De rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog hebben vanaf 2013 op het Fioretti college Lisse gezeten...

De rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog Franka Berkhout & Sasja Bruins

Fioretti College Lisse

5 Havo

Oktober 2017

Onder begeleiding van:

Mevrouw Reinders

Door Franka Berkhout & Sasja Bruins

De rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog 1

Voorwoord: Voor u ligt ons profielwerkstuk over de rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog.

Wij hebben dit geschreven als eindexamen onderdeel van ons havo examen.

Wij hebben vanaf 2013 op het Fioretti college Lisse gezeten en zijn vanaf februari

2017 tot oktober 2017 geweest met het onderzoeken en schrijven van ons

profielwerkstuk.

Wij hebben gekozen voor dit onderwerp omdat wij zelf meer wilden weten over de rol

van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog. Verder vinden wij het onderwerp heel

interessant, mede omdat de familie van Franka zelf ook Joods is en deze veel heeft

meegemaakt in de oorlog.

Dit werkstuk is gemaakt in opdracht van het Fioretti college en samen met onze

begeleider mevrouw Reinders hebben wij de hoofdvraag bedacht. Wij willen

mevrouw Reinders hartelijk bedanken voor haar begeleiding.

Wij wensen u veel leesplezier.

Franka Berkhout & Sasja Bruins

Lisse, 1 oktober 2017



Inhoudsopgave: Voorwoord Blz 1

Inhoudsopgave Blz 2

Inleiding Blz 4

H1: De geschiedenis van vrouwen in oorlogen

1.1 Mythes Blz 5

1.2 Ahhotep I Blz 5

1.3 Slag om Bravalla blz 6

1.4 De eerste wereldoorlog blz 6

H2: Bekende en onbekende verhalen van vrouwen in de oorlog

2.1 Verzet

2.1.1 Hannie Schaft Blz 7

2.1.2 Truus en Freddie Oversteegen blz 8

2.1.3 Helena Kuipers-Rietberg Blz 9

2.1.4 Irena Sendler Blz 10

2.2 Nazi vrouwen

2.2.1 Irma Grese Blz 11

2.2.2 Ilse Koch Blz 12

2.2.3 Dorothea Binz Blz 13

2.2.4 Eva Braun Blz 14

2.2.5 Johanna Altvater Blz 14

2.3 Vrouwen aan het front

2.3.1 Ljoedmila Pavlitsjenko Blz 15

2.3.2 Lidija Litvjak Blz 16

2.3.3 Zoja Kosmodemjanskaja Blz 17

2.3.4 Marina Raskova Blz 18

H3: De onderschatte rol van vrouwen in de oorlog

3.1 Vrouwen in het verzet Blz 19

3.2 Vrouwen aan het front Blz 20

3.3 The Night Witches Blz 20

3.4 Women’s Auxiliary Air Force (WAAF) Blz 22

3.5 Vrouwen in het Rode Kruis Blz 22

H4: Het concentratiekamp voor vrouwen

4.1 Ravensbrück Blz 24

H5: De rol die vrouwen hebben na de oorlog

6.1 Wat gebeurde er toen de vrouwen terug kwamen van de oorlog Blz 26

6.2 Vrouwelijke monumenten Blz 26

6.3 Hoe wordt en nu naar vrouwen uit de oorlog gekeken Blz 28

H6: De geschiedenisles Blz 29

Het opdrachtenboekje Blz 30

Conclusie Blz 35

Nawoord Blz 36



Procesverslag Blz 37

Rubric samenwerking Blz 42

Logboek Blz 44

Literatuurlijst Blz 48

Het plan van aanpak Blz 52



Inleiding: Oorlog is volgens vele mensen een mannenzaak, maar ook vele vrouwen hebben

hiermee te maken, als verzetsstrijder, verpleegster, soldaat aan het front, huisvrouw,

onderduiker, moeder of geliefde. Dit was ook een reden waarom dit het onderwerp

van ons profielwerkstuk (pws) ging worden, want hoeveel van deze verhalen kennen

wij nu eigenlijk. Velen van ons zullen de bekende verhalen weten van bijvoorbeeld

Anne Frank, of het meisje met de rode haren. Maar kent u ook het verhaal van

Marina Raskova of Irena Sendler? Wij hebben een overzicht gemaakt van veel

verschillende, bekende en onbekende, goede of juist slechte verhalen. En we

hebben onderzocht wat nu eigenlijk de rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog

was. Wij hebben dit gedaan door veel literatuur te lezen en informatie op te zoeken

op verschillende sites.

Verder gaan wij ook nog een les voorbereiden voor brugklasleerlingen. Wij gaan

tijdens onze profielwerkstukpresentatie vertellen hoe we deze les zouden uitvoeren.

De hoofdvraag van ons onderzoek is:

Wat was de rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog?

We hebben deze hoofdvraag weer uitgesplitst in de volgende deelvragen:

● Welke rol speelden vrouwen in oorlogen in de periode voor de Tweede

Wereldoorlogen?

● Zijn er bekende vrouwen uit de Tweede Wereldoorlog?

● Is de rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog onderschat?

● Was er een concentratiekamp voor vrouwen

● Wat was de rol van vrouwen na de Tweede Wereldoorlog?

De onderzoeks- en deelvragen beantwoorden we in de komende paragrafen. Aan

het einde ons werkstuk trekken wij een eindconclusie. In dit werkstuk gaat u

verhalen lezen over verzetsstrijders, beulen, helden en nog veel meer.



Hoofdstuk 1: De geschiedenis van vrouwen in oorlogen De geschiedenis van vrouwen die hebben meegevochten in oorlogen gaat ver terug,

zo begint ze bij de Griekse mythen. We hebben de belangrijkste verhalen op een

rijtje gezet.

1.1 Mythes

Het verhaal van de bijdrage van vrouwen in een oorlog begint

bij de Griekse mythen. Een mythe is een verhaal waarin vaak

goden of vreemde wezens centraal staan. Een bekende

vrouwelijke mythe gaat over de Amazonen, een volk van

strijdende vrouwen. Het is niet helemaal duidelijk waar de naam

vandaan komt. Mogelijk is het afgeleid van het Griekse woord a-

mazos wat betekent zonder borst. De Amazonen zouden hun

rechterborst missen om zo optimaal pijl en boog te kunnen gebruiken. Een andere

theorie is dat het is afgeleid van het Griekse woord maza wat maan betekent. Ze

vochten met pijl en boog, zwaarden en paarden. De Amazonen stonden bekend om

het vechten met hun paarden en er is een grote kans dat dit het eerste volk is dat

paarden gebruikte voor de oorlog.

1.2 Ahhotep I

Ahhotep I was een Egyptische koningin ongeveer uit de periode 1560 tot 1530

V.Chr. Zij wordt beschouwd als de eerste vrouwelijke krijger. Zij leidde bijvoorbeeld

de strijd tegen Hyksos, dat is af te leiden uit tekeningen en grafgiften. Ahhotep I is de

dochter van koningin Tetisheri en Tao I. Volgens vele theorieën is Ahhotep moeder

van twee farao’s namelijk Kamose en Ahmose I. Ahmose I was

zijn vader opgevolgd toen hij gesneuveld was tijdens de strijd

tegen Hyksos. Verder had Ahhotep nog zeven kinderen

gekregen; vijf prinsessen en twee prinsen. Ahhotep ging de strijd

aan tegen Hyksos om Beneden-Egypte en Opper-Egypte weer

met elkaar te verenigen. Ze slaagde daarin samen met haar twee

zonen Kamose en Ahmose. Toen Ahhotep I stierf had haar zoon

Ahmose de troon al overgenomen, ook omdat Kamose in de strijd

was opgekomen. Ahhotep is ongeveer negentig jaar geworden en

op haar sarcofaag staat de titel ‘’Godsvrouw’’. Zij wordt daarom

ook gezien als de eerste Godsvrouw van Amon.



1.3 Slag om Bråvalla

De legendarische slag van Brávellir of de Slag om Bråvalla vond plaats in 750,. Aan

de slag om Bråvalla hebben honderden vrouwen deelgenomen en er zijn honderden

vrouwen omgekomen in deze strijd. De strijd ging tussen Sigurd Hring, de Zweedse

koning, Harald Wartooth ook wel Saxo Grammaticus genoemd en de Deense

koning. Veel van de vrouwen die meevochten waren schildmaagd. Een schildmaagd

is een zelfstandige, meestal ongehuwde vrouw die heeft gekozen om te leven als

krijger. Saxo Grammaticus schreef dat er ongeveer driehonderd vrouwen aan de

Deense kant mee vochten. Er is aan beide kanten zeven jaar voorbereiding aan

vooraf gegaan om alle krijgers voor te bereiden en spullen te verzamelen voor de

strijd. Uiteindelijk heeft Sigurd gewonnen en kreeg hij de macht over heel Zweden en

Denenmarken. Tijdens de strijd zijn er meer dan 40.000 krijgers gestorven.

1.4 De Eerste Wereldoorlog

In de Eerste Wereldoorlog werkten vrouwen als verpleegster aan het front, als spion

of ze vochten mee. Ze namen de taken van de mannen over, zorgden voor de

kinderen, deden het huishouden en zorgden dat er genoeg voedsel in huis was. Vele

vrouwen gingen bij het Rode Kruis en werden verpleegster, anderen verkleedden

zich en vochten net als mannen mee aan het front. Margaretha Zelle ook bekend als

Mata Hari is een bekende vrouw uit de Eerste Wereldoorlog. Ze woonde in Parijs en

kwam in geldproblemen, hierdoor zou ze zijn ingegaan op een bod van de Duitsers

om de geallieerden te bespioneren. Even later kreeg ze hetzelfde aanbod van de

Fransen. In 1917 werd ze opgepakt door de Fransen omdat die ervan overtuigd

waren dat ze aan de verkeerde kant stond. Ze werd na een rechtszaak veroordeeld

tot de doodstraf. Op 15 oktober werd ze op 41 jarige leeftijd doodgeschoten door het

vuurpeloton. Het was zeker dat ze een spion was, maar onduidelijk of ze bij de

geallieerden hoorde of bij de centralen.



Hoofdstuk 2: Bekende en onbekende verhalen van

vrouwen in de oorlog

2.1 Verzet

In de oorlog waren er ook vrouwen die opkwamen voor alle onschuldige mensen die

werden gevangen genomen. Bijna iedereen kent wel Hannie Schaft oftewel het

meisje met de rode haren. Maar wij gaan ook verhalen vertellen van andere vrouwen

die een grote rol hebben gespeeld in het verzet.

2.1.1 Hannie Schaft

Een van de bekendste Nederlandse verzetsstrijders is Jannetje Johanna Schaft, ook

wel Hannie Schaft of het meisje met de rode haren. Hannie werd geboren op 16

september 1920 in Haarlem. Haar jeugd verliep soepel, alleen toen Hannie zeven

jaar was overleed haar zus aan difterie.Toen zij op achttienjarige leeftijd in 1938

rechten ging studeren werd ze lid van de Amsterdamse Vrouwelijke

Studentenvereniging (AVSV). Daar ontmoette zij de joodse Philine Polak en Sonja

Frenk. Doordat zij vriendinnen werden voelde Hannie zich mee betrokken bij de

jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Hannie ging rechten studeren omdat ze

van huis uit altijd al de waarden solidariteit, rechtvaardigheid en gelijkheid meekreeg.

Zij wilde zich specialiseren in volkenrecht en droomde ervan om in Genève een heel

nieuwe volkenbond op te richten. Toen de bezetting in Nederland begon, ging voor

Hannie het leven gewoon door. Ze ging door met studeren, maar had het wel vaak

over de oorlog met haar vriendinnen. Verder luisterde ze vaak naar de illegale

zender Radio oranje. In het begin van de bezetting deed ze meer aan klein verzet

zoals haar schouders ophalen als Duitsers haar de weg vroegen of bewust de

andere kant opkijken als er Duitsers aankwamen. In het najaar van 1940 begon de

Jodenvervolging in Nederland. Toen de Joden ook niet meer naar bijvoorbeeld

openbare zwembaden of naar parken mochten had Hannie gezegd; ‘Als zij niet meer

door dat park mogen, ga ik er ook niet meer doorheen’. Hannie stopte haar

lidmaatschap van de studentenvereniging AVSV omdat haar joodse vriendinnen niet

meer lid mochten zijn. Hannies verzet begon pas echt door persoonsbewijzen te

stelen en te vervalsen voor haar joodse vriendinnen. Toen de razzia’s begonnen in

Amsterdam hielp ze door onderduikadressen te zoeken voor joden. Ze verzamelde

ook verschillende spullen voor weggevoerde joden die ze dan kon opsturen naar de

concentratiekampen. Hannie ging bij de raad van verzet in de zomer van 1943. De

aanleiding was dat er een aantal gebeurtenissen hadden plaatsgevonden waarbij er

ongeveer honderd doden waren gevallen. Hannie vond dit niet kunnen. Een van

haar eerste taken was om contact te maken met Truus en Freddie Oversteegen. Zij

hebben veel met elkaar samengewerkt in het verzet. Verder heeft Hannie ook veel

samengewerkt met Jan Bonekamp. Ze hebben samen meerdere aanslagen

gepleegd. Maar toen Hannie erachter kwam dat hij werkte voor Sicherheitspolizei

heeft ze hem neergeschoten. De Nazi’s wisten van het verzet en het meisje met de



rode haren. Ze hadden Hannie’s ouders gegijzeld in de hoop dat zij zich zou

aangeven. Uiteindelijk heeft Hannie dit niet gedaan en haar ouders werden na een

paar weken weer vrijgelaten. Jan Bonekamp was nog in leven toen hij in het

ziekenhuis lag en heeft aan Duitse soldaten verteld waar Hannie en andere

onderduikers woonde. Omdat Hannie zo veel gezien was bij aanslagen als het

meisje met de rode haren had ze haar haar zwart geverfd en een nieuw

persoonsbewijs gekozen. Haar nieuwe naam werd Hannie Schaft. Omdat Jan

Bonekamp haar had verraden heeft ze zich lang schuilgehouden. Na enige tijd heeft

ze de draad weer opgepakt en heeft ze nog meer dan acht aanslagen gepleegd. In

de Hongerwinter had ze ook nog deelgenomen aan het

Velsen-verzet, alleen ging ze dat na een poos wantrouwen.

Uiteindelijk heeft het Velsen verzet veel joden en

verzetsmensen verraden. Uiteindelijk werd Hannie Schaft

opgepakt vanwege verzetskranten in haar fietstas en een

pistool in haar handtas. Een gevangenisbewaarder wilde haar

nog bevrijden alleen een Nazi officier kwam toevallig langs en

herkende haar als Hannie Schaft. Hannie Schaft werd op 17

april 1945 geëxecuteerd op het strand van Overveen.

