De Mexicaanse staat versus het machtsblok van de ......Vandaag ben ik dan ook trots dat ik dit...

De Mexicaanse staat versus het machtsblok van de drugkartels.

De drugoorlog geëvalueerd

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen

door (01101090) Elise Van Overloop

Academiejaar 2016-2017

Promotor : Commissaris : Decorte Tom Lauwereys Heleen

I

Woord vooraf

Deze scriptie is tot stand gekomen binnen het kader van de opleiding Criminologische

Wetenschappen met als doel het behalen van het diploma Master of Science in de

Criminologische Wetenschappen. Graag had ik de ruimte genomen enkele personen in

het bijzonder te bedanken voor hun onmiskenbare hulp en steun. Vooreerst gaat er een

dankwoord uit naar mijn promotor, Professor Doctor T. Decorte, voor de begeleiding

gedurende het hele proces. Verder bedank ik graag mijn familie en vrienden voor hun

niet aflatende steun. Het is een jaar geweest dat lang geduurd heeft en toch snel voorbij

is gegaan, een jaar waarin tijd me dikwijls voorbij stak, doch opnieuw werd ingehaald.

Vandaag ben ik dan ook trots dat ik dit hoofdstuk kan afsluiten om en een nieuw

avontuur aan te gaan. Bedankt aan alle professoren die hun kennis deelden, bedankt

Universiteit Gent. Ik draag mijn eindwerk op aan mijn peter, François Van Overloop.

Elise Van Overloop, 16 augustus 2017

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Inhoudsopgave

II

Inhoudsopgave Woord vooraf ........................................................................................................................ I

Inhoudsopgave ..................................................................................................................... II

Inleiding ................................................................................................................................. 1

Hoofdstuk 1: Een overzicht van de druggerelateerde criminaliteit in Mexico ............... 61 Inleiding............................................................................................................................62 Criminaliteitscijfers...........................................................................................................6

2.1 Geweldplegingenmoord..................................................................................................72.1.1 Cijfersentrends........................................................................................................................72.1.2 Geografischespreidingvangeweld........................................................................................102.1.3 Geweldgerichttegendeoverheidenjournalisten................................................................12

2.2 Schietincidentenendeillegalewapenhandel................................................................122.2.1 Watzeggendecijfers?............................................................................................................13

2.3 Drugproductieentrafiek................................................................................................152.3.1 Mexicoalsproductieland.......................................................................................................152.3.2 Mexicoalstransitland.............................................................................................................162.3.3 Socio-economischefactoren..................................................................................................17

3 Corruptie........................................................................................................................183.1 Watiscorruptie?............................................................................................................183.2 Watzeggendecijfers?....................................................................................................193.3 Waaromisheteenprobleem?.......................................................................................21

4 Dedrugkartels................................................................................................................224.1 Hetsocialeconstructvandeterm‘drugkartel’..............................................................224.2 Deinvloedrijkstekartels.................................................................................................244.3 Modusoperandi..............................................................................................................29

5 Besluit............................................................................................................................30

Hoofdstuk 2: De reactie van de Mexicaanse overheid op de aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit ............................................................................................... 32

1 Inleiding..........................................................................................................................321.1 Hetbegrip‘georganiseerdecriminaliteit’.......................................................................33

1.1.1 Problemenmetdedefinitie....................................................................................................331.1.2 Internationalewetgeving........................................................................................................351.1.3 Nationalewetgeving...............................................................................................................37

2 Historischoverzichtvanhetpolitiekeeneconomischelandschap...................................372.1 Deopkomstvandedrugkartels......................................................................................372.2 DegeorganiseerdecriminaliteitinhettijdperkvandePRI(1929-2000)........................382.3 DeimpactvanglobalisatieendeveranderendemachtspositievandePRI...................40

3 HetMexicaansebeleidinzakegeorganiseerdecriminaliteit............................................413.1 MijlpalenindegeschiedenisvanhetMexicaanseanti-drugbeleid................................413.2 DeregeringCalderónendegemilitariseerdeWaronDrugs(2006-2012).....................43

3.2.1 Overzichtvanvoornaamstebeleidsbeslissingeninzakeveiligheidsbeleid.............................43

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Inhoudsopgave

III

3.3 DeregeringPeñaNietoendeterugkeervandePRI(2012-2018)..................................493.3.1 Overzichtvandebelangrijkstebeleidsbeslissingeninzakeveiligheidsbeleid.........................50

4 DerolvandeVerenigdeStatenbelichtinhetMexicoverhaal:eengedeeldeverantwoordelijkheid?..........................................................................................................56

4.1 Het(Beyond)Mérida-initiatief........................................................................................564.2 DeVerenigdeStaten:deelvandeoplossingofdeelvanhetprobleem?.......................60

4.2.1 Hetprincipevanvraagenaanbod..........................................................................................604.2.2 HettweedeamendementvandeAmerikaansegrondwetendeillegalewapenhandel........614.2.3 Witwaspraktijken....................................................................................................................62

5 Besluit............................................................................................................................63

Hoofdstuk 3: De impact van een veranderend anti-drugbeleid op de georganiseerde criminaliteit en de Mexicaanse samenleving .................................................................... 66

1 Inleiding..........................................................................................................................661.1 Hetbegrip‘statefailure’.................................................................................................67

2 De(neven)effectenvanhetMexicaanseanti-drugbeleid................................................692.1 Kartelfragmentatieendeopkomstvandecartelitos.....................................................692.2 Hetheftineigenhanden:deopkomstvandeautodefensas.........................................732.3 Aanhoudendeschendingenvandemensenrechten......................................................742.4 Impactopdesocio-economischesituatie......................................................................76

3 Hetbeleidendegevolgentoegepastophetbegrip‘statefailure’...................................793.1 ArgumentendiepleitenvoorhetfalenvandeMexicaansestaat..................................793.2 ArgumentendiepleitentegenhetfalenvandeMexicaansestaat................................82

4 Besluit............................................................................................................................84

Algemeen besluit ................................................................................................................. 86

Bibliografie .......................................................................................................................... 91

BIJLAGE 1 .......................................................................................................................... 94

BIJLAGE 2 .......................................................................................................................... 96

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Inleiding

1

Inleiding

“Drug trafficking has become the main source of revenue for organized crime, as well as to

terrorists and insurgents: in other words, drug-related illegality has become a threat to

nations in so many theatres around the world. Recent developments in West Africa, the

Sahel, and parts of Central America show the very real dangers of narco trafficking to

security, even the sovereignty of states” (UNODC, 2010). Met deze vaststelling uit het

World Drug Report 2010 van de Verenigde Naties is de trend van deze scriptie meteen

gezet. Dit korte citaat geeft de omvang en de gevaren van de illegale drugindustrie in een

notendop weer. In Mexico is een belangrijke rol in deze lucratieve handel weggelegd voor

de drugkartels. Ze representeren samen de grootste en machtigste groep van de aanwezige

georganiseerde criminaliteit in het land. De drughandel wordt in stand gehouden door een

grote vraagzijde, die goed is voor zo’n kwart biljoen individuen. Op jaarbasis genereren

deze criminele groeperingen een omzet van maar liefst 18 tot 39 biljoen dollar. Anders

gesteld: moest deze handel een land zijn, dan zou het bij de eerste 25% van de rijkste

economieën kunnen gerekend worden (Wainwright, 2016). De aanzet tot het schrijven van dit eindwerk werd gegeven bij het maken van een werkstuk

rond drugkartels voor het vak ‘Bijzondere vraagstukken: georganiseerde criminaliteit’.

Deze criminele groepen hebben zich in verschillende landen een weg gebaand in zowel het

sociale, politieke als economische leven. Vanwege de beperkte omvang van het werkstuk

bleef ik nog met enkele onbeantwoorde vragen achter. Een van deze vragen was

bijvoorbeeld: ‘Hoe kan het dat een staat in zulke mate onder invloed kan komen te staan

van de georganiseerde criminaliteit?’. Teneinde een beter inzicht in de situatie te

verkrijgen, was de keuze voor deze thematiek een uitgemaakte zaak. Mexico is sinds midden jaren 2000 niet weg te denken uit de internationale media. Het land

wordt geregeld in één adem genoemd met de drughandel en het daarmee samengaande

geweld in het land. Niet verwonderlijk, gezien Mexico al geruime tijd in de greep is van

excessief geweld afkomstig van de georganiseerde criminaliteit. De niet aflatende strijd

tussen rivaliserende kartels en de overheid en de kartels hebben sinds 2006 tot op heden het

leven aan zo’n 80,000 individuen gekost. Hierbij zijn niet enkel kartelleden betrokken

partij, ook soldaten, burgemeesters, politiemensen, journalisten en gewone burgers zijn hier


2

het slachtoffer van. Het is onder deze omstandigheden dat de doorgedreven militarisering

van de Mexicaanse War on Drugs kan gekaderd worden. Het was president Felipe Calderón

(2006-2012) dat de kartels rechtstreeks de oorlog heeft verklaard door het steeds uitdijende

probleem manu militari aan te pakken. Tot op de dag van vandaag wordt er nog fel

gesteund op deze strategie om de problemen in het land terug te dringen. Men kende

successen waarbij vele kopstukken, sleutelfiguren en leden van de drugkartels afgelopen

jaren werden ingerekend met als belangrijkste verwezenlijking de arrestatie van ‘El Chapo’,

de voormalig leider van het machtige Sinaloakartel. Niettegenstaande deze ‘overwinningen’

ziet men een geringe vermindering van het geweld. Zo overtrof Mexico in 2017 voor het

eerst na 20 jaar de moordcijfers op maandbasis met meer dan 2000 moorden in de maand

mei (Van Ginneken, 2017). Door de aanhoudende aanwezigheid van deze nietsontziende

criminele groepen en de gevolgen die deze met zich meebrengen, werpt de vraag zich op of

Mexico al dan niet afstevent op het falen van de staat. Met de toelichting van de

probleemstelling waaruit dit werkstuk vertrekt, is het duidelijk dat Mexico vandaag nog

steeds gebukt gaat onder de gevolgen van de aanwezigheid van de kartels.

Het doel van dit kwalitatieve literatuuronderzoek is het genereren van kennis die aanzet kan

geven tot een kritische reflectie en een bescheiden bijdrage te leveren aan de bestaande

literatuur. Dit is gerealiseerd door een evaluatie door te voeren van de problematiek rond de

drughandel, het anti-drugbeleid van de Mexicaanse overheid en de gevolgen ervan op de

kartels en de samenleving. Hierbij is er voornamelijk gefocust op het beleid van president

Calderón (2006-2012) en dat van president Nieto (2012-2018). Op basis van deze

probleemstelling en bijhorende doelstelling heeft de volgende centrale onderzoeksvraag

zich gevormd:

‘Biedt de Mexicaanse staat een efficiënt antwoord op de aanwezigheid van drugkartels en

het escalerende geweld met de gemilitariseerde War on Drugs?’

De centrale vragen en bijhorende deelvragen zijn in deze evaluatiegerichte studie

voornamelijk beschrijvend, verklarend en evaluerend van aard. Deze komen aan bod in de

verschillende hoofdstukken die gradueel opbouwen naar het beantwoorden van de

hoofdvraag en hiermee tegemoet komen aan de doelstelling. Om deze vragen te


3

beantwoorden maak ik voornamelijk gebruik van wetenschappelijke artikels, boeken,

tijdschriften en monografieën.

Naast de probleemstelling en de doelstelling, krijgt ook de theoretische relevantie van deze

scriptie een plaats in dit inleidende gedeelte. Doorheen dit werkstuk is er aandacht voor de

kernbegrippen waarrond de probleemstelling is opgebouwd. Het gaat over het sociale

construct van de term ‘drugkartel’, de term ‘georganiseerde criminaliteit’ en het begrip

‘state failure’. Deze drie centrale termen staan onlosmakelijk in verbinding met elkaar. Zo

kan de aanwezigheid van drugkartels, die een niche zijn van de overkoepelende term

‘georganiseerde criminaliteit’, bijdragen tot het falen van een staat. Maar ook omgekeerd,

een falende of gefaalde staat biedt het perfecte klimaat voor georganiseerde criminaliteit

om in deze regio’s te vertoeven. Dit falen hangt echter af van hoe een staat omgaat met de

aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit. Deze begrippen zijn vaak onderwerp van

onderzoek, wat betekent dat het gecompliceerde thema’s zijn waarover heel wat te zeggen

valt. Vanwege de gelimiteerde omvang van deze scriptie, beperk ik me bij de uitdieping

van deze begrippen. Het is vooral de bedoeling bij de uitwerking van de termen een

relevant denkkader mee te geven waarin omvattende beschrijvingen en vergelijkingen terug

te vinden zijn. Deze centrale begrippen worden telkens verduidelijkt in het hoofdstuk

waarbij ze een sleutelrol spelen. Naast de uitdieping van deze begrippen zijn er enkele

criminologisch relevante theorieën, zoals de bindingstheorie van Hirschi, de twee modellen

van Lupsha over de georganiseerde criminaliteit en het verplaatsingseffect toegepast op de

situatie in Mexico doorheen het werkstuk.

