn.” Petra is zelf een van de begeleiders.

Een dankbare taak, want boeren en tuinders waarderen

de Collegiale Toetsing enorm. Hoe gaat het in zijn werk?

Petra: “De boer om wie het gaat, geeft eerst een rondleiding

over zijn bedrijf. De bezoekende collega’s laten de indrukken

op zich inwerken en stellen vragen. Vervolgens geeft

iedereen daar een beeld bij. Ik was een keer op een zorg-

boerderij waar de boer graag inspeelde op ad hoc vragen

van de groothandel, maar tegelijkertijd zijn cliënten niet

onder druk wilde zetten. Het beeld dat deze boer van

zijn collega’s terugkreeg, was een octopus die met al zijn

armen verschillende dingen tegelijkertijd regelt. In de

essentie van dit beeld herkende de boer zich. Het raakte

hem dat hij gezien werd.”

BedrijfsidentiteitDe boer in het voorbeeld heeft zich toegelegd op zorg.

Andere biodynamische bedrijven onderscheiden zich weer

in natuurontwikkeling, dierenwelzijn of preparaten. “In het

waarnemen en waarderen van elkaars kwaliteiten vindt

de toetsing plaats”, aldus Petra. “Het doel daarvan is: kijken

waar de bedrijfsontwikkeling ligt. In de biodynamische

landbouw zien we het bedrijf als een levend wezen, en de

bedrijfsidentiteit is de spiegel van de boer. Dus als de boer

zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin

mee. Hoe bewuster de boer zich is van zijn eigen potentieel,

hoe beter hij de verantwoordelijkheid kan dragen voor

het grote geheel. Of in andere woorden: hoe verder hij bij

zichzelf naar binnen kan kijken, hoe verder hij naar buiten

kan reiken en van betekenis kan zijn voor de ontwikkeling

van de aarde.” De Collegiale Toetsing biedt ook steun

in slechte tijden, voegt Petra toe: “Een fruitteler, die al zijn

kersen verliest aan de Suzuki-vlieg, kan door zijn collega’s

gemotiveerd worden om rechtop te blijven staan.

Het waarnemen van collega’s en het delen van knelpunten

blijkt een effectieve manier om het gezamenlijke ideaal

steeds beter in praktijk te brengen.”

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES

15

Petra Derkzen: ‘Als de boer zich als mens ontwikkelt, groeit het bedrijfswezen daarin mee’

16


3.4 Inspiratiebron voor innovatie

De kracht van ontwikkelingDemeter bedrijven staan vaak in de spotlights vanwege hun innovatieve

aanpak. Daarmee vormen ze een inspiratiebron voor anderen (zie ook

de interviews in deze monitor). Zo oogstte de Wilde Weidekaas van

Boerderij Noorderlicht uit Noordeloos in maart 2017 het predicaat

beste belegen kaas in Nederland (zie pag 18). Op 22 maart stonden

twee Demeter boeren op het podium van een bomvolle Rode Hoed

bij een avond ‘leren van de natuur’ in de serie ‘It’s the food my friend’;

Louis Dolmans van Doornik Natuurakkers en melkveehouder Welmoed

Deinum uit het Friese Sondel. Ze reageerden op de Amerikaanse boer

Mark Shepard die een veel grotere rol van meerjarige gewassen bepleit

en het boek Herstellende landbouw heeft geschreven.

Melkveehouder Welmoed Deinum staat in de spotlights in De Rode Hoed,

waar ze vertelt over de diversiteit aan grassen en kruiden in hun weilanden

Ondernemers die zichzelf en hun bedrijf verder willen ontwikkelen,

voelen zich aangetrokken door dit vernieuwende karakter van bio-

dynamische landbouw. Fruitteler Rein Mantel uit Biddinghuizen stond

in de Top 10 van de verkiezing voor Agrarisch Ondernemer 2017 en

heeft ditzelfde jaar een aspirant-licentie bij Stichting Demeter gekregen.

Voor hem is het doorschakelen naar dynamisch een nieuwe uitdaging,

vertelt hij in een interview op agrarischondernemer.nl: “Het is voor mij

weer een nieuwe zoektocht, leuk om mee bezig te zijn.” In Biojournaal

(23 mei 2017) vertelt akkerbouwer Sijbrand Westra uit Dronten waarom

hij biodynamisch gaat telen: “We waren toe aan vernieuwing. De tijd

was rijp voor een volgende stap. ”Sijbrand vond al enkele jaren inspiratie

op het Demeterplein op de BioBeurs (zie pag 19), volgde een workshop

‘Doorschakelen’ en vervolgens een verdiepingscursus die hem echt

enthousiast maakte: “Wat me echt aanspreekt in Demeter is dat er naar

het geheel gekeken wordt. Het gaat niet alleen om het eindproduct,

maar om het proces. Het gaat ook over personeel, rooi- en maai-

gewassen, de relatie met de bodem. Ook mooi is dat we in contact

komen met veel nieuwe mensen. Bij de cursus natuurlijk, maar ook

door de uitwisseling met collega-Demetertelers. Je wordt, nog meer

dan bij bio, uitgedaagd om goed te kijken naar wat je doet en waarom.

Er wordt echt een diepere laag aangeboord.” De afzetverwachting is

ook goed. Sijbrand: “We bieden toch een plusje met onze Demeter-

certificering. Mooi, want het is ook belangrijk dat het commercieel

interessant is, maar voor ons is toch vooral de nieuwe uitdaging en

de vernieuwende manier van werken van belang.”

Bodemvruchtbaarheid als sociale uitdagingRuim 750 mensen uit ca 30 landen kwamen februari 2017 af op

het thema Bodemvruchtbaarheid bij de internationale biodynamische

landbouwconferentie in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland).