2.1.2 Truus en Freddie Oversteegen

Truus en Freddie Oversteegen waren zussen en hebben veel

verzetsactiviteiten gepleegd. Ze werkten ook veel samen met

Hannie Schaft. Toen de oorlog begon in Nederland was Truus

zestien en Freddie nog maar veertien. Truus en Freddie deden mee aan het verzet

omdat ze wilden vechten voor idealen, net als Hannie. Truus en Freddie wisten al

veel over de politiek vanwege hun moeder die hun politieke begrippen leerde zoals

fascisme en nazisme. Aan het einde van de jaren ‘30 doken er al vluchtelingen

onder bij de familie Oversteegen, vooral communisten. De Duitse invasie

herinnerden Truus en Freddie zich nog goed. Die dag hadden ze al hun boeken en

schilderijen die de Duitsers niet mochten zien verbrand in de open haard. Toen ze

hun moeder gingen opzoeken in het ziekenhuis ontmoetten ze Hannie Schaft. Later

zijn ze veel samen gaan werken en hebben veel verzet gepleegd. In het begin was

hun verzet nog klein zoals het ronddelen van illegale volkskranten. Verder hebben

ze ook geholpen om vluchtelingen naar Engeland te brengen. Toen het verzet groter

werd gingen Truus en Freddie ook steeds meer risico nemen. Ze stalen pistolen van

Duitse soldaten en pleegden aanslagen op mensen die de Nazi gingen helpen. Op 1

maart 1945 vond een van hun grootste verzetsactiviteiten plaats, ze executeerden

een NSB-agent in Haarlem. Verder pleegden ze ook nog een aanslag op een kapper

uit IJmuiden die voor de Sicherheitsdienst (SD) ging werken. De Sicherheitsdienst

was een partij waar veel informanten in zaten die mensen verraadden en daardoor

opgepakt werden. Toen Hannie Schaft werd opgepakt, probeerden Truus en Freddie

haar nog te redden door zich te verkleden als Duitse verpleegsters en haar dan

apart te nemen voor een speciaal onderzoek. Helaas was het tevergeefs want

Hannie was toen al geëxecuteerd. Na de oorlog werd Truus een kunstenares en



Freddie gaf vooral gastlessen op bijvoorbeeld universiteiten. Voor het bijdragen aan

het verzet kregen ze in 2014 het Mobilisatie-Oorlogskruis. De dochter van Truus is

naar Hannie Schaft vernoemd, Truus is zelf op 19 juni 2016 overleden. Ze was toen

92 jaar. Freddie leeft nog en is nu 91 jaar.

2.1.3 Helena Kuipers Rietberg

Helena Kuipers Rietberg, ook wel tante Riek genoemd is een van de bekendste

Nederlandse verzetsstrijders. Ze is geboren in mei 1893, in Winterswijk. Na de

basisschool studeerde zij aan de HBS waar zij

haar latere man ontmoette, met wie zij samen het

verzet in ging. Haar man Piet Kuipers, kocht zich

bij het bedrijf van haar vader in. Helena hield zich

vooral bezig met het huishouden en het

verzorgen van hun twee zoons en drie dochters.

Wel was Helena erg actief bij maatschappelijke

organisaties. Zo richtte ze in Winterswijk een

gereformeerde vrouwenbeweging op. Hierdoor

kreeg zij vele contacten door het hele land. Zij

gebruikte deze contacten om een

onderduikersnetwerk op te zetten. Helena had

vanaf het moment dat de Duitsers binnenvielen al een enorme hekel aan hen. In de

eerste momenten van Helena bij het verzet hield ze zich vooral bezig met het

tegenhouden van de jongens om zich aan te melden bij het NAD oftewel de

Nederlandse arbeidsdienst. Niet veel later hield de familie Kuipers zich bezig met het

actieve verzet. Ze hielpen de jongens die wilden onderduiken vanwege de NAD aan

een onderduikadres, ze gebruikten hiervoor hun contacten in heel Nederland. Ook

hielpen ze neergeschoten geallieerden en ontsnapte krijgsgevangenen. Toen in

1942 de jodenvervolging begon en deze steeds agressiever werd moesten vele

joden gaan onderduiken. De familie Rietberg hielp hen daarmee, zo namen ze zelf

ook joden in huis. Helena vond dat dit beter geregeld moest worden, de

samenwerking moest verbeteren. De hulp was hiervoor alleen nog kleinschalig. In

1942 ontmoet Helena Frits Slomp, samen met hem richtte ze de landelijke

organisatie voor hulp aan onderduikers op (het LO). Dit was een vereniging die keek

waar onderduikers geplaatst kunnen worden, of waar ze juist weggehaald moeten

worden. Heleen had het erg druk bij het LO, en de Sicherheitsdienst had steeds

meer informatie over het LO. Van een bevriende politieagent hoorde de familie dat er

een inval zou plaatsvinden op hun adres. Ze wisten net op tijd te ontsnappen en de

kinderen te laten onderduiken. Zelf doken ze ook onder. Een voorwaarde was dat ze

zouden stoppen met het verzet. Na een paar weken ging Heleen toch verder met het

verzet. Ze liet valse persoonsbewijzen leveren, maar die kwamen nooit aan. De

koerier die ze moest afleveren was gepakt door de Duitsers en heeft het adres van

Helena en Piet verteld, ze konden geen kant meer op. Op 18 augustus ‘44 werden

ze gearresteerd. Ze hadden van te voren al bedacht dat Helena alle schuld op zich

zou nemen omdat ze verwachtten dat de vrouwen minder hard werden aangepakt.



Dit plan verliep goed en Piet werd vrijgelaten. Helena was

ondertussen overgebracht naar het huis van bewaring in Arnhem.

Op 25 augustus werd ze vanuit Arnhem overgeplaatst naar kamp

Vught. Dit kamp werd na een korte tijd geëvacueerd, omdat de

geallieerden naderden. Na kamp Vught is Helena overgeplaatst

naar het concentratiekamp Ravensbrück. Ondanks dat ze

gevangen was, was Helena een goede steun voor anderen, zo

hielp ze de zieken en degenen die het zwaar hadden met haar

geloof. Heleen werd zelf vlak voor de kerst ziek en werd

opgenomen in de ziekenbarak. Hier werd ze blootgesteld aan tyfus,

dit is haar fataal geworden. Ze is overleden op 27 of 28 december

op slechts 51-jarige leeftijd.

2.1.4 Irena Sendler

Een van de bekendste verzetsstrijders in heel Europa is Irena Sendler. Irena Sendler

werd geboren op 15 februari 1910 in Otwock Polen. Op het moment dat de Duitse

invasie in Polen begon was Irena een verpleegster. Omdat zij verpleegster was

mocht zij van de Duitsers in 1942 in het getto van Warschau

werken. Rond die tijd zat ze al in de Poolse

verzetsorganisatie Zegota. Zij kon binnen het getto veel

joodse kinderen redden. Ze heeft in totaal ongeveer 2500

kinderen gered. Via speciale wegen door het riool of

verstopt in grafkisten kon ze de kinderen buiten het getto

krijgen zonder dat de Duitsers het zagen. De kinderen die

ze had gered kon ze naar weeshuizen of naar poolse

families brengen waar ze onderdoken. Op een briefje

schreef ze alle kinderen op die ze had gered met hun ware

identiteit en naam. Hierdoor konden de families de kinderen

terugvinden zodra de oorlog voorbij was. Op 21 oktober

1943 werd Irena opgepakt in Warschau vanwege haar

verzet. Ze werd ter dood werd veroordeeld. Voordat ze dood

zou gaan wilden de Duitsers nog informatie uit haar krijgen over welke kinderen ze

had gered en waar ze nu verbleven. Ze braken haar benen en voeten maar ze zei

niks. Uiteindelijk werd Irena naar de executieplaats gebracht. Maar haar

verzetsgroep Zegota had een Duitse soldaat omgekocht. De soldaat sloeg Irena

neer en liet haar liggen aan de kant van de weg. Ondanks dat ze niet werd

geëxecuteerd waren er wel posters waarop stond dat ze wel was geëxecuteerd. De

rest van de oorlog zat ze ondergedoken en had ze haar identiteit veranderd. Voor

haar deelname aan het verzet heeft ze meerdere prijzen gekregen. Orde van de

Glimlach en twee keer de Commander's Cross of the Order of Polonia Restituta,

verder was ze ook nog genomineerd voor de Nobelprijs voor vrede. Het leven van

Irena Sendler is ook verfilmd en er is een boek over geschreven. Irena Sendler is op

12 mei 2008 overleden, ze werd 92 jaar.



2.2 Nazi-vrouwen

Mannen zijn niet de enigen die wrede dingen in de Tweede Wereldoorlog hebben

gedaan. Zo zijn er minstens een half miljoen vrouwen die zich net als de mannen

schuldig hebben gemaakt aan misdaden. De meesten waren kampbewakers maar

er waren ook nazi-vrouwen of secretaresses die wrede nazi-vrouwen werden.

2.2.1 Irma Grese

Een van de ergste vrouwelijke kampbewakers in de Tweede

Wereldoorlog was Irma Grese. Irma Grese werd geboren op 7

oktober 1932 in een klein dorpje in Duitsland. Haar jeugd

verliep niet echt soepel. Toen Irma nog maar twaalf jaar was

pleegde haar moeder zelfmoord omdat haar man was

vreemdgegaan met een jong meisje. Verder stopte Irma al op

14-jarige leeftijd met school, ze wilde zich liever bezighouden

met een jeugd naz-vereniging voor meisjes. Irma wilde graag

verpleegster worden maar ze werd vaak als ongeschikt

gezien. Daarom werd ze nooit aangenomen. Ze gaf het op en

ging in 1942 bij een zuivelfabriek in Ravensbrück werken die

vlak naast een concentratiekamp lag. Ze besloot dat ze

kampbewaakster wilde worden in Ravensbrück en deed daarom ook een opleiding

voor SS kampbewaakster. In deze opleiding leerde ze hoe ze gevangenen moest

kleineren en afranselen. Ze slaagde snel en ging naar concentratiekampen. Na een

tijd in Ravensbrück gewerkt te hebben, ging ze naar Auschwitz. In Auschwitz werd

ze ‘het mooie beest’ genoemd. Dat kwam omdat ze knap was maar een echt beest

tegenover de gevangenen. Zij koos dan ook vaak de gevangenen die naar de

gaskamers moesten. Bij het uitkiezen koos ze niet alleen de zwakste maar ook de

gevangen die mooier waren of die ze gewoon niet mocht. Irma hield ervan om

andere vrouwen pijn te zien lijden, dat vond ze opwindend. Verder had Irma talloze

affaires met SS-officieren. Ook liet ze gevangenen vaak een paar uur knielen met

een loodzware steen boven hun hoofd en als ze bezweken werden ze in elkaar

geslagen. Uiteindelijk werd Auschwitz ontruimd. Auschwitz lag dichtbij het front

en de Nazi’s wilden al hun gruwelijke sporen wissen voordat de geallieerden

kwamen. Irma ging dus naar een ander concentratiekamp namelijk Bergen-Belsen.

Daar heeft ze nog anderhalve maand gewerkt totdat de geallieerden kwamen. Haar

rol als ‘het mooie beest’ ging ook verder in Bergen-Belsen. In dit kamp schoot ze

gewoon op gevangenen wanneer ze dat wilde. Bergen-Belsen was een van de

ergste concentratiekampen. Er was heel weinig voedsel en geen hygiëne, hierdoor

brak ook de tyfus-epidemie uit. Door de epidemie gingen veel mensen dood, over

het hele kamp lagen dode lichamen. Uiteindelijk toen het kamp bevrijd werd moesten

alle kampbewakers de lichamen opruimen en begraven. Op 17 september 1945

kwam ze voor de rechter. Hier werd ze beschuldigd als ergste vrouwelijke

kampbewaakster van Bergen-Belsen, omdat ze bij elk gewelddadig incident op de

kampen aanwezig was en meedeed. Irma Grese ontkende alles en zei dat ze werd



gedwongen. Irma Grese werd schuldig bevonden aan alle aanklachten en kreeg de

doodstraf door ophanging. Op 13 december 1945 werd ze geëxecuteerd, ze was

nog maar eenentwintig jaar.

2.2.2 Ilse Koch Köhler

Ilse Köhler was geboren op 22 september 1906. Ze was

laagopgeleid en ging op haar vijftiende werken bij een

sigarettenfabriek als typiste. Ze was erg onder de indruk van

de standpunten van Hitler een sloot zich daarom ook aan bij

de NSDAP in 1932. Dit was bijzonder gezien het feit dat de

meeste mensen zich pas in de jaren 40 aansloten bij Hitlers

partij. Ze werd secretaresse maar vond dit werk te saai en

vertrok naar het concentratiekamp Sachsenhausen. Hier

werd ze secretaresse en toezichthouder. In Sachsenhausen

ontmoette ze ook haar toekomstige man Karl Koch. Na een

jaar in Sachsenhausen te hebben gewerkt gingen Ilse en Karl

naar het kamp Buchenwald waar haar man tot commandant was aangewezen. Ze

kreeg in dit kamp de bijnaam de heks van Buchenwald. Ze kreeg deze naam omdat

ze gevangenen met (mooie) tatoeages aanwees voor executie, van de stukken huid

maakte ze dan lampenkappen en kaften voor boeken. In totaal zijn er in dit kamp

56.545 mensen overleden of geëxecuteerd. In 43 werd ze samen met haar man

gearresteerd door de Schutzstaffel. Ze werd onder andere aangeklaagd voor

geldverduistering. Ze is hiervoor vrijgesproken, omdat er te weinig bewijs was. Haar

man kreeg de doodstraf en werd doodgeschoten door het executiepeloton. Ze had

samen met Karl een kind, deze pleegde zelfmoord toen de oorlog over was. Na de

oorlog moest ze naar het Algemeen Militaire Rechtshof voor de Proef van

Oorlogsmisdadigers, hier kreeg ze levenslang vanwege schending van de wetten en

haar gewoontes in de oorlog. Dit is later aangepast naar vier jaar vanwege gebrek

aan bewijs. Nadat ze haar straf had uitgezeten werd ze gelijk weer opgepakt door de

Duitse politie, ditmaal werd ze wel veroordeeld tot levenslang. In de gevangenis

heeft zij haar tweede kind gekregen. Dat meteen bij haar weg is gehaald. In 1967

pleegde ze zelfmoord, door zichzelf op te hangen. Ze is zestig jaar geworden.

2.2.3 Dorothea Binz

Eén van de ergste vrouwelijke kampbewaaksters was Dorothea

Binz. Dorothea werd geboren op 16 maart 1920 in Groß-Dölln.

De jeugd van Dorothea verliep eigenlijk normaal, alleen stopte

Dorothea al vroeg met school omdat ze last had van haar

ziekte tuberculose. Naarmate Dorothea ouder werd, groeide

haar interesse in de Nazi-partij. Ze sloot zich uiteindelijk aan bij

een Nazi-jongerengroep. In 1939 solliciteerde ze als

keukenhulp bij een concentratie kamp. Daarna duurde het niet

lang voordat ze kampbewaakster werd. Dorothea Binz heeft



maar op één kamp gewerkt namelijk Ravenbürck. Ravensbrück was een

vrouwenkamp waar ongeveer 50.000 vrouwen zijn gestorven. Tussen 1943 en 1945

had ze een leidinggevende taak in Ravensbrück en gaf ze trainingen aan andere

kampbewakers, zoals Irma Grese. Dorothea liep meestal met een zweep door het

kamp om achter gevangenen aan te rennen en ze vervolgens in elkaar te schoppen

tot de dood. Daarna koos ze een gevangene uit die hiervan de schuld kreeg en

hiervoor geëxecuteerd moest worden. Verder had Dorothea een liefdesaffaire met

een getrouwde SS-officier Edmund Brauning. Ze liepen volgens ooggetuigen hand in

hand door het kamp op zoek naar hun volgende slachtoffer. Vaak ging Dorothea met

Edmund naar de bunker in Ravensbrück. Daar werden gevangenen in een cel

gestopt en daar mochten leerlingen van Dorothea de gevangenen straffen en ze

vervolgens in zeer koud water stoppen totdat ze flauw vielen of stierven. De meest

verschrikkelijke misdaad die Dorothea heeft begaan is het incident met de

pikhoweel. Toen ze vond dat de gevangenen niet hard genoeg werkten pakte ze een

pikhoweel en ging los op alle gevangenen, totdat het een groot bloedbad was.

