1

De toegevoegde waarde van ruileconomie

Inhoud Inleiding ................................................................................................................................................... 2

Definities ................................................................................................................................................. 2

Reputatie als kernelement van het systeem ...................................................................................................... 3

Wie zijn de 'peers' en wat doen ze? ................................................................................................................... 4

Potentieel voor bedrijven ........................................................................................................................ 4

Het economische belang van de platforms ........................................................................................................ 4

Kansen voor bedrijven........................................................................................................................................ 5

Voorbeelden van innoverende partnerschappen .............................................................................................. 6

Mogelijke negatieve effecten op bedrijven: ...................................................................................................... 6

Milieu-impact .......................................................................................................................................... 6

Fiscale gevolgen ...................................................................................................................................... 7

Maatschappelijke en sociale impact ...................................................................................................... 10

Juridische impact ................................................................................................................................... 12

Antwoord van de overheid .................................................................................................................... 13

Versplintering van de eengemaakte markt ...................................................................................................... 13

Europese aanpak .............................................................................................................................................. 13

Rol van de regelgeving? ................................................................................................................................... 14

Besluit .................................................................................................................................................... 14

"Uber, het grootste taxibedrijf ter wereld, bezit geen auto 's. Facebook, het

populairste mediabedrijf, creëert geen content. Alibaba, de meest rendabele

detailhandelaar, heeft geen voorraad. En AirBnB, de grootste

accommodatieverstrekker ter wereld, bezit geen vastgoed. Er is iets interessants

aan de gang." Techcrunch, maart 2015

2

Inleiding Deeleconomie, ruileconomie of ook nog peer-to-peereconomie is een economisch model in

opmars; er wordt zelfs gesproken van uberisatie1. In verschillende economische studies

wordt voorspeld dat dit soort economie de komende maanden sterk zal groeien. De

'klassieke' economische wereld mag niet blind zijn voor deze snelle groei, die alle sectoren

treft: transport, financiën, toerisme, supermarkten, media, kenniseconomie enz. Hoewel het

aandeel van deeleconomie momenteel nog beperkt is, kan dit systeem toch al een aantal

duizelingwekkende cijfers voorleggen: BlablaCar (carpoolplatform) heeft 25 miljoen

gebruikers en Uber is ondertussen de snelst groeiende start-up ooit!

Ruileconomie opent nieuwe mogelijkheden via innoverende businessmodellen. Die

zogenaamde 'disruptieve' modellen verplichten bedrijven voortdurend te innoveren in een

razendsnel veranderende wereld. Dat gebeurt onder andere onder druk van de

digitalisering. Ruileconomie vormt dus een nieuwe challenge voor 'klassieke' bedrijven. Dat

creëert kansen, maar ook grijze zones of conflictenzones – op het vlak van concurrentie,

aansprakelijkheid, fiscaliteit – en voor die zones moet er meer duidelijkheid of coherentie

komen.

Hoe kunnen bedrijven hun voordeel doen met deeleconomie? Welke risico's of

moeilijkheden brengt deze nieuwe trend met zich mee? Deze nota van het VBO probeert de

grote lijnen te schetsen. Ze geeft een niet-exhaustief overzicht van enkele gevolgen van

deze nieuwe modellen op ECONOMISCH, MILIEU-, FISCAAL, SOCIAAL en JURIDISCH VLAK.

Definities Er bestaat geen algemene en gemene definitie van deeleconomie. In deze nota gebruiken

we de termen 'deeleconomie', 'ruileconomie' en 'peer-to-peereconomie' als synoniemen. In

debatten duikt er ook steeds vaker - en terecht - een nieuwe term op, namelijk

'platformeconomie'.

Het delen van goederen en diensten tussen personen is van alle tijden, maar twee

elementen hebben tot een explosie van dit soort economie geleid: de verwerking van

enorm veel gegevens via digitale platforms en de economische crisis (als we kijken naar de

categorie van gebruikers ligt dit laatste element echter minder voor de hand; zie infra).

In een internationale studie over deeleconomie uit 2015 definieert ING ruileconomie als het

tijdelijk en tegen betaling delen van onderbenutte goederen of diensten tussen

consumenten (C2C).

1 Afgeleid van Uber, de naam van het bedrijf dat privétransportdiensten aanbiedt. Dit is een van de eerste bedrijven die zich voorstelde via een platform waar professionals en klanten dankzij nieuwe technologieën bijna onmiddellijk met elkaar in contact kunnen komen

3

De Europese Commissie definieert ruileconomie dan weer als:

1. de verbintenis tussen individuen en/of rechtspersonen (C2C, B2C en B2B);

2. via een elektronisch platform;

3. zodat ze diensten kunnen aanbieden en/of goederen, middelen, tijd, vaardigheden

of kapitaal kunnen ruilen;

4. vaak tijdelijk;

5. zonder overdracht van de eigendomsrechten.