Naast de uiteenzetting van dit theoretisch kader, wens ik tevens de criminologische

relevantie van dit werkstuk te onderstrepen. Criminaliteit is in alle samenlevingen aanwezig

en dat zal het ook altijd blijven. Het is de kunst van het beleid om dit tot een minimum te

beperken en de nationale veiligheid te verzekeren. Wanneer echter criminaliteit beter

georganiseerd blijkt te zijn dan de staat en diens instellingen, is er een probleem. Deze case

van Mexico en de drugkartels is een schoolvoorbeeld van dergelijke dynamiek. Het land

werd in het verleden al meerdere malen beschreven als een falende staat omwille van deze

problematiek. Deze vaststelling toont aan dat er coherentie is tussen een goed gefundeerd

beleid, de sterkte van het staatsbestel en de mate van aanwezigheid van criminaliteit. De


4

evaluatie van de problemen (gerelateerd aan de georganiseerde criminaliteit) en hoe de

overheid hierop inspeelt kadert binnen de opleiding Criminologie. De kijk en de kritische

reflectie op het in verval geraken en eventuele falen van een staat door de aanwezigheid

van criminaliteit biedt bovendien een interessant perspectief op de problematiek.

Afsluitend geef ik een overzicht van wat er inhoudelijk mag verwacht worden door de

hoofdlijnen van deze scriptie uiteen te zetten.

Deze scriptie start met een beeldvormend hoofdstuk waarbij de aandacht uit gaat naar de

voornaamste problematieken gerelateerd aan de aanwezigheid van de drugkartels. Dit

onderdeel verschaft inzicht in de verscheidende criminaliteitsproblematieken waar Mexico

mee af te rekenen krijgt. Dit inleidende hoofdstuk is uitgewerkt door een uiteenzetting te

bieden van een aantal voorname criminele fenomenen die een invloed op de Mexicaanse

staat en samenleving uitoefenen. Dit onderdeel stelt de lezer in staat om met de nodige

kennis van het probleem over te gaan naar het tweede gedeelte van de scriptie.

Het tweede grote blok van dit eindwerk is gewijd aan de aanwezigheid van de

georganiseerde criminaliteit en de daaraan gerelateerde strubbelingen. Vooraleer deze

evaluatie door te voeren, belicht ik de politiek en economische context waarin de kartels

zich hebben ontwikkeld. Deze historische duiding biedt de lezer de mogelijkheid het

probleem te kaderen. Hierbij worden volgende deelvragen beantwoordt:

I. Hoe zijn drugkartels ontstaan?

II. Onder welke politiek, socio-economische omstandigheden zijn deze criminele

groeperingen kunnen uitgroeien tot de machtige organisaties die ze vandaag

zijn?

Naast dit historisch overzicht gaat dit hoofdstuk verder in op het gevoerde beleid met

volgende deelvragen:

I. Zijn er in het verleden reeds anti-druginspanningen geleverd?

II. Hoe zag het anti-drugbeleid van president Calderón eruit?

III. Hoe pakt president Nieto de problemen aan?


5

IV. Wat is de rol van de VS in heel het Mexico verhaal?

In het derde en laatste hoofdstuk leg ik me toe op de synthese van voorgaande onderdelen.

Hierbij wordt de efficiëntie van de beleidsbeslissingen geëvalueerd aan de hand van de

gevolgen die ze teweeg gebracht hebben. In dit onderdeel is het begrip ‘state failure’

uitgediept en toets ik aan de hand van deze beschrijving of Mexico al dan niet dweept met

het gegeven van ‘state failure’.

De scriptie sluit af met een algemeen besluit waarin zowel de deelvragen als uiteindelijk de

centrale onderzoeksvraag worden beantwoord.

Tot slot wens ik te benadrukken dat ik met deze scriptie een bijdrage tracht te leveren aan

de bestaande literatuur rond dit onderwerp. Het is belangrijk dat de lezer zich er van bewust

is dat dit eindwerk nog meer in detail zou kunnen treden, maar deze detaillering het

literatuuronderzoek te ver zou leiden. Wat wel gesteld kan worden is dat de onderdelen en

informatie in deze masterproef zorgvuldig werden uitgewerkt in functie van de

beantwoording van de deelvragen en daarmee de mogelijkheid bieden de centrale

hoofdvraag van dit eindwerk te beantwoorden.

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Hoofdstuk1

6

Hoofdstuk 1: Een overzicht van de druggerelateerde

criminaliteit in Mexico

1 Inleiding

In dit inleidende hoofdstuk leg ik me toe op de beeldvorming rond de huidige situatie in

Mexico. Door een overzicht te bieden van de voornaamste criminele fenomenen tracht ik de

problematiek rond de aanwezigheid van de drugkartels bloot te leggen. Na het lezen van dit

onderdeel moet het de lezer duidelijk zijn waarom de toestand er vandaag nog steeds als

problematisch ervaren kan worden.

Dit hoofdstuk gaat van start met de uiteenzetting van de criminaliteitscijfers van

geweldpleging en moord. Hierbij geef ik duiding over de tendensen die terug te vinden zijn

in de statistieken. De informatie die hiervoor gebruikt wordt, komt voornamelijk uit de

jaarrapporten van het Mexico Justice Project, een initiatief ondersteund door de universiteit

van San Diego. Verder zijn er twee onderdelen waarin de problematiek rond de illegale

wapenhandel en de drugproductie en trafiek aan bod komen. Naast de criminaliteitscijfers,

sta ik in dit hoofdstuk stil bij de aanwezigheid van corruptie in het land. Ook hier wordt

cijfermateriaal gebruikt om aan te tonen dat Mexico op vlak van corruptie geen

ongeschreven blad blijkt te zijn. Het laatste onderdeel van dit hoofdstuk legt de focus op de

bron van de zonet opgesomde problemen, namelijk de drugkartels. Dit beeldvormende

hoofdstuk wordt afgesloten met een besluit waarin de belangrijkste aandachtspunten

nogmaals onderstreept zijn.

2 Criminaliteitscijfers

Vooraleer van start te gaan met dit onderdeel, is het belangrijk te wijzen op het feit dat de

cijfers van de criminele fenomenen die aan bod komen, niet de accuraatheid in zich dragen

om van een perfecte weergave van de werkelijkheid te kunnen spreken. Enkele voorname

redenen hiervoor zijn onder andere de wijze waarop men data verzamelt en verwerkt,

onderrapportage en andere onregelmatigheden (Heinle, Ferreira, & Shirk, 2015). De


7

informatie die we uit cijfermateriaal kunnen halen is eerder een benadering van de realiteit,

dan een perfecte weergave ervan. Doch, voor het schrijven van dit onderdeel is er beroep

gedaan op verslagen en instanties die een zekere mate van betrouwbaarheid genieten en

wetenschappelijke affiniteit in zich dragen.

2.1 Geweldpleging en moord

Mexico kende het afgelopen decennia een forse stijging van druggerelateerd geweld

waarbij het land in 2011 een driest dieptepunt bereikte. Te rekenen van de periode 2006 tot

op heden zien we een totaal van zo’n 65,000 tot 80,000 moorden die gelinkt kunnen

worden aan de georganiseerde criminaliteit. Om deze cijfers meer kracht bij te zetten: in de

eerste wereldoorlog verloren naar schatting 53,000 Amerikanen het leven en in de oorlog

die Amerika voerde in Vietnam waren dit er 58,000 (Heinle, Ferreira, & Shirk, 2016).

2.1.1 Cijfers en trends

Moordstatistieken worden beïnvloed door vele vormen van geweld, dit is in Mexico niet

anders. Naast druggerelateerde moorden, komen geweld gepleegd door

politiemedewerkers, het leger, persoonlijke vendetta’s, etc. ook in deze statistieken terecht.

Echter, het INEGI – National Institute of Statistics and Geography – en het SNSP –

Sistema Nacional de Seguridad Pública1 – stellen dat georganiseerde criminaliteit de

verantwoordelijkheid draagt voor minstens 25% van het totaal van alle moorden. De

kranten Reforma en Milenio hebben het zelfs over een cijfer dat de 40% overstijgt. Deze

conclusies maken de instituties op basis van de manier waarop personen om het leven

gebracht werden. Karakteristieken die hieraan toegeschreven worden, zijn het gebruik van

zware (semi)automatische wapens, martelingen, executies, onthoofdingen en de

aanwezigheid van expliciete boodschappen (Heinle et al., 2016).

In volgende paragrafen worden de moordcijfers van Mexico naast een aantal andere landen

geplaatst zodoende deze in perspectief te kunnen benaderen.

1DeSNSPiseeninstellingdiedecoördinatietussendepubliekeveiligheidsinstellingen,zoalspolitieophetniveauvandestaatenhetfederaalniveau,regelt.DezeissamenmetdeVeiligheidsraadverantwoordelijkvoor het uitwerken van het beleid op nationaal niveau. SNSP houdt zich voornamelijk bezig met hetverzamelenvangegevensgerelateerdaancriminaliteit.


8

Figuur 1 weerspiegelt de positie van Mexico ten opzichte van andere Latijns-Amerikaanse

landen, de Verenigde Staten en Canada. Deze statistiek toont ons dat Mexico niet als

uitschieter dient beschouwd te worden tussen andere Zuid-Amerikaanse landen. Het zijn

vooral landen zoals Honduras en Venezuela die te kampen hebben met problematisch hoge

moordcijfers. Doch, deze vergelijking mag niet gebruikt worden om de situatie te

minimaliseren. Waar Mexico tussen andere Latijns-Amerikaanse landen geen hoge toppen

weet te scheren, zien we dat in vergelijking met de Verenigde Staten en Canada de

moordgraad er aanzienlijk hoger ligt.

Daarnaast kan er opgemerkt worden dat ondanks de vaststelling dat Mexico’s moordcijfers

tot de middenmoot behoren tussen de andere Zuid-Amerikaanse landen, er toch een

problematische trend zichtbaar is in de statistieken. Zo zien we in figuur 2 dat de

moordgraad gedurende geruime tijd een positieve tendens kende waarbij de cijfers vanaf

1992 tot 2006 ieder jaar een daling lieten optekenen. Niettegenstaande deze vaststelling,

zien we sinds het aantreden van Calderón (2006) een einde komen aan deze trend. Zo

constateren we dat de moordgraad tussen de periode 2007 en 2011 van 8.1 naar 24 moorden

per 100,000 inwoners is gestegen. Concreet betekende dit een stijging van 8,867 naar


9

27,199 personen die om het leven gebracht werden. Dus, ook al behoren Mexico’s

moordstatistieken niet tot de hoogste van Zuid-Amerika, het land stond in deze periode wel

bovenaan de lijst van sterkste stijgers wat betreft geweld en moorden in deze regio (Heinle

et al., 2016).

Volgens informatie die INEGI vrijgaf, zien we na de piek in 2011 de cijfers gestaag dalen,

vooral in de periode 2012 tot en met 2014. Ondanks deze daling moet er opgemerkt worden

dat de cijfers van geweldplegingen en moord in deze periode nog steeds hoger lagen dan

voor de militarisering van de drugoorlog (Magaloni & Razu, 2016). Deze gegevens van het

INEGI liggen in dezelfde lijn met vaststellingen die het International Narcotics Control

Strategy Report 2015 van het Bureau of International Narcotics and Law Affairs maakte.

Dit laatst vernoemde rapport duidt naast de vermindering aan moorden, ook op een stijging

van kidnappings en verdwijningen gedurende deze periode (INCSR, 2015).

Recente statistieken van de SNSP en INEGI tonen aan dat er sinds 2015 terug sprake is van

een opmars van de cijfers. Als we het globale beeld van moorden bekijken in figuur 2,

merken we tussen 2014 en 2015 een toename van o.4 % en in het jaar 2015 - 2016 zelfs een

stijging van 3.8%. Ook al lijkt deze toename niet veel of verwaarloosbaar, niets is

minderwaar. Mexico kent namelijk een inwonersaantal van een kleine 130 miljoen mensen.


10

Hiermee staan ze op de derde plaats in de ranking van meest bevolkte gebieden in Amerika

na de VS en Brazilië. Een kleine verandering van de statistieken betekent dus een enorm

verschil in het aantal werkelijk gepleegde moorden (Heinle et al., 2017).

2.1.2 Geografische spreiding van geweld

Een belangrijke opmerking die dient gemaakt te worden is dat het geweld in Mexico niet

gelijk verspreid is en zich bijgevolg beperkt tot bepaalde delen van het land. De grensstaten

met de Verenigde Staten, de Stille Oceaan gebieden en Centraal Mexico zijn regio’s die

vaak getroffen worden door het geweld2. Gebieden die niets kunnen betekenen in de

productie of handel van de kartels blijven over het algemeen ongemoeid en ondervinden

bijgevolg minder invloed van het geweld. Figuur 3 is een visuele weergave van de

conflicten tussen de kartels en waar deze het hevigst zijn. Hierbij valt op dat gebieden waar

de criminele groepen het machtigst zijn, vaak het strijdtoneel vormen om de controle over

grondgebied. Naast de vaststelling dat geweld slechts heel regionaal is, kan er opgemerkt

worden dat het geweld in Mexico zich tevens laat kenmerken door een zekere mate van

mobilisatie. De veranderlijke karakter van geweld is vooral het gevolg van de tegenstand

die de kartels ondervinden vanuit de overheid. Zo merken we op dat gebieden waar het

leger massaal wordt ingezet als repressie tegen de kartels, vaak een tijdelijke terugval in

geweldpleging en criminaliteit kennen. Niettegenstaande deze positieve invloed,

verplaatsen kartels zich naar andere regio’s waar het geweld dan weer toeneemt (cf. het

verplaatsingseffect). Figuur 4 toont deze mobilisatie aan door de weergave van de

vergelijking van moordcijfers per staat tussen 2015 en 2016. Hierbij valt het inderdaad op

dat geweld sterk veranderlijk is per gebied. Zo kan er afgeleid worden dat de staten Colima

en Vecaruz een zeer sterke toename in de moordcijfers hebben doorgemaakt op één jaar

tijd. Een andere toch wel opvallende vaststelling is de terugval van deze cijfers in de staat

Chihuahua. Deze staat was immers lang één van de gewelddadigste gebieden van Mexico.