Dit is het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van

Rudolf Steiner is gebouwd. De Landbouwsectie van de internationale

antroposofische vereniging organiseert ieder jaar – en dat gebeurt

al sinds 1925 – een meerdaagse studiebijeenkomst om ideeën en

ervaringen uit te wisselen. Het thema Bodemvruchtbaarheid trok

opvallend veel jongeren. Natuurlijk was er aandacht voor de kunst van

het creëren van een goede balans van alles wat in de bodem leeft, maar

zeer nadrukkelijk kwam ook een andere dimensie in beeld: bodem-

vruchtbaarheid creëren is een sociale uitdaging. Luc Ambagts zegt

hierover in Dynamisch Perspectief 2017-2: “Wie de sfeer heeft geproefd

tijdens deze conferentie, weet dat de mensen die er waren alles zullen

doen om deze uitdagingen aan te gaan. Als het bodemleven van

de biodynamische beweging zelf.”

Tuinder Teun Luijten (27) getuigt daarvan in Dynamisch Perspectief

2017-3: “De energie en warmte die ik tijdens die week in Dornach heb

mogen ervaren, betekende voor mij een enorme stimulans om door

te gaan met datgene waar ik mee bezig was om zo mijn uiteindelijke

droom te kunnen realiseren: ‘een stukje bijdragen aan een betere en

gezondere aarde voor ons allemaal.’ (…) We hebben tot nu toe erg veel

gevraagd van onze bodem en hebben er zoveel uitgehaald, maar zo

weinig teruggegeven. (…) De aarde voedt ons, maar wij moeten haar

ook voeden. Daarom denk ik dat we meer in harmonie met elkaar

zouden moeten leven, en meer vanuit onze warmte zouden moeten

handelen om nog vele jaren op dit prachtige organisme te mogen

– en kunnen – blijven leven.”

Mensen uit 30 landen ontmoeten elkaar in het Goetheanum in Dornach

en discussiëren over bodemvruchtbaarheid


17

Demeter is een topkeurmerk!

Het oerwoud van duurzaamheidskeurmerken en -logo’s blijkt een overzichtelijk bosje te zijn als alle merken van mindere kwaliteit worden weggekapt.

Milieu Centraal hield maar liefst 90 keurmerken en labels tegen

het licht en presenteerde oktober 2016 een selectie van

11 ‘Topkeurmerken’ die aan strenge eisen voor duurzaamheid,

transparantie en betrouwbare controle voldoen. De biologische

keurmerken zijn toppers: Demeter, EKO en het Europees keurmerk

voor biologische voeding.

Op verzoek van het Ministerie van Economische Zaken en

de Alliantie Verduurzaming Voedsel heeft Milieu Centraal een

systematiek ontwikkeld om de keurmerken en logo’s te beoordelen.

Betrokken maatschappelijke en brancheorganisaties, zoals het

Voedingscentrum en de Consumentenbond, hebben hierbij advies

gegeven.

Iedere twee jaar gaat Milieu Centraal de Keurmerkenwijzer bijwerken.

De organisatie verwacht dat keurmerken daardoor worden

gestimuleerd zichzelf voortdurend verder te ontwikkelen

en de lat steeds iets hoger te leggen.

De toppers

Dit zijn de toppers onder de duurzame keurmerken op voeding

(in alfabetische volgorde):

1. ASC

2. Beter Leven keurmerk (2 en 3 sterren)

3. Demeter

4. EKO

5. Europees keurmerk voor biologische landbouw

6. Fairtrade

7. Milieukeur

8. MSC

9. Rainforest Alliance

10. RSPO Certified Sustainable Palm Oil

11. UTZ

Daarnaast behalen ook een Duits keurmerk (Naturland biologische

vis) en een Zweeds keurmerk (KRAV), die je ook in Nederlandse

winkels kunt aantreffen, de hoogste score.

Grond in eigendom van communityStichting Grondbeheer (zie 4.3) introduceerde in 2016 een vernieuwende

manier om biodynamische landbouwgrond te financieren: eeuwig-

durende obligaties aan toonder. Burgers, bedrijven en organisaties

brengen met de aankoop van dit financiële product geld in kas, zodat

Grondbeheer nieuwe grond kan aankopen om die zonder winst-

oogmerk te verpachten aan een nieuwe generatie boeren en tuinders.

Op korte termijn gaan er tientallen biodynamische boeren en tuinders

met pensioen die geen bedrijfsopvolger binnen de familie hebben.

Op de wachtlijst van Stichting Grondbeheer staan circa 20 boeren

en tuinders die hun levenswerk willen veiligstellen voor de toekomst.

De obligaties heten ‘eeuwigdurend’, omdat ze niet worden afgelost.

Zonder aflossingsverplichting daalt de financiële druk voor de boer

enorm. De obligatiehouder kan zijn waardepapier doorverkopen en

het is een veilige belegging: de waarde wordt gedekt door de waarde

van de grond en de rente wordt betaald uit de pacht. Naast de markt-

conforme – dus bescheiden – rente is het maatschappelijke rendement

groot. Als spin-off van de biodynamische bedrijfsvoering neemt de

bodemvruchtbaarheid, biodiversiteit en kwaliteit van de leefomgeving

toe. Stichting Grondbeheer hoopt dat de uitgifte van haar obligaties

een discussie op gang brengt over rendement. Geld is namelijk alleen

wat waard als er ook voedsel, drinkwater en schone lucht beschikbaar

is. De toekomst van ons ons geld hangt dus nauw samen met

de toekomst van onze landbouwgrond.

Tuinder Gaveshi Reus pacht zijn land van Grondbeheer. Deze stichting creëert

nieuwe financieringsvormen om landbouwgrond ‘eeuwig’ biodynamisch te houden

18

TRENDS EN ONTWIKKELINGEN 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

Krachtige kruidenTijdens de landelijke boerenkaasverkiezing in maart 2017 heeft de belegen Wilde Weide kaas van boerderij Noorderlicht in Noordeloos met vlag en wimpel de eerste prijs gewonnen. De vakjury gaf 97 van de 100 punten. Zo’n hoge score komt niet vaak voor. Kees van Gaalen en zijn vrouw Maria – en hun 70 melkkoeien – zijn de makers van deze kaas. Hun geheim? Rust, reinheid en kruidenrijke graslanden.