Daarna ging ze rustig terug naar het kamp alsof er niets was gebeurd. Zelfs de

toekijkende SS-officieren durfden niets tegen Dorothea te doen, iedereen was bang

voor haar. Toen het Rode Kruis van Zweden en Denenmarken steeds dichterbij

kwam vluchtte Dorothea. Heel Ravensbrück werd ontruimd inclusief alle gevangen.

Ze kwamen op de doden stapel. Uiteindelijk werd Dorothea opgepakt in Hamburg,

ze kreeg de doodstraf door ophanging. Op 2 mei 1947 werd ze geëxecuteerd. Haar

laatste woorden waren: ’’Ik hoop dat jullie niet allemaal denken dat we slecht en

gemeen waren’’. (zie bron 9)

2.2.4 Eva Braun

Eva Braun is geboren op 6 februari 1912. Op haar zestiende werd ze door haar

ouders naar een kostschool aan de grens van Oostenrijk gestuurd. Na een jaar ging

ze terug naar haar geboorteplaats München. Hier ging ze op zoek naar een baan, ze

werkte korte periode bij een arts en daarna als typiste. Later ging ze werken bij de

fotowinkel van Heinrich Hoffman, de officiële fotograaf van Hitler. In 1930 werd ze

door Hoffman aan Hitler voorgesteld. Er volgden hierna steeds meer ontmoetingen.

In 1932 moest Hitler meer tijd besteden aan de politiek. Eva kon hier niet goed tegen

en probeerde zelfmoord te plegen. Ze overleed echter niet, de kogel bleef naast haar

slagader zitten en kon door de dokter verwijderd worden. Hitler snelde zich naar de

kliniek toen hij hoorde dat Eva opgenomen was en beloofde haar dat dit nooit meer

zou gebeuren. Hitler had een chalet gekocht genaamd Berghof. In 1933 werd Hitler

rijkskanselier en was ook Eva steeds vaker bij dit chalet te vinden. In 1933 had

Hitler’s halfzus nog de leiding over het huishouden, in 1936 gaf ze deze taak op en

kreeg Eva de leiding over Berghof. In huis was het duidelijk dat Hitler en Eva een

relatie hadden. Maar buiten het huis was dit niet bekend. Zo kwamen velen er pas

na de oorlog achter. In 1945 steeg het gevaar voor Hitler en hield hij zich schuil in

zijn bunker. Eva bleef ondanks dit bij Hitler. Op 29 april trouwden ze. Hitler schreef in

zijn testament: ‘Omdat ik meende tijdens de oorlogsjaren niet de



verantwoordelijkheid voor het stichten van een gezin

op mij te kunnen nemen heb ik nu, aan het einde van

mijn levensweg, besloten om te trouwen met de

vrouw die na jaren van trouwe vriendschap vrijwillig

koos mijn lot te delen in een stad die reeds bijna

helemaal belegerd is.’ (zie bron 5 ) Twee dagen

hierna pleegden Eva en Hitler zelfmoord. Eva had een

cyaankali capsule gegeten, dit is een giftige stof.

Hitler had zichzelf doodgeschoten. Hun lichamen

werden verbrand en daar werd niets meer van terug

gevonden.

2.2.5 Johanna Altvater

Johanna was geen kampbewaakster maar een secretaresse

in het Oekraïense stadje Volodymyr-Volynsky. In dit stadje

woonden heel veel joden. In Volodymyr-Volynsky was ook

een getto waar Johanna vaak te bekennen was om te kijken

hoe zwaar de mensen het hadden. Het nare van Johanna

was dat ze het vaak gemunt had op de kinderen. Vaak liep

Johanna het getto in op zoek naar kinderen die ze pijn kon

doen. Een voorbeeld hiervan was toen ze op 16 september

1942 het getto in liep en naar twee kinderen toe ging die ze

zag zitten langs de getto muur. Ze pakte één van de kinderen

vast (dat was nog maar een peuter) en sloeg het hoofd tegen

de getto muur tot dat het nog maar een levenloos lichaampje was. Met het lichaam

ging ze naar de vader van het kindje om zijn reactie te zien. Vaak lokte ze ook

kinderen met snoepjes naar zich toe. Als ze dan hun mondje open deden schoot ze

de kinderen neer. Deze vrouw was echt een kindermoordenaar. Eén van haar ergste

misdaden die ze ook vaak pleegde was dat ze een ziekenhuis of een weeshuis

inliep, in het ziekenhuis of weeshuis pakte ze een paar kinderen die ze dan van de

derde of vierde verdieping gooide. Zonder reden vermoordde Johanna al deze

kinderen. Johanna werd vaak gezien als een manwijf bij andere Nazi collega’s,

waarschijnlijk omdat ze er mannelijk uitzag, maar ook totaal geen moederlijk gevoel

had voor de kinderen die ze vermoordde. Toen de Tweede Wereldoorlog voorbij

was, leefde er nog maar 5 procent van alle joden die er voor de Tweede

Wereldoorlog woonden. Na de oorlog werd ze wel terechtgesteld alleen in 1979

werd ze vrijgesproken. Drie jaar later in 1982 werd ze weer terechtgesteld maar

weer vrijgesproken vanwege een gebrek aan bewijsmateriaal. Johanna Altvater leeft

nog voor zover wij weten. Ze is nu ongeveer 97 jaar oud.




2.3.1 Ljoedmila Pavlitsjenko

Ljoedmila is in Bila Tserkva op 12 juli 1916 geboren. Bila

Tserkva is een plaats in Oekraïne en betekent witte kerk.

Ze is op haar veertiende verhuisd naar Kiev de hoofdstad

van Oekraïne. Ze maakte hier haar middelbare school af

terwijl ze aan het werk was bij een wapenfabriek. Ze hield

in die tijd net als iedereen van activiteiten die met het leger

te maken hadden. Ze sloot zich mede hierom aan bij een

schietvereniging. Hier bleek dat ze ontzettend goed met

een geweer over weg kon. Ze won zelfs prijzen. Na de

middelbare school werd ze student geschiedenis aan de

universiteit in Kiev. Onderweg naar een les vlogen de

Duitse gevechtsvliegtuigen over. Ze moest rennen om een veilige plek te vinden. Die

avond vertelde ze haar ouders dat ze mee ging vechten voor Rusland. De volgende

dag ging ze naar het rekruteringsbureau, ze droeg hoge hakken, een nette jurk en

haar nagels waren gelakt, Ze lachten haar eerst uit, maar nadat ze haar schutters

onderscheidingen hadden gezien, mocht ze mee gaan vechten. Rusland was dan

wel minder seksistisch door het Sovjet-klimaat, maar was nog steeds tegen vrouwen

aan het front. Toch werden vrouwen aangemoedigd om naar een universiteit te gaan

of mee te doen aan militaire trainingen. Hier leerde ook Ljoedmila met wapens om te

gaan, vliegtuigen te besturen, vrachtwagens te rijden en te overleven in de oorlog.

Ze was op weg om een van de 2000 vrouwelijke sluipschutters te worden bij het

Rode leger. Ze kreeg een verkort trainingsprogramma omdat er te weinig tijd was.

Ze kwam in de 25e geweer divisie. Onderweg naar het front was ze een jongen

tegengekomen met wie ze bevriend raakte. Toen ze was aangekomen lukte het haar

niet om te schieten. Ze dacht dat ze de moed miste wanneer ze een knal hoorde met

opeenvolgende schreeuw. Ze zag echter dat de vriend die ze onderweg was

tegengekomen was neergeschoten. Hierna maakte haar niks meer uit, na 28 dagen

aan het front had ze al meer dan 100 slachtoffers gemaakt. Door haar tactieken

waren de Duitse soldaten doodsbang voor Ljoedmila. Zo schoot ze nooit twee keer

van dezelfde plek en bond een doek aan de struiken om afleiding te creëren. Ze was

zo goed dat er een prijs op haar hoofd werd gezet. Ze werkte vaak samen met

Kitsenko. Er was meer gaande dan alleen een samenwerking, zo zouden ze aan het

front zijn getrouwd. Hij werd door een Duitser gedood en Ljoedmila werd meer dan

ooit gedreven door woede. Haar dodental stond al op 257 en ze maakte de afspraak

om dit in enkele dagen naar 300 te verhogen, en aan dit woord hield ze zich. Op 7

juli werd ze voor de tweede keer geraakt door een granaatscherf. Ze werd

overgebracht naar een veldhospitaal en zou het slagveld nooit meer terugzien. Ze

werd vanwege haar reputatie met een onderzeeër afgevoerd. Met haar officiële

dodental is 309 met meer dan 200 officieren en 26 vijandelijke sluipschutters. Omdat

ze vaak alleen was is het echte dodental waarschijnlijk tot in de 500 opgelopen.



Omdat ze zo bekend was heeft ze in de Verenigde Staten en Canada vele

toespraken gehouden. Ze was de eerste Sovjet burger die te gast mocht komen in

het Witte Huis. Hier had zij een diner met de toenmalige president en zijn vrouw. Ze

diende de rest van de oorlog als instructrice voor sluipschutters. De

onderscheidingen die ze heeft gekregen zijn de Lenoirde met gouden ster, de

medaille voor moed. Deze wordt alleen uitgereikt aan sluipschutters met minimaal 40

doden. Verder kreeg ze de eretitel held van de Sovjet Unie. Dit is de hoogste

onderscheiding die te krijgen is. Van de 11.635 die hem ontvingen, waren er maar

92 vrouwen. In 1943 is ze hertrouwd en kreeg ze een zoon. Ze hield haar leven uit

de schijnwerpers, er is verder niks over haar bekend. In 1945 keerde ze terug naar

Kiev en maakte daar haar studie af. In Rusland kreeg ze als eerbetoon twee

postzegels en er werd een schip naar haar vernoemd. Ze stierf op 27 oktober 1974

op achtenvijftig jarige leeftijd een natuurlijke dood en werd begraven in Moskou.

2.3.2 Lidija Litvjak

Lydia Vladimirovna Litvyak, was geboren op 18 augustus

1921 in Moskou. Op haar veertiende schreef ze zich in bij

een vliegclub en niet veel later was ze afgestudeerd bij de

Kherson militaire vliegschool. Lydia wou meevechten met

de Sovjet-unie nadat de Duitsers een aanval hadden

gepleegd op de Sovjet-unie maar ze werd niet

aangenomen omdat ze te weinig ervaring had. Maar dat

hield haar niet tegen, ze loog over het aantal uur dat ze

gevlogen had en werd daarna toch nog aangenomen om

mee te vechten in de oorlog. Ze zat bij de all-female 586th

Fighter Regiment of the Air Defense Force onder leiding

van Marina Raskova. Hier werd ze getraind om met een

Yakovlev Yak-1 te vliegen. De eerste vlucht tegen de

Duitsers was in de zomer van 1942 over Saratov, later werd ze gepromoveerd om

samen met de mannen te vliegen over Stalingrad. Lydia was de eerste vrouwelijke

piloot die op een vijandelijk vliegtuig schoot en ze heeft de meeste mensen gedood

van alle vrouwelijke piloten. Verder heeft ze meer dan twaalf solo-overwinningen

gehad. Op 1 augustus 1943 is haar vliegtuig neergeschoten dichtbij Orel tijdens de

Slag van Kursk, ze was nog maar 21 jaar. Gedurende lange tijd wisten mensen niet

of ze was neergeschoten of ze gevangen genomen was door de Duitsers. Pas in

1986 werd vastgesteld dat haar vliegtuig was neergeschoten. Lydia werd ook wel de

‘Witte Lelie van Stalingrad’ genoemd omdat ze aan beide kanten van haar cockpit

twee lelies schilderde. Daardoor herkenden de Duitsers haar, ze wisten dat ze geen

gevecht met haar aan moesten gaan anders was het hun laatste. Lydia is benoemd

tot Held van de Sovjet-Unie en onderscheiden met de Medaille van de Gouden Ster

en de Orde van Lenin.



2.3.3 Zoja Kosmodemjanskaja

Zoja Kosmodemjankaja is geboren op 13 september 1923 in

Rusland. Op school had ze een liefde voor het vak literatuur, zo

las ze onder andere Shakespeare en Dickens. Ze hield een

dagboek bij met haar gedachten over het boek. Door haar ijver

had ze vaak conflicten met haar klasgenoten. In 1938 sloot ze

zich aan bij de Komsomol, dit is een communistische

jongerenorganisatie. In oktober van 1941, terwijl ze nog op de

middelbare school zat, heeft ze zich aangemeld voor de

partizanen. In de winter van 1941 kwam het Duitse leger

langzaam dichter bij Moskou. Op 27 november moest zij een

dorp waar de Duitsers zaten plat branden, het lukte haar om

verschillende stallen en huizen plat te branden, hierna keerde

ze terug naar haar kamp. Twee dagen later had ze de opdracht

om een andere stal plat te branden, tijdens deze opdracht werd

ze ontdekt en door de eigenaar van de stal aan de Duitsers uitgeleverd omdat hij zijn

huis niet wilde zien opgaan in vlammen. Hier werd ze ondervraagd over met wie ze

samenwerkte en waar ze verbleef, ze werd daarbij gemarteld. Ze kreeg 200

riemslagen maar ze sprak geen woord. Op 29 september werd ze naar het

dorpsplein gebracht om opgehangen te worden. Ze droeg een bord om haar nek

waarop brandstichter stond. Voordat ze werd opgehangen sprak ze de inwoners van

het dorp nog toe, ze zei "Kameraden waarom kijken jullie zo somber? Ik ben niet

bang om te sterven! Het is een eer te sterven voor je volk!" Hierna keerde ze zich

naar de Duitsers waar ze tegen zei "Je zult mij vandaag ophangen, maar ik ben niet

alleen. We zijn met tweehonderd miljoen, je kan ons allen niet ophangen!". (zie bron

33) Ze stierf op 29 november en was nog maar 17 jaar. Stalin de leider van de

Sovjet Unie hoorde over haar heldhaftige dood en in 1942 kreeg ze als eerste vrouw

de onderscheiding van de held van de Sovjet Unie.

2.3.4 Marina Raskova

Marina Raskova was een piloot voor de geallieerden in

de oorlog. Ze is geboren in een middenklasse familie op

28 maart in 1912. Ze had ambities in de muziek maar

koos er uiteindelijk voor om scheikunde te gaan

studeren. Ook werkte ze in een verffabriek, hier

ontmoette zij Sergei Raskov. Ze trouwde met hem en ze

kregen samen een dochter. In 1931 veranderde zij van

baan, en ging werken bij het aerodynamische lab van de

Sovjet Unie. Ook werd ze de eerste vrouwelijke docent

aan de Zhukovskii vlieg academie. In 1935 scheidden zij en haar voormalige man.

Vanaf nu focuste ze zich op haar (vlieg)carrière. Ze werd een beroemd piloot en

navigator. Zo heeft ze een aantal recordafstanden gevlogen, bijvoorbeeld haar

beroemde flight of the Rodina: een vlucht van 6000 km die ze samen met 2 andere

vrouwen vloog. Door het slechte zicht konden ze geen vliegveld vinden en daarom



was Raskova met een parachute uit het vliegtuig gesprongen. Hierbij was ze haar

noodpakket vergeten en kon ze het vliegtuig niet vinden. ze moesten tien dagen

overleven. Na tien dagen had ze het vliegtuig gevonden en werden de drie vrouwen

in veiligheid gebracht. Ze waren de eerste en enige vrouwen die de eretitel held van

de Sovjet Unie hadden gekregen voor het begin van de oorlog. Toen de oorlog

begon heeft ze via haar connecties met Stalin ervoor gezorgd dat ze mochten

vliegen. Marina was de aanvoerder van een vliegtuigeenheid. Ze heeft er voor

gezorgd dat er drie vrouwelijke vliegeenheden kwamen, één daarvan was de

Nachtheksen waar zij de aanvoerder van is geworden. Mirina is aanvoerder geweest

tot haar dood. Ze is overleden op 4 januari in 1943 door een ongeluk, toen ze haar

vliegtuig wilde laten landen. Ze is de eerste vrouw geweest die een staatsbegrafenis

van de Sovjet-Unie heeft gekregen.