Verder lieten de staten Jalisco, Baja California en Sinaloa dan weer een stijging optekenen.

Deze laats vernoemde behouden over het algemeen een redelijk stabiele trend, gezien het

belangrijke gebieden zijn voor de drugsmokkel (Heinle et al., 2017). Tot slot kan er

gewezen worden op het feit dat het vooral de conflicten tussen de kartels in combinatie met 2Bijlage2isdekaartvanMexicoenkaneenconcreterbeeldvanliggingvandezeregio’sgeven.


11

de druk vanuit de overheid zijn die de onvoorspelbare dynamiek beïnvloeden en vorm

geven aan het grillige karakter van de spreiding van het geweld.


12

2.1.3 Geweld gericht tegen de overheid en journalisten

Sinds het uiteenvallen van de autoritaire macht van de PRI en het opkomende

democratiseringsproces, stelt zich een veranderende relatie tussen de overheid en de kartels

die wordt gekenmerkt door meer geweld (Sullivan & Elkus, 2009).

Burgemeesters of kandidaat burgemeesters die weigeren hun medewerking te verlenen

worden vaak uitgeschakeld door de drugkartels. Zo werden er van 2005 tot 2016 zo’n 147

burgemeesters en 8 kandidaat burgemeesters om het leven gebracht (Heinle et al., 2017).

De macht hebben over deze ambtenaren biedt kartels de mogelijkheid de toekomst van hun

lucratieve handel te verzekeren in de staten waar ze actief zijn. Met deze daden

ondermijnen de kartels de wetgeving en de gehele democratisering van Mexico (Hazen,

2011).

Naast politici en andere overheidsmedewerkers zijn journalisten vaak gekozen doelwitten

van de georganiseerde criminaliteit. In 2016 stond het land nog op de zevende plaats van de

lijst van meest dodelijke plaatsen voor reporters. Mexico’s Attorney General Office3 heeft

het over zo’n 124 journalisten die tussen het jaar 2000 en juli 2016 om het leven gebracht

werden (Human Rights Watch, 2017). De journalisten werkten voornamelijk rond het

geweld afkomstig van de georganiseerde criminaliteit, de corruptie in het land, de kartels en

diverse politieke onderwerpen (Heinle et al., 2017). De constante dreiging van de kartels

doet velen terugdeinzen om over deze onderwerpen te rapporteren. Het gevolg hiervan is

dat steeds meer Mexicaanse media aan zelfcensuur gaan doen om zichzelf te beschermen.

Ondanks enkele inspanningen vanuit de overheid blijft het frappant dat de overgrote

meerderheid, zo’n 90%, van geweldplegingen op journalisten onbestraft blijven

(Human Rights Watch, 2017).

2.2 Schietincidenten en de illegale wapenhandel

Een ander stokpaardje van de druggerelateerde problemen in Mexico is de toegenomen

illegale wapenhandel en het wapenarsenaal van de kartels. Erg verwonderlijk hoeft deze

vaststelling niet te zijn, gezien de zonet besproken cijfers van geweldplegingen en moord.

3 Deze instantie is verantwoordelijk voor het onderzoek en de vervolging van federale misdrijven.


13

De aanwezigheid en het gebruik van wapens dragen bij tot de instandhouding van de

onveiligheid in het land en ondermijnen het gezag van de staat.

Wapens die het frequentst in omloop zijn bij de georganiseerde criminaliteit zijn de grote

kalibergeweren zoals de AR-15 en AK-47, dit laatste wapentype is beter bekend onder de

naam Kalasjnikov. Deze oorlogswapens representeren minstens de helft van de artillerie die

in Mexico in beslag wordt genomen (D. Shirk & Wallman, 2015). Verder zijn semi-

automatische wapens, pistolen, revolvers en handgranaten vaak onderschepte objecten.

De afgelopen jaren is er een trend merkbaar waarin de kartels zich steeds beter uitrusten en

een meer gesofisticeerd wapenimperium ontwikkelen waarbij gepantserde wagens,

helikopters, vliegtuigen, schepen, landmijnen, enzovoort ingezet worden in de strijd om

grondgebied en tegen het overheidsleger (Vargas & González, 2015). Verder kan er

opgemerkt worden dat deze criminele groepen naast geavanceerde wapens en de nieuwste

technologieën zoals drones, ook over personen beschikken die militair getraind zijn om

deze wapens te hanteren. Het gaat voornamelijk om voormalig Mexicaanse soldaten of

mariniers die de overstap naar de georganiseerde criminaliteit maakten vanwege de lage

verloning door de overheid (Longmire & Longmire, 2008). Een schoolvoorbeeld hiervan is

het kartel Los Zetas, dit kartel bestaat voornamelijk uit gedeserteerde militairen en

politiemedewerkers.

2.2.1 Wat zeggen de cijfers?

Het bezit van een wapen is een grondrecht van iedere Mexicaanse inwoner. Echter, de

regelgeving om een wapen te mogen bezitten is zeer streng in Mexico. Zo dienen er

verschillende stappen en procedures doorlopen te worden vooraleer men de goedkeuring

krijgt een wapen aan te schaffen. Deze vaststelling doet vermoeden dat slechts een

minderheid van de bevolking in het bezit is van een wapen, maar niets is minder waar. Naar

schatting gaat het om zo een 15.5 miljoen Mexicanen die eigenaar zijn van één of meerdere

wapens (de populatie bedraagt ongeveer 130 miljoen inwoners). Niettegenstaande deze

vaststelling, is er slecht een kleine 14% van dit aantal legaal aangevraagd of aangegeven

(Vargas & González, 2015).


14

Wat de wapensmokkel betreft, stellen we vast dat de vuurwapens die in Mexico gebruikt en

inbeslaggenomen worden voor de overgrote meerderheid afkomstig zijn van de VS. In een

werk van Vargas en González (2015) zien we dat het om zo een 84% tot 87% van de

inbeslaggenomen wapens gaat. Als we de data van het Bureau of Alcohol, Tobacco,

Firearms and Explosives (ATF) erop na houden, kan er opgemerkt worden dat de

meerderheid van deze wapens in 2009, zo’n 70%, op een legale manier verkregen zijn in

wapenwinkels in de Verenigde Staten. De overige wapens konden niet geïdentificeerd

worden of kwamen uit andere landen dan de VS (Vargas & González, 2015). Een veel

toegepaste techniek om de artillerie de grens over te krijgen, is deze te ontleden in

verschillende aparte onderdelen. De onderdelen op zich zijn niet illegaal in Mexico en

vormen dus geen probleem bij de douanecontrole (Engel, 2016). De Mexicaanse regering

heeft sinds 2007 tot op heden ongeveer 84,000 wapens in beslag genomen die op deze

manier het land werden binnengesmokkeld. Naast de grootte van de grensovergang, zo’n

3200 km, vergemakkelijkt het vrijhandelsovereenkomst North American Free Trade

Agreement (NAFTA) tussen Mexico, Canada en de Verenigde Staten deze smokkel, als

onbedoeld neveneffect weliswaar. Sinds dit pact is er een stijging merkbaar van het verloop

van wapens tussen deze landen4. Niet enkel Mexico kende een stijging, ook in Canada steeg

de illegale wapenhandel door dit verdrag. Met de stijging aan illegale wapens is ook de

criminaliteit gerelateerd aan vuurwapens en schietincidenten in Mexico gestegen (Sides,

Vanderleeuw, & Joseph, 2015).Zo zien we dat het aantal schietincidenten sinds de vroege

jaren 2000 grotere proporties aannemen. De Mexicaanse overheid registreerde dat er in

2004 zo’n 58% van alle moorden die dat jaar werden gepleegd, door toedoen waren van

vuurwapens. De schietincidenten piekten in 2011 met een stijging 20% tegenover 2004.

Deze cijfers bevestigen de vaststelling van het voorgaande onderdeel waarin we zagen dat

Mexico in 2011 ongekende hoogtes aannam in de moordstatistieken. Het jaar nadien daalde

dit cijfer terug naar 68%, ook deze tendens zien we gereflecteerd in de moordcijfers

(Vargas & González, 2015). Meer recente gegevens van het Mexicaanse Public Security

National System tonen aan dat er in het eerste half jaar van 2016 zo een 5,586 moorden

gepleegd werden die gelinkt kunnen worden aan het gebruik van geweren. Dit aantal neemt

4 Deze vrijhandelsovereenkomst heeft de importtarieven tussen de VS, Canada en Mexico verlaagt en zelfs gedeeltelijk afgeschaft.


15

een kleine 60% in van het moordtotaal van de eerste zes maanden in 2016 (Gunpolicy.org,

2016). Er is verbetering merkbaar in de cijfers, maar de aantallen blijven verontrustend

hoog.

De cijfergegevens die zonet werden aangehaald, hebben slechts betrekking op de in beslag

genomen wapens en incidenten waar de overheid weet van heeft. Concrete cijfers die een

representatief beeld schetsen van de werkelijkheid zijn er echter niet. De omvang van deze

handel blijft een vraagteken voor zowel het beleid als onderzoekers. Het is ook om deze

reden dat de regering moeilijkheden ondervindt een efficiënt beleid uit te werken dat een

antwoord kan bieden op deze problematiek.

2.3 Drugproductie en trafiek

Mexico is een vooraanstaande speler op de internationale drugmarkt. Roesmiddelen zoals

marihuana en methamfitamine zijn zelfs belangrijke illegale exportproducten geworden.

Volgens het INCSR (U.S State Department’s International Narcotics Control Strategy

Report) rapport van 2016 dat werd vrijgegeven door het Bureau of International Narcorics

and Law enforcement Affairs, is Mexico één van de grootste producenten naast Peru,

Colombia en Bolivia van heroïne, marihuana en metamfetamine. In tegenstelling tot

vroeger merken we op dat de kartels zich niet meer in één product specialiseren, maar zich

nu toeleggen op een grotere variëteit. Naast het produceren van drugs laten de Mexicaanse

kartels zich in met het versluizen van roesmiddelen afkomstig vanuit andere Latijns-

Amerikaanse landen naar de VS. De Verenigde Staten zijn immers de grootste afnemers

van de door Mexicaanse kartels geproduceerde en getransporteerde middelen (INCSR,

2015). De drugkartels maken hiervoor gebruik van tunnels, speciaal uitgeruste wagens,

vliegtuigen, boten, etc. om de producten de grens met de VS over te smokkelen (Seelke &

Finklea, 2010).

2.3.1 Mexico als productieland

Mexico wordt gezien als de grootste producent en transporteur van marihuana. De

productie van het gewas is vooral sterk aanwezig in de staat Sinaloa. Vanwege de lange

kustlijn in het westen en de moeilijkere bereikbare plaatsen is Sinaloa uitgegroeid tot een


16

belangrijke geografische speler wat betreft de cultivatie van marihuana, maar ook van

opiumplantages (Beittel, 2015). Het is ook in deze staat dat het machtige Sinaloakartel

regeert. Echter, de decriminalisering van marihuana in verschillende staten van de VS en

Canada heeft ervoor gezorgd dat de kartels er een grote concurrent bij hebben. De kwaliteit

van marihuana geteeld in de VS en Canada is immers beter dan die van Mexico. Teneinde

te kunnen blijven concurreren zijn de kartels volop bezig met de verbetering van de

kwaliteit van hun marihuana. De productie van het gewas kende hierdoor een kleine

terugval, maar blijft over het algemeen stabiel. De hoeveelheid onderschepte marihuana aan

de grensovergang tussen Mexico en de Verenigde Staten bevestigt deze vaststelling,

marihuana blijft de meest in beslag genomen drug aan de grensovergang (DEA, 2016).

Naast marihuana zijn er ook heel wat opiumplantages terug te vinden in Mexico. Het land

is één van de koplopers in de productie ervan en bijgevolg ook bij het verwerkte product,

heroïne. Afgelopen jaren zijn er steeds meer opiumplantages bijgekomen waar

voornamelijk black-tar en bruine heroïne worden geteeld. In 2015 schatte de DEA – Drug

Enforcement Administration - de opiumgewassen op zo een 28,000 hectare. Deze

oppervlakte is bijna een viervoud van het aantal gewassen dat werden waargenomen in

2013. Ook hier is de grootste afzetmarkt de Verenigde Staten, waarbij de DEA vaststelde

dat ongeveer 80% van de heroïne in de VS afkomstig is van diens zuiderburen (DEA,

2016). Naast de productie van heroïne wordt het sap van de papaverplaten verwerkt in

nieuwe synthetische drugs zoals fentanyl en methamfetamine. Door de terugval van de

vraagzijde van marihuana, kende de kartels kleinere winstmarges op de verkoop ervan

(Heinle et al., 2017). De toegenomen vraag naar synthetische drugs heeft ervoor gezorgd

dat de kartels steeds meer de focus hebben gelegd op de productie van deze synthetische

drugs. De zogenaamde meth labs, waar methamfetamine geproduceerd wordt, verschenen

over heel het land en blijven zich uitbreiden. Ook voor deze producten zijn de Verenigde

Staten de grootste afnemers en bijgevolg de grootste afzetmarkt (Morton, 2012).