Kees van Gaalen is boerenzoon. Het melkveebedrijf,

dat hij samen met zijn vrouw Maria Inckmann runt, heeft hij

destijds van zijn ouders overgenomen. Maria maakt de kaas

en Kees is er voor de koeien. Kees is naar eigen zeggen een

intuïtieve boer. Hij heeft nooit meegedaan met de groot-

schalige landbouw maar geniet in het voorjaar van de

terugkerende weidevogels en zwaluwen. Door gewoon

zijn boerenhart te volgen, is hij ruim twintig jaar geleden

overgestapt naar de biologische landbouw. Omdat hij en

Maria ‘levensmiddelen’ willen produceren – voeding waar

het leven nog inzit – zijn ze vier jaar geleden doorgeschakeld

naar biodynamisch. Kees: “Door de melk zo min mogelijk te

bewerken, blijven het karakter en de kwaliteit optimaal.” Dat

is echter niet de enige verklaring voor de ‘smaakexplosie’

waarmee hun belegen kaas in de prijzen is gevallen. “Een

goede kaas heeft rust nodig in het gehele productieproces”,

aldus Kees. “Ik zorg ervoor dat de koeien tijdens het melken


18

geen stress ervaren. En bij het kaasmaken neemt Maria alle

tijd om goed naar de melk te kijken, zodat ze op het juiste

moment start met snijden en stopt met roeren.”

Ook hygiënisch werken is cruciaal, dat weet elke kaasmaker,

dus dat doen Kees en Maria ook. Dat hun kaas een

‘complexe smaak’ heeft, ligt volgens Kees vooral aan wat

hun koeien eten: “Naast grassen ook diverse kruiden,

zoals paardenbloem, boterbloem, pinksterbloem, madelief,

hondsdraf en witte klaver.”

BiodiversiteitHet effect van kruiden. Kees is erdoor gefascineerd:

“Hoogzwangere koeien die niet gemolken worden, eten

andere kruiden dan koeien in productie. Blijkbaar weten

de koeien zelf wat ze nodig hebben. Inmiddels laten wij

ons ook begeleiden door een kruidendeskundige. Zij komt

drie keer per jaar langs en neemt de koeien uiterlijk en

gevoelsmatig waar. Op basis daarvan bepaalt ze wat

de koeien aan ondersteunende kruiden nodig hebben.

In combinatie met de kruiden in het land – die met 50%

zijn toegenomen sinds wij biodynamisch werken –

hebben we super gezonde koeien en is ons synthetische

medicijngebruik nagenoeg nul. De biodiversiteit in

het weiland heeft overigens nog een voordeel. Hoewel we

als biodynamische bedrijf minder mest gebruiken, is in een

warm jaar – als het bodemleven maximaal actief is – onze

grasopbrengst even groot als voorheen. Een gangbare boer

zal dat niet geloven maar de praktijk is wel zo.”

Kees van Galen: ‘De koeien weten zelf wat ze nodig hebben’


19

4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

Vijf organisaties werken nauw samen aan

de ontwikkeling van de biodynamische land-

bouw, ieder op haar eigen terrein: Stichting

Demeter, Vereniging voor Biologisch

Dynamische Landbouw en Voeding, Stichting

Grondbeheer biologisch-dynamische land-

bouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof.

Dit hoofdstuk gaat over hun activiteiten

in de tweede helft van 2016 en de eerste

helft van 2017.

4.1 Stichting Demeter

Stichting Demeter verzorgt de certificering en

promotie van het Demeter keurmerk. Demeter

Internationaal, een vereniging van nationale

Demeter organisaties wereldwijd, stelt de

normen en richtlijnen op hoofdlijnen vast en

vervolgens bepaalt Stichting Demeter hoe

die regels in Nederland en Vlaanderen worden

geïnterpreteerd (zie ook hoofdstuk 3).

De Demeter Voorwaarden Commissie (DVC)

stelt de interpretaties vast van internationale

normen ten behoeve van de Nederlandse

situatie of stelt voorwaarden op voor kwesties

waar internationaal nog geen standaard voor

bestaat. De Demeter Licentie Commissie

(DLC) beoordeelt nieuwe licentieaanvragen

en beslist of bedrijven wel of geen certificaat

krijgen aan de hand van de rapportages van

de inspecteurs (voor de samenstelling van deze

commissies, zie pag 24). De DLC geeft conform

de richtlijnen en voorwaarden ook ontheffingen

af en sancties, waaronder boetes. Bij ernstige

en aanhoudende over tredingen raakt het

bedrijf zijn keurmerk kwijt.

Tot nu toe worden de inspecties in opdracht

van Stichting Demeter uitgevoerd, als aan-

vulling op de biologische eisen, door dezelfde

organisaties die de biologische controles

uitvoeren: Skal en Control Union in Nederland

en TUV Nord Integra in Vlaanderen. Eén

controleur op het erf is efficiënt, maar Skal

heeft aangegeven, dat de gecombineerde

controles vanaf 2019 niet meer mogelijk zijn.

Een werkgroep van Stichting Demeter

onderzoekt nu hoe een nieuwe, efficiënte

systematiek gerealiseerd kan worden.

Demeter Internationaal heeft juni 2017

een motie aangenomen, waarin Nederland

de ruimte krijgt om een aantal boeren uit

de reguliere jaarlijkse inspectieronde te halen

en elementen uit de inspectie via verdere

ontwikkeling van Collegiale Toetsing een plek

te geven.

Hoe Stichting Demeter in 2016 en 2017 heeft

gewerkt aan ontwikkeling van de kwaliteit van

het keurmerk, staat beschreven in hoofdstuk 3.

Stichting Demeter in cijfers in 2016Cijfers over aantallen boeren, handelaren

en verwerkers komen in hoofdstuk 1 en 2

uitgebreid aan de orde. In de jaarcijfers van

2016 is weer een positief resultaat geboekt

van 14.000 euro, na het negatieve resultaat

van 26.000 euro in 2015. De totale inkomsten

liepen licht op van 289.000 naar 311.000 euro

vanwege de groei van het aantal licentie-

houders, en daarmee het aantal hectares

en de omzet van verwerkers. De bijdrage van

de boeren en tuinders wordt vastgesteld op

basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren.

De afdracht van de verwerkers is gebaseerd

op hun omzetgegevens. Stichting Demeter

werkt onafhankelijk en ontvangt geen subsidies.