Hoofdstuk 3: De onderschatte rol van de vrouwen in de

oorlog Tot op de dag van vandaag wordt de rol van vrouwen in de oorlog nog erg

onderschat. Vaak komt dat omdat de eerste beschrijving van de geschiedenis door

mannen zijn vastgelegd of dat de vrouwen vaak een ondergeschikte rol hadden. Het

was dan ook niet voordehandliggend dat vrouwen aan het front gingen vechten of

dat zij een belangrijke taak hadden in het verzet.

3.1 Vrouwen in het verzet

Binnen en buiten Nederland hebben veel

vrouwen meegeholpen in het verzet. Of het

nou stiekem pamfletten rondbrengen was of

een massale demonstratie leiden, ze waren er

allemaal. In het begin waren er nog niet veel

vrouwen die deelnamen aan het verzet, hun

taak was dan ook om voor de kinderen te

zorgen en het huishouden te doen. De

vrouwen kwamen pas echt in actie toen de

Joden werden gedeporteerd en hun mannen werden opgepakt vanwege

demonstraties of deelname aan het verzet. Veel vrouwen deelden bijvoorbeeld

pamfletten of wapens in kinderwagens rond, verder hielpen ze ook veel met het laten

onderduiken van mensen of maken van valse paspoorten. Vrouwen hebben ook

verschillende aanslagen op de Nazi’s gepleegd en hebben verschillende

demonstraties geleid zoals de vrouwen opstand in Berlijn (1943). De aanleiding was

dat vrouwen boos waren omdat hun joodse mannen waren opgepakt. Ongeveer

6000 vrouwen hebben aan deze demonstratie deelgenomen. Dankzij deze

demonstratie hebben de meeste opgepakte mannen het overleefd. Verder waren de

vrouwen niet erg verdacht omdat ze traditionele taken thuis verrichten en maar 2%

van de vrouwen buitenshuis werkte. Omdat ze minder verdacht werden, werden ze

ook minder aangehouden en konden ze makkelijker koerierswerk verrichten. Veel

vrouwen zijn niet opgepakt maar een aantal belangrijke verzetsstrijders wel zoals

Lien Kuyper, Betty Tromper, Jeanne Pauw en Annick van Hardeveld. Annick van

Hardeveld is de allerlaatste verzetsstrijder die is overleden in de oorlog. Zij ging in de

nacht van 4 op 5 mei naar haar verzetsgroep om haar laatste actie te plegen. Zij had

echter het ongeluk dat ze net een Duitse patrouille tegenkwam die zich nog niet

wilde overgeven. Zij werd ter plekke doodgeschoten. Annick van Hardeveld stierf op

de vroege morgen van Bevrijdingsdag. Betty Tromper was de enige van de vier die

de oorlog wel overleefde. Hoeveel vrouwen een rol hebben gepleegd in het verzet is

niet duidelijk, maar een belangrijke rol hadden ze wel.




In de Tweede Wereldoorlog hebben vele

vrouwen meegevochten aan het front, met

name in het Russische rode leger waar

vrouwen een belangrijke taak hadden

bijvoorbeeld als piloot of hoofdofficier. Niet

alleen in Rusland werden vrouwen toegelaten

in het leger maar ook in het Britse leger was er

ruimte voor vrouwen. In andere landen gingen

vrouwen ook mee naar het front, alleen hadden

ze daar vooral medisch werk. Voor de Tweede Wereldoorlog was niet meer dan 1%

van alle strijders vrouw, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog is dit drastisch

veranderd. Mensen rond de tijd van de Tweede Wereldoorlog dachten vaak dat

vrouwen het zwakkere geslacht waren: ze waren meestal kleiner en hadden over het

algemeen minder kracht vergeleken met de man. Veel mensen dachten dan ook dat

oorlog voeren een echt ‘mannending’ was. Toch namen er ook vrouwen deel aan de

oorlog. Vooral de Sovjet-Unie zette wel honderdduizenden vrouwen in om mee te

vechten aan het front. In 1942 had de Sovjet-Unie drie militaire eenheden van

vrouwelijke gevechtspiloten die ’s nachts bombardementen uitvoerden, zij waren erg

succesvol. In het Sovjetleger zaten ongeveer 2000 vrouwelijke scherpschutters

waarvan 500 de oorlog hebben overleefd. Ongeveer 800.000 vrouwen hebben

deelgenomen aan het front in de Tweede Wereldoorlog. Velen van hen waren nog

maar tussen de vijftien en achttien jaar toen zij zich vrijwillig opgaven om mee te

vechten.

3.3 De Nachtheksen

De Nachtheksen zijn de

moedige vrouwelijke piloten die

de Nazi’s in de nacht

bombardeerden. Het volledig

vrouwelijke nacht Bomber-

Regiment was een Sovjet-groep

die meer dan 23.000 ton aan

bommen heeft gedropt. Hiermee

waren zij een belangrijke

aanwinst voor de geallieerden.

De oprichter van de Nachtheksen was Marina Raskova. Ze had vele brieven

gekregen van vrouwen die broers of geliefden hadden verloren in de oorlog en mee

wilden vechten. Van Stalin mocht ze uiteindelijk een volledige eenheid maken van

vrouwen. Van de meer dan 2000 aanmeldingen koos zij er 400 uit. Deze meisjes

waren tussen de 17 en 26 jaar oud en moesten binnen een paar maanden leren

waar normaal een aantal jaar over wordt gedaan. De mannen waren erg sceptisch

over deze vrouwen en de meisjes ondergingen vaak seksueel misbruik en lelijke

opmerkingen. Omdat naar het front gaan als iets mannelijks werd beschouwd, kon



men niet vermoeden dat dit een hele succesvolle en gevreesde eenheid zou worden.

Ze vlogen onder de radar, hadden nooit hun radio aan, en de vliegtuigen waren te

klein om op een infrarood locator te zien. Het enige aanknooppunt dat de Duitsers

hadden was het geruis van hun houten vliegtuigen. Hieraan hebben ze mede hun

naam te danken omdat de Duitsers dit geluid op het vliegen van heksen vonden

lijken. Omdat ze zonder radar vlogen moesten ze hun weg vinden door middel van

een kaart en kompas. Ze vlogen hierom met z’n tweeën, een piloot en een navigator.

Vanwege het gewicht van de bommen en de hoogte waarop ze vlogen hadden de

Heksen geen parachutes bij zich, dit maakte hen een makkelijker doelwit voor de

Nazi’s. Vandaar dat ze alleen in de nacht te werk gingen. De eerste en gelijk

succesvolle missie van De Nachtheksen was gericht op het Nazi-hoofdkwartier in

1942. De missies die De heksen hadden waren gevaarlijk en ongeliefd. Elke nacht

vlogen er gemiddeld 40 vliegtuigen, met tussen de 8 en 18 missies. Dit omdat hun

vliegtuigen maar twee bommen konden dragen, een onder elke vleugel. De Heksen

waren berucht bij de Duitsers, het was zelfs zo erg dat elke Duitser die er een

uitschakelde een IJzeren Kruis medaille kreeg. De uniformen die ze droegen waren

de afgedankte van hun mannelijke mede soldaten, hun schoenen waren veel te

groot en ze moesten de schoenen met kleding opvullen om ze passend te maken.

De vliegtuigen die ze kregen waren oude vliegtuigen waarin de soldaten leerden

vliegen. Ook hadden deze vliegtuigen een open raam aan de voorkant waardoor ze

het ‘s nachts erg koud hadden. In de winter hadden ze te maken met lage

temperaturen, wind en sneeuw waardoor ze vaak bevroren voeten hadden, maar ze

vlogen door. De Heksen hadden een eigen werkwijze. Het eerste vliegtuig voorop

zou als aas werken waardoor de Nazi’s in het vizier werden gebracht vanwege de

felle lichten van de Duitse vliegtuigen. Het achterste vliegtuig zou zijn motoren

uitzetten en naar het bombardement gebied zweven. Er waren 12 geboden die de

Heksen volgden. Het eerste en belangrijkste was; je bent trots om een vrouw te zijn.

Het doden van de Nazi’s was hun werk maar buiten deze tijd hadden ze plezier. Zo

versierden ze hun vliegtuigen, dansten ze en maakten ze zichzelf op, met onder

andere potloden die werden gebruikt om routes uit te tekenen. De Duitsers hadden

twee theorieën waarom de Heksen zo succesvol waren. De eerste theorie was dat

het getrainde criminelen waren die als straf naar het front werden gestuurd. De

tweede theorie was de ze een injectie hadden gekregen waardoor ze in de nacht

konden zien. Hun laatste vlucht was op 4 mei 1945, ze vlogen toen rond de 60

kilometer van Berlijn vandaan, drie dagen daarna hadden de Nazi’s zich

overgegeven. Deze meisjes hebben samen meer dan 30.000 missies gevlogen, zo’n

800 per persoon. In totaal zijn er 30 heksen gesneuveld in de oorlog onder wie hun

aanvoerder Marina Raskova. En 24 heksen hebben de medaille Held van de Sovjet-

Unie mogen ontvangen. Terwijl ze een van de meest uitgesproken vliegtuig

eenheden waren, werden ze zes maanden na de oorlog opgeheven. Ook waren ze

uitgesloten van de overwinningsparade in Moskou omdat hun vliegtuigen niet snel

genoeg vlogen.



3.4 Women’s Auxiliary Air Force (WAAF)

De Women’s Auxiliary Air Force is een Engelse

groep die in 1939 is opgericht door George IV de

koning van Engeland. De vrouwen waren eerst

aangesloten bij de hulpluchtmacht maar later

besloot de koning dat ze een eigen luchtdienst

nodig hadden. De WAAF was een onderdeel van de

RAF oftewel de Royal Air Force, zodat wanneer het

nodig was de vrijwilligers van de WAAF de RAF

konden ondersteunen. Oorspronkelijk was het niet

toegestaan dat de vrouwen zouden vliegen. Maar

door de grote druk van de ‘Battle for Britain’ werd de

rol van de WAAF anders en kregen de vrouwen

meer technische rollen op zich. In 1940 waren er al

duizenden vrouwen opgeleid en ondanks dat ze dan

wel niet vlogen werden ze net zoals de soldaten

aan het front aan gevaar blootgesteld. Ze hielden zich bezig met het verzorgen van

de parachutes, onderhielden de vliegtuigen, kraakten en maakten nieuwe codes en

communicatiediensten. Tijdens de slag om Groot-Brittannië had de WAAF een

belangrijke rol. Zo waren ze plotters: daarbij moesten ze de vliegroute bepalen van

vijandige vliegtuigen in een bepaald gebied. Zo konden ze gevechtsvliegtuigen naar

de vijand sturen. Zonder het werk van de WAAF zou de RAF het lastig hebben

gehad om alle nodige posities te dekken met genoeg mensen, en voor Groot

Brittannië de overwinning te behalen. Veel werk van vrouwen werd

ondergewaardeerd, maar ze hebben laten zien dat ze niet alleen waardevol zijn voor

huishoudelijke taken maar ook voor oorlogsvoering en een algemene rol in de

maatschappij.

3.5 Vrouwen in het Rode Kruis

De meeste veld ziekenhuizen waren

bemand door vrouwelijke vrijwilligers en

personeel van het Rode Kruis. Dit is een

organisatie die overal ter wereld mensen in

nood helpt. Het Rode kruis heeft een

neutrale positie en helpt ieder die in de

oorlog gewond is geraakt en medische hulp

nodig heeft. In de Tweede Wereldoorlog

heeft het Rode Kruis relatief weinig hulp

kunnen bieden, hierdoor hadden burgers

weinig zekerheid op medisch gebied.

Wanneer het Rode Kruis wel kon helpen

deden de ze dit door middel van het rijden van ambulances, het helpen van

gewonden en het begeleiden van personeel in militaire ziekenhuizen. Alles kon

worden omgetoverd tot een ziekenhuis, soms werden hier hele dorpen voor gebruikt.



In de noodziekenhuizen kregen de gewonden de eerste nodige hulp en werden

daarna als dat nodig is naar andere ziekenhuizen gebracht. Verschillende landen

hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog een Rode Kruis. Ook in Nederland had het

Rode Kruis de taak om burgers in te lichten als er soldaten gewond raakten of

krijgsgevangen waren genomen. In Nederland faalde het Rode Kruis echter wel. Het

Rode Kruis kon onder de druk van Nazi-Duitsland geen joden helpen en ook niet

werken in concentratiekampen. Alle Joodse medewerkers werden ontslagen in

Nederland en het Rode Kruis hielp ook bij anti-joodse maatregelen. Tijdens de

Tweede Wereldoorlog was er ook een internationaal Rode Kruis: het ICRC. Zij

zetten zich in voor het helpen van gewonden en zieken, maar net als in Nederland

gaven zij ook weinig aandacht aan het helpen van Joden en de politieke toestand.

Niet elk Rode Kruis gaf weinig aandacht aan de hulp van Joden. Het Rode Kruis in

Budapest bijvoorbeeld had ervoor gezorgd dat duizenden Joden niet werden

gedeporteerd en dat vele Joden hun baan zouden behouden. Tot op de dag van

vandaag is het Rode Kruis zelf nog erg kritisch over haar bezigheden tijdens de

oorlog.



Hoofdstuk 4: Het vrouwelijke concentratiekamp

4.1 Ravensbrück

Het beruchte vrouwelijke concentratiekamp Ravensbrück is een van de meest

gruwelijke concentratiekampen die er heeft bestaan. Ravensbrück werd in 1938

gebouwd en in 1941 kwamen al de eerste vrouwen naar het kamp. Ravensbrück ligt

ongeveer zestig kilometer van Berlijn af. Ravensbrück was een concentratiekamp

waar veel vrouwen naartoe werden gestuurd, of het nou verzetsstrijdsters waren,

Joden of zigeuners. Verder had Ravensbrück niet alleen vrouwelijke gevangenen

maar ook vrouwelijke bewakers zoals de beruchte Dorothea Binz en Irma Grese. In

Ravensbrück vond er, net als in bijvoorbeeld Auschwitz, veel geweld plaats maar

maar het is desondanks toen der tijd onbekend gebleven. Eén van de oorzaken

daarvan was dat Ravensbrück helemaal in het oosten van Duitsland lag. Toen de

oorlog voorbij was keken de mensen vooral naar de concentratiekampen die in het

westen lagen. Ook een belangrijke reden was dat Ravensbrück een vrouwenkamp

was, daardoor heeft het ook minder aandacht gekregen. De meeste vrouwen die

aankwamen in het kamp hadden ook hun kinderen bij zich. De meeste kinderen

werden gelijk vermoord of ze moesten zware dwangarbeid verrichten als ze oud

genoeg waren. Als vrouwen zwanger arriveerden in het kamp werden de baby’s na

de geboorte ook gelijk weggehaald. De baby’s werden dan vergast, in een lege

kamer gelegd waar ze stierven van uitdroging of levend in de ovens gegooid.

Behalve de moord op deze kinderen werden ze vaak ook nog gebruikt voor

medische experimenten. Tijdens de oorlog zijn 132.000 vrouwen en kinderen,

20.000 mannen en duizend vrouwelijke tieners geregistreerd in Ravensbrück. In het

kamp hebben ongeveer negenhonderd vrouwelijke Nederlanders gezeten, één van

de bekendste is Helena Kuipers Rietberg. De arbeid in het kamp was vooral gericht

op het maken van wapens en uniformen voor SS-officieren. De mensen die dit niet

aankonden werden gelijk op brute wijze vermoord. In het kamp hadden vooral

vrouwelijke Joden het zwaar, zij werden zonder reden gedood en opgehangen in het

kamp om te zorgen voor afschrikking. In het kamp zijn zo ongeveer 92.000

gevangenen omgekomen door uithongering, executies en verschillende ziektes.