2.3.2 Mexico als transitland

Naast een belangrijk productieland is Mexico een veel gebruikt transitland. De voornaamste

reden is de grote grensovergang tussen de VS en Mexico van meer dan 3200 km. Daarnaast


17

heeft de cartel crackdown5 van de Colombiaanse kartels door Amerika in de jaren 1980

ervoor gezorgd dat de Mexicaanse kartels meer macht hebben gekregen over het

drugtransport en de gehele drughandel (Bailey, 2010). Mexico is vandaag het belangrijkste

transitland voor drugs afkomstig uit andere Latijns-Amerikaanse landen die de VS

bereiken. Het gaat voornamelijk om de smokkel in cocaïne, die vaak in gebieden rond de

Andes wordt geteeld. De drugs bereiken Mexico via het land, de zee en de lucht.

Vervolgens worden ze via de Mexicaans-Amerikaanse grens overgesmokkeld. Volgens het

World Drug Report van UNODC is Mexico als transitland verantwoordelijk voor ongeveer

70% tot 90% van de cocaïne die de VS binnenkomt (DEA, 2016). Deze internationale

interactie tussen verschillende landen illustreert het transnationale karakter van de gehele

drughandel.

2.3.3 Socio-economische factoren

De economische situatie van Mexico werd lang gekenmerkt door een devaluatie van de

nationale munt, de ineenstorting van olie-industrie en een economische stagnatie. Onder

deze omstandigheden zijn Mexicaanse inwoners massaal op zoek gegaan naar nieuwe

bronnen van inkomsten om deze verliezen te compenseren. Naast deze reactie gerelateerd

aan de economische situatie, stelt het Mexico Justice Project Report 2017 dat heel wat

Mexicanen tot op heden niet beschikken over een vlotte toegang tot educatie, sociale

vangnetten en de jobmarkt. De kloof tussen arm en rijk is nog steeds zeer groot en lijkt

enkel te groeien. Zo stelt het rapport van OECD – The Organisation for Economic Co-

operation and Development – van 2017, dat rijkste Mexicanen ongeveer 14 keer meer

bezitten dan de minder fortuinlijke inwoners. Een doorsnee gezin verdient zo’n 12,806

dollar per jaar, wat ver onder het gemiddelde, dat 29,016 dollar bedraagt, van de landen die

het OECD opnam ligt (OECD, 2017). Zowel economische als sociale factoren dragen er

dus toe bij dat criminaliteit als een laatste vangnet wordt gezien om inkomsten te genereren.

Een aanzienlijk deel van de Mexicaanse burgers zijn dan ook betrokken bij de cultivatie en

handel van drugs (Heinle et al., 2017).

5Wordtbeschreveninhetonderdeel‘deopkomstvandrugkartels’inhoofdstuk2.


18

3 Corruptie

“Corruption is a complex social, political and economic phenomenon that affects all

countries. Corruption undermines democratic institutions, slows economic development

and contributes to governmental instability. Corruption attacks the foundation of

democratic institutions by distorting electoral processes, perverting the rule of law and

creating bureaucratic quagmires whose only reason for existing is the soliciting of

bribes.”(United Nations, 2016). Als we dit citaat erop nahouden, zien we dat corruptie een

belangrijke invloed uitoefent op het goed functioneren van de sociaal, politiek en

economische situatie van een staat en diens apparaten. Daarom wordt er in volgende

onderverdelingen nagegaan hoe Mexico op vlak van corruptie ervoor staat. Hierbij licht ik

kort toe wat er onder corruptie kan verstaan worden, de plaats die Mexico inneemt in de

internationale corruptie index van Transparency International en waarom de aanwezigheid

van corruptie als problematisch bevonden kan worden.

3.1 Wat is corruptie?

Transparency International beschrijft de term als volgt: “the abuse of entrusted power for

private gain” (Transparency International, 2016). Vrij vertaald betekent dit dat men aan

machtsmisbruik van een toevertrouwd vermogen doet om zo persoonlijk gewin te bekomen.

Een iets bredere benadering van corruptie vinden we in de definitie volgens professor

emeritus Petrus van Duyne. Die spreekt over corruptie als een vervuiling in het

beslissingsproces, waarbij een beslisser instemt af te wijken van het criterium dat zijn of

haar besluitvorming zou moeten bepalen. Dit gebeurt in ruil voor een beloning of in de

verwachting van een beloning. Het is deze motivatie, de beloning, die zijn of haar

beslissing moet beïnvloeden. Belangrijk hierbij te vermelden is dat deze ruildienst geen

deel kan uitmaken van de rechtvaardiging van de beslissing (Van Duyne, 1996).

De definities die in de literatuur aan corruptie gegeven worden, zijn veelal in

overeenstemming te brengen met elkaar zonder veel noemenswaardige verschillen.

Ondanks deze homogeniteit is het belangrijk erop te wijzen dat corruptie vele

verschijningsvormen kan aannemen. In volgende paragraaf bespreek ik de twee meest


19

voorkomende vormen van corruptie die gerelateerd kunnen worden aan de drugtrafiek in

Mexico.

Een eerste wijze die sterk aanwezig is bij de kartels is omkoping. Autoriteiten hanteren een

selectieve toepassing van de strafwet in ruil voor een deel van de opbrengst van het illegale

milieu. Het kan de vorm aannemen van geschenken, betalingen, beloningen of andere

voordelen die aanzetten tot illegale of onethische handelingen. Dit mechanisme waarbij

staatsmedewerkers kartelleden beschermen, maakt het de overheid nog moeilijker om

drugkartels effectief te bestrijden en uit te schakelen (Finckenauer, 2005). Het spreekwoord

‘plato o plomo’ vat de manier van werken samen: de kartels dwingen de lokale autoriteiten

ertoe mee te werken in ruil voor geld (zilver), als ze dit niet doen krijgen ze de kogel (lood).

Velen maken dan ook de keuze voor het geld (Magaloni & Razu, 2016). Een tweede vaak

voorkomende vorm van corruptie is het witwassen van misdaadgeld. De winsten die kartels

uit hun illegale handel putten, herinvesteren ze vaak in de reguliere, legale economie

(Transparency International, 2016). Door dit te doen kunnen kartels hun handel low profile

houden en maken ze zelfs nog meer winst die ze achteraf opnieuw in hun lucratieve

misdaadpraktijken kunnen herinvesteren. Op deze manier is het moeilijker voor de overheid

de oorsprong van het geld te achterhalen (Finckenauer, 2005).

3.2 Wat zeggen de cijfers?

Met een score van 30 op 100 staat Mexico op plaats 123 van de 176 landen die werden

opgenomen in de Corruption Perception Index (CPI) van Transparency International. Deze

score is een terugval tegenover voorgaande jaren. Zo kende Mexico sinds de inauguratie

van Nieto, in 2012, tot en met 2015 een zekere stabiliteit waarbij de cijfers varieerden

tussen de 34 en de 35 op 100. De interpretatie van deze cijfers dient als volgt te gebeuren:

‘100’ staat in deze index voor volledig corruptie vrije samenlevingen (weliswaar een

utopie) en ‘0’ staat bijgevolg voor staten die tot op het bod doordrongen zijn van corruptie.

De lager geplaatste landen, zoals Mexico, worden geplaagd door onbetrouwbare en slecht

functionerende openbare instellingen zoals die van justitie of het politiewezen. Vaak is er in

deze landen weldegelijk een wettelijke regeling die corruptie bestraft, maar deze worden

omzeild of simpelweg genegeerd (Transparency International, 2016).


20

Om de cijfers van Mexico in perspectief te bekijken: België behaalde in 2016 een score van

77 waarmee het op de 15e plaats op de ranking terecht kwam, de Verenigde Staten komen

op plaats 18 terecht met een score van 74 en Colombia scoorde 37 op plaats 90. Noord-

Korea, Zuid-Soedan en Somalië scoren het slechts in deze ranking en bengelen achteraan

de lijst. Deze laatst vernoemde landen scoren tussen de 10 en de 12, wat betekent dat ze af

te rekenen hebben met een zware corruptiegraad. Denemarken, Nieuw Zeeland en Finland

staan op de eerste 3 plaatsen en behalen scores 89 en 90 op 100 met relatief stabiele cijfers

over de afgelopen jaren (Transparency International, 2016). Figuur 5 is een visuele

weergave van de landen die werden opgenomen in de index van Transparency

International. De donker gekleurde gebieden, waaronder ook Mexico, zijn regio’s die te

maken hebben met hoge corruptiecijfers.


21

3.3 Waarom is het een probleem?

Landen die te maken hebben met een hoge graad van corruptie worden veelal geteisterd

door politieke instabiliteit. Dit instabiel klimaat heeft dan weer tot gevolg dat er meer

geweld en criminaliteit aanwezig is in deze landen (Felbab-Brown, 2013). Dit gezegd

zijnde kunnen we ervanuit gaan dat de aanwezigheid van corruptie de vicieuze cirkel van

omkoping, geweld en illegale handel binnen Mexico in stand houdt.

Corruptie is een oud zeer dat al decennia lang aanwezig is in de Mexicaanse samenleving.

Hierbij merken we dat de aanwezigheid van corruptie zowel een grote economische als

sociale kost met zich meebrengt. Zo houdt het de economische groei tegen en heeft het een

invloed op het jaarlijkse staatsinkomen van Mexico. Daarnaast heeft corruptie ertoe

bijgedragen dat het vertrouwen van de bevolking in het gerecht en de politie ver zoek is

geraakt. Zo wordt er naar schatting slechts 1 van de 10 misdrijven aangegeven aan de

autoriteiten. Om het compleet te maken, van de aangegeven misdrijven wordt er vervolgens

slechts 1 op 100 effectief vervolgd. Deze straffeloosheid draagt bij tot meer criminaliteit en

een daling van het imago naar de bevolking toe. Vooral het wantrouwen in de lokale

politiediensten is groot onder de inwoners.Dit is niet verwonderlijk, wetende dat corruptie

zich voornamelijk op het staatsniveau en het lokale niveau afspeelt. Naast de lokale

autoriteiten worden ook de federale instellingen zoals het leger en de federale politie

gelinkt aan de samenwerking en de bescherming van de illegale drughandel (Felbab-

Brown, 2013).

De arrestatie van de kingpin Joaquín “El Chapo” Guzmán (2016) wordt door de regering als

voorbeeldzaak gebruikt om het vertrouwen terug te winnen. Hiermee wil de overheid een

duidelijk beeld naar buiten brengen dat de Mexicaanse autoriteiten wel degelijk in staat zijn

de strijd aan te gaan tegen de kartels (Felbab-Brown, 2013). Doch rijst de vraag hierbij of

deze arrestatie het gevolg is van een goede coördinatie tussen de verschillende diensten of

is het eerder een gevolg van de strijd die het leger voert tegen de kartels.


22

4 De drugkartels

De aanwezigheid van de kartels wordt door vele auteurs aangeduid als de voornaamste

oorzaak van de huidige problematieken die Mexico kent. Het is vooral in de stedelijke

gebieden dat deze criminele groepen een bedreiging vormen voor de veiligheid (Werb et

al., 2011). Vanwege hun grote aandeel in de problemen wordt er naast de

criminaliteitsfenomenen in dit laatste onderdeel aandacht besteed aan deze criminele

groepen.

Hoe de drugkartels hun plaats in deze maatschappij hebben weten te verzekeren, is een niet

onbelangrijke vraag die dient beantwoord te worden. Dit is een proces geweest dat zich

midden in het sociaal, politiek en economische klimaat van afgelopen eeuw heeft

ontwikkeld, waardoor het me gepaster lijkt dit in de context van het beleid te belichten6.

In eerstvolgende paragrafen volgt een overzicht van wat er juist kan verstaan worden onder

het sociale construct van de term ‘drugkartel’, welke kartels het machtigst zijn en de modus

operandi die ze hanteren.

4.1 Het sociale construct van de term ‘drugkartel’

De benamingen die aan de georganiseerde groepen die zich inlaten met het produceren en

transporteren van illegale middelen worden gegeven variëren vaak. Zo kan het gaan over

kartels, ‘narco-traffickers’, ‘Drug Trafficking Organisation’ (DTO) of over een

‘Transnational Organisation’ (TCO) (Gallaher, 2016). Deze termen dekken dezelfde lading

en worden daarom ook dikwijls door elkaar gebruikt. Doorheen de scriptie maak ik enkel

gebruik van de term (drug)kartel, dit om een zekere consistentie te behouden.

Drugkartels zijn criminele groeperingen die onder de koepelterm van georganiseerde

criminaliteit kunnen gerekend worden. De benaming werd aan deze groep toegeëigend

omdat deze op dezelfde manier tewerk gaan als reguliere bedrijven of organisaties waar

men ook over kartelvormingen spreekt (Heinle et al., 2016).

6Ditwordtbelichtinhettweedehoofdstukvandezescriptie.


23

In een rapport van Beittel (2015) voor Congressional Research Service worden kartels

beschreven als een globale handel met allerhande verbindingen binnen een netwerk die

ervoor zorgen dat de illegale handel verzekerd blijft. Ze maken gebruik van geweld en

corruptie om hun doelen te bereiken. Deze ‘plato o plomo’ strategie zorgt ervoor dat de

overheid kan omgekocht worden, hun illegale handel vlotter verloopt en ze zich kunnen

onttrekken aan de wetgeving. De belangrijkste doelstelling is het product op een zo

efficiënt mogelijke manier, in verschillende landen, op de markt te brengen en de winst te

maximaliseren (Beittel, 2015).

Olson, Shirk en Seele (2010) geven de volgende omschrijving aan kartels: “Mexico’s

organized crime groups are international criminal enterprises that are driven by profit

motives and market forces, and are not limited by borders and concerns about national

sovereignty. They operate in the United States, Central America, and the Andes. There is

even growing evidence they have a global presence. Additionally, they are exceptionally

nimble in circumventing governmental and law enforcement efforts, and they adapt quickly

to changing political and economic realities. They are pragmatic and willing to forge new

alliances with once rival trafficking organizations when the balance of power shifts

amongst them.” (Bailey, 2010).