We hebben besloten deze definitie te gebruiken voor deze nota. Ze is geschikt om het

toepassingsgebied van deeleconomie te bepalen. Ze kan zowel slaan op giften, goederenruil

(ruilhandel) of diensten (LETS – 'Local Exchange and Trade System'). Klassieke onlineverkoop

of verkoop van het eBay-type past echter niet in deze definitie omdat daar

eigendomsoverdracht plaatsvindt.

De Australische Rachel Botsman is een internationale expert in deeleconomie. Zij vat de

onnauwkeurigheden van de definitie goed samen in haar publicatie 'Sharing economy lacks

a shared definition'. Ze stelt een algemeen overzicht voor dat hieronder schematisch is

voorgesteld.

Reputatie als kernelement van het systeem Deeleconomie hecht veel belang aan de 'waardering' van de dienst door de leveranciers en

de gebruikers van de platforms. Ze is dus 'zelfgecontroleerd' door die gebruikers, en de

transparantiegraad is hoog. De diensten krijgen een beoordeling, aan de hand waarvan een

klassement wordt opgesteld. De rotte appels worden snel ontdekt en verwijderd. Reputatie

4

is dus een kernelement in dit economische model, maar de waarderingssystemen waarop

het rust, moeten met een kritische blik worden bekeken. Hun betrouwbaarheid is niet

feilloos.

Wie zijn de 'peers' en wat doen ze? In zijn internationale studie (via een Ipsos-enquête) over deeleconomie schetst ING een

interessant profiel van de consument in de deeleconomie en van de gebruikte diensten.

22% van de Belgische bevolking die ondervraagd werd, heeft al gehoord van deeleconomie

en 2% zegt er al gebruik van te hebben gemaakt. Dat is minder dan het Europese

gemiddelde (respectievelijk 27% en 5%) of dat van de Verenigde Staten (18% en 9%). Als de

term gedefinieerd is, bedraagt het totale deelnamepercentage meer dan 8,5%.

Belgen vinden dat de volgende factoren een invloed hebben op hun deelname aan de

deeleconomie: goed voor het milieu (49%), geld besparen (48%), extra inkomsten genereren

(39%), het sociale weefsel versterken (36%). Die cijfers liggen allemaal onder het Europese

gemiddelde, wat laat vermoeden dat de Belgen niet zo erg geloven in dit soort economie.

In België worden vooral auto's (3,5%), vakantieverblijven (3,1%) en fietsen (1,8%) geleend. Uitlenen betreft vooral kleding (2,0%), auto's (1,4%) en artikelen voor kinderen (1,3%). Ook financiering op afbetaling is in volle expansie.

Het gebruikersprofiel voor deeleconomie is:

- jong (minder dan 35 jaar);

- hoog opgeleid;

- met een hoog inkomen;

- stedeling.

Potentieel voor bedrijven

Het economische belang van de platforms Een studie van PWC uit 2015 gaat uit van een groei van de deeleconomie van 15 miljard EUR

momenteel tot 335 miljard EUR in 2025.

Wat typisch is voor deze economie, is dat de platforms 'peers' met elkaar in contact

brengen. Dat kunnen consumenten/particulieren of producenten/leveranciers onder elkaar

zijn. Ze zijn economisch belangrijk geworden, in diverse sectoren.

Logies: AirBnB (huur van logies bij de bewoner) is een community van meer dan 10 miljoen

abonnees en zijn omzet groeit jaarlijks met 50%. Bij zijn beursgang bedroeg de waarde van

AirBnB 8 miljard USD!

Mobiliteit: BlaBlaCar, de mondiale marktleider op het vlak van carpoolen, is in Europa al

goed voor anderhalf miljoen personen per maand. Hij haalt zijn inkomsten uit een

commissie van 12% op de prijs die de bestuurder aanrekent voor het traject, met een

maximumbedrag. Sinds april 2016 heeft het platform trouwens een specifieke applicatie

voor België. En gelijk hebben ze, want het aantal plaatsen dat Belgische bestuurders

5

aanbieden, is vorig jaar verdubbeld. Niettemin wordt aangenomen dat carpoolen slechts

goed is voor minder dan 2% van de verplaatsingen in België.

Financiering: er zijn drie soorten participatieve financiering (hierna aangeduid met

'crowdfunding'): op basis van leningen, van een kapitaaldeelname in bedrijven of van giften

met of zonder tegenprestatie. In 2014 bedroeg de omzet van crowdfunding wereldwijd 16

miljard USD. Relatief gezien, gaat dit nog maar over een fractie van een potentiële markt die

een waarde heeft van 3.300 miljard USD. In België werd er de afgelopen jaren minstens 12,8

miljoen EUR samengebracht dankzij crowdfunding2, wat echter verwaarloosbaar is in

vergelijking met andere landen.

Al die cijfers samen leveren een indrukwekkend bedrag op, maar dat moet toch worden

gerelativeerd: ten opzichte van de totale economie blijft dit nog marginaal.