In 2016 is vooral verder geïnvesteerd in

verbetering van onze certificeringssystematiek

en datasystemen. Om onze tariefstructuur

een keer kritisch onder de loep te nemen is

er een tariefcommissie samengekomen die

een advies heeft opgesteld aan het bestuur.

Op basis daarvan wordt bekeken of er voor

de komende jaren aanpassingen moeten

komen. Leidraad is hierbij om degenen die

de meeste meerwaarde kunnen creëren

in de markt meer te belasten en de boeren

hierbij te ontzien.

Bert van Ruitenbeek, Petra Derkzen en Susan van ‘t Riet waren in juni 2017 in Italië voor de jaarlijkse

Members Assembly van Demeter International

Bouwen aan de toekomst van de zaadveredeling, een workshop met Edith Lammerts van Bueren

20


Demeter-plein Barstensvol leven

Het Demeter-plein op de Bio-beurs, de jaarlijkse vakbeurs van

de biologische branche, had in januari 2017 het thema ‘Barstensvol

Leven’, naar het boek van Petra Essink en Paul Doesburg. De auteurs,

natuurvoedingskundigen en bezoekers gingen met elkaar in

gesprek over voedselkwaliteit, smaak en vitaliteit aan de hand van

proeverijen van melk en appelsap (Demeter naast andere kwaliteiten).

Vitale voeding is de spiegel van het werk dat de boeren doen in

samenwerking met de natuur. Daarnaast werd een meerjarig project

van het Louis Bolk Instituut naar de invloed van (her)introductie

van bijen op biodynamische boerderijen gepresenteerd.

Ieder jaar presenteren de biodynamische organisaties zich samen

op het Demeter-plein rond een wisselend thema en dat levert

waardevolle ontmoeting en uitwisseling op.

Demeter Congres ‘Boeren zijn cultuurdragers’ Met de focus puur op techniek gaat het mis in de landbouw. De uitdaging is om de mens centraal te zetten. Dat werd duidelijk tijdens het Demeter congres over de ‘levende land-bouwCULTUUR’ op 5 oktober 2016.

Het herfstcongres van Stichting Demeter, BD-Vereniging

en de landbouwsectie van de Antroposofische vereniging trok

140 bezoekers. Schrijver Frank Westerman schetste het leven

van Sicco Mansholt, die na WOII de drijvende kracht was achter

de modernisering van de landbouw met de uitstoting van kleine

boeren als gevolg. Lang had hij het idee dat boeren een soort

arbeiders – met goede arbeidsvoorwaarden – moesten zijn in

dienst van maximale productie. Aan het eind van zijn leven besefte

hij, dat boeren ook een belangrijke taak hebben als cultuurdragers

en beheerders van natuur en landschap. Maar het was te laat,

de landbouw was blijvend veranderd.

Piet van IJzendoorn van boerderij Zonnehoeve en Jan Dirk van

de Voort van de Remeker kaasboerderij vertelden hoe het verhaal

van Mansholt op hun eigen bedrijf vorm kreeg. Na jaren intensief

spuiten van bestrijdingsmiddelen, besloot Piet om mens en ecologie

weer centraal te zetten: “Een landbouwbedrijf is drager van het

leven. Als mensen zich kunnen verbinden met de natuur, geeft dat

zoveel levenswaarde. Zoals de Nederlandse landbouw nu meestal

werkt, alleen voor geld en export, doet de landbouw zichzelf

ontzettend te kort.”

Jan Dirk van de Voort zette als jonge boer in op grootschaligheid

op het ouderlijk bedrijf. Hij verbouwde veel maïs, onthoornde

de koeien, alles voor maximale productie. Met als resultaat … al

het geld ging naar de bank en de bodem verslechterde ernstig met

een daling van de organische stof van 6 naar 4%. Hij stopte met

anti biotica, maïs, onthoornen en bouwde een potstal. De productie

zakte 25%, maar de koeien lieten in alle talen zien dat ze zich goed

voelden en de bodem kwam weer op adem. Contact met koeien

en bodemleven is essentieel, geeft Jan Dirk aan: “Ik kruip in de huid

van de koe en zelfs in de huid van de worm en ontdek dan wat

ze nodig hebben.” Nieuwe meettechnieken toonden aan dat het

smaakspectrum van zijn kaas enorm veel breder is dan dat van

de kaas van Wageningse proefkoeien. “Daar stond de WUR van op

de kop”, zegt Jan Dirk. Zijn bedrijf is niet Demeter-gecertificeerd.

De Remeker kaas gaat naar de smaakmarkt, goede restaurants en

kaasspeciaalzaken. “Daar heeft Demeter nog geen meerwaarde.”

Sprekers Frank Westerman en Jan Dirk van de Voort

Demeter Magazine

In 2016 verscheen voor het eerst een 32-pagina’s tellend Demeter

Magazine met de titel Vitale voeding uit een levende landbouw-

cultuur als bijlage bij de Krant van de Aarde in een oplage van

25.000. Hij is verspreid onder klanten van biologische speciaalzaken,

bij boeren en op de BioBeurs. Verhalen over boeren, verwerkers,

winkeliers, zaadvaste rassen, bodemvruchtbaarheid, kalfjes bij de

koe, natuurkunst. Achtergronden over visie, cijfers, inspiratiebronnen.

Kortom: levendige voorlichting over biodynamische landbouw en

voeding. Het is de bedoeling om jaarlijks zo’n uitgave te maken.

Bij het proeven van melk ontstaan gesprekken over voedingskwaliteit

op het Demeter-plein


21

Figuur 4.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2015 en 2016

Soort lidmaatschap Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16

Algemene leden 1.426 1.428

Leden in Europa 41 46

Leden buiten Europa 4 4

Leden jeugd/studententarief 22 25

Beroepsleden 314 351

Totaal 1.807 1.854

4.2 BD-Vereniging

De Vereniging voor Biologisch-Dynamische

Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers

samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw.