Volgens Fijnaut (1990) kunnen deze criminele allianties beschouwd worden als machtige

zakelijke verenigingen die als doel hebben winst te genereren uit het verhandelen van

illegale drugs. Hierbij maken ze gebruik van geweld, intimidatie, corruptie, etc. om hun

doelen te bereiken (Fijnaut, 1990).

Zowel de omschrijving van Finckenauer (2005), Fijnaut (1990) en die van Olson, Shirk en

Seele (2010) dragen dezelfde boodschap in zich: kartels zijn actief op de illegale drugmarkt

en hun hoofddoel is winst te maken. Een citaat van Longmire (2011) vat deze vaststelling

samen: “Mexican DTO’s do not wish to remove the Mexican Government and replace it

with one of their own. They are not religious zealots wishing to convert the Mexican people

or the rest of the world. They simply want to maximize their profits and keep government

and law enforcement out of their business” (Flanigan, 2012).


24

4.2 De invloedrijkste kartels

Toen de regering Calderón in 2006 aan de macht kwam, waren er vier dominante

drugkartels aanwezig op het Mexicaanse grondgebied: het Tijuana kartel / Arellano Felix

Organisatie (AFO), het Sinaloakartel, het Juárez kartel / Vicente Carillo Fuentes

Organisatie (CFO) en het Gulfkartel (Heinle et al., 2016). Nu, vandaag 11 jaar later, is er

geen sprake meer van deze opdeling van vier dominante groepen. Het Mexicaanse

kartellandschap wordt naast de grote groeperingen nu vooral gekenmerkt door vele kleine

actieve organisaties. De Amerikaanse DEA identificeerde volgende nieuwe drugkartels als

belangrijkste spelers op de markt: het Sinaloakartel, Los Zetas, het Tijuana kartel, het

Juárez kartel, de Beltrán Leyva Organisatie, het Gulfkartel en het Cartel Jalisco-New

Generation (CJNC). Andere bronnen suggereren dat deze groepen op hun beurt nog eens

opgesplitst zijn in meerdere kleinere divisies. Het is belangrijk te vermelden dat deze

opsplitsingen niet altijd blijven voortbestaan onder de noemer ‘kartel’. Zo zien we ook

gangs of lokale maffia groepen zich ontwikkelen na de afscheiding (DEA, 2016). Bijlage 1

illustreert deze trend van fragmentatie aan de hand van een schematisch overzicht waarin

de belangrijkste groepen weergegeven worden. Het is vooral in de periode van 2008 tot

2011 dat er vele verschuivingen hebben plaatsgevonden. Aan de hand van deze weergave

kunnen we concluderen dat zowel grote als kleine organisaties het moeilijker hebben hun

territorium te beschermen door de opkomst van de vele nieuwe rivalen met dezelfde

territoriumdrang.

Het Sinaloakartel

Het Sinaloakartel is dé nachtmerrie van de Mexicaanse overheid door hun standvastig

karakter en uitgebreide territorium. Het kartel heeft in Mexico de macht in minstens vijf

staten: Baja California, Sonora en ‘de gouden driehoek’ bestaande uit Sinaloa, Durango en

Chihuahua. Daarnaast zijn ze ook buiten de grenzen van Mexico en de Verenigde Staten

actief. Deze organisatie is een schoolvoorbeeld van de internationalisering van de

georganiseerde criminaliteit met een afzetmarkt van ongeveer 50 landen wereldwijd. Naast

vliegtuigen en containerschepen, maakt deze groepering gebruik van de meest

geavanceerde technieken zoals onderzeeërs en tunnelnetwerken om drugs over de grens

met de Verenigde Staten te transporteren (Beittel, 2015).


25

In februari 2014 arresteerde de overheid Joaquín “El Chapo” Guzmán, de leider van het

kartel. Sinds de val van de machtigste drugbaron van Mexico kent het kartel een

turbulentere periode, wat voor meer geweld zorgt in de noordelijke regio van Mexico. Een

voorbeeld hiervan is de recente confrontatie in juli 2017 tussen de politiediensten en het

kartel, waarbij 19 dodelijke slachtoffers vielen en verschillende politieagenten gewond

raakten (Van Ginneken, 2017).

Het Tijuana kartel / Arellano Felix Organisatie (AFO)

De Arellano Felix Organisatie is voornamelijk actief in Tijuana, waar de smokkelroute

tussen Baja California en het Zuiden van Californië in Amerika is gesitueerd. In 2008

splitste dit kartel in twee delen waardoor er een hevige onderlinge strijd losbarstte en de

staat Tijuana dat jaar af te rekenen kreeg met zeer hoge moordcijfers. In de loop der jaren

zijn deze cijfers, mede door het inrekenen van kopstukken van het kartel, gedaald (Beittel,

2015). Vandaag kunnen we de vraag stellen of het eens zo machtige kartel nog steeds de

macht in handen heeft in Tijuana of net zoals vele anderen onder het gezag is komen te

staan van het nieuwe machtige Cartel Jalisco-New Generation (CNJG) en het Sinaloakartel

zoals figuur 7 doet vermoeden.

Het Juárez kartel / Carrillo Fuentes Organisatie

Deze criminele groepering heeft haar basis in Juárez (in de staat Chihuahua) aan de grens

tussen Mexico en Texas. De rivaliteit met voormalig bondgenoot, het Sinaloakartel, heeft er

toe bijgedragen dat Juárez in het verleden tot de meest gewelddadige stad ter wereld kon

gerekend worden. Deze zogenaamde ‘turf war’ tussen beide kartels zorgde voor ongeziene

hoogtes in de moordcijfers tussen 2008 en 2011 met op een hoogtepunt zelfs 10 doden per

dag in deze regio. In 2014 rekende de Mexicaanse overheid toenmalig leider van het kartel,

Vincente Carrillo Fuentes, in (Beittel, 2015). Net zoals andere grote groepen heeft ook deze

organisatie aan grondgebied moeten inbinden voor het Sinaloakartel zoals weergegeven op

figuren 6 en 7.


26

Het Gulfkartel

Het Gulfkartel is vooral actief in Tamaulipas. Waar vroeger het Sinaloakartel hun grootste

vijand was, is nu de afgesplitste divisie ‘Los Zetas’ een doorn in het oog. Het conflict

tussen de voormalige bondgenoten wordt vaak beschreven als het meest gewelddadige in de

geschiedenis van de drugtrafiek organisaties. Het kartel houdt zich naast de trafiek van

drugs ook bezig met andere criminele activiteiten zoals kidnappings. Sommige bronnen

wijzen op het feit dat dit kartel zo gefragmenteerd is, dat alle kleine onderdelen een groter

probleem vormen dan de grote organisatie waarvan ze zijn afgescheiden (Beittel, 2015).

Deze fragmentatie wordt weergegeven in bijlage 1. Als we figuren 6 en 7 erop na houden,

zien we dat ook het territorium van dit kartels verplaatst is, doch dezelfde omvang blijft

behouden.

Los Zetas

Los Zetas is een afsplitsing van het zonet besproken Gulfkartel en wordt als het

gewelddadigste kartel bestempeld. Deze groep is voornamelijk actief in Juárez en enkele

staten in het Middellandse Zee gebied. Los Zetas vervulde de functie als private

veiligheidsdivisie van het Gulfkartel. Deze groepering bestaat voornamelijk uit voormalige

soldaten, politieofficieren en mariniers die deserteerden naar de georganiseerde

criminaliteit. Hun hoofddoel is in tegenstelling tot de andere groepen niet het produceren of

transporteren van drugs, maar het gebruik van geweld. Kidnappings, mensenhandel,

diefstallen, afpersingen zijn criminele activiteiten waarmee deze groep zich inlaat. Dit

betekent ook dat ze een grotere bedreiging vormen voor de directe omgeving, de

samenleving. Om hun macht te tonen maken ze gebruik van gewelddadige

intimidatietechnieken. Een voorbeeld hiervan zijn boodschappen of hun naam die ze

achterlaten op gemutileerde lichamen in woonwijken. Daarnaast maken ze gebruik van de

sociale media om intimiderende boodschappen over te brengen naar de overheid en

burgers.

Ook dit kartel bleef niet gespaard van de kingpin-strategie7 en verloor in de War on Drugs

verschillende leidersfiguren (Beittel, 2015). Als we de figuren 6 en 7 erop nahouden

7Eenstrategiewaarbijdefocusophetinrekenenvanleidersfigurenvandekartelsligt.


27

merken we op dat dit kartel sinds 2010 heel wat van haar territorium heeft moeten afstaan

aan het CJNG.

De Beltrán Leyva Organisatie (BLO)

Voor 2008 was deze criminele organisatie een onderdeel van Sinaloakartel. De aanleiding

van de afsplitsing was het verraad van hun leider, Alfredo Beltrán Leyva, door El Capo, de

leider van het Sinaloakartel. Hij werd opgepakt en vermoord door de veiligheidsdiensten.

Hector Beltrán Leyva’s nam deze plaats in tot hij in 2014 werd gearresteerd. Het is ook

vanaf dan dat dit kartel minder standvastig werd en veel van hun macht verloren. Sindsdien

hebben vele kleine groepen zich afgescheurd van de organisatie om een eigen leven te gaan

leiden. Op figuur 7 zien we de kleinere Guerreros Unidos en Los Rojos als nieuwe

organisaties ontstaan. De Guerreros Unidos worden verantwoordelijk geacht voor de moord

op 43 studenten die de internationale media haalden. De lokale autoriteiten in Guerrero

zouden banden hebben met deze groep en de leerlingen overgeleverd hebben aan de

criminelen. Het kartel is voornamelijk aanwezig in de meer zuiders gelegen staten en

centraal Mexico zoals in Guerrero, Chiapas, Puebla en Tlaxcala.

Cartel Jalisco-New Generation (CJNG)

Dit kartel, gesitueerd in Jalisco, wordt op heden door de Mexicaanse overheid als het

grootste gevaar voor de nationale veiligheid bestempeld. Deze redelijk nieuwe groep is een

afsplitsing van het Mileniokartel en wordt geleid door Ruben Oseguera Cervantes alias “El

Mencho”, voormalig politiemedewerker en de meest gezochte drugbaron op dit moment.

Ondanks hun prille bestaan, pas opgericht in 2010, is dit kartel de meest geduchte rivaal

van het machtige Sinaloakartel. Het kartel heeft haar macht snel weten te verspreiden en

breidt zich steeds verder uit. Het CJNG slorpt alle kleinere, verzwakte kartels en andere

criminele groepen op door het gebruik van meedogenloos geweld (Van Ginneken, 2017).

Ter illustratie van deze vaststelling kan figuur 6 en 7 gebruikt worden. Hierbij is duidelijk

merkbaar dat in de periode van 2010 tot 2017 het kartel een enorme expansie van

grondgebied kende. Deze criminele groepering vormt daarenboven een sterke tegenstander

van het overheidsleger. Zo voert het kartel gecoördineerde aanvallen uit waarbij het

neerhalen van een legerhelikopter in 2015 bovenaan hun palmares prijkt. De Mexicaanse


28

regering is nu volop bezig de macht van het kartel te breken met een nieuwe strategie onder

de naam Operation Jalisco (Heinle et al., 2017).


29

4.3 Modus operandi

De werkwijze van de kartels wordt gekenmerkt door het gebruik van corruptie en geweld

waarbij we zien dat het geweld veelal wordt aangewend als intimidatiemiddel om corruptie

te doen slagen. Daarnaast is het een manier om verandering in specifieke regelgevingen te

bekomen of bemoeienissen vanuit de overheid in te perken (Correa-Cabrera, Keck, &

Nava, 2015). Verder zien we dat onderlinge conflicten, de zogenaamde turf wars, dikwijls

onderwerp uitmaken van onderlinge twisten. Vaak gaat het om aanvaringen die betrekking

hebben op territoriale, contractuele of disciplinaire zaken zowel tussen als binnen de

kartels. Het geweld manifesteert zich vooral op een systematische en fysieke manier. Het

fysieke aspect bestaat voornamelijk uit het gebruik van allerhande (vuur)wapens

(United Nations, 2016).

Recentelijk is er een veranderende modus operandi in de geweldplegingen waarneembaar.

Waar moorden in het verleden vooral plaatsvonden in landelijke gebieden en gepleegd

werden met handwapens zoals messen, zien we nu dat steden meer getroffen worden en de

gehanteerde wapens voornamelijk vuurwapens zijn (Magaloni & Razu, 2016). Deze

vaststelling wordt ondersteund door de cijfers die eerder besproken werden in het onderdeel

‘illegale wapenhandel en schietincidenten’. Naast meer gewelddadigere vormen, zijn de

moorden een steeds meer publiekelijk karakter gaan aannemen. Zo wordt Mexico geregeld

opgeschrikt door bomauto’s, lichamen die aan bruggen hangen of treft men gemutileerde en

onthoofde lijken aan in massagraven (Hazen, 2011). Kartels maken daarenboven gebruik

van de sociale media om hun gruweldaden met de wereld te delen, opnieuw om hun macht

te tonen. Het is vooral de bedoeling om rivaliserende kartels en burgers hiermee af te

schrikken en de overheid te ontmoedigen hun drugoorlog verder te zetten (Heinle et al.,

2016). Volgens Stratfor, een vooraanstaand geopolitiek inlichtingen platform, zijn deze

nieuwe tactieken het gevolg van een reactie op de verandering van het Los Zetas kartel. De

Zetas initieerden deze extreme vormen van geweldpleging waardoor de andere kartels

genoodzaakt werden de strategie over te nemen teneinde te kunnen concurreren (Stratfor,

2010). Een belangrijke opmerking die dient gemaakt te worden, is dat niet alle landen

waarbij drugproductie en trafiek plaatsvinden, geteisterd worden door deze mate van

geweld. Volgens Buve (2009) zou dit vooral toe te schrijven zijn aan de grote


30

bestaansonzekerheid die er heerst onder de kartels betreffende het voortbestaan van hun

illegale handel (Buve, 2009).