Rond april 1945 kwam het Zweedse en Deense Rode Kruis steeds dichterbij

Ravensbrück. Het Rode Kruis had

onderhandeld met de baas van het

concentratiekamp, daardoor kon het Rode

Kruis meer dan 7500 gevangenen

meenemen naar Scandinavië. Na deze

onderhandeling besloten de bewakers een

dodenmars te beginnen. Een dodenmars

hield in dat de gevangenen een ondragelijke

afstand moesten lopen en daardoor

stierven. Vaak werd er tijdens de dodenmars

ook veel geweld gebruikt. Door deze



dodenmars konden echter ook veel gevangenen ontsnappen. Uiteindelijk besloten

de bewakers om zoveel mogelijk gevangenen neer te schieten en alle archieven te

verbranden en te verplaatsen. Op 20 april 1945 werd het kamp bevrijd door het

Russische Rode leger, maar voor velen kwam deze bevrijding te laat. Na de

bevrijding stierven nog veel mensen door de ziektes die ze opgelopen hadden in het

kamp. Eén groot deel van Ravensbrück bestaat niet meer omdat het Russische

Rode leger het hele kamp heeft afgebrand. Op 5 december 1946 begon het proces

tegen oorlogsmisdadigers van Ravensbrück, uiteindelijk werden er 38 mensen

veroordeeld waarvan 21 vrouwen.

Een voorbeeld van een dodenmars in de Tweede

Wereldoorlog.

(De Duitse burgers waren verplicht door de gealieerden

om naar de omgekomen gevangenen te kijken om

duidelijk te maken wat de Nazi’s hadden misdaan)

Concentratiekamp kinderen in

Ravensbrück



Hoofdstuk 5: De rol van vrouwen na de oorlog Na de oorlog hadden weinig mensen interesse in de verhalen van de vrouwen die in

de oorlog gediend hadden.

5.1 Wat gebeurde er toen de vrouwen terug kwamen van de oorlog

De oorlog is misschien wel nog heftiger door de ogen van een vrouw. Bij de

oorlogservaringen van vrouwen zit meer gevoel, en gevoel is vaak sprekender dan

feiten. Dit zou een van de redenen kunnen zijn waarom aan vrouwen minder is

gevraagd. (blz 116 de oorlog heeft geen vrouwengezicht). In 1945 werd Duitsland

verslagen en keerden de vrouwen terug naar huis. Hier werden zij niet als helden

ontvangen net als de mannen, het werd maar vreemd gevonden dat vrouwen naar

het front waren gegaan. De samenleving wilde maar al te graag vergeten wat de

vrouwen aan het front hadden gedaan, medailles werden door hun vaders en

mannen in ontvangst genomen. Erover praten werd niet gewaardeerd. De meisjes

moesten weer gaan studeren en een man vinden om mee te trouwen, dat was

namelijk hun taak, niet meevechten in een oorlog. Toch waren er veel vrouwen die

na de oorlog niet wilden stoppen met het werk dat zij in de oorlog van de mannen

hadden overgenomen. Veel meisjes die terugkwamen van het front wilden ook niks

meer te maken hebben met de oorlog omdat ze bang waren dat niemand meer met

hen zou willen trouwen. En de medailles durfden ze niet meer te dragen. Meisjes die

gewond waren geraakt in de oorlog hadden recht op een uitkering maar velen

verscheurden hun papieren. Ze waren bang dat mogelijke mannen niet meer met

hen wilden trouwen omdat het ‘frontmeisjes’ waren geweest. De meesten gingen

terug naar school, maakten hun studie af of gingen aan het werk. Daarbij gingen ze

ook op zoek naar familie, als die het überhaupt hadden overleefd. Ze durfden er

vaak pas na een hele lange tijd over te vertellen. Sommigen weten zich alles nog als

de dag van gisteren te herinneren en anderen durven er niet aan terug te denken,

bang om alles opnieuw te beleven. Sommige vertellen het stoer anderen barsten al

in huilen uit voordat ze begonnen zijn met vertellen. Iedereen heeft de oorlog anders

beleefd, maar toch allemaal hetzelfde.

5.2 Vrouwelijke monumenten

In Nederland herdenken we op 4 mei alle slachtoffers van (onder andere) de

Tweede Wereldoorlog. Ook op deze dag herdenken we alle vrouwen die de oorlog

niet hebben overleefd maar ook de vrouwen die een belangrijke rol hebben gespeeld

in de Tweede Wereldoorlog. In Nederland staan verschillende monumenten die de

rol van vrouwen herdenken, zoals het ‘’monument voor de vrouwen’’ in Eindhoven.

Dit monument is opgericht in 12 mei 1956 (moederdag), het monument staat voor de

huishoudelijke zorg en de beschermende rol van de vrouwen. In Amsterdam staat

het monument ‘vrouwen van Ravensbrück’, Het monument staat voor alle vrouwen

die het concentratiekamp Ravensbrück wel hebben overleefd of zijn gestorven in

Ravensbrück. Het monument is een ijzeren zuil die verschillende geluiden maakt.

Het monument maakt als eerste een ruisend geluid door de wind, wat staat voor alle



omgekomen vrouwen in Ravensbrück. Als tweede maakt het een kloppend geluid,

wat staat voor alle vrouwen die Ravensbrück wel hebben overleefd. Het monument

is opgericht in 1975 door een aantal oud-gevangenen van Ravensbrück. In Leiden

staat het monument ‘vrouwenverzet’, het monument staat voor alle vrouwen die

hebben deelgenomen aan het verzet. Op het monument staan vier bronzen

vrouwen, deze vrouwen staan voor de strijdvaardigheid van vrouwen. Het monument

is opgericht op 5 mei 1985. Het is belangrijk dat we monumenten hebben ter

nagedachtenis van de Tweede Wereldoorlog, dat we nooit kunnen en mogen

vergeten wat er zich in deze tijd heeft afgespeeld.

‘Monument voor de vrouwen’ in Eindhoven

‘Vrouwen van Ravensbrück’ in

Amsterdam

‘Vrouwen Verzet’ in Leiden



5.3 Hoe wordt er nu naar vrouwen uit de oorlog gekeken

Er is maar een klein aantal mensen dat weet dat de vrouwen zo’n belangrijke rol

hebben gespeeld in de oorlog. Er is wel steeds meer interesse naar de verhalen van

deze vrouwen vanwege het feminisme dat heel belangrijk is geworden in dit tijdperk.

Maar dit is nog steeds veel minder dan de interesse in de verhalen van de mannen

die in de oorlog hebben gevochten. Zo wordt er in de geschiedenisles weinig tot niks

verteld over de rol van vrouwen in de oorlog en wordt er met de herdenking vaak

alleen aan mannen gedacht. Na de oorlog zijn steeds meer vrouwen het leger in

gegaan, maar dit is tot op dit moment nog steeds maar 9% in Nederland en 8% van

alle officieren is vrouw. Het Ministerie van Defensie streeft er wel naar dat er de

nieuwe instroom voor 30% uit vrouwen bestaat. Sinds 2014 is er een speciale

wervingscampagne voor vrouwen. In sommige landen zijn vrouwen nog

dienstplichtig, zoals o.a. in Israël, China, Cuba en Noorwegen. Dat het voor ons nu

heel normaal is dat meisjes hun school afmaken en vrouwen fulltime werken,

hebben we mede te danken aan de vrouwen in de oorlog. Dat komt vooral omdat de

vrouwen de mannentaken hadden overgenomen in de oorlog en ervoor hebben

gezorgd dat ze dit ook bij de terugkomt van de mannen konden blijven doen.



Hoofdstuk 6: De geschiedenisles

Wij gaan voor onze PWS-presentatie laten zien hoe wij een geschiedenisles van 50

minuten voor een brugklas zouden geven met het onderwerp ‘Vrouwen in de

Tweede Wereldoorlog’.

De geschiedenisles is als volgt opgebouwd:

➢ Introductie (ongeveer 3 minuten)

○ In onze introductie stellen we onszelf voor en gaan we beschrijven wat

we deze les zouden gaan doen.

➢ Informatie (ongeveer 15 minuten)

○ Wij zullen de eerste 10/15 minuten van de les algemene informatie

geven over ‘Vrouwen in de Tweede Wereldoorlog’. Tijdens deze tien

minuten geven we informatie uit elk hoofdstuk in ons PWS. Beginnend

met de geschiedenis van de vrouwen in oorlogen en afsluitend de rol

van vrouwen na de oorlog. Wij zullen hierbij een Powerpoint gebruiken

die we van te voren gemaakt hebben.

➢ Zelf aan het werk (ongeveer 15 minuten)

○ De klas verdelen we in vier groepjes van 6-7 leerlingen. Iedere groep

krijgt een informatieblad over één vrouw uit de Tweede Wereldoorlog.

○ De vier vrouwen die we gaan bespreken zijn:

1. Irena Sendler

2. Zoja Kosmodemjanskaja

3. Lidija Litvjak

4. Eva Braun

○ Opdracht voor de leerlingen: schrijf een dagboekfragment, zogenaamd

van de vrouw op jullie informatieblad. Beschrijf op ½ A4 een

dagboekfragment over:

1. Een gebeurtenis die deze vrouw die dag heeft meegemaakt.

2. Wat ze van deze gebeurtenis vond.

3. Wat ze heeft gedaan.

4. Waarom ze bepaalde dingen wel/niet heeft gedaan.

5. Hoe ze later, als ze in haar dagboek schrijft, op de

gebeurtenissen terugkijkt: heeft ze spijt, is ze trots, was ze bang,

vond ze dat ze het goed heeft gedaan of juist fouten heeft

gemaakt.

➢ Bespreken (ongeveer 7 minuten)

○ We zullen aan ieder groepje de drie vragen stellen en zo kunnen ze

leren van elkaar en als er een antwoord niet helemaal goed is, zullen

wij dat corrigeren.



➢ Kahoot

○ De laatste tien minuten zullen we een Kahoot quiz doen, daardoor

kunnen we zien of de kinderen iets hebben geleerd van de les. In deze

kahoot zullen we vragen stellen zoals:

● Waarom werd er vaak niet naar het vrouwenaspect

gekeken na de Tweede Wereldoorlog?

● Wat de vrouwen hebben gedaan in de oorlog

Opdrachtenboekje De klas verdelen in groepjes van 6-7 leerlingen. Iedere groep krijgt een

informatieblad over een vrouw in de Tweede Wereldoorlog.

Opdracht voor de leerlingen: schrijf een dagboekfragment, zogenaamd van de vrouw

op jullie informatieblad. Beschrijf op ½ A4 een dagboekfragment over:

- Een gebeurtenis die deze vrouw die dag heeft meegemaakt.

- Wat ze van deze gebeurtenis vond.

- Waarom ze bepaalde dingen wel/niet heeft gedaan.

- Hoe ze later, als ze in haar dagboek schrijft, op de gebeurtenissen

terugkijkt: heeft ze spijt, is ze trots, was ze bang, vond ze dat ze het goed

heeft gedaan of juist fouten heeft gemaakt.



Irena Sendler (verzet)

Een van de bekendste verzetsstrijders in heel Europa is Irena Sendler. Irena Sendler

werd geboren op 15 februari 1910 in Otwock Polen. Op het moment dat de Duitse

invasie in Polen begon was Irena een verpleegster. Omdat zij verpleegster was

mocht zij van de Duitsers in 1942 in het getto van Warschau werken. Rond die tijd

zat ze al in de Poolse verzetsorganisatie Zegota. Zij kon binnen het getto veel joodse

kinderen redden. Ze heeft in totaal ongeveer 2500 kinderen gered. Via speciale

wegen door het riool of verstopt in grafkisten kon ze de kinderen buiten het getto

krijgen zonder dat de Duitsers het zagen. De kinderen die ze had gered kon ze naar

weeshuizen of naar poolse families brengen waar ze onderdoken. Op een briefje

schreef ze alle kinderen op die ze had gered met hun ware identiteit en naam.

Hierdoor konden de families de kinderen terugvinden zodra de oorlog voorbij was.

Op 21 oktober 1943 werd Irena opgepakt in Warschau vanwege haar verzet. Ze

werd ter dood werd veroordeeld. Voordat ze dood zou gaan wilden de Duitsers nog

informatie uit haar krijgen over welke kinderen ze had gered en waar ze nu

verbleven. Ze braken haar benen en voeten maar ze zei niks. Uiteindelijk werd Irena

naar de executieplaats gebracht. Maar haar verzetsgroep Zegota had een Duitse

soldaat omgekocht. De soldaat sloeg Irena neer en liet haar

liggen aan de kant van de weg. Ondanks dat ze niet werd

geëxecuteerd waren er wel posters waarop stond dat ze wel

was geëxecuteerd. De rest van de oorlog zat ze ondergedoken

en had ze haar identiteit veranderd. Voor haar deelname aan

het verzet heeft ze meerdere prijzen gekregen. Orde van de

Glimlach en twee keer de Commander's Cross of the Order of

Polonia Restituta, verder was ze ook nog genomineerd voor

de Nobelprijs voor vrede. Het leven van Irena Sendler is ook

verfilmd en er is een boek over geschreven. Irena Sendler is

op 12 mei 2008 overleden, ze werd 92 jaar.



Eva Braun (nazi-vrouw)

Eva Braun is geboren op 6 februari 1912. Op haar zestiende werd ze door haar

ouders naar een kostschool aan de grens van Oostenrijk gestuurd. Na een jaar ging

ze terug naar haar geboorteplaats München. Hier ging ze op zoek naar een baan, ze

werkte korte periode bij een arts en daarna als typiste. Later ging ze werken bij de

fotowinkel van Heinrich Hoffman, de officiële fotograaf van Hitler. In 1930 werd ze

door Hoffman aan Hitler voorgesteld. Er volgden hierna steeds meer ontmoetingen.

In 1932 moest Hitler meer tijd besteden aan de politiek. Eva kon hier niet goed tegen

en probeerde zelfmoord te plegen. Ze overleed echter niet, de kogel bleef naast haar

slagader zitten en kon door de dokter verwijderd worden. Hitler snelde zich naar de

kliniek toen hij hoorde dat Eva opgenomen was en beloofde haar dat dit nooit meer

zou gebeuren. Hitler had een chalet gekocht genaamd Berghof. In 1933 werd Hitler

rijkskanselier en was ook Eva steeds vaker bij dit chalet te vinden. In 1933 had

Hitler’s halfzus nog de leiding over het huishouden, in 1936 gaf ze deze taak op en

kreeg Eva de leiding over Berghof. In huis was het duidelijk dat Hitler en Eva een

relatie hadden. Maar buiten het huis was dit niet bekend. Zo kwamen velen er pas

na de oorlog achter. In 1945 steeg het gevaar voor Hitler en hield hij zich schuil in

zijn bunker. Eva bleef ondanks dit bij Hitler. Op 29 april trouwden ze. Hitler schreef in

zijn testament ‘Omdat ik meende tijdens de oorlogsjaren niet de verantwoordelijkheid

voor het stichten van een gezin op mij te kunnen nemen heb ik nu, aan het einde

van mijn levensweg, besloten om te trouwen met de vrouw die na jaren van trouwe

vriendschap vrijwillig koos mijn lot te delen in een stad die reeds bijna helemaal

belegerd is.’ Twee dagen hierna pleegden Eva en Hitler zelfmoord. Eva had een

cyaankali capsule gegeten, dit is een giftige stof. Hitler had zichzelf doodgeschoten.