In 2016 hebben begeleiders van BD-beroeps-

ontwikkeling extra aandacht besteed aan het

thema Levenskrachten. In (intervisie)gesprekken

met boeren is hier verder aan gewerkt. Vanuit

de inzichten die dit opleverde is een Thema-

nummer van Dynamisch Perspectief gemaakt,

dat januari 2017 verscheen, en dat weer de

opmaat vormde voor twee winterconferenties

met verschillende programma’s over levens-

krachten. Voor beide conferenties, in Dronten

en op Widar (Vlaanderen), was de belangstelling

groot. Andere activiteiten waren onder andere

excursies bedrijfsindividualiteit, preparaten-

cursussen en het beschikbaar maken van vijf

digitale herdrukken van niet meer verkrijgbare

BD-klassiekers. Nieuw was de BD-Zomerschool:

een twintigtal jongeren verdiepte zich in de ver-

halen, theorie en praktijk van de biodynamische

landbouw, tijdens een weekend in september

2016 op De Kollebloem in Vlaanderen.

De BD-Vereniging zoekt waar mogelijk

contact en samenwerking met anderen, zoals

Toekomstboeren, Louis Bolk Instituut,

Milieudefensie, Platform ABC, Ministerie EZ en

Wageningen UR. Voorzitter Piet van IJzendoorn

heeft zich met kracht ingezet voor de lobby

voor een uitzonderingspositie van biologische

melkveehouders voor de bijzonder onrecht-

vaardige fosfaatregels en werkte daarbij nauw

samen met andere belanghebbenden. Piet

vertegenwoordigt de BD-Vereniging in vele

platforms en brengt daarbij de biodynamische

visie naar voren.

BD-Vereniging in cijfers in 2016De BD-Vereniging had eind 2016 1854 leden

(zie figuur 4.1). Zij ontvangen het ledenblad

Dynamisch Perspectief en worden uitgenodigd

voor bijeenkomsten en excursies. Van deze

leden zijn er 351 beroepslid. Zij zijn werkzaam

in de biodynamische branche, bijvoorbeeld als

boer, winkelier, onderzoeker of natuur-

voedingskundige. Ze betalen een hogere

contributie en kunnen gratis deelnemen aan

de BD-beroepsontwikkeling (intervisiegroepen

en coaching) en aan de winterconferenties.

In 2016 kwamen er 37 beroepsleden bij en 10

andere leden. Ook de BD-beroepsontwikkeling

groeit: in 2016 deden er 100 mensen aan mee,

20 meer dan in 2015. Er zijn 7 nieuwe begeleiders

opgeleid; er zijn 31 coaches beschikbaar voor

de begeleiding van de 11 groepen en voor

individuele coaching. Daarnaast begeleiden ze

de groepen boeren in het kader van Collegiale

Toetsing (zie 3.2) en bezoeken ze alle 133

Demeter bedrijven elke twee jaar. In 2017

zijn ook speciale groepen van start gegaan met

imkers, jongeren en burgers&permacultuurders.

De belangrijkste inkomsten van de

BD-Vereniging in 2016 waren de contributies

Tijdens de BD-Zomerschool verdiept een twintigtal jongeren zich in de kwaliteit van sla

(€ 94.000) en giften (€ 12.000). Dit jaar kwamen

geen legaten binnen, wat leidde tot een negatief

resultaat van €84.000. De BD-Vereniging werkt

aan een ombuiging die in 2019 voltooid zal zijn,

waarbij grote giften niet meer in lopende

begroting terecht komen, maar voor nieuwe

projecten worden bestemd. Voorlopig verschijnt

Dynamisch Perspectief geen 6, maar 4 keer

en komt er meer digitale communicatie.

Het jaarverslag met de cijfers is te downloaden

via www.bdvereniging.nl/dp.

4.3 Stichting Grondbeheer

De missie van Stichting Grondbeheer:

Biodynamische landbouwgrond in goede

handen over de generaties heen. Dat is

waar Stichting Grondbeheer voor staat.

Met schenkgelden en obligaties maakt zij

landbouwgrond vrij en verpacht die aan

biodynamische boeren en tuinders.

Grondbeheer biedt zo een eigentijdse

oplossing voor duurzaam landbeheer

en voedselproductie omdat:

• biodynamische landbouw de kortste weg

is naar een schone, diervriendelijke en

levendige aarde;

• vandaag en in de toekomst is er vruchtbare

landbouwgrond nodig voor de productie

van gezonde en vitale voeding;

• vruchtbare landbouwgrond is het levens-

werk van boeren en wordt op deze manier

doorgegeven aan de volgende generatie.

In 2016 heeft Stichting Grondbeheer

de 30 hectare grond onder zorgboerderij

de Hondspol in Driebergen aangekocht met

een lening. Met de campagne ‘Hondspol500’

wil Grondbeheer 500 mensen uit het netwerk

en de klantenkring van deze boerderij actief

betrekken om de lening af te lossen. Inmiddels

hebben meer dan 60 mensen ruim 33%

van die grond aflossingsvrij gemaakt via

schenkingen en obligaties (een toelichting

op de obligaties staat in paragraaf 3.4). Zo

dalen de lasten voor de Hondspol. Doordat

Grondbeheer de lening voor De Hondspol

bij de bank kan aflossen, ontstaat nieuwe

22


Figuur 4.3 Aantal cursisten op Warmonderhof in 2015 en 2016

Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16

Voltijd studenten 112 115

Deeltijd keuze BD verdieping/ ondernemen 140 94

Deeltijd keuze stadslandbouw 25 60

Deeltijd keuze zorglandbouw 10 17

Deeltijd Landbouw & Zorg 12 nvt

Totaal 299 286

financiële ruimte voor de volgende grondaan-

koop. De Naoberhoeve in Echten en uitbreiding

van de Zonnehorst in Punthorst zijn de eerst-

volgende, in de loop van 2017. Door het

samengaan van De Nieuwe Rentmeester

en Grondbeheer in 2016, is ook De Watertuin

onder het beheer van Grondbeheer gekomen.

Stichting Grondbeheer in cijfers in 2016Afgelopen jaar stelde Stichting Grondbeheer

223,5 hectare grond beschikbaar verdeeld over

15 biodynamische bedrijven (zie figuur 4.2).