Ook over de grenzen heen hebben de organisaties hun strategieën bijgeschaafd. De

Mexicaanse kartels zijn de hoofdleveranciers van de drugs die de Verenigde Staten

binnenkomen. Om hun macht op het grondgebied van de VS uit te breiden, zien nieuwe

samenwerkingen de kop op steken. Door de handen in elkaar te slaan met lokale gangs

kunnen de kartels meer controle uitoefenen op de afzetmarkt in de VS. Deze gangs zijn een

snel groeiend fenomeen in de Verenigde Staten en kenmerken zich door een uiterst

gewelddadig karakter (Killebrew & Bernal, 2010).

5 Besluit

In dit eerste hoofdstuk kwamen de voornaamste problematieken aan bod waarmee Mexico

al ettelijke jaren te kampen heeft. De cijfers van geweldpleging en moord, illegale

wapenhandel, drugtrafiek en corruptie liegen er niet om, het land gaat gebukt onder de

gevolgen van de aanwezigheid van de Mexicaanse drugkartels.

Mexico’s moordcijfers kende ongeziene hoogtes ten tijde van Calderón waarbij de impasse

in 2011 een absolute climax bereikte. Ook vandaag is er opnieuw een stijging waar te

nemen in het geweld. De kartels bewapenen zich steeds beter waardoor het overheidsleger

een geduchte tegenstander kent in deze criminele groepen. Daarnaast is corruptie nog

steeds alom tegenwoordig in alle lagen van de Mexicaanse samenleving en liet het land in

2016 terug een stijging in de corruptiegraad optekenen. Voor overheidsmedewerkers zoals

burgemeesters of lokale politiemensen is het vaak kiezen tussen het alom gekende

spreekwoord ‘plato o plomo’, meewerken of verdwijnen. Vele ambtenaren zijn dan ook niet

zuiver op de graad en kiezen gretig het geld boven de toepassing van de wet en knijpen niet

één oogje, maar beide ogen dicht. Bijgevolg is het vertrouwen van de Mexicaanse

bevolking in politie en justitie op zijn zachts uitgedrukt niet optimaal. Het geweld en de

corruptie in het land ondermijnen de legitimiteit van de staat en biedt de kartels de

mogelijkheid hun handel ongemoeid verder te zetten. Deze handel laat zich kenmerken

door een transnationaal karakter waarbij zowel het produceren als transporteren van illegale

middelen centraal staan. Het kartellandschap van Mexico kende de afgelopen jaren veel


31

verschuivingen waarbij hun modus operandi steeds gewelddadiger wordt en het publieke

aspect een meer prominente plaats inneemt. Zelfs de Mexicaanse media vrezen het

gewelddadige karakter van de groepen en doen stelselmatig steeds meer aan zelfcensuur

omdat ze repercussies van de kartels vrezen.

Kortom, zowel geweld, illegale wapenhandel en corruptie houden de molen van de illegale

drughandel van de kartels draaiende en het ziet er niet naar uit dat de situatie de komende

periode zal verbeteren gezien de stijging aan geweld en de terugval in de cijfers van

corruptie.

De zonet aangehaalde problemen staan onlosmakelijk in verbinding met elkaar. Het zijn

geen opzichzelfstaande feiten, maar gevolgen van de aanwezigheid van de kartels die hun

handel faciliteren door het gebruik van deze criminele fenomenen. Elke actie die deze

criminele organisaties ondernemen, is in functie van het voortbestaan van hun illegale

drughandel. Een handel die trouwens voor duizenden Mexicanen een laatste houvast is om

een inkomen te garanderen.

Na deze uiteenzetting werpen volgende vragen zich op: ‘Hoe is het zover kunnen komen?’

en ‘Welk beleid wordt er gevoerd om een antwoord te bieden op de zonet aangehaalde

problemen?’. In het volgende hoofdstuk ga ik daarom dieper in op de historische

achtergrond van heel deze impasse en het huidige Mexicaanse anti-drugbeleid teneinde een

antwoord te kunnen bieden op deze vragen.


32

Hoofdstuk 2: De reactie van de Mexicaanse overheid op

de aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit

1 Inleiding

Waar het voorgaande inleidende hoofdstuk een overzicht biedt van de huidige situatie

gerelateerd aan de aanwezigheid van de kartels, gaat de aandacht in dit tweede onderdeel

uit naar de reactie van de Mexicaanse overheid op deze omvangrijke problematiek.

De zonet besproken criminele fenomenen vinden hun oorsprong voornamelijk in de

aanwezigheid van drugkartels. Deze behoren, naast vele andere criminele groeperingen,

onder de koepelterm van ‘georganiseerde criminaliteit’ (Fijnaut, 1990). Teneinde de lezer

de nodige bagage mee te geven om kritisch naar de problematiek en de reactie vanuit de

overheid te kunnen kijken, is het aangewezen duidelijkheid te verschaffen over wat er

specifiek kan verstaan worden onder de term ‘georganiseerde criminaliteit’. Na deze

uiteenzetting volgt een bespreking van de verschillende beleidsbeslissingen die door de

jaren heen werden gemaakt om weerwerk te bieden tegen de aanwezigheid van de kartels.

Hierbij ligt de klemtoon voornamelijk op de regeerperiode van president Felipe Calderón

(2006-2012) en die van de huidige regering onder leiding van president Enrique Pena Nieto

(2012-2018). Daarnaast is er een onderdeel gewijd aan het aandeel van de Verenigde Staten

in het anti-drugbeleid van Mexico. Ook dit hoofdstuk wordt afgesloten met een besluitend

onderdeel waarin kort wordt teruggeblikt op de belangrijkste vaststellingen.

Volgende deelvragen komen aan bod in dit onderdeel:

I. Welke initiatieven en hervormingen, inzake anti-drugbeleid, hebben er

plaatsgevonden onder de regering van president Calderón?

II. Welke initiatieven en hervormingen, inzake anti-drugbeleid, hebben er

plaatsgevonden onder de regering van president Nieto?

III. Wat is de rol van de Verenigde Staten in het Mexico verhaal? Kunnen we

spreken van een gedeelde verantwoordelijkheid?


33

Vooraleer deze evaluatie door te voeren, belicht dit onderdeel beknopt hoe de Mexicaanse

staat er voor de regering Calderón uitzag. Hierbij wordt de aandacht gevestigd op de

economische, politieke en sociale context dat gekenmerkt werd door een sterk autoritair

regime en de opkomst van de globalisatie. In dit gedeelte tracht ik een antwoord te bieden

op de vraag:

IV. In welk politiek, economisch en sociaal klimaat hebben de drugtrafiek organisaties zich weten te ontwikkelen?

Deze historische duiding is belangrijk om inzicht te verkrijgen in hoe de kartels hun plaats

in de maatschappij hebben weten te verzekeren. Daarnaast geeft deze informatie de

mogelijkheid duidelijkheid te verschaffen in hoe de situatie in het verleden is kunnen

evolueren naar de huidige reële bedreiging die deze groepen vormen voor de staat.

1.1 Het begrip ‘georganiseerde criminaliteit’

Niettegenstaande het definiëren van de term een complexe bezigheid is, ga ik in dit

onderdeel niet in op de ontelbaar bestaande definities en discours. De relevantie om het

begrip volledig uit te diepen, ligt niet binnen de doelstelling van deze scriptie. Wel tracht ik

een conceptueel kader mee te geven waarin de problemen rond de definitie en de

belangrijkste nationale en internationale regelgevingen aan bod komen. De omschrijving

van de term is vooral voor beleidsmakers een belangrijk stap naar een efficiënt beleid. De

invulling ervan oefent namelijk een invloed uit op de identificatie van het probleem en de

oplossingen die geboden worden om het probleem te controleren.

1.1.1 Problemen met de definitie

De term werd voor het eerst gebruikt in 1896 in het jaarlijks rapport van de New York

Society for the Prevention of Crime. Hiermee trachtte men gokken en prostitutie aan banden

te leggen. Vandaag, 121 jaar later, heeft het begrip nog steeds geen duidelijk omlijnde

definitie. Niet op criminologisch vlak, noch op het vlak van beleid. Wel zijn er ontelbare

beschrijvingen terug te vinden, maar er bestaat geen algemeen consensus.


34

Finckenauer (2005) stelt dat het probleem om een gemeenschappelijke definitie te bekomen

vooral bij het woord ‘georganiseerd’ ligt en niet zozeer bij ‘criminaliteit’ (Finckenauer,

2005). Het flexibele en gesofisticeerde karakter van de georganiseerde misdaad verhindert

echter de definitie beperkt te houden. Een goed voorbeeld om deze conceptuele

betwistbaarheid aan te tonen, zijn de drugkartels als een niche van georganiseerde

criminaliteit. De kartels variëren van hoog gestructureerde en hiërarchische netwerken met

vele leden, tot losse netwerken die slechts uit enkele individuen bestaan. Deze tegenstelling

bemoeilijkt beleidsmakers, criminologen of een staat om een welomlijnde definitie te

bieden. In de regelgeving van de Verenigde Staten vinden we volgende benadering terug

die deze diversiteit verduidelijkt:“There is no single structure under which transnational

organised crime operate; they vary from hierarchies to clans, networks, cells, and may

evolve to other structures.” Het ontbreken van een gestructureerde en algemeen aanvaarde

beschrijving van de term is een probleem voor zowel het beleid als het onderzoek

(Finckenauer, 2005). Finckenauer heeft daarom in een poging om het begrip te beschrijven

Hagan’s (1983) elf en Maltz’ (1985) negen dimensies van georganiseerde criminaliteit

getracht te integreren in één algemeen kader:

1) Een eerste kenmerk is het afwezig zijn van een bepaalde ideologie. Door deze

denkrichting te gebruiken, kunnen we georganiseerde criminaliteit van terrorisme

onderscheiden;

2) De aanwezigheid van een bepaalde structuur en hiërarchie;

3) Ze genieten een zekere mate van continuïteit. Dit betekent dat de groeperingen

zullen blijven voortbestaan, ook al vallen er bepaalde (belangrijke) figuren

tussenuit;

4) Het gebruik of de dreiging van geweld is typerend voor georganiseerde

criminaliteit. Het wordt veelal aangewend tegen andere criminelen, slachtoffers of

om vijanden af te schrikken;

5) Verder zien we dat niet iedereen tot de groep mag toetreden. Zo kunnen vereisten

zijn dat je tot een bepaald ras, criminele achtergrond of etniciteit moet behoren;


35

6) Het hoofddoel bestaat erin winst uit de illegale handel te genereren. Naast deze

illegale winsten integreren ze vaak in de reguliere economie. De meest

voorkomende redenen zijn onder meer om nog meer winsten te genereren, sociale

status te creëren of om het misdaadgeld wit te wassen;

7) De aanwezigheid van corruptie. Dit wordt veelal gebruikt om infiltratie van de

legale ondernemingen te faciliteren, de overheid aan hun kant te houden en

onderzoek of veroordelingen te vermijden (Finckenauer, 2005).

Volgens Finckenauer ligt de essentie van de definitie in de mogelijkheid om geweld of de

dreiging van geweld te gebruiken, om hun illegale handel te faciliteren en in het feit dat ze

de controle over de illegale markt trachten te behouden. Verder wordt er onderstreept dat de

georganiseerde criminaliteit corruptie gebruikt om publieke instanties en personen om te

kopen in functie van het voortbestaan van de illegale handel (Finckenauer, 2005).

In een beschrijving van von Lampe (2011) ligt de focus meer op te term ‘georganiseerd’.

Volgens von Lampe heeft dit betrekking op hoe individuen zich tot elkaar verhouden in een

netwerk of een bepaalde structuur. Verder stelt hij dat georganiseerde criminaliteit een

constant veranderend construct is waarbij men ziet dat het om een criminele activiteit gaat

(von Lampe, 2011). Zhivan (2010) voegt hier aan toe dat deze groepen een zekere mate van

organisatie en een collectieve identiteit in zich dragen. Daarenboven kennen ze een

gemeenschappelijke motivatie om een groep te zijn en te blijven (Zhivan, 2011).

Deze verschillende omschrijvingen dragen dezelfde kerngedachte in zich: het zijn criminele

groepen die zich organiseren met als doel zoveel mogelijk winst te genereren uit een

illegale handel. Alles wat ze doen staat in het teken van hun lucratieve handel en het

voorbestaan ervan.

1.1.2 Internationale wetgeving

Als een effect van de globalisatie is de georganiseerde criminaliteit zich gaan ontwikkelen

tot criminele groeperingen met een transnationaal karakter. Vanwege het feit dat deze

organisaties nu ook grensoverschrijdend tewerk gaan, dient ook de wetgeving grenzen te

overschrijden en dringt een algemeen aanvaarde omschrijving van de term zich op.