Hun lichamen werden verbrand en daar werd niets meer van terug gevonden.



Lidija Litvjak (aan het front)

Lydia Vladimirovna Litvyak, was geboren op 18 augustus

1921 in Moskou. Op haar veertiende schreef ze zich in bij

een vliegclub en niet veel later was ze afgestudeerd bij de

Kherson militaire vliegschool. Lydia wou meevechten met

de Sovjet-unie nadat de Duitsers een aanval hadden

gepleegd op de Sovjet-unie maar ze werd niet aangenomen

omdat ze te weinig ervaring had. Maar dat hield haar niet

tegen, ze loog over het aantal uur dat ze gevlogen had en

werd daarna toch nog aangenomen om mee te vechten in

de oorlog. Ze zat bij de all-female 586th Fighter Regiment of

the Air Defense Force onder leiding van Marina Raskova.

Hier werd ze getraind om met een Yakovlev Yak-1 te

vliegen. De eerste vlucht tegen de Duitsers was in de zomer van 1942 over Saratov,

later werd ze gepromoveerd om samen met de mannen te vliegen over Stalingrad.

Lydia was de eerste vrouwelijke piloot die op een vijandelijk vliegtuig schoot en ze

heeft de meeste mensen gedood van alle vrouwelijke piloten. Verder heeft ze meer

dan twaalf solo-overwinningen gehad. Op 1 augustus 1943 is haar vliegtuig

neergeschoten dichtbij Orel tijdens de Slag van Kursk, ze was nog maar 21 jaar.

Gedurende lange tijd wisten mensen niet of ze was neergeschoten of ze gevangen

genomen was door de Duitsers. Pas in 1986 werd vastgesteld dat haar vliegtuig was

neergeschoten. Lydia werd ook wel de ‘Witte Lelie van Stalingrad’ genoemd omdat

ze aan beide kanten van haar cockpit twee lelies schilderde. Daardoor herkenden de

Duitsers haar, ze wisten dat ze geen gevecht met haar aan moesten gaan anders

was het hun laatste. Lydia is benoemd tot Held van de Sovjet-Unie en

onderscheiden met de Medaille van de Gouden Ster en de Orde van Lenin.



Zoja Kosmodemjanskaja (aan het front)

Zoja Kosmodemjankaja is geboren op 13 september 1923 in Rusland. Op school

had ze een liefde voor het vak literatuur, zo las ze

onder andere Shakespeare en Dickens. Ze hield een

dagboek bij met haar gedachten over het boek. Door

haar ijver had ze vaak conflicten met haar klasgenoten.

In 1938 sloot ze zich aan bij de Komsomol, dit is een

communistische jongerenorganisatie. In oktober van

1941, terwijl ze nog op de middelbare school zat, heeft

ze zich aangemeld voor de partizanen. In de winter

van 1941 kwam het Duitse leger langzaam dichter bij

Moskou. Op 27 november moest zij een dorp waar de

Duitsers zaten plat branden, het lukte haar om

verschillende stallen en huizen plat te branden, hierna

keerde ze terug naar haar kamp. Twee dagen later had

ze de opdracht om een andere stal plat te branden,

tijdens deze opdracht werd ze ontdekt en door de

eigenaar van de stal aan de Duitsers uitgeleverd

omdat hij zijn huis niet wilde zien opgaan in vlammen.

Hier werd ze ondervraagd over met wie ze

samenwerkte en waar ze verbleef, ze werd daarbij gemarteld. Ze kreeg 200

riemslagen maar ze sprak geen woord. Op 29 september werd ze naar het

dorpsplein gebracht om opgehangen te worden. Ze droeg een bord om haar nek

waarop brandstichter stond. Voordat ze werd opgehangen sprak ze de inwoners van

het dorp nog toe, ze zei "Kameraden waarom kijken jullie zo somber? Ik ben niet

bang om te sterven! Het is een eer te sterven voor je volk!" Hierna keerde ze zich

naar de Duitsers waar ze tegen zei "Je zult mij vandaag ophangen, maar ik ben niet

alleen. We zijn met tweehonderd miljoen, je kan ons allen niet ophangen!". Ze stierf

op 29 november en was nog maar 17 jaar. Stalin de leider van de Sovjet Unie

hoorde over haar heldhaftige dood en in 1942 kreeg ze als eerste vrouw de

onderscheiding van de held van de Sovjet Unie.



Conclusie

Onze onderzoeksvraag is ‘’Wat was de rol van de vrouw in de Tweede

Wereldoorlog’’.

Wij hebben een beschrijvende onderzoeksvraag, op basis van ons onderzoek

beschrijven wij de rol van de vrouwen in de Tweede Wereldoorlog. Door middel van

ons literatuuronderzoek proberen we deze onderzoeksvraag te beantwoorden.

Wij hebben naast de hoofdonderzoeksvraag een aantal deelvragen;

● Welke rol speelde vrouwen in oorlogen in de geschiedenisperiode voor de

Tweede Wereldoorlogen?

● Zijn er bekende vrouwen in de Tweede Wereldoorlog?

● Wat was de onderschatte rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog?

● Was er een vrouwelijk concentratiekamp?

● Wat was de rol van vrouwen na de Tweede Wereldoorlog?

In dit profielwerkstuk hebben we bovenstaande vragen geprobeerd te beantwoorden.

We zijn erachter gekomen dat vrouwen in de Tweede Wereldoorlog een rol hebben

gespeeld. Of dit een grote rol is geweest, is moeilijk vast te stellen. We hebben

gemerkt dat er in ieder geval veel minder over vrouwen is geschreven, vergeleken

met mannen. We hebben wel gevonden dat vrouwen, net als mannen, overal en op

ieder moment een rol hebben gespeeld. Zowel aan het front als thuis, in het verzet

en als oorlogsmisdadiger. Voor de meeste vrouwen was het dagelijks overleven en

het gezin onderhouden de hoofdtaak.

Na de oorlog zijn de meeste geschiedenisboeken door mannen over mannen

geschreven. Dit is een van de redenen waarom er weinig bekend is over de rol van

vrouwen. Na de oorlog kregen de meeste getrouwde vrouwen hun taak in het

huishouden weer terug, de mannen kregen hun oude banen en posities terug.

Desondanks hebben we toch interessante informatie weten te vinden om een zo

goed mogelijk werkstuk te maken.



Nawoord: Het schrijven van dit werkstuk hebben wij heel interessant gevonden. We zijn erg blij

met het resultaat en hopen dan ook dat wij dit goed kunnen afronden. Wij hebben dit

onderdeel dan nu ook voor ons examen afgesloten.

We hadden al snel het idee om ons profielwerkstuk te maken over de rol van

vrouwen in de Tweede Wereldoorlog. We hadden van te voren bedacht dat ons

eindproduct een werkstuk zou worden maar dit hebben wij toch aangepast naar een

geschiedenisles. Tijdens het schrijven van dit werkstuk hebben wij vele verhalen

geleerd van vrouwen in de oorlog.

Het was voor ons wel lastig om soms de juiste informatie te vinden, ook omdat we

het moesten vertalen uit het Engels. Verder waren sommige deelvragen moeilijker

om te schrijven dan andere omdat daar minder informatie over te vinden was. De tijd

die we er aan moesten besteden was wel erg veel, maar we hebben wel genoeg tijd

gehad. De samenwerking is erg goed verlopen zo hadden wij al snel verdeeld wie

welke paragraaf zou doen en hebben we wanneer dat nodig was elkaar verbeterd

en/of aangevuld.

Wij hopen dat u veel leesplezier heeft gehad,

Franka Berkhout & Sasja Bruins

Lisse, 11 oktober 2017



Procesverslag Het procesverslag van Franka

➔ Proces

1. Leerdoelen

◆ Wat wilde je leren bij het maken van deze opdracht?

● Door het maken van dit PWS wilde ik graag meer te weten te

komen over of vrouwen wel of niet een grote rol hadden

gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. Vaak wordt oorlog

namelijk gezien als een ‘mannending’.

◆ Leg uit of dit gelukt is en waarom.

● Dit is zeker gelukt. Door steeds dieper in te gaan op

verschillende onderwerpen en ook persoonlijke verhalen te

lezen kon ik steeds meer begrijpen dat vrouwen inderdaad een

belangrijke rol hebben gespeeld in de Tweede Wereldoorlog.

2.Werkwijze

◆ Hoe kijk je terug op de werkwijze:

◆ Was deze effectief?

● Mijn werkwijze was vaak om veel informatie op te zoeken over

het onderwerp waar ik dan over moest schrijven. Als eerste ging

ik dan algemene informatie zoeken zoals over het verzet

wanneer dat plaatsvond. Daarna ging ik dieper op mijn

onderwerp in zoals informatie opzoeken over Hannie Schaft.

Daardoor was mijn werkwijze zeker effectief.

◆ Was deze consistent (bijv. testen telkens op dezelfde wijze

uitgevoerd)?

● Bij de meeste teksten die ik moest schrijven heb ik deze

werkwijze gedaan, alleen bij sommige onderwerpen heb je

minder informatie waardoor je bijvoorbeeld in boeken moest

kijken. Ik heb ook een aflevering van een documentaire gekeken

over het verzet waar ik meer algemene informatie uit kreeg.

3.Planning

◆ Heb je je aan de planning van je plan van aanpak gehouden?

◆ Zo ja, hoe heb je dat voor elkaar gekregen?

◆ Zo nee, waarom niet en hoe heb de planning bijgesteld?

● Wij hadden van te voren afgesproken om geen vaste planning te

maken maar veel vrijheid te geven en eigen

verantwoordelijkheid. Wij willen namelijk allebei een goed cijfer

hebben voor ons PWS, dus is het ook je eigen

verantwoordelijkheid dat je het op tijd af hebt. Ik vond de vrijheid

die ik had erg fijn.

4.Samenwerking



◆ Op welke manier hebben jullie de taken verdeeld?

● Wij hebben gelijk aan het begin van het maken van ons PWS

verschillende deelvragen en onderwerpen bedacht die we in ons

PWS zouden willen. Toen we deze deelvragen en onderwerpen

hadden bedacht zijn we ze gaan verdelen. Het verdelen ging

heel makkelijk we hebben allebei gezegd welke we graag wilden

doen en de rest van de onderwerpen hebben we verdeeld.

◆ Welke afspraken hebben jullie vooraf vastgelegd?

● We hebben geen strenge afspraken gemaakt maar gewoon dat

het PWS op tijd af moest zijn en willen allebei een hoog cijfer

dus de inhoud moest ook goed zijn. Verder zouden we elkaar

helpen waar dat nodig was en het aangeven als iets niet goed

was.

◆ Op welke manier hebben jullie er voor gezorgd dat een ieder zich aan

de gemaakte afspraken houdt?

● Ons PWS hebben we gemaakt in Google Docs daardoor

konden we elkaar goed in de gaten houden. In Google Docs kun

je namelijk zien wie wat heeft gedaan en wanneer. Als iemand

al een tijd niks meer aan het PWS had gedaan dan konden we

daar elkaar op aanspreken als dat heel dringend nodig was.

◆ Op welke manier hebben jullie feedback op elkaars werk gegeven?

● Als ik niet zeker was of Sasja mijn tekst goed vond of als ik

bijvoorbeeld te weinig informatie had, dan vroeg ik of ze even

naar mijn stukje tekst kon kijken. Daardoor konden we elkaar

goed feedback geven en aanpassen waar dat nodig was.

◆ Hoe ben je omgegaan met de feedback op je werk?

● De feedback van Sasja vond ik erg fijn want daardoor kon ik

weten of mijn stuk tekst goed was of juist aangepast moest

worden wat ik ook erg fijn vond. Als een stukje aangepast moest

worden deed ik dat meestal gewoon, over de dingen die Sasja

dan aangaf of ben ik meer informatie gaan opzoeken.

◆ Hoe verliep de samenwerking met de begeleider?

● De samenwerking met mevrouw Reinders liep goed. Als wij

vragen hadden dan konden wij haar mailen en een afspraak met

haar maken. We hebben meerdere afspraken gehad waardoor

zij ook op de hoogte was hoe het met ons PWS ging.

➔ Product

◆ Ben je tevreden over je eindproduct?



● Ik ben zeker tevreden over ons eindproduct, we hebben er

samen hard aan gewerkt en ik vind dat we goede informatie

hebben gevonden en deze informatie goed hebben uitgewerkt.

◆ Wat zijn de sterke punten en waarom?

● Onze sterke punten zijn als eerste dat we de hoofdvraag goed

hebben uitgewerkt in verschillende hoofdstukken daardoor is het

ook overzichtelijk. Verder zijn we per hoofdstuk diep op de stof

ingegaan en zo goed mogelijk de verschillende onderwerpen

proberen uit te leggen. Door deze sterke punten in ons

profielwerkstuk overzichtelijk en interessant om te lezen.

◆ Wat kan beter en waarom?

● Als we nog een pws moesten maken zouden we denk ik een

betere planning maken. Ondanks dat ik de vrijheid fijn hebben

wij toch veel aan het einde van de tijd die we hadden voor het

maken van ons pws moeten maken. Dit kwam omdat we geen

planning hadden.

Het procesverslag van Sasja

➔ Proces

◆ leerdoelen

● Wat wilde je leren bij het maken van deze opdracht?

● Leg uit of dit gelukt is en waarom.

- Bij het maken van deze opdracht wilde ik graag

leren wat de vrouw nou eigenlijk daadwerkelijk

heeft bijgebracht bij (overwinning van) de oorlog.

Dit is op zekere hoogte gelukt we zijn alleen niet

zozeer ingegaan op wat de vrouw heeft

bijgebracht maar meer de persoonlijke verhalen

wat ik achteraf veel leuker vind.

◆ Werkwijze

● Hoe kijk je terug op de werkwijze:

○ Was deze effectief?

○ Was deze consistent (bijv. testen telkens op dezelfde

wijze uitgevoerd)?

- Om eerlijk te zijn heb ik geen idee wat mijn

werkwijze is geweest, ik denk dat we gewoon eerst

goed informatie opzochten en dan vanuit

meerdere bronnen een verhaal te maken. We

hebben ook niet echt testen moeten uitvoeren

waarbij alle omstandigheden gelijk moesten zijn

◆ Planning

● Heb je je aan de planning van je plan van aanpak gehouden?

○ Zo ja, hoe heb je dat voor elkaar gekregen?



○ Zo nee, waarom niet en hoe heb de planning bijgesteld?

- We hebben gewerkt zonder een planning, ik denk

dat dit voor ons goed heeft uitgepakt, ik had

hierdoor ook zeker minder druk van dit moet nu

echt af, ik heb er denk ik nu ook voornamelijk

aangezeten omdat ik er zin in had.

◆ Samenwerking

● Op welke manier hebben jullie de taken verdeeld?

- We hebben allebei aangegeven welke onderwerpen we

heel graag wilden onderzoeken en die mochten we dan

van elkaar sowieso doen en verder hebben we de rest

gelijk verdeeld, omdat dit zo makkelijk ging waren we hier

binnen 20 minuten mee klaar.

● Welke afspraken hebben jullie vooraf vastgelegd

- We hebben van te voren geen afspraken gemaakt. Wel

was vanaf moment 1 duidelijk dat we allebei hard wilden

werken om een zo goed mogelijk PWS neer te zetten en

ook een zo hoog mogelijk cijfer te halen.

● Op welke manier hebben jullie er voor gezorgd dat een ieder

zich aan de gemaakte afspraken houdt?