Van dit areaal heeft Grondbeheer 101 hectare

in erfpacht en de rest in eigendom. De erfpacht

betreft twee percelen van ieder 50 hectare in

Zeewolde. Deze zijn, net als veel andere land-

bouwgronden in de Flevopolder, eigendom

van het Rijksvastgoedbedrijf. Inclusief legaten

brachten de ruim 500 donateurs van Stichting

Grondbeheer € 115.927 bijeen. Daarnaast is

Grondbeheer in juni 2016 gestart met de

uitgifte van eeuwigdurende obligaties aan

toonder à € 500 per stuk (zie 3.4). Hiermee

richt Grondbeheer zich naast schenkers nu

ook op investeerders die hun spaargeld aan

het werk willen zetten voor een duurzame

wereld. Na de lancering is er via de website

een gestage maar continue verkoop op gang

gekomen van gemiddeld 27 obligaties per week

en totaal 1400 in tot juni 2017. Wat opvalt is

dat het aantal per koper enorm uiteenloopt,

van 1 tot 200 obligaties. Dat laat zien dat

Stichting Grondbeheer met dit product zowel

kleine als grote investeerders aanspreekt.

Behalve particulieren hebben ook organisaties

en bedrijven interesse. Zo heeft bijvoorbeeld

een fonds op naam via de Triodos Foundation

20 obligaties aangekocht. Daarnaast constateert

Grondbeheer dat de lancering van de obligaties

ook een impuls heeft gegeven aan de inbreng

van schenkgeld.

4.4 Warmonderhof

Warmonderhof is de overkoepelende naam

voor een mbo voor biologisch-dynamische

landbouw. De school verzorgt het leren

en is onderdeel van Aeres, voluit Aeres MBO

Dronten / Warmonderhof. Daarmee is het

een rijkserkende opleiding en biedt het een

diploma dat ook in het buitenland geldig is.

De school werkt samen met Stichting

Warmonderhof die het werken en wonen

verzorgt. De opleiding heeft een voltijdvariant

van 4 jaar, waarop vooral jongeren van

16 tot 27 jaar zitten, en een deeltijdvariant van

2 jaar, waaraan volwassenen vanaf 20 jaar

deelnemen. Warmonderhof biedt de keuze-

delen BD-landbouw, Ondernemend gedrag,

BD-Zorglandbouw en BD-Stadslandbouw

en Bedrijfsindividualiteit aan.

Figuur 4.2 De pachters van Stichting Grondbeheer in 2016

Bedrijfsnaam Jaar van grondaankoop Areaal gepacht van Grondbeheer t.o.v. areaal totale bedrijf (ha)

Zonnehoeve (Zeewolde) 1982 50,3 / 190,0

De Hooge Kamp (Beemte Broekland) 1984, 1990 9,4 / 9,4

De Grote Kamp (Drempt) 1984 4,0 / 19,0

De Korenbloem (Zeewolde) 1990 51,8 / 250,0

Eindelienge (Ritthem) 1991 4,3 / 12

De Vijfsprong (Vorden) 1992 3,1 / 100

Thedinghsweert (Tiel) 1995 27,8 / 27,8

De Vrolijke Noot (Wapserveen) 1997 4,2 / 4,2

De Noorderhoeve (Schoorl) 1999 4,0 / 50,0

De Zonnehorst (Punthorst) 2003, 2010, 2013 5,2 / 5,2

Landgoed Kraaybeekerhof (Driebergen) 2011 5,8 / 5,8

De Kromme Lepel (Bergen op Zoom) 2011 10,7 / 10,7

De Groenen Hof (Esbeek) 2011 8,3 / 8,3

De Hondspol (Driebergen) 2016 30 / 60

De Watertuin (Groeningen) 2016 4,6 / 18,6

Totaal verpacht door Grondbeheer 223,5 hectare

Rondleiding over De Hondspol tijdens de Jaardag van Grondbeheer en BD-Vereniging


23

De voltijdstudenten van Warmonderhof

leren, werken én wonen op het terrein

rondom de school. Om de groei van

het aantal voltijders op te kunnen vangen,

is in januari 2017 nieuwe huisvesting voor

49 studenten in gebruik genomen zodat nu

130 studenten op het terrein kunnen wonen.

Warmonderhof bestaat in 2017 70 jaar.

Warmonderhof in cijfers in 2016Het aantal voltijdsstudenten neemt al jaren

toe toe, van 88 eind 2012 tot 115 eind 2016.

In 2017 gaan 50 eerstejaars van start.

De deeltijdopleiding groeide de laatste jaren

onstuimig. Door de recessie gingen mensen

hun blik op hun toekomst verleggen. Nu

de economie weer aantrekt, is het aantal

aanmeldingen weer iets afgenomen. In 2017

gaan ongeveer 90 deeltijders van start. Het

streven is 150 voltijd- en 150 deeltijdstudenten,

op het moment is de voltijd wat kleiner

en de deeltijd wat groter.

Warmonderhof zorgt met haar onderwijs

voor een groeiende groep (jonge) boeren die

over de basiskennis beschikt om in de praktijk

van de biologisch-dynamische landbouw,

zorglandbouw en stadslandbouw aan het

werk te gaan.

4.5 Kraaybeekerhof

Kraaybeekerhof Academie is een breed

opleidingen cursuscentrum dat zich richt

op bewustzijn over aarde, voeding en

gezondheid. De academie is gevestigd op

Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen.

Er is een restaurant dat 100% biologische

kookt, deels met de biodynamische groenten

en kruiden die op eigen landgoed worden

verbouwd, te midden van bos, waterpartijen,

weiden en bijentuin.

In 2016 was het 40 jaar geleden dat

Michiel Rietveld en zijn vrouw startten met

‘het studie centrum’, zoals het toen heette, om

informatie te verstrekken aan biodynamische

boeren en tuinders. Na vier decennia nam

Michiel afscheid van Kraaybeekerhof en dat

werd 28 en 29 april 2016 – de dag ervoor

werd hij 70 – groots gevierd. BD-Vereniging

voorzitter Piet van IJzendoorn verraste

Michiel door hem in de grote feesttent het

erelidmaatschap aan te bieden.

Kraaybeekerhof heeft een nieuwe impuls

gekregen als stadslandbouwbedrijf. Er werken

meer mensen mee in de tuinen en de komst

van kippen en schapen wordt voorbereid.