36

De conventie van de Verenigde Naties tegen Transnationale Georganiseerde Criminaliteit

werd opgericht op 15 november 2000. Momenteel is deze resolutie het belangrijkste

instrument op internationaal niveau dat wettelijk weerwerk biedt tegen de transnationale

criminele groepen. Het doel ligt in het bereiken van een internationale samenwerking om

georganiseerde criminaliteit terug te dringen en te voorkomen. Deze coöperatie hangt af

van gemeenschappelijke wettelijke omkaderingen (Hauck & Peterke, 2010). Daarom stelde

de conventie volgend kader voor om hun doel te verwezenlijken:

“ ‘Organized criminal group’ shall mean a structured group of three or more persons,

existing for a period of time and acting in concert with the aim of committing one or more

serious crimes or offences established in accordance with this Convention, in order to

obtain, directly or indirectly, a financial or other material benefit.”

a) ‘Serious crime’ shall mean conduct constituting an offence punishable by a

maximum deprivation of liberty of at least four years or a more serious penalty.

b) ‘Structured group’ shall mean a group that is not randomly formed for the

immediate commission of an offence and that does not need to have formally

defined roles for its members, continuity of its membership or a developed

structure.

Deze beschrijving wordt tevens aangevuld met enkele belangrijke protocollen:

1) Het protocol voor de preventie, terugdringing en bestraffing van mensensmokkel.

Hierbij ligt de focus voornamelijk op het illegaal transporteren van vrouwen en

kinderen;

2) Het protocol om het smokkelen van migranten tegen te gaan. Dit geldt zowel over

het land, de zee als in het luchtruim;

3) Het protocol tegen het illegaal produceren en verhandelen van wapens, munitie en

wapenonderdelen (Hauck & Peterke, 2010).

Mexico is één van de staten die deze overeenkomst ondertekende. Door het lidmaatschap is

Mexico verplicht acties te ondernemen tegen deze groepen. Dit houdt onder meer in dat het

land gehouden is aan het definiëren van criminele activiteiten die als dusdanig bestraft


37

kunnen worden. Naast een goede organisatie op nationaal niveau, dient Mexico ook op

internationaal vlak haar medewerking te verlenen

(United Nation Office on Drugs and Crime, 2017).

1.1.3 Nationale wetgeving

De Mexicaanse wetgeving beschrijft georganiseerde criminaliteit als volgt: “When three or

more persons de facto organize themselves to commit on a permanent or continual basis

acts that are themselves or as linked to others have the effect of committing the following

crimes, they will — for this reason alone — be penalized as members of organized crime.”

(Bailey, 2010).

Doordat Mexico gebonden is aan het verdrag van de Conventie van de Verenigde Naties

tegen Transnationale Georganiseerde Criminaliteit, diende het land een concrete invulling

te geven aan gedragingen die als dusdanig bestraft kunnen worden. De criminele

activiteiten die hieraan gelinkt worden zijn de volgende: terrorisme, drugtrafiek, namaak

van goederen, commerciële activiteiten die gebaseerd zijn op illegale middelen, illegale

wapenhandel, mensensmokkel, corruptie, kidnapping en wagendiefstal (Bailey, 2010).

2 Historisch overzicht van het politieke en economische landschap

2.1 De opkomst van de drugkartels

Mexico kent een lange geschiedenis wat betreft drugproductie. Het was vooral tijdens de

Tweede Wereldoorlog dat er een toename in de productie van opium en marihuana

merkbaar was. Dit was het gevolg van de enorme vraag van de VS om de productie van

deze middelen op te drijven. De achterliggende reden hiervan was dat vele Amerikaanse

soldaten heroïne als pijnstiller gebruikten in de oorlog en de Aziatische route, waar opium

oorspronkelijk vandaan kwam, was geblokkeerd (Camp, 2017). Daarnaast heeft ook de

drooglegging in de jaren 1920 - 1930 een belangrijke rol gespeeld bij het ontstaan van de

kartels. De Verenigde Staten bandden in deze periode de handel, productie en het gebruik

van alcohol en verschillende psychotrope middelen (Shirk & Wallman, 2015). De

georganiseerde criminaliteit maakte van deze situatie gretig gebruik door alcohol de grens


38

over te smokkelen, ook wel de rum-runners genoemd. Na de opheffing van de

drooglegging (1933) zette deze handel zich verder, maar dan met illegale drugs in plaats

van alcohol (Calderon, Robles, Diaz-Cayeros, & Magaloni, 2015). Deze snelle overgang

van de handel in alcohol naar psychotrope middelen doet vermoeden dat de georganiseerde

criminaliteit niet enkel vandaag, maar sinds het begin een vlot aanpassingsvermogen aan de

illegale markt heeft gehad. Deze vaststelling sluit tevens aan bij een kenmerk dat

Finckenauer’s bij de begripsomschrijving van georganiseerde criminaliteit plaats. Door de

stijgende vraag en de anti-drugbeweging die er in de jaren 1960 kwam, kon de handel

rekenen op nog meer winst. Vanwege het illegale karakter betaalden consumenten veel

grotere bedragen voor kleinere hoeveelheden. Drugkartels maakten enorme winstmarges en

wisten hun plaats in de illegale economie te verzilveren. Daarnaast zien we in de jaren

1970-1980 een sterke afname aan Colombiaanse kartels doordat de Amerikaanse en

Colombiaanse overheid de smokkelroute via de Caraïben wisten te heroveren op de kartels.

Cocaïne die voordien door de Colombiaanse kartels de VS werd binnengesmokkeld, moest

nu op een andere manier Amerika bereiken. Colombiaanse kartels schakelden hun

Mexicaanse collega’s in om deze taak op zich te nemen. In deze periode nam de

Mexicaanse georganiseerde criminaliteit de handel in cocaïne over en versterkten daarmee

hun macht en dominantie op de drugmarkt. In de vroege jaren 1990 was hun lucratieve

handel verantwoordelijk voor ongeveer een derde van de heroïne, cocaïne en marihuana die

in de Verenigde Staten werden geïmporteerd. Dit is een trend die we tot op heden kunnen

waarnemen (Beittel, 2015).

2.2 De georganiseerde criminaliteit in het tijdperk van de PRI (1929-2000)

Onder invloed van de Mexicaanse Revolutie8 en de angst die dit teweeg bracht, lag de weg

open voor een partij die gedurende 71 jaar heel het politieke staatsbestel zou domineren.

De centrum linkse PRI – Partido Revolucionario Institucional – heeft systematisch haar

plaats weten te veroveren over heel het Mexicaanse grondgebied en ontplooide zich tot een

gecentraliseerde, hiërarchische en autoritaire overheid. Door de integratie van verschillende 8Dezerevolutiewerdookwelde‘Revolutievan1910’genoemdenkwameralsreactieophetbewindvanpresidentPorfirioDíaz.Verschillendesocialistische,anarchistischeenliberalebewegingenkwamenhierbijinaanvaringmetelkaar.Ditresulteerdeineenburgeroorlogdiegekenmerktwerddooreenzeergewelddadigekarakter.Pasin1920doofdedezerevolutiestilaanuit.


39

sociale klassen in hun partijstructuur wist de PRI de oppositie monddood te maken en was

de basis gelegd voor alleenheerschappij (O'Neil, 2009).

Niet enkel op politiek vlak domineerde de partij, ook op economisch en sociaal gebied

drukte ze haar stempel. Hun strategie kenmerkte zich door een sterke focus op de interne

economie waarbij de partij de macht over zowel de private als publieke sector wist te

bekomen. Deze overheid was gunstig naar personen zoals journalisten, academici, etc. die

de PRI openlijk steunden. De partij gebruikte deze invloedrijke publieke figuren om zo hun

macht te consolideren en nog meer achterban te creëren bij het Mexicaanse volk (O'Neil,

2009).

Het is maar vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog dat de samenwerking tussen de

staat en de illegale drugtrafiek pas echt zichtbaar werd. Net zoals bij de legale economie,

had de partij tevens inspraak in de illegale economie van het land. De kartelleden kochten

overheidsmedewerkers om, opdat ze ongestoord hun gangen konden gaan. Dit deed zich

voornamelijk voor in de landelijke gebieden waarbij politici het financieel moeilijker

hadden om campagnes te financieren. De kartels sponsorden deze verkiezingscampagnes in

ruil voor vrijheid, dit wordt in de literatuur ook wel als ‘narcopolitiek’ beschreven. Dit

principe waarbij de georganiseerde criminaliteit en de overheid quasi samenwerken, werd

door Lupsha beschreven in het ‘elite- exploitation model’. Dit model gaat ervanuit dat de

overheid gebruik maakt van deze aanwezigheid om zichzelf en de staat meer macht en

middelen toe te eigenen, dit verwijst onder meer naar de zonet beschreven narcopolitiek.

Daarnaast stelt Lupsha dat de illegale handel door de samenwerking tussen de

georganiseerde criminaliteit en de overheid, mee van bovenaf wordt gestuurd en de

druglords werden beschermd (Pimental, 2003). Ook dit zien we gereflecteerd in de situatie

van Mexico. Het is zo dat in deze periode op justitieel vlak vervolgingen meestal uitbleven.

Als er vaststellingen werden gedaan, werden deze bijna nooit verder opgevolgd en leidde

het amper tot bestraffingen. De vervolgingen die toch plaatsvonden, waren veelal gericht

tegen de lager geplaatste leden, aan de machtige kern werd nauwelijks geraakt (Shirk,

2011).

Dit ongeschreven pact tussen beide partijen, de pax narcotica, zorgde ervoor dat het geweld

in de samenleving laag bleef (Shirk, 2011). Deze laissez-faire houding van de overheid


40

tegenover de aanwezigheid van de kartels heeft tot gevolg gehad dat deze criminele

groepen de kans hebben gekregen zich tot machtige organisaties te ontwikkelen die de

controle van de wetgeving en de staat hebben weten te verzwakken (Chabat, 2010).

2.3 De impact van globalisatie en de veranderende machtspositie van de PRI

In de jaren 1980 en 1990 drong de vrije markt zich steeds meer op en bleef ook Mexico niet

achter in het globalisatieverhaal (Shirk, 2011). De invoering van het neoliberale systeem9 in

1982 zorgde voor een lage economische groei en verscheidene crisissen. Door het falen van

het nieuwe economische bestel kwam er meer werkloosheid, was er weinig jobzekerheid en

kende criminaliteit een stijging. Deze nieuwe dynamiek heeft er voor gezorgd dat de

illegale handel nog meer dan voordien gestimuleerd werd. Het maakte corruptie van

publieke instanties makkelijker door de laag betaalde ambtenaren. Lokale bedrijven en

gewone burgers stapten vaak mee in het drugtrafiek en productie verhaal om de hoofden

boven water te kunnen houden (Rosen & Zepeda, 2016).

Watt en Zepeda (2016) schrijven volgende implicaties toe van het nieuwe economische

systeem op de aanwezigheid van de kartels:

- Door de toegenomen internationalisering van de markt, maar vooral door het

NAFTA-akkoord, maakten ook de kartels gebruik van deze legale wegen om

producten de grens met de Verenigde Staten over te krijgen;

- Het nieuwe economische bestel heeft niet voor meer werkgelegenheid of

werkzekerheid gezorgd. Armoede blijft een probleem waar de kartels gretig op

inspelen;

- Vooral boeren werden slachtoffer van het NAFTA-verdrag. Producten konden veel

goedkoper vanuit de VS geleverd worden. Daarom besloten vele landbouwers

illegale gewassen te gaan telen en zich in te laten met de illegale drugmarkt (Rosen

& Zepeda, 2016).

9 Dit systeem maakte in de periode vanaf 1970 haar intrede waarbij internationalisering van de handel(globalisering) voorop kwam te staan. Andere kenmerken die hieraan toegeschreven worden zijn dedereguleringvandemarkt,eengroeiendeinvloedvandefinanciëlesector,destagnatievanlonen,eenlageeconomischegroeieneentoegenomenvermogensongelijkheid.


41

Naast een verandering van economisch bestel, zien we ook een verandering van het

politieke landschap. De PRI verloor in de jaren 1970 en 1980 op geografisch gebied haar

monopolie positie (Lindau, 2011). Deze trend zorgde voor een veranderende relatie met de

drugkartels. Doordat er plots competitie op politiek vlak was gekomen, moesten de kartels

met meerdere partijen onderhandelen over hun positie. Vooral in het jaar 1992 wordt het

duidelijk dat de staten waarin de PRI niet aan de macht was, de drugkartels moeite hadden

om op een vreedzame manier te gedijen. Een voorbeeld dat hierbij aangehaald kan worden

is de staat Chihuahua, waarbij in 1992 een oppositiepartij de staat overnam en geweld een

plotse stijging kende. In 1998 won de PRI de staat terug en verplaatste het geweld zich naar

Juárez, waar de PAN – Partido Acción National – aan de macht was (Rosen & Zepeda,

2016).

Na een onafgebroken machtspositie van meer dan 70 jaar kwam er in 2000 een einde aan de

regeerperiode van de PRI. Zo was er de eerste democratische verkiezing waarbij Vincente

Fox van de PAN de verkiezingen won en president werd in 2000 (Beittel, 2015).

Niettegenstaande de overwinning van de PAN, bleef de PRI een machtige partij die tijdens

deze regeerperiode veel hervormingen tegenhield. Verder merken we op dat ondanks

politieke centralisatie tot het verleden behoorde, er niets effectiefs in de plaats kwam om

deze vorm van regeren te vervangen (Lindau, 2011).