Kansen voor bedrijven

We kunnen een aantal positieve effecten van de ontwikkeling van deze economie opsommen. Eerst en vooral stimuleert dit soort model het ondernemerschap. Iedereen kan immers een platform creëren en verschillende Belgische start-ups hebben zo een vliegende start gemaakt. Op die manier kan elke burger bovendien een nieuwe activiteit opstarten en uittesten die als springplank naar een job of het oprichten van een bedrijf kan dienen. Bedrijven kunnen deeleconomie beschouwen als een diversificatiestrategie: het stelt hen in staat nieuwe diensten en aanvullende producten aan te bieden/te testen. De digitale opmars zet bedrijven aan tot innoveren. Zo kunnen er nieuwe partnerschappen tussen kleine en grote bedrijven ontstaat (zie voorbeelden hierna). De toetredingsdrempel tot de markt is verlaagd en er is meer concurrentie. Dat maakt het mogelijk bepaalde bestaande monopolies te omzeilen, ook op internationaal niveau, om nieuwe marktaandelen en nieuwe klanten te veroveren. Want omdat in dit soort gedigitaliseerde economie de klant nog meer centraal staat in verband met de aankoopbeslissing, moet alles supersnel gaan, eenvoudig zijn en van goede kwaliteit. Ruileconomie en het gebruik van platforms vergroot ook de zichtbaarheid van bestaande bedrijven en versterkt hun positie in de markt. Als gevolg van de prijzendruk en de gemakkelijke toegang tot de diensten kunnen bovendien meer consumenten er gebruik van maken en zijn die niet meer voorbehouden voor een bepaald deel van de bevolking. De consumenten profiteren van een groter aanbod aan diensten, terwijl bedrijven hun klantenbestand kunnen uitbreiden. Ten slotte kan het platform een beter evenwicht tussen vraag en aanbod creëren. Dat resulteert in een daling van de voorraad, minder risico op overproductie en een grotere efficiëntie.

2 https://bolero-crowdfunding.be/fr/news-events/actualites/le-crowdfunding-en-belgique

6

Voorbeelden van innoverende partnerschappen In sectoren waar deeleconomie al goed ingeburgerd is, zoals de autosector, stellen we vast

dat vele spelers op de markt hun strategieën diversifiëren. Ford kondigde aan te gaan

samenwerken met de Belgische applicatie 'CarAmigo'. In CarAmigo is het naar analogie met

het Amerikaanse Zipcar-model mogelijk een database van door particulieren verhuurde

voertuigen te consulteren. Concreet komt het erop neer dat een eigenaar van een Ford die

een nieuw voertuig koopt of een voertuig binnenbrengt voor een onderhoud informatie zal

krijgen over de voordelen van zijn voertuig via CarAmigo verhuren aan anderen, en over

hoeveel hij daarmee kan besparen. Dankzij deze comarketingactie willen de autoreus en de

start-up samen het gebruik van een privévoertuig maximaliseren.

Een ander voorbeeld is de Belgische applicatie via Wibee die auto's aanbiedt om te delen

met vier tot vijf gezinnen. Het bedrijf zorgt voor alle verzekeringen. Wibee is onlangs een

(niet-exclusief) partnerschap aangegaan met Suzuki. Het merk verbindt zich ertoe om het

eenvoudiger te maken een klein geconnecteerd doosje (voor interactie met de smartphone)

te installeren bij zijn concessiehouders.

Zeer recentelijk is Blablacar een partnerschap aangegaan met de verzekeraar Axa, die

voortaan een specifieke dekking voor carpoolen aanbiedt. De commissies die Blablacar

krijgt, volstaan voor de dekking van situaties die specifiek zijn voor carpoolen, zoals de

aankomst op de bestemming, besturen door de passagier of het terugbezorgen van

voorwerpen die werden achtergelaten in de auto's.

Een ander voorbeeld van een interessante samenwerking is die tussen de grote hotelketen

Marriot en Liquid Space, een onlineplatform dat werkruimtes aanbiedt voor een korte

periode. Eerst focuste het platform op lege kantoorruimtes of cafés en restaurants. De

hotelketen besloot te innoveren met de bedoeling haar ruimten rendabel te maken tijdens

'kalme' periodes van de dag. Een win-winsituatie, dus.

Tot besluit bevestigen de experts van Deloitte3 onze mening: "Bedrijven hebben er geen

baat bij om de veranderingen die deeleconomie aan de klassieke modellen kunnen

aanbrengen, te negeren. Een investering in deeleconomie kan bijgevolg een

'diversificatiestrategie' zijn.

Mogelijke negatieve effecten op bedrijven: Bepaalde platforms vergroten de concurrentie en zetten zo de prijzen onder druk. Een

ander effect kan bestaan uit een verkoopdaling van bepaalde goederen. Ten slotte moeten

we ook alert blijven voor eventuele oneerlijke concurrentie als gevolg van het niet naleven

van de fiscale, sociale of juridische regelgeving. Die aspecten zullen we verder in de nota

bespreken.