- We hebben duidelijk met elkaar gesproken en dan ook

naderhand samen bedacht dat we onze proef versie op 1

oktober zouden inleveren. Ook hebben we gewerkt in

Google Docs zo kun je tegelijk werken en zien wat een

ander doet, we hebben elkaar nooit hoeven aan te

spreken van ga nu weer eens aan het werk, omdat we

dat allebei toch al deden.

● Op welke manier hebben jullie feedback op elkaars werk

gegeven?

- We hebben er normaal met elkaar over gepraat, en

voelden ons ook niet aangevallen als er feedback werd

gegeven, maar vonden dat juist heel handig om het soms

vanuit een andere blik te zien.

● Hoe ben je omgegaan met de feedback op je werk?

- We hebben goed naar elkaar geluisterd, en soms ben je

zo in je element dat je zinnen grammaticaal niet meer

kloppen, maar als er dan werd gezegd van dit kan beter

zo en dan pasten we dat dan ook gelijk aan. En we

hebben feedback ook niet opgevat als kritiek maar als

een verbeterpunt wat de volgende keer dan weer beter

gaat.

● Hoe verliep de samenwerking met de begeleider?



- De samenwerking met mevrouw Reinders verliep goed,

we spraken af wanneer dat nodig was en konden altijd

met onze vragen terecht. We hebben een aantal keer met

haar afgesproken zodat we ons werk konden evalueren,

dit was erg prettig omdat we vaak hierna weer

aanpassingen hadden gemaakt waardoor we

➔ Product

● Ben je tevreden over je eindproduct?

- Ik ben tevreden ja, wel zijn er altijd nog verbeterpunten

en ik vind het jammer dat we bij sommige stukjes niet alle

informatie konden vinden die we wilden. We hebben

allebei erg hard gewerkt en erg ons best gedaan.

● Wat zijn de sterke punten en waarom?

- ik denk dat ons sterke punt is geweest dat we vanaf

moment één al gelijk er alles wilde uithalen wat erin zat,

en we erg ons best hebben gedaan, we hadden soms

wat momenten dat we wat minder er aan deden, maar

daarna gingen we veel beter verder.

● Wat kan beter en waarom?

- ik denk dat we misschien beter op het gevoel hadden

kunnen inspelen wat er bij de vrouwen door hun heen

ging, we hadden ook graag met mensen willen praten

maar veel daarvan waren al overleden. verder hadden we

wat stabieler er aan kunnen werken, nu hadden we soms

dat we er 4x in de week aan zaten en andere keren een

week niet.



Rubric Samenwerking Sasja: Ingevuld door Franka

3 2 1 0 score

Actief luisteren -

luisteren

- samenvatten

Ik luister

aandachtig naar

de inbreng van de

groepsgenoten en

vat op een juiste

manier samen

wat gezegd is

Ik luister vaak

naar de inbreng

van de groeps-

genoten en vat

samen wat

gezegd is

Ik luister soms

naar de inbreng

van de groeps-

genoten en vat

onvoldoende

samen wat

gezegd is

Ik hoor zelden waar de

groep het over heeft en

kan dat niet

samenvatten

3

Omgaan met

kritiek

Ik pas mijn

gedrag of werk

aan als kritiek

terecht is. Ik voel

me niet als

persoon

aangevallen

Ik pas regelmatig

mijn gedrag of

werk aan als

kritiek hierop

terecht is. Ik voel

me zo nu en dan

als persoon

aangevallen

Ik pas mijn

gedrag of werk

soms aan als

kritiek hierop

terecht is. Ik voel

me vaak als

persoon

aangevallen

Ik pas zelden mijn

gedrag of werk aan als

kritiek hierop terecht is.

Ik word boos of

onverschillig

3

Participeren in

groepswerk

- voorzitter

- notulant

- organisator -

o.d.

Ik kan alle rollen

en taken die bij

groepswerk horen

goed uitvoeren

Ik kan een beperkt

aantal rollen en

taken van

groepswerk goed

uitvoeren

Ik kan een

beperkt aantal

rollen en taken

die bij groeps-

werk horen

uitvoeren. Dit lukt

soms wel en

soms niet

Ik kan maar een taak

of rol die bij

groepswerk hoort

uitvoeren. Dit lukt soms

wel en soms niet

2

Afspraken nako-

men

Ik kom alle

gemaakte

afspraken na

Ik kom meestal de

gemaakte

afspraken na

Ik moet vaak aan

afspraken

herinnerd worden

Ik kom mijn afspraken

niet na 2

Voor jezelf opko-

men

Ik durf een

standpunt in te

nemen en het te

verdedigen

Ik durf meestal

een standpunt in

te nemen en het

te verdedigen

Ik heb moeite mijn

standpunt te

verdedigen

Ik neem pas een

standpunt in na

gesprek met mijn

groepsgenoten

3

Teamwork

- werksfeer

- rekening

houden met

elkaar

Ik heb plezier in

het werken met

elkaar en

stimuleer dat er

goed wordt

samengewerkt

Ik heb regelmatig

plezier in het

werken met elkaar

en pas me aan

aan de sfeer in de

groep

Ik heb lang niet

altijd plezier in het

werken met

elkaar en pas me

met moeite aan

aan de sfeer in de

groep

Ik vind werken met

elkaar niet prettig en

kan moeilijk meedoen

in de groep

3

Verantwoordelijk

- heid nemen

- voor de groep -

voor jezelf

Ik voel me zeer

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep en

lever daaraan

mijn bijdrage

Ik voel me vaak

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep. Ik

lever hieraan mijn

bijdrage

Ik voel me pas

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep als

ik daarop word

aangesproken

Ik voel me niet

verantwoordelijk voor

het resultaat van de

groep. Ik reageer

negatief als ik op mijn

verantwoordelijkheid

word aangesproken.

3

Initiatief tonen Ik toon duidelijk

initiatief

Ik toon meestal

initiatief, maar heb

soms wat

aansturing nodig

Ik heb vaak

aansturing nodig

eer ik initiatief

toon

Ik doe alleen maar iets

als een ander het

vraagt 3



Rubric samenwerking Franka: Ingevuld door Sasja

3 2 1 0 score

Actief luisteren -

luisteren

- samenvatten

Ik luister

aandachtig naar

de inbreng van de

groepsgenoten en

vat op een juiste

manier samen

wat gezegd is

Ik luister vaak

naar de inbreng

van de groeps-

genoten en vat

samen wat

gezegd is

Ik luister soms

naar de inbreng

van de groeps-

genoten en vat

onvoldoende

samen wat

gezegd is

Ik hoor zelden waar de

groep het over heeft en

kan dat niet

samenvatten

3

Omgaan met

kritiek

Ik pas mijn

gedrag of werk

aan als kritiek

terecht is. Ik voel

me niet als

persoon

aangevallen

Ik pas regelmatig

mijn gedrag of

werk aan als

kritiek hierop

terecht is. Ik voel

me zo nu en dan

als persoon

aangevallen

Ik pas mijn

gedrag of werk

soms aan als

kritiek hierop

terecht is. Ik voel

me vaak als

persoon

aangevallen

Ik pas zelden mijn

gedrag of werk aan als

kritiek hierop terecht is.

Ik word boos of

onverschillig

3

Participeren in

groepswerk

- voorzitter

- notulant

- organisator -

o.d.

Ik kan alle rollen

en taken die bij

groepswerk horen

goed uitvoeren

Ik kan een beperkt

aantal rollen en

taken van

groepswerk goed

uitvoeren

Ik kan een

beperkt aantal

rollen en taken

die bij groeps-

werk horen

uitvoeren. Dit lukt

soms wel en

soms niet

Ik kan maar een taak

of rol die bij

groepswerk hoort

uitvoeren. Dit lukt soms

wel en soms niet

2

Afspraken nako-

men

Ik kom alle

gemaakte

afspraken na

Ik kom meestal de

gemaakte

afspraken na

Ik moet vaak aan

afspraken

herinnerd worden

Ik kom mijn afspraken

niet na 3

Voor jezelf opko-

men

Ik durf een

standpunt in te

nemen en het te

verdedigen

Ik durf meestal

een standpunt in

te nemen en het

te verdedigen

Ik heb moeite mijn

standpunt te

verdedigen

Ik neem pas een

standpunt in na

gesprek met mijn

groepsgenoten

2

Teamwork

- werksfeer

- rekening

houden met

elkaar

Ik heb plezier in

het werken met

elkaar en

stimuleer dat er

goed wordt

samengewerkt

Ik heb regelmatig

plezier in het

werken met elkaar

en pas me aan

aan de sfeer in de

groep

Ik heb lang niet

altijd plezier in het

werken met

elkaar en pas me

met moeite aan

aan de sfeer in de

groep

Ik vind werken met

elkaar niet prettig en

kan moeilijk meedoen

in de groep

3

Verantwoordelijk

- heid nemen

- voor de groep -

voor jezelf

Ik voel me zeer

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep en

lever daaraan

mijn bijdrage

Ik voel me vaak

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep. Ik

lever hieraan mijn

bijdrage

Ik voel me pas

verantwoordelijk

voor het resultaat

van de groep als

ik daarop word

aangesproken

Ik voel me niet

verantwoordelijk voor

het resultaat van de

groep. Ik reageer

negatief als ik op mijn

verantwoordelijkheid

word aangesproken.

3

Initiatief tonen Ik toon duidelijk

initiatief

Ik toon meestal

initiatief, maar heb

soms wat

aansturing nodig

Ik heb vaak

aansturing nodig

eer ik initiatief

toon

Ik doe alleen maar iets

als een ander het

vraagt 3



Logboek:

Datum Minuten Wat Waar Sasja Franka

02-2017 60 min Bedenk onderwerp/ Start PWS

Haco X X

03-2017 60 min Bedenk PWS begeleider

Haco X X

13-03-2017 120 min Plan van Aanpak Thuis X X

03-2017 20 min Gesprek met begeleider (REI)

School X X

7-4-2017 - Boeken lezen Thuis/ School

X X

31-5-2017 60 min Hoofdvragen / Inhoudsopgave / Logboek

School X X

4-6-2017 180 min Hoofdvragen / Inhoudsopgave / Logboek

Bij Sasja thuis X X

6-6-2017 20 min Verdeling onderwerpen

Thuis X X

7-6-2017 60 min Werken aan hoofdstuk 1

Haco X X

1-7-2017 60 min Werken aan hoofdstuk 1 & 2 / Literatuurlijst

Thuis X

3-7-2017 100 min Werken aan hoofdstuk 1 & 2

School X X



6-7-2017 60 min Hoofdstuk 1 & 2 Thuis X

10-7-2017 60 min Hoofdstuk 2 Thuis X


7-8-2017 90 min Hoofdstuk 2 Thuis X X







22-8-2017 180 min Hoofdstuk 2 &

voorblad

School X X

29-8-2017 30 min Gesprek met

begeleider REI

School X X


1-9-2017 60 min Hoofdstuk 2 School X X



3-9-2017 30 min Aanpassingen Thuis X

5-9-2017 60 min Hoofdstuk 1 School X


11-9-2017 60 min Hoofdstuk 2 &

aanpassingen

School X X



15-9-2017 120 min Spelling

aanpassen

School X

16-9-2017 180 min Hoofdstuk 3,

voorwoord &

inleiding

Thuis X



19-9-2017 60 min Inleiding School X




voorwoord,

Thuis X



inleiding &

conclusie

25-9-2017 30 min aanpassingen School X X


27-9-2017 150 min Hoofdstuk 5 &

nawoord

Thuis X

28-9-2017 120 min Hoofdstuk 5 &

voorkant

Thuis X



aanpassingen &

procesverslag

Thuis X


Hoofdstuk 5 &

procesverslag

Thuis X

30-9-2017 60 min Voorblad, rubric

samenwerking &

inhoudsopgave

Thuis X

30-9-2017 60 min Rubric

samenwerking,

aanpassingen &

conclusie

Thuis X

1-10-2017 270 min Spelling,

formulering &

procesverslag

Thuis X X

5-10-2017 Inleveren

proefversie PWS

X X



6-10-2017 120 min Spelling en

formulering

aanpassen

School/thuis X

6-10-2017 150 min Literatuurlijst School X

9-10-2017 60 min powerpoint &

opdrachten boekje

geschiedenisles

Thuis X

10-10-2017 60 min Geschiedenisles &

opdrachtenboekje

Thuis X

11-10-2017 60 min Aanpassingen &

kahoot

School X X

12-10-2017 Inleveren PWS X X

Totaal: 53 uur 30 minuten

53 uur 0 minuten



Literatuurlijst

➔ Websites:

1. Algra, H. (2017). Het levensverhaal van Hannie Schaft. Opgehaald van

Hannie Schaft: https://hannieschaft.nl/hannie-schaft/

2. Dankers, W. (2012, januari 11). Helena Kuipers-Rietberg. Opgeroepen op juli

2017, van Go2War: http://www.go2war2.nl/artikel/2467/Kuipers-Rietberg-

Helena.htm

3. Garber, M. (2013, juli 15). Night Witches: The Female Fighter Pilots of World

War II. Opgeroepen op augustus 2017, van the atlantic:

https://www.theatlantic.com/technology/archive/2013/07/night-witches-the-

female-fighter-pilots-of-world-war-ii/277779/

4. Gielt Algra. (2009). Wereldoorlog1418/vrouwen aan het front. Opgeroepen op

mei 2017, van wereldoorlog1418: http://www.wereldoorlog1418.nl/vrouwen-

aan-het-front/

5. Historiek. (2009, augustus 18). Eva Braun - De vrouw van Adolf Hitler.

Opgeroepen op augustus 2017, van Historiek: https://historiek.net/eva-braun-

1912-1945/5511/

6. History of Women in the Red Cross. (2007). Opgeroepen op september 2017,

van canadian red cross: http://www.redcross.ca/donate/other-ways-to-

donate/join-the-tiffany-circle/history-of-women-in-the-red-cross

7. Hoe schrijf ik een goed voorwoord? (2017, februari 20). Opgeroepen op

september 2017, van 24editor: https://24editor.com/hoe-schrijf-goed-

voorwoord/

8. Holland, B. (2017, juli 7). Meet the Night Witches, the Daring Female Pilots

Who Bombed Nazis By Night. Opgeroepen op augustus 2017, van History:

http://www.history.com/news/meet-the-night-witches-the-daring-female-pilots-

who-bombed-nazis-by-night

9. Karldelauw. (2016, november 14). Dorothea Binz en haar wrede misdaden in

Ravensbrück. Opgeroepen op juli 2017, van InfoNu.nl: https://kunst-en-

cultuur.infonu.nl/geschiedenis/176404-dorothea-binz-en-haar-wrede-

misdaden-in-ravensbruck.html

10. Karldelauw. (2016, september 19). Irma Grese, het mooie beest van

Auschwitz en haar misdaden. Opgeroepen op juli 2017, van InfoNu.nl:

https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/168627-irma-grese-het-mooie-

beest-van-auschwitz-en-haar-misdaden.html

https://hannieschaft.nl/hannie-schaft/

http://www.go2war2.nl/artikel/2467/Kuipers-Rietberg-Helena.htm

http://www.go2war2.nl/artikel/2467/Kuipers-Rietberg-Helena.htm

https://www.theatlantic.com/technology/archive/2013/07/night-witches-the-female-fighter-pilots-of-world-war-ii/277779/

https://www.theatlantic.com/technology/archive/2013/07/night-witches-the-female-fighter-pilots-of-world-war-ii/277779/

http://www.wereldoorlog1418.nl/vrouwen-aan-het-front/

http://www.wereldoorlog1418.nl/vrouwen-aan-het-front/

https://historiek.net/eva-braun-1912-1945/5511/

https://historiek.net/eva-braun-1912-1945/5511/

http://www.redcross.ca/donate/other-ways-to-donate/join-the-tiffany-circle/history-of-women-in-the-red-cross

http://www.redcross.ca/donate/other-ways-to-donate/join-the-tiffany-circle/history-of-women-in-the-red-cross

https://24editor.com/hoe-schrijf-goed-voorwoord/


http://www.history.com/news/meet-the-night-witches-the-daring-female-pilots-who-bombed-nazis-by-night

http://www.history.com/news/meet-the-night-witches-the-daring-female-pilots-who-bombed-nazis-by-night

https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/176404-dorothea-binz-en-haar-wrede-misdaden-in-ravensbruck.html



https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/168627-irma-grese-het-mooie-beest-van-auschwitz-en-haar-misdaden.html

https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/168627-irma-grese-het-mooie-beest-van-auschwitz-en-haar-misdaden.html