Het intreden van de democratisering verhinderde de kartels en de staat het pact in stand te

houden dat ze decennia lang onderhielden. Deze veranderende relatie wordt sindsdien

gekenmerkt door een complexe en inconsistente band tussen beiden. Waar deze groepen in

het verleden vrij spel kregen, ondervinden ze sinds deze ommekeer meer dan ooit

weerstand vanuit de overheid (Bailey, 2010).

3 Het Mexicaanse beleid inzake georganiseerde criminaliteit

3.1 Mijlpalen in de geschiedenis van het Mexicaanse anti-drugbeleid

De eerste pogingen om de kartels terug te dringen situeren zich in de late jaren 1960, begin

jaren 1970. Het belangrijkste omslagpunt kwam er na de moord van DEA agent Enrique

Camarena, de zogenaamde ‘kiki-moord’, in Guadalajara in 1985. De moord werd gepleegd


42

door kartelleden aan de grensovergang tussen de VS en Mexico. Toenmalig president van

de Verenigde Staten, Reagan, besloot in deze periode het zogenaamde anti-

drugcertificatieproces op gang te brengen. Dit jaarlijkse evaluatieproces kan gezien worden

als de belangrijkste aanzet voor Mexico om effectief aandacht te gaan besteden aan de

drugproblematiek. De vereisten die de Verenigde Staten in dit programma hadden

vooropgesteld, maten voornamelijk de inspanning die de landen leverden om het

programma na te komen, eerder dan de effectiviteit van het gevoerde beleid. Door deze

indicatoren te gebruiken, was het zowel voor de Verenigde Staten als de producerende en

transporterende landen makkelijk de resultaten aan te passen en zodoende gecertificeerd te

blijven. In de jaren 1980 en 1990 leek deze strategie zijn effect niet te missen doordat er

weinig geweld in de samenleving was. Uit voorgaande onderdelen werd duidelijk dat dit

voornamelijk het gevolg was van de pax narcotica. Midden jaren 1990 veranderde de

toestand door de toegenomen macht van de Mexicaanse kartels. Als antwoord op deze

machtstoename voerde de Mexicaanse overheid enkele nieuwe wetten in en werden er

hervormingen vooropgesteld onder president Salinas (1988-1994) en president Ernesto

Zedillo (1994-2000) om de schijn hoog te houden en gecertificeerd te blijven (Chabat,

2010). Voorbeelden hiervan zijn wetshervormingen die de gevangenisstraffen en de

wettelijke voorhechtenis voor drugsmokkelaars optrokken (Chabat, 2010). Het is ook in

deze periode dat het leger steeds meer op de voorgrond is gekomen. Zo integreerde

president Zedillo het leger in het veiligheidskabinet waardoor Mexico’s militaire macht

rechtstreeks betrokken werd bij de uitwerking van de publieke en nationale veiligheid

(Shirk, 2012).

Onder president Fox (PAN) zien we de trend van hervormingen verder gaan. Eind 2001

creëerde deze overheid het ‘Federal Agency of Investigation’ dat de nieuwste en

geavanceerde technieken zou gebruiken om criminaliteit op te sporen. Drie jaar later deed

Fox een voorstel in het Congres om verregaande hervormingen door te voeren aan de

publieke veiligheid en het justitieapparaat. Deze hervormingen werden nooit goedgekeurd

door de verdeeldheid in het Mexicaanse Congres tussen de verschillende politieke partijen.

Verder zien we ook onder Fox een sterke focus op het overheidsleger. Het leger genoot

destijds meer vertrouwen en was minder dan andere publieke instanties geïnfecteerd met

corruptie. Zo verving hij heel wat overheidspersoneel door personen die werkzaam waren


43

bij het leger in een poging de integriteit van het toenmalige inquisitoir justitiesysteem aan te

passen (Shirk, 2012). Daarnaast verbeterde Fox de werking van de overheidstroepen door

een samenwerking op te zetten met het Federal Attorney Gernal (Camp, 2017). De sterkere

relatie tussen de burgerlijke en de militaire instanties in combinatie met een verbeterde

samenwerking met de Amerikaanse DEA, leverde goede resultaten op bij het inrekenen van

kartelleiders. Deze verzwakkingen hebben echter wel meer onderlinge aanvaringen tussen

de kartels in de hand gewerkt waardoor het geweld in Mexico aan een opmars begon

(Heinle et al., 2016). Vooral de vete tussen het Gulf en Sinaloakartel eiste in deze periode

zijn tol. Als antwoord op de nakende karteloorlog richtte Fox in 2005 het plan ‘Safe

Mexico’ op. Hierbij werden zowel de federale politiediensten als het leger ingezet in acht

steden verspreid over Tamaulipas, Sinaloa en Baja California om het geweld de kop in te

drukken (Chabat, 2010).

De verschillende initiatieven hebben ertoe geleid dat enkele belangrijke spilfiguren van de

kartels ingerekend werden. Noch het geweld, noch de macht van de kartels hebben hier

echter voor moeten inboeten. Meer nog, de toegenomen focus op de kartels heeft ertoe

geleid dat er midden jaren 2000 een sterke stijging aan druggerelateerd geweld kwam. Het

is onder deze omstandigheden dat het beleid van Fox’ opvolger, Calderón, kan gekaderd

worden.

3.2 De regering Calderón en de gemilitariseerde War on Drugs (2006-2012)

Sinds de regering onder leiding van president Felipe Calderón Hinojosa haar intrede

maakte, is naast armoedebestrijding en het creëren van jobs, er een sterke focus op het

veiligheidsbeleid gekomen. Calderón was vastbesloten een einde te maken aan de

bedreiging die georganiseerde criminaliteit vormde voor Mexico’s nationale veiligheid met

zijn zelfverklaarde War on Drugs (Rosen & Zepeda, 2016).

3.2.1 Overzicht van voornaamste beleidsbeslissingen inzake veiligheidsbeleid

In dit onderdeel overloop ik achtereenvolgens de twee belangrijkste clusters waarrond het

beleid van Calderón was opgebouwd, namelijk de militarisering van de openbare orde en de


44

politionele en justitiële hervormingen. Naast deze twee beleidspijlers voerde deze regering

verschillende nieuwe wetten en wetshervormingen in die specifiek gericht waren op de

georganiseerde criminaliteit. Het ging van wetten die de termijn van de voorhechtenis

opdreven (zodoende genoeg tijd te hebben bewijzen te verzamelen), tot de plaats waar

kartelleden moesten opgesloten worden (zwaar bewaakte gevangenissen) (Chabat, 2010).

Het valt op dat Calderon’s beleid voornamelijk de focus heeft gelegd op een repressieve

aanpak van de problemen. Slechts een klein aandeel van de aandacht was gericht op het

armoede en werkloosheidsprobleem van Mexico. Het enige noemenswaardige initiatief dat

de socio-economische toestand van het land moest verbeteren en daarmee criminaliteit en

geweld terugdringen, was Todos Somos Juárez in 2010. Met dit programma wou Calderón

het geweld in de stad Juárez, dat trouwens in deze periode de meest gewelddadige stad van

Mexico was, doen afnemen door allerhande socio-economische initiatieven op te starten.

Dit project werd slechts een paar maanden uitgeprobeerd om daarna terug te verdwijnen,

wat wijst op een korte termijn visie van deze regering (Justice in Mexico, 2017).

I. Militarisering van de openbare orde

Door de hoge graad aan corruptie in de lokale politiekorpsen en de banden met

georganiseerde criminaliteit, kon de overheid niet meer rekenen op een correcte

ordehandhaving. Daarnaast heeft de stijging aan geweld in verschillende staten ertoe geleid

dat Calderón het leger als ultiem middel zag om de orde te herstellen.

Het leger werd samen met de federale politie massaal ingezet in gebieden waar hoge

concentraties aan geweld zichtbaar was. Een voorbeeld hiervan is de inzet geweest van

6,500 manschappen, elf dagen na zijn inauguratie, in de strijd tegen het druggeweld in de

staat Michoacán. In 2011 bereikte dit aantal de kaap van 45,000 strijdkrachten over

verschillende gebieden (Magaloni & Razu, 2016). De achterliggende filosofie van deze

militaire koers was dat het leger, meer dan de lokale politie, in de mogelijkheid was wapens

in te zetten in de strijd tegen de kartels. Deze inzet werd door de overheid gelegitimeerd,

omdat de criminele groepen als vijand van de staat werden aanzien. Naast de bijstand aan

lokale korpsen, werd deze strategie tevens als overgangsmaatregel gehanteerd. Terwijl de

federale politie en het leger de openbare orde handhaafden en de strijd tegen de kartels


45

verder zette, kon de regering de hervormingen aan het politie-en justitieapparaat

doorvoeren. Eens de hervormingen stevig in hun schoenen zouden staan en er opnieuw een

goed functionerend operationeel kader beschikbaar was, zou het leger op de achtergrond

verdwijnen. Wanneer dit juist moest gebeuren werd echter niet duidelijk beschreven

(Bailey, 2010).

De focus lag op het inrekenen van de leidersfiguren van de criminele groepen, de

zogenaamde kingpin-strategie. Zo werden er van de 37 meest gezochte kartelleiders in de

periode 2009 - 2011 een 20tal gearresteerd of om het leven gebracht. Dit aantal was een

verdubbeling van de vorige twee ambtstermijnen samen (Calderon et al., 2015). Deze

strategie moest voor een destabiliserend effect zorgen en uiteindelijk tot de fragmentatie

van de kartels leiden. Men vertrok vanuit de idee dat als de groepen in kleinere divisies

zouden verdeeld worden, de overheid meer in staat zou zijn de gefragmenteerde groepen te

controleren. Deze strategie waarbij men de georganiseerde criminaliteit een fase wil

terugdringen (van een nationaal naar een publiek probleem) en zodoende omvormen tot een

minder grote bedreiging, kan gekoppeld worden aan Peter Luphsa’s ‘stage-evolutionary

model’. Dit model stelt dat georganiseerde criminaliteit uit drie opeenvolgende fasen

bestaat: de ‘predatory’ fase (in dit stadium bestaan de criminele groepen voornamelijk uit

losse gangs die geen directe bedreiging voor de staat vormen), de parasitaire fase (hierbij

infiltreren de groepen in staatsinstellingen teneinde hun macht uit te breiden) en tot slot de

symbiotische fase (het samensmelten van georganiseerde criminaliteit met de staat waarbij

ze één geheel gaan vormen) (Lupsha, 1996). Met andere woorden, Calderón wou de kartels

die zich in de parasitaire fase bevonden, terugdringen naar de minder bedreigende

‘predatory’ fase.

Teneinde het leger in staat te stellen hun nieuwe tijdelijke functie naar behoren te laten

vervullen, voerde de overheid enkele hervormingen door aan de organisatie van het leger:

- De integratie van mensenrechten in SEDENA – Secretaria de la Defensa Nacional.

Dit moest een teken zijn naar de bevolking toe dat het leger hun opdracht meer zou

afstemmen op de samenleving met respect voor deze samenleving;


46

- De uitbreiding van de marine met het doel als maritieme politie op te treden. Ze

kregen hiervoor meer middelen ter beschikking zoals vernieuwde GPS-systemen,

aankoop van boten, vliegtuigen en satellieten;

- Een verbetering van de samenwerking en coördinatie tussen het leger (SEDENA) en

de marine (SEMAR);

- Het trainen van speciale eenheden die specifiek worden ingezet in de strijd tegen de

drugtrafiek (Bailey, 2010).

Calderón voorzag in zijn plan ook de ruimte voor een speciaal korps binnen het leger dat de

federale politie moest ondersteunen, het Federal Support Forces Corps. Op deze manier

kon de rest van het leger hun normale taken blijven uitoefenen. Dit voorstel werd

goedgekeurd, maar is nooit in werking getreden door een tekort aan financiering (Bailey,

2010).

In een werkstuk van Shirk (2012) zien we dat de inzet van het leger slechts een matig

succes heeft opgeleverd. In de gebieden van Michoacán en Tamaulipas, waar veel

capaciteit werd ingezet, zagen we een daling in het geweld. Andere staten zoals Guerrero

kende dan weer een toename na deze beslissing (Shirk, 2012). Verder verschenen er

problemen die in verband konden gebracht worden met de afwezigheid van een degelijke

coördinatie en een duidelijke beschrijving van de opdracht. Zo kreeg het leger de taak een

vijand te verslaan waarover weinig of niets geweten was door een gebrek aan inlichtingen

en slechte informatie-uitwisseling tussen de verschillende diensten (Schedler, 2014).

Daarnaast heeft de inzet van zowel het leger als de marine ervoor gezorgd dat er een

onderlinge strijd tussen beide overheidsapparaten is gekomen. Bovendien kwamen naast

deze twee diensten, ook de federale en gemeentelijke politiekorpsen vaak in aanvaring met

elkaar. In deze periode werd het ook pijnlijk duidelijk dat niet enkel de georganiseerde

criminaliteit de militairen vond, maar ook de militairen de weg naar de georganiseerde

criminaliteit vonden. Zo stelde Shirk (2012) ten tijde van Calderón een jaarlijkse uitval van

zo’n 20,000 personeelsleden vast. Het ging voornamelijk om lager geplaatste personen,

maar ook topfuncties bleven niet gespaard (Shirk, 2012). Deze ontwikkeling was in vele

opzichten problematisch. Vooral de informatie die ze meenamen naar de criminele groepen


47

was schadelijk voor de staat. Dit alles heeft er toe bijgedragen dat de aanwezigheid van het

leger in het straatbeeld steeds moeilijker te legitimeren viel.

II. Institutionele hervormingen van politie en justitie

Een efficiënt beleid rond politie en justitie is een belangrijke schakel in de sterkte van een