Milieu-impact We zijn er ons allemaal van bewust dat we voortaan voorzichtiger moeten omspringen met

middelen (grondstoffen en energie). Winst voor het milieu wordt vaak aangehaald als een

3 https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/ch/Documents/consumer-business/ch-fr-cb-Leconomie-du-partage-partager-et-gagner-de-largent.pdf

7

van de positieve elementen van deeleconomie. Delen vermindert de behoefte aan nieuwe

goederen. De optimalisering van onderbenutte goederen wordt gezien als gunstig voor het

milieu.

Laten we het voorbeeld van mobiliteit bekijken. Een auto staat naar schatting 92% van de

tijd stil. De gebruikscyclus verhogen (carpoolen, autodelen) zou logisch gezien goed moeten

zijn voor het milieu: er zijn minder grondstoffen nodig en het energieverbruik dat nodig is

om een nieuwe auto te produceren, daalt. Bovendien zitten er meer mensen in de auto (bij

carpoolen). Maar opgelet: er kan een weerslag zijn doordat de kosten dalen (carpoolen is

vaak goedkoper dan het openbaar vervoer nemen) en mensen zich daarom vaker gaan

verplaatsen. Carpoolen kan zo een echte concurrent voor het openbaar vervoer worden (de

NMBS spreekt van rechtstreekse concurrentie voor de hst door websites voor carpoolen),

dat nog altijd minder vervuilend is dan een individuele auto, zelfs als alle plaatsen bezet zijn.

Het Iddri4 is van mening dat collaboratieve modellen overconsumptie in de hand kunnen

werken[].

Volgens een enquête van AirBnB veroorzaakt de daling van verblijfskosten een stijging van

het aantal reizen.

Ecologische winst is enkel mogelijk als gezinnen die besparingen niet gebruiken om andere

goederen te kopen die vanuit ecologisch standpunt schadelijker zijn. Als de consument niet

streeft naar een echte 'nieuwe' invulling van zijn consumptieproces, maar enkel uit is op

geld besparen, kunnen we bezwaarlijk besluiten dat ruileconomie algemeen gesproken de

milieu-impact verkleint.

Fiscale gevolgen Personenbelasting

Minister Alexander De Croo, vicepremier en minister van Ontwikkelingssamenwerking,

Digitale Zaken, Telecom en Post, heeft onlangs een nieuw fiscaal kader voor ruileconomie

voorgesteld. Tal van activiteiten die via de platforms verlopen, ontsnapten tot nu toe vaak

aan de fiscus (opzettelijk of door onwetendheid).

Er zal een belastingtarief van 20% worden vastgelegd en toegepast op de prestaties die

worden geleverd via een digitaal platform. De inhouding zal gebeuren bij de bron (door het

platform) en vervolgens worden doorgestort aan de belastingdienst. Momenteel moeten

die inkomsten worden aangegeven bij de diverse, roerende of onroerende, inkomsten en

geldt er een hoger belastingtarief. Om gebruik te kunnen maken van dit specifieke fiscale

stelsel zal de maximale inkomstengrens worden vastgesteld op 5.000 EUR (geïndexeerd

bedrag voor het aanslagjaar 2017, basisbedrag). Om te beoordelen of de limiet van 5.000

EUR al dan niet overschreden is, moet rekening worden gehouden met het brutobedrag van

de vergoedingen die worden betaald of toekend voor de diensten. Dit brutobedrag is gelijk

aan het bedrag dat effectief door het platform zelf of door de tussenpersoon van het

platform aan de dienstverlener wordt betaald of toegekend, vermeerderd met de bedragen

die door het platform of zijn tussenpersoon werden ingehouden. De regeling geldt eveneens

4 Institute for Sustainable Development and International Relations (IDDRI)

8

voor de toeristenbelastingen. Het wetsontwerp voorziet ook in een percentage van 50%

forfaitaire kosten. Daarboven zal het klassieke stelsel worden toegepast en zullen de

inkomsten belastbaar zijn als beroepsinkomsten. Als iemand verschillende activiteiten

combineert, zal de fiscus op het einde van het jaar de gegevens van de platforms kruisen en

de inkomsten bij elkaar optellen.

Op een recente parlementaire vraag antwoordde de minister van Financiën, Karel Van

Overtveld: "In principe ligt de bewijslast voor een eventueel belastbaar feit en het bedrag

van de belastbare inkomsten bij de overheid. Het verschil tussen delen van kosten en

verkoop met het oog op het verwerven van inkomsten vormt geen pertinent criterium om te

bepalen of de inkomsten al dan niet belastbaar zijn. De belastbaarheid en de aard van de

inkomsten moeten voor elk geval afzonderlijk worden bepaald, op basis van feitelijke

omstandigheden". Bovendien zei hij dat "de ambtenaren van de FOD Financiën enkel een

woning mogen binnengaan met toestemming van de betrokkene. Als die geen toestemming

geeft, moet de politierechter autorisatie verlenen".

De inkomsten van deelnemers aan internetplatforms kunnen onder andere roerende,

onroerende, professionele of diverse inkomsten betreffen. Om de aard van de inkomsten en

het toepasselijke belastingstelsel te bepalen, is vooraf een diepgaande analyse van de feiten

nodig.