11. Kerckhoff, E. (2016, april 16). Ljoedmila Pavlitsjenko. Opgeroepen op

augustus 2017, van Sieplex: http://sieplex.com/article/ljoedmila-pavlitsjenko

12. Kienhuis, C. (2016, april 25). heldhaftige-vrouwen-in-woii-protest-verzet.

Opgeroepen op april 2017, van isgeschiedenis:

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/heldhaftige-vrouwen-in-woii-protest-

verzet/

13. Koops, E. (2014, maart 21). Gruweldaden van Hitlers beulsvrouwen.

Opgeroepen op juli 2017, van Historiek: http://historiek.net/gruweldaden-van-

hitlers-beulsvrouwen/40902/

14. Lidija Litvjak the “White Lily of Stalingrad”. (2015, juni 6). Opgeroepen op juli

2017, van 2gravestone: https://ww2gravestone.com/lidija-litvjak-white-lily-of-

stalingrad/

15. Liempt, A. v. (2011). Heleen Kuipers-Rietberg. Tante Riek . Opgeroepen op

juli 2017, van Historisch nieuwsblad:

https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/27246/heleen-kuipers-rietberg-

tante-riek-1893-1944.html

16. Lower, W. (2013, oktober 24). Moordende nazi-vrouwen deden niet onder

voor Hitlers mannen . Opgeroepen op augustus 2017, van Knack.be:

http://www.knack.be/nieuws/boeken/moordende-nazi-vrouwen-deden-niet-

onder-voor-hitlers-mannen/article-normal-113022.html

17. Marianne. (2016, mei 26). Vrouwen en de eerste wereldoorlog. Opgeroepen

op augustus 2017, van Atria: https://www.atria.nl/nl/publicatie/vrouwen-eerste-

wereldoorlog

18. Marina Raskova . (2014, okteber 4). Opgeroepen op augustus 2017, van The

female soldier: http://thefemalesoldier.com/blog/marina-raskova

19. Mazzeo, T. (2017, April 20). Irena Sendler. Opgeroepen op Augustus 2017,

van Historiek: http://historiek.net/irena-sendler-redde-2500-joodse-

kinderen/68524/

20. McGill, M. (2016, december 13). Het beruchte concentratiekamp voor

vrouwen dat werd gerund door vrouwen. Opgeroepen op augustus 2017, van

vice: https://www.vice.com/nl/article/kbwpy9/de-vergeten-horror-van-

ravensbrck141

21. Mh1903. (2016, juni 22). De rol van vrouwen in het verzet. Opgeroepen op

augustus 2017, van kunst-en-cultuur.infonu.nl: https://kunst-en-

cultuur.infonu.nl/geschiedenis/171159-de-rol-van-vrouwen-in-het-verzet.html

22. Military History Monthly. (2017, juli 27). The Women’s Auxiliary Air Force

(WAAF) and the Battle of Britain. Opgeroepen op augustus 2017, van Military

histoy: https://www.military-history.org/articles/the-womens-auxiliary-air-force-

waaf.htm

23. Paulsen, D. (2017, februari 20). Hoe schrijf ik een goed voorwoord.

Opgeroepen op september 2017, van 24editer: https://24editor.com/hoe-

schrijf-goed-voorwoord/

24. Pelupessy, J. (2016, Februari 20). Vrouwen in het Sovjet leger in de Tweede

Wereldoorlog. Opgeroepen op juni 2017, van slavische studies:

http://sieplex.com/article/ljoedmila-pavlitsjenko

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/heldhaftige-vrouwen-in-woii-protest-verzet/

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/heldhaftige-vrouwen-in-woii-protest-verzet/

http://historiek.net/gruweldaden-van-hitlers-beulsvrouwen/40902/

http://historiek.net/gruweldaden-van-hitlers-beulsvrouwen/40902/

https://ww2gravestone.com/lidija-litvjak-white-lily-of-stalingrad/

https://ww2gravestone.com/lidija-litvjak-white-lily-of-stalingrad/

https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/27246/heleen-kuipers-rietberg-tante-riek-1893-1944.html

https://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/27246/heleen-kuipers-rietberg-tante-riek-1893-1944.html

http://www.knack.be/nieuws/boeken/moordende-nazi-vrouwen-deden-niet-onder-voor-hitlers-mannen/article-normal-113022.html

http://www.knack.be/nieuws/boeken/moordende-nazi-vrouwen-deden-niet-onder-voor-hitlers-mannen/article-normal-113022.html

https://www.atria.nl/nl/publicatie/vrouwen-eerste-wereldoorlog

https://www.atria.nl/nl/publicatie/vrouwen-eerste-wereldoorlog

http://thefemalesoldier.com/blog/marina-raskova

http://historiek.net/irena-sendler-redde-2500-joodse-kinderen/68524/

http://historiek.net/irena-sendler-redde-2500-joodse-kinderen/68524/

https://www.vice.com/nl/article/kbwpy9/de-vergeten-horror-van-ravensbrck141

https://www.vice.com/nl/article/kbwpy9/de-vergeten-horror-van-ravensbrck141

https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/171159-de-rol-van-vrouwen-in-het-verzet.html

https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/171159-de-rol-van-vrouwen-in-het-verzet.html

https://www.military-history.org/articles/the-womens-auxiliary-air-force-waaf.htm

https://www.military-history.org/articles/the-womens-auxiliary-air-force-waaf.htm





https://slavischestudies.wordpress.com/2016/02/20/vrouwen-in-het-sovjet-

leger-in-de-tweede-wereldoorlog/

25. Sanchez, G. H. (2016, maart 17). 28 Badass Historic Pictures Of Women

During WWII . Opgeroepen op september 2017, van Buzzfeed:

https://www.buzzfeed.com/gabrielsanchez/badass-historic-pictures-of-women-

during-wwii?utm_term=.rn4gng5nk#.bmeBOBwOn

26. Shute, J. (2015, Augustus 30). Woman at war. Opgeroepen op juni 2017, van

Telegraaf: http://s.telegraph.co.uk/graphics/projects/women-at-war/

27. The Red Cross and World War Two. (2015, mei 25). Opgeroepen op

augustus 2017, van Historylearningsite:

http://www.historylearningsite.co.uk/world-war-two/the-red-cross-and-world-

war-two/

28. Wikipedia. (2005, september 1). Feiten over vrouwen bij Defensie.

Opgeroepen op september 2017, van Wikipedia:

https://nl.wikisource.org/w/index.php?title=Feiten_over_vrouwen_bij_Defensie

&action=history

29. Wikipedia. (2004, mei 3). Amazonen. Opgeroepen op Juni 2017, van

wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Overleg:Amazonen

30. Wikipedia. (2006, januari 24). Battle of Brávellir. Opgeroepen op juni 2017,

van Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Talk:Battle_of_Br%C3%A1vellir

31. Wikipedia. (2008, april). Hannie Schaft . Opgeroepen op mei 2017, van

Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Hannie_Schaft

32. Wikipedia. (2011, mei 30). Ravensbrück. Opgeroepen op augustus 2017, van

Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Ravensbr%C3%BCck

33. Wikipedia. (2012, juli 19). Zoja Kosmodemjanskaja. Opgeroepen op

september 2017, van Wikipedia:

https://en.wikipedia.org/wiki/Zoya_Kosmodemyanskaya

34. Wikipedia. (2013, september 28). Marina Raskova. Opgeroepen op augustus

2017, van Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Marina_Raskova

35. Wikipedia. (2013, augustus 8). Women's Auxiliary Air Force. Opgeroepen op

september 2017, van Wikipedia:

https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Women%27s_Auxiliary_Air_Force&

action=history

36. wikipedia. (2016, mei 11). Dienstplicht. Opgeroepen op september 2017, van

Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Dienstplicht

37. Wikipedia. (2016, november 19). Ilse Koch. Opgeroepen op juli 2017, van

Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Ilse_Koch

38. Zeeman, R. (2014, september 23). Hitlers vrouwelijke beulen. Opgeroepen op

augustus 2017, van digibron:

https://www.digibron.nl/search/detail/903868d2cc280c350122ab09b02b6b07/

hitlers-vrouwelijke-beulen/

https://slavischestudies.wordpress.com/2016/02/20/vrouwen-in-het-sovjet-leger-in-de-tweede-wereldoorlog/

https://slavischestudies.wordpress.com/2016/02/20/vrouwen-in-het-sovjet-leger-in-de-tweede-wereldoorlog/

https://www.buzzfeed.com/gabrielsanchez/badass-historic-pictures-of-women-during-wwii?utm_term=.rn4gng5nk#.bmeBOBwOn

https://www.buzzfeed.com/gabrielsanchez/badass-historic-pictures-of-women-during-wwii?utm_term=.rn4gng5nk#.bmeBOBwOn

http://s.telegraph.co.uk/graphics/projects/women-at-war/

http://www.historylearningsite.co.uk/world-war-two/the-red-cross-and-world-war-two/

http://www.historylearningsite.co.uk/world-war-two/the-red-cross-and-world-war-two/

https://nl.wikisource.org/w/index.php?title=Feiten_over_vrouwen_bij_Defensie&action=history

https://nl.wikisource.org/w/index.php?title=Feiten_over_vrouwen_bij_Defensie&action=history

https://nl.wikipedia.org/wiki/Overleg:Amazonen

https://en.wikipedia.org/wiki/Talk:Battle_of_Br%C3%A1vellir

https://nl.wikipedia.org/wiki/Hannie_Schaft

https://nl.wikipedia.org/wiki/Ravensbr%C3%BCck

https://en.wikipedia.org/wiki/Zoya_Kosmodemyanskaya

https://en.wikipedia.org/wiki/Marina_Raskova

https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Women%27s_Auxiliary_Air_Force&action=history

https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Women%27s_Auxiliary_Air_Force&action=history

https://nl.wikipedia.org/wiki/Dienstplicht

https://en.wikipedia.org/wiki/Ilse_Koch

https://www.digibron.nl/search/detail/903868d2cc280c350122ab09b02b6b07/hitlers-vrouwelijke-beulen/

https://www.digibron.nl/search/detail/903868d2cc280c350122ab09b02b6b07/hitlers-vrouwelijke-beulen/



➔ Boeken:

◆ 101 vrouwen en de oorlog, Els Kloek

◆ De oorlog kent geen vrouwengezicht, Svetlana Alexijevitjs

◆ Elk schot een treffer: de 10 dodelijkste sluipschutters van de WO II,

Adrian GIlbert, Tom c. McKenny, Dan Mills, Roger Moorhouse, Tim

Newark, Martin Pegler, Charles W. Sasser, Mark Spicer, Leroy

Thompson, John B. Tonkin

◆ Neugarten, R. (2016). Elk schot een treffer: de 10 dodelijkste

sluipschutters van WO II. In m. historici, Elk schot een treffer: de 10

dodelijkste sluipschutters van WO II. Karakter.

◆ Polak, L. (2014, mei). vrouwen als front soldaten. pienter, p. 61.

➔ Films:

◆ The Courageous Heart of Irena Sendler



Het plan van aanpak:

1. Onderwerp, aanleiding en onderzoeksrichting

● Wij hebben het onderwerp Vrouwen in de Tweede Wereldoorlog gekozen.

● Wij zijn bij dit onderwerp gekomen omdat we meer willen weten over de

vrouwelijke kant in de Tweede Wereldoorlog want vaak praten ze alleen maar

over de mannelijke kant.

● De onderzoeksrichting is dat we meer willen te weten komen over hoe

vrouwen leefden in WO II en of vrouwen een grote rol hebben gespeeld

tijdens WO II.

● Tegenwoordig krijgen vrouwen steeds meer recht en meer macht maar WO II

wordt eigenlijk bijna alleen maar gezien vanuit het mannelijk aspect. Dus via

deze kijk op de Tweede Wereldoorlog wordt het ook gezien via het

vrouwelijke aspect.

2. Hoofd- & deelvragen

● De hoofdvraag; Wat was de rol van de vrouwen in de tweede wereldoorlog?

● De volgende deelvragen die wij mogelijk gaan onderzoeken:

■ vrouwen die hebben meegeholpen in de WO II

■ vrouwen die ondergedoken zaten

■ bekende vrouwen uit de WO II

■ NAZI vrouwen

■ vrouwelijke concentratiekampen

■ vrouwen in het verzet

■ welke rol vrouwen spelen in de herdenking van de WO II

3. Werkwijze & Methode

● Onze onderzoeksmethode/werkwijze is een literatuuronderzoek, wij gaan

gebruik maken van boeken.

4. Planning & taakverdeling

● Week 15 - 19 beginnen met de boeken lezen voor het PWS.

● Wij maken tijdens het werken aan het van pws pas een taakverdeling. Wij

zullen niet zo zeer een vaste planning maken wanneer we er aan gaan

werken, maar we spreken af dat we de proef versie 1 oktober inleveren.

5. Eindproduct

● Ons eindproduct wordt een werkstuk & eventueel een geschiedenisles waarin

er meer verteld wordt over het aandeel van de vrouwen in de oorlog.



6. Informatiebronnen

● Boeken/kranten artikelen

■ De oorlog kent geen vrouwengezicht door Svetlana Alexijevitjs

(boek)

■ Het achterhuis door Anne Frank (boek)

■ Girlpower in de tweede wereldoorlog door Annabel Junge (boek)

■ Hitlers furiën door Wendy Lower (boek)

■ 101 vrouwen en de oorlog, Els Kloek

https://www.vantilt.nl/boeken/101-vrouwen-en-de-oorlog/

● Websites

■ http://historianet.nl/oorlog/tweede-wereldoorlog/vrouwen-als-

beul-in-woii

■ http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/moffenmeiden-foute-

relaties-de-tweede-wereldoorlog/

■ http://www.historien.nl/vrouwen-in-oorlogstijd/

■ (serie ‘vrouwen in oorlogstijd) http://www.npo.nl/vrouwen-in-

oorlogstijd/POMS_S_MAX_112187

■ https://www.atria.nl/search/

https://www.vantilt.nl/boeken/101-vrouwen-en-de-oorlog/

http://historianet.nl/oorlog/tweede-wereldoorlog/vrouwen-als-beul-in-woii

http://historianet.nl/oorlog/tweede-wereldoorlog/vrouwen-als-beul-in-woii

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/moffenmeiden-foute-relaties-de-tweede-wereldoorlog/

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/moffenmeiden-foute-relaties-de-tweede-wereldoorlog/

http://www.historien.nl/vrouwen-in-oorlogstijd/

http://www.npo.nl/vrouwen-in-oorlogstijd/POMS_S_MAX_112187

http://www.npo.nl/vrouwen-in-oorlogstijd/POMS_S_MAX_112187

https://www.atria.nl/search/

De rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog hebben vanaf 2013 op het Fioretti college Lisse gezeten...

Documents

Transcript of De rol van vrouwen in de Tweede Wereldoorlog hebben vanaf 2013 op het Fioretti college Lisse gezeten...