Met een groot opgezet Food Festival kon

Kraaybeekerhof laten zien waar zij goed in is:

met natuurvoeding op hoog niveau koken.

Dit festival ‘Smaken van de Heuvelrug’ trok in

juni 2016 2500 bezoekers naar Driebergen.

Figuur 4.4 Aantal leerlingen op Kraaybeekerhof in 2015 en 2016

Opleiding Aantal 31/12/15 Aantal 31/12/16

Deeltijdopleidingen 100 101

Cursussen 200 96

Studiedagen 57 76

Totaal 357 273

Kraaybeekerhof op locatie, het initiatief waarbij

de cursussen op biodynamische bedrijven

worden aangeboden, werd dit jaar voortgezet

met de bijen als thema. Jos Willemse

verzorgde deze BD-imkercursussen voor

beginners. De jaarlijkse kerstmarkt vormde

een mooie afsluiting van 2016: het was de

drukste ooit. Na een succesvolle presentatie

op de Biobeurs zijn begin 2017 de opleidingen

‘Barstensvol Leven!’ en ‘Natuur in begeleiding’

gestart met een nieuwe groep enthousiaste

studenten.

Kraaybeekerhof Academie in cijfers in 2016De vier deeltijdopleidingen Barstensvol

Leven!, Natuurvoedingskundige, Natuur in

Leiderschap en praktijkjaar Kruiden trokken

in 2016 101 studenten aan. Na het vertrek van

Michiel Rietveld zijn er in 2016 geen nieuwe

cursussen BD-landbouw en voeding gegeven,

waardoor het aantal cursisten op de korte

cursussen halveerde. In 2016 zijn twee koks

van het Kraaybeekerhof-restaurant

afgestudeerd bij de eigen opleiding tot

Natuurvoedingskundige.

De behoefte aan verdieping groeit. Er was

toenemende belangstelling voor oriënterende

BD-imkercursussen, kruidenworkshops,

kruiden weekend en de studiedagen gericht

op voeding, zoals zuurdesembrood bakken.

Compost-les is onderdeel van de biodynamische moestuincursus op Kraaybeekerhof

24


DE MENSEN IN DE ORGANISATIES

Peildatum is 1 juli 2017. Naast genoemde

mensen zijn in al deze organisaties vele

vrijwilligers actief die ondersteunende

diensten verlenen.

Stichting Demeter

BESTUUR Jozien Vos (voorzitter)

Biodynamisch akkerbouwer, Rudi Gerding

(penningmeester) Natuurvoedingswinkelier,

Jan Schrijver Biodynamisch tuinder, Edwin

Crombags Commercieel Manager Weerribben

Zuivel, Ronald van Marlen Directeur Stichting

EKO-keurmerk, Elze Lia Visser Biodynamisch

fruitteler, Daniel Povel Directeur zakelijke

relaties Triodos Bank

BUREAU Bert van Ruitenbeek (directeur en

promotiezaken), René Heusschen (coördinator

en certificering handel en verwerking),

Susan van ’t Riet (certificering landbouw),

Joke Doorschodt (financiën/office manager),

Petra Derkzen (Collegiale Toetsing,

ontwikkelingsvraagstukken)

DVC – DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE René Dijkstra (voorzitter)

Adviseur bedrijfsprocessen, Huib Bor

Biodynamisch melkveehouder, Rina van

der Stok Franchiseondernemer Ekoplaza’s

in Rotterdam en Dordrecht, Martijn Schieman

Biodynamisch akkerbouwer, Marion

Schoenmakers Ketendeskundige en coach,

Jan Weijsenfeld Biodynamisch tuinder, Jan de

Wit Senioronderzoeker duurzame veehouderij

en markt & economie Louis Bolk Instituut

DLC – DEMETER LICENTIE COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter)

Eigenaar nur pur GmbH en directeur TerraSana

BV, Yuri Blanken Manager biologische

verswaren Kroon/Wessanen, Digni van den

Dries Biodynamisch akkerbouwer, Annette

Harberink Biodynamisch melk veehouder,

Hilly Speelman Biodynamisch Pluimveehouder,

Jaap de Vries Hoofd P&O Estafette Odin

BD-Vereniging

BESTUURPiet van IJzendoorn (voorzitter)

Biodynamisch boer, Maria van Boxtel

(penningmeester) Projectbureau Land &Co,

Derk Klein Bramel (secretaris) Coach, docent

en adviseur, Karin Stolk (BD-Jong) studente

diergeneeskunde, Maria Inckmann

bio dynamisch boerin, Marteniek Bierman

bio dynamisch wijnboer en ICT projectmanager

BUREAULuc Ambagts (organisatie en projecten),

Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding)

DYNAMISCH PERSPECTIEF REDACTIE Luc Ambagts (interim-hoofd-

redacteur), Wim Goris Consument, Andries

Palmboom Estafette Odin, Petra Derkzen

Ontwikkelingsprojecten Stichting Demeter

VASTE MEDEWERKERS Gerda Peters

(vormgeving), Peter Sjoerdsma (advertenties),

Karin Stolk (BD-jong), Ilse Beurskens,

Kalle Heesen, Conny Ruigrok.

BD-BEROEPSONTWIKKELING Joke Bloksma (projectleiding), Jaap Vermuë

(inhoudelijke begeleiding), Petra Derkzen

(communicatie)

HAND- EN SPANDIENSTENWilma Bondzio-Hupkens, Willem Bonger,

Loes van Loenen, Mafasha Verhees,

Suzanne van Wezel.