Er moet bijvoorbeeld onderscheid worden gemaakt tussen het verhuren van vastgoed en

het aanbieden van hoteldiensten en worden nagegaan of het om C2C of C2B gaat.

Er is een fiscaal onderzoek gestart naar de verhuurders van AirBnB in België. De Algemene

Administratie van de Fiscaliteit en de Bijzondere Belastinginspectie verzamelen momenteel

informatie over de werkmethodes en de structuur van AirBnB. Aan de hand van die

gegevens zal de correcte fiscale behandeling voor deze alternatieve vorm van logies worden

bepaald.

Voor diensten moet er in principe worden nagegaan of particulieren hun diensten

occasioneel of regelmatig aanbieden via internetplatforms. In het eerste geval zijn de

inkomsten in principe diverse inkomsten die apart belastbaar zijn aan 33%. Diverse

inkomsten zijn alle winsten of voordelen, ongeacht hun aard, die voortvloeien uit om het

even welke, zelfs occasionele of toevallige prestaties of diensten verricht voor derden

buiten een beroepsactiviteit. In het tweede geval zijn de inkomsten van de particulieren op

internetplatforms belastbaar als beroepsinkomsten.

Momenteel worden er inspecties verricht bij hobbykoks om de omvang van hun activiteiten

vast te stellen, na te gaan of hun inkomsten onder de beroepsinkomsten vallen en te

onderzoeken of ze bepaalde fiscale verplichtingen moeten vervullen. Er worden twee

situaties doorgelicht: enerzijds hobbykoks die online maaltijden verkopen en anderzijds

hobbykoks die deelnemen aan een internetplatform zoals AirDnD (Air Drink 'n Dine –

huiskamerrestaurant).

9

Ook hier dient in principe te worden nagegaan of het een systeem van eenvoudig delen van

de kosten betreft (zoals bij carpoolen) of een winstgevend systeem (ook al lijkt de minister

dat criterium niet 'pertinent' te vinden – zie hierboven).

BlablaCar en andere platforms stoelen hun model op het principe van 'delen van de kosten'.

De chauffeur mag met andere woorden geen geld verdienen, maar enkel de kosten van de

verplaatsing delen.

Om dat te garanderen, stelt Blablacar de chauffeur een kilometerforfait voor en bepaalt een

maximumbedrag.

Vele platforms bevinden zich in een grijze zone. Gaat het gewoon om delen van de kosten of

is er sprake van bezoldiging? Het is een subtiel verschil, want een dienst (bijvoorbeeld

ruildiensten zoals het gras maaien in ruil voor babysitten) kan als een vorm van bezoldiging

worden beschouwd, of in elk geval toch als diverse inkomsten.

De FOD Financiën heeft aangekondigd dat ze binnenkort een lijst met FAQ's zal publiceren

om de fiscale regels te herhalen.

Op sociaal vlak moet er ook een en ander worden uitgeklaard in het kader van de sociale

wetgeving (arbeidsrecht en socialezekerheidsrecht).

Bedrijfsbelasting

De inkomsten (commissies) van de platforms worden vaak ingehouden bij de transactie

tussen de leverancier en de aanvrager. De inkomsten van die bedrijven dienen aangegeven

te worden bij de bedrijfsbelasting.

Het probleem is dat vele platforms wereldwijd werken en geen vaste bedrijfsvestiging

hebben in de verschillende landen waarin ze actief zijn. Als er geen vaste vestiging in België

bestaat, kunnen de inkomsten hier niet worden belast (maar wel in het land waar het bedrijf

opgericht is, waar de server van zijn website zich bevindt en van waaruit het zijn activiteiten

uitoefent).

Btw

De commissies die de internetplatforms krijgen, zijn onderworpen aan btw. Omdat het om

elektronische diensten gaat, is er in principe btw verschuldigd in het land waar de persoon

die de dienst ontvangt, gevestigd is.

Het nieuwe wetsontwerp bepaalt dat natuurlijke personen die betrokken zijn bij de

ruileconomie in principe niet worden geïdentificeerd ten behoeve van de btw, wanneer ze

enkel in België diensten verlenen voor natuurlijke personen die ze voor privégebruik

bestemmen.

Andere taksen

Sinds september 2015 heft het stadsbestuur van Parijs een verblijfstaks op verhuur via

AirBnB. Als gevolg van afspraken met de stad Parijs rekent AirBnB bij de transactie het

bedrag van de verblijfstaks die aan de stad wordt betaald, aan. Dat vereenvoudigt de zaken

voor de huurders en de stad is zeker dat ze haar taks kan innen. AirBnB heeft ook afspraken

10

gemaakt met het stadsbestuur van Amsterdam: op verhuring van meer dan zestig dagen

wordt ook een taks geheven. In België overwegen de Vlaamse steden en gemeenten om

toeristen die een kamer of een appartement reserveren via AirBnB een verblijfstaks via het

platform te laten betalen.

Maatschappelijke en sociale impact

De internetplatforms verkopen het concept van het ontstaan van nieuwe sociale relaties.

Waarbij het dankzij de virtuele wereld eindelijk mogelijk wordt om het sociale weefsel te

versterken en weerwerk te bieden tegen het individualisme in onze maatschappij. Dit

antwoord komt vaak terug in enquêtes bij gebruikers van de platforms.

Individueel aspect

In België wordt onderscheid gemaakt tussen twee verschillende soorten professionele samenwerking: afhankelijk van de overeengekomen voorwaarden heeft de medewerker hetzij het statuut van bezoldigde werknemer, hetzij van zelfstandige. Dan is er ook nog een derde 'soort', die ook werknemer is, namelijk de uitzendkrachten: het uitzendbureau stelt zijn krachten tijdelijk ter beschikking van een bedrijf dat er gebruik van maakt (driehoeksverhouding). Het deelt in zekere zin zijn werknemers door ze tijdelijke opdrachten te laten uitvoeren bij de gebruikers.

Wat in grote lijnen het sociale statuut van zelfstandige kenmerkt, is dat er geen relatie van ondergeschiktheid bestaat. Een zelfstandige kiest zelf zijn klanten en zijn opdrachten. Hij organiseert zijn werk zoals hij wil, bestelt zijn benodigdheden en bepaalt zijn prijzen. Uiteraard bestaat er een grote grijze zone: zo beweren Uber of Take Eat Easy dat ze met zelfstandigen werken, maar het platform bepaalt de prijs van de rit of de maaltijd en is vaak de enige klant. Economische afhankelijkheid volstaat juridisch echter niet om te spreken van een relatie van ondergeschiktheid waaruit het statuut van werknemer zou voortvloeien.

Behalve voor activiteiten die particulieren met elkaar delen, houdt ruileconomie een groot tewerkstellingspotentieel in! In Frankrijk rijden er al 12.000 Uber-chauffeurs rond. Tal van gepensioneerden verhuren een deel van hun huis of bereiden maaltijden om (zich bezig te houden en) de daling van hun inkomsten op te vangen. Ruileconomie kan leiden tot meer arbeidsflexibiliteit en de meest kwetsbare personen die niet aan de bak komen op de klassieke arbeidsmarkt gemakkelijker aan werk helpen.

Het Europees Parlement heeft trouwens onlangs een tekst goedgekeurd waarin wordt benadrukt dat het sociale beleid en het tewerkstellingsbeleid moeten worden aangepast aan deeleconomie door "meer soepele arbeidsvormen" in te sluiten. Bovendien heeft het verklaard dat "de bestaande rechten in verband met arbeid en de systemen van sociale bescherming ook in een digitale wereld gehandhaafd kunnen blijven".

In Duitsland bestaat er bijvoorbeeld een tussencategorie van 'dependant contractors', die meer bescherming biedt dan het huidige statuut van zelfstandige, maar verschilt van het statuut van voltijds werknemer. Zogenaamde 'oproepcontracten', die wij in België niet

11

kennen, zouden meer soepelheid mogelijk maken, zowel voor wie het werk uitvoert als voor het bedrijf.

De vakbonden bekijken de ontwikkeling van de nieuwe deelactiviteiten met argusogen. Nochtans ligt de vergelijking met de uitzendsector aan het begin van de jaren zeventig voor de hand: daartegen kwam ook van alle kanten protest (uit politieke hoek, van de bedrijven, de vakbonden enz.) want er ontstond een driehoeksmodel dat 'niet klassiek', en bijgevolg disruptief was. Het heeft ongeveer tien jaar geduurd voor er een specifiek wettelijk kader kwam, dat niettemin paste binnen het Belgische systeem van sociale bescherming (werknemersstatuut, principe van de 'user pays', vakbondsafgevaardigden enz.). De uitzendsector en de huidige federale minister van Werk willen zelfs een stap verder gaan in de bescherming van uitzendkrachten door concreet een uitzendcontract van onbepaalde duur toe te staan. Het zal nodig zijn zich te buigen over de aanpassing van de wetgeving om er de maatschappelijke evolutie op het vlak van deeleconomie in op te nemen, met respect voor onze sociaaleconomische regels (eerlijke concurrentie en sociale bescherming). Elke dag duiken er voordien onbestaande situaties op. Dit nieuwe karakter is echter op zich geen reden om voor elk geval afzonderlijk regels op te stellen. De rechtszekerheid moet worden aangepast, maar enkel op basis van een voorafgaande analyse. Die moet meer bepaald onderzoeken in welke mate het mogelijk is die deelactiviteiten in de al bestaande regels en instellingen in te passen. Het is slechts als er geen geschikte regels bestaan, dat de wetgever of de sociale partners specifieke regels kunnen overwegen.

De regels die zijn uitgewerkt op lokaal niveau kunnen ook als voorbeelden van goede praktijken dienen. Het mogelijk maken en zelfs aanmoedigen om nieuwe regels uit te proberen, vormt een interessante werkwijze vooraleer nieuwe regels op te stellen.

Er bestaan nog voorbeelden van regels die momenteel onderbenut zijn in België. Daarbij denken we bijvoorbeeld aan mogelijkheden tot economische en financiële deelname door werknemers in het beheer van hun bedrijf. Als er in het buitenland innovatieve vormen van economische samenwerking zijn uitgewerkt, in een kader van cocreatie en delen, dan kunnen wij voor onze denkoefening inspiratie putten uit die praktijken waarmee werknemers actief deelnemen aan het leven van hun bedrijf.

Collectief aspect

Ruileconomie gaat over ruilen van goederen en diensten tussen particulieren, dus is collectieve vertegenwoordiging van het 'personeel' overbodig. De normale regels in verband met collectieve vertegenwoordiging (meer bepaald sociale verkiezingen vanaf vijftig werknemers) zijn echter wel van toepassing op een coöperatieve onderneming en op elke werkgever die bezoldigde werknemers tewerkstelt. Dit geldt niet voor zelfstandige medewerkers! Wat ons opnieuw bij de onderverdeling in 'werknemer' of 'zelfstandige' brengt.

12

Juridische impact Deeleconomie stuit soms op een wettelijk kader dat niet aangepast is aan haar kenmerken

en niet voldoet aan haar behoeften. Bijgevolg heerst er grote onzekerheid en rijzen er vele

vragen rond dit soort activiteiten. We bespreken er hier enkele, maar zeker niet allemaal.

- De opkomst van elektronische platformen doet ook vanuit mededingingsrechtelijk

oogpunt vragen rijzen. Zo zien we dat praktijken van bijvoorbeeld Uber of

Booking.com door mededingingsautoriteiten onder de loep worden genomen. Gelet

op het verschillende stadium waarin de diverse onderzoeken zich bevinden en de

versplinterde aanpak door nationale mededingingsautoriteiten doorheen de EU is

het nog te vroeg om een definitief oordeel te vellen over de praktijken van

elektronische platformen. Niettemin kunnen de volgende eerste bemerkingen

worden gemaakt.

Zo is het nuttig om een onderscheid te maken tussen, enerzijds, de vrije

mededinging tussen verschillende elektronische platformen en, anderzijds, deze op

een welbepaald elektronische platform.

Het eerste geval betreft de vraag in welke mate gebruikers een keuze kunnen maken

tussen verschillende elektronische platformen bijvoorbeeld voor het online boeken

van reizen. Zijn er verschillende elektronische platformen op de aanwezig op de

markt? Onder welke voorwaarden en kost kunnen gebruikers van platform

veranderen? Wat is precies de markt waarnaar moet worden gekeken?

Het tweede geval, de beoordeling van de mededinging op een elektronische

platform, houdt verband met de voorwaarden waaronder gebruik kan worden

gemaakt van de diensten die een platform aanbiedt. Grote elektronische platformen

kunnen hun marktpositie immers misbruiken om bijvoorbeeld op een ongeoorloofde

wijze te discrimineren tussen verschillende gebruikers. Het is in dit geval dat een

onderzoek naar mogelijk misbruik van machtspositie kan plaatsvinden.

- Respecteren van de privacy, beschermen van gegevens bij verwerking ervan, hun

overdraagbaarheid en zelfs het recht om persoonlijke gegevens te laten verwijderen

(d.w.z. de consument expliciet het recht verlenen om die gegevens over te dragen en

zelfs te verwijderen van een internetplatform): een hele uitdaging sinds de komst

van de digitale economie en vooral voor dergelijke 'peer-to-peerplatforms'.

We kunnen ons ook vragen stellen over de vertrouwelijkheid van commerciële

gegevens in een B2B-context.

Bovendien rijzen er nog andere vragen, zoals de bescherming van de e-reputatie van

de personen en de bedrijven, de rechtsmiddelen die ter beschikking staan van zowel

de personen die zijn ingeschreven op dergelijke websites voor ruileconomie als de

personen die hun diensten aanbieden enz.

- Ook de kwestie van veiligheid en van aansprakelijkheid in geval van schade blijft een

delicaat onderwerp. De gangbare regels in verband met aansprakelijkheid zijn niet

per se toepasbaar op deeleconomie. Ze moeten worden aangepast aan de

13

specificiteit van dit soort diensten. Daarom bieden sommige platforms aangepaste

verzekeringen aan die ze hebben bedongen bij gespecialiseerde firma's.

- Deze nieuwe economische modellen hebben ook een impact op andere domeinen,

zoals bescherming van de gezondheid en regels in verband met hygiëne. Om in

België thuis maaltijden te bereiden, eist het FAVV bijvoorbeeld dat iedereen die

maaltijden levert geregistreerd staat als 'traiteur' of als 'restaurateur' en bijgevolg

net zoals de klassieke horecazaken hygiënische controle kan krijgen. Het zal

waarschijnlijk nodig zijn deze regels aan te passen om in dit nieuwe referentiekader

de nodige soepelheid en efficiëntie mogelijk te maken.

Antwoord van de overheid

Versplintering van de eengemaakte markt

Het niet-eensluidende antwoord van de lidstaten op deze vragen is verontrustend, meer

bepaald in de toeristische sector. In Frankrijk, Nederland en Engeland zijn korte verhuren

onder een bepaalde drempel niet onderworpen aan de regelgeving. Duitsland en Spanje

eisen echter vergunningen/licenties. De Brusselse regering heeft dan weer besloten dat elke

natuurlijke persoon of rechtspersoon die een goed wil verhuren zich eerst moet registreren

bij de overheid. Bovendien moeten ze voldoen aan een hele reeks criteria (verlichting,

verluchting enz.).

Dit gebrek aan harmonisatie van het wettelijke kader vormt een probleem in de

eengemaakte markt.

We zien hetzelfde probleem in de transportsector. Groot-Brittannië heeft zijn wetgeving

aangepast. In andere landen, onder andere in België, zijn onlineplatforms voor

transportdiensten verboden: UberPop werd in België in september 2015 illegaal verklaard.

Europese aanpak

De Europese Commissie is zich bewust van het probleem en heeft een openbare raadpleging gehouden. Half 2016 zal ze een mededeling over de rol van de onlineplatforms in de eengemaakte markt publiceren. Bovendien zal ze in de zomer van 2016 een Europese agenda over ruileconomie bekendmaken. Die zal richtlijnen bevatten over de wijze waarop de Europese wetgeving dient toegepast te worden. Hierin zal het volgende aan bod komen:

- de definitie van de verschillende actoren en hun aansprakelijkheid; - de erkenning van en de vereisten voor licenties; - de consumentenrechten en de informatieplicht, de vertrouwelijkheid; - de fiscale aspecten; - de sociale regelgeving.

14

Rol van de regelgeving?

De regelgeving is onder andere bedoeld om:

• de veiligheid van de burgers (volksgezondheid, respect voor de privacy, vrijheid van

meningsuiting enz.) te waarborgen;

• het juiste evenwicht te vinden tussen de economische actoren (fraudebestrijding,

concurrentieverstorende maatregelen, strijd tegen namaak enz.);

• de transparantie en de ethiek bij het beheer van de bedrijven te vrijwaren.

Hoewel regelgeving essentieel is om een kader te scheppen voor de activiteiten rond

deeleconomie, kan het reputatiesysteem (rating) dat bepaalde platforms toepassen ook in

zekere mate bijdragen tot de regularisatie van deze markt en een aantal tekortkomingen

corrigeren.

Bovendien kunnen deze disruptieve modellen in bepaalde gevallen - zonder deregulering te

willen creëren - nutteloze administratieve rompslomp helpen vereenvoudigen. Heeft het

bijvoorbeeld nog nut dat alle taxi's dezelfde kleur hebben als uw smartphone u vertelt dat

de auto die voor uw neus staat de taxi is die u heeft besteld?

Hoewel er nog vele juridische kwesties open blijven, moet er toch een compromis worden

gevonden tussen de aanpassing van de regelgeving en de vrijheid die bedrijven moeten

krijgen om te innoveren.

Het is in elk geval belangrijk om de dialoog tussen de overheid en de deelplatforms aan te

zwengelen en zo oplossingen op maat te vinden, onder andere in verband met veiligheid.

Ook het belang van informatie van de platforms aan de gebruikers over hun rechten en

plichten en de aansprakelijkheid van elke partij moet de nodige aandacht krijgen.

Een coherent en geharmoniseerd wettelijk kader is essentieel voor de rechtszekerheid van zowel de gebruikers als de platforms zelf. Voor de ontwikkeling van de ruileconomie moet er een wettelijk kader komen dat rekening houdt met de specificiteit van deze nieuwe economie, van de eengemaakte markt en ook van de behoefte aan flexibiliteit en aanpassing.

Besluit Het maakt niet uit of we enthousiast of voorzichtig zijn - we kunnen niet meer om de

snelheid waarmee de ruileconomie zich ontwikkelt heen. Voor innovators ligt er duidelijk

een potentieel te wachten, maar dat brengt ook een risico voor de klassieke markt met zich

mee.

We moeten samen hetzelfde doel nastreven: 'eerlijke concurrentie' tussen de verschillende

betrokkenen. Deze nieuwe businessmodellen lopen sterk uiteen en er bestaat geen 'one size

fits all'-oplossing. We moeten deze initiatieven de kans geven om zich te ontplooien, op

voorwaarde dat voor alle partijen dezelfde sociale, fiscale en juridische regels gelden. Er is

15

een zeer grote rol weggelegd voor Europa om een sterk uiteenlopende aanpak in de

verschillende lidstaten te vermijden.

Ten slotte hebben ook de platforms een belangrijke rol te spelen door de gebruikers correct

te informeren over hun rechten en plichten en door deze te beschermen.

We zijn ervan overtuigd dat ruileconomie nieuwe kansen kan creëren voor innoverende

economische modellen. Als er wordt gekozen voor een aanvullende regelgeving moet dat

heel omzichtig gebeuren om de innovatie niet te beknotten.