Stichting Grondbeheer

BESTUURKees van Biert (voorzitter), Severijn Velmans

(penningmeester), Manfred van Doorn

ONDERSTEUNING Annelijn Steenbruggen (freelancer

communicatie en fondsenwerving)

RAAD VAN TOEZICHT Max Rutgers van Rozenburg (voorzitter),

Ronald van der Giessen, Willem Meijers,

Christina van Tellingen

Warmonderhof

SCHOOLTEAMHarry Boerkamp (ICT), Joke Bloksma

(fruitteelt, werken met aandacht, bedrijfs-

inrichting), Petra van den Bos (kunst), Rianne

van Boxtel (economie, coördinatie deeltijd),

Meindert Bruinsma (planning, economie,

bodem), Anne Dijk (locatiedirecteur),

Mariken Heitman (landschap, bodem, teelt),

Ruud Hendriks (teamleider, bodemvrucht-

baarheid), Arjen Huese (BD, fenomenologie,

plantkunde, praktijkonderwijs), Diana Laan

Gradenwitz (antroposofie), Willeke de Lange

(studentenadministratie), Lidwien van

Lieshout (talen), Marieke Otter (financiële

administratie), Kitty Peetoom (PR), Frens

Schuring (veehouderij), Theo Smeeman

(techniek, praktijkleren), Jan van Vliet

(veehouderij, praktijkleren), Bart Willems

((glas)tuinbouw), Hans van der Zwaag,

(conciërge)

STICHTINGSTEAM

Nelleke Gordijn en Maarten Roelofs

(catering), Leon Veltman en Tjalling Sijperda

(stichtingsdirectie), Do Veltman (studenten-

huisvesting en winkel), Johan Verheye

(gemengd bedrijf), Reggy & Dianne Waleson

(tuinbouw)

Demeter keurmerk

De Demeter Monitor 20162017 is een uitgave

van Stichting Demeter, BDVereniging, Stichting

Grondbeheer biologischdynamische landbouw,

Warmonderhof en Kraaybeekerhof.

September 2017

Redactie

Bert van Ruitenbeek, Ellen Winkel, Loes van Loenen

(projectleiding)

Tekst

Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (pag 10, 12, 15, 18),

Bert van Ruitenbeek (pag 1)

Research data

Eric Brendel (IBISsoft)

Fotografie

Kraaybeekerhof (pag 23), Gerard Kruijsen (pag 12 (o)),

Odin (pag 14 (b)), Ruben Segers (21), Annelijn Steenbruggen

(cover, pag 1, 3, 7, 10, 12 (b), 15, 17, 18), Michiel Wijnbergh

(pag 16 (l), 19 (o), 20 (l), 24), Ellen Winkel (pag 13, 14 (o), 22)

Vormgeving

Ontwerpwerk, Den Haag

Druk

BuroLaga

Copyrights

Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron

vermelden: Demeter Monitor 2016-2017.

Bronnen en disclaimer

De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter Monitor

zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samen-

gesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin

de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen

jaren zijn opgeslagen, en de database van Demeter

Internationaal. Overige bronnen: BD-Vereniging, CBS,

Dynamisch Perspectief, Grondbeheer biologisch-

dynamische landbouw, Kraaybeekerhof, Landwijzer,

Skal, Warmonderhof. Aan de cijfers in deze Demeter

Monitor kunnen geen rechten worden ontleend.

Europees logo voor

biologische producten

Nederlands biologisch

keurmerk

De Demeter Monitor 2016-2017 is mede mogelijk

gemaakt door Triodos Bank

Kraaybeekerhof

DOCENTENAnnette Beerens (tuin therapeutische

methoden), Peter van Berckel (productkunde,

koken) Ilse Beurskens (menskunde),

Joke Bloksma (bedrijfsorganisme), Derk Klein

Bramel (BD landbouw), Jan Graafland

(fenomenologie), Annemieke Grimbergen

(voedingsleer), Maartje Gruter (kruidenleer),

Gabrielle Habets (verslavingszorg),

Ruud Hendriks (bodemkunde), Loes van den

Heuvel (geneeskunde), Yvonne Kruseman

(jaarcyclus), Henny de Lint (diëtetiek),

Wilfred Minne (psychiatrie), Aart van der Stel

(medische basiskennis), Wieger Veerman

(euritmie), Rosalind Veltman (communicatie),

Yoke de Wilde (natuurcoaching), Jos Willemse

(BD imkeren), diverse gastdocenten.

OVERIGE MEDEWERKERSPetra Essink (studieleider Barstensvol Leven!),

Ellen Folkersma (leiding academie),

Maartje Gruter (studieleider Kunst en kruiden),

Carmen ten Have (studieleider Natuurvoedings-

kundige), Leonie JoostingBunk (studieleider

Natuur in Begeleiding), Denise Veldhuis

en Ronnie Horstman (stichtings directie),

Cathy Verschoor (studiecoördinator)

4

Stichting Demeter

Diederichslaan 25d

3971 PA Driebergen

0343 52 23 55

[email protected]

www.stichtingdemeter.nl

BD-Vereniging

Wisentweg 12

8251 PC Dronten

0321 31 59 37

[email protected]

www.bdvereniging.nl

Stichting Grondbeheer

biologisch-dynamische landbouw

p/a Diederichslaan 25

3971 PA Driebergen

06 17 838 789 (Severijn Velmans)

[email protected]

www.bdgrondbeheer.nl

Warmonderhof

Wisentweg 10

8251 PC Dronten

088 020 51 30

[email protected]

www.warmonderhof.nl

Kraaybeekerhof

Diederichslaan 25

3971 PA Driebergen

0343 51 29 25

[email protected]

www.kraaybeekerhof.nl

De missie van Stichting Demeter:

Landbouwcultuur van de toekomst

Stichting Demeter ziet het bouwen aan een ‘levende landbouwcul tuur’ als een essentiële basis voor zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling.

Dit zal aan belang toenemen, omdat het oplossingen biedt voor de brandende kwesties van deze tijd, wat betreft sociaaleconomische gelijkwaardigheid en ontwikkeling, culturele vrijheid en de ecologi sche houdbaarheid van onze voedselvoorziening

We treden aarde, plant en dier tegemoet vol respect en met open bewustzijn. We werken aan een biodynamische landbouwcultuur die zorg draagt voor een toekomstzekere wereld en een levende aarde. Vitale producten voortbrengend, die lichaam en geest voeden van ons en toekomstige generaties.

Demeter Monitor 2016/2017stichtingdemeter.nl.web03.webhosting.nl/wp-content/... · 2017-11-16 ·...

Documents

Transcript of Demeter Monitor 2016/2017stichtingdemeter.nl.web03.webhosting.nl/wp-content/... · 2017-11-16 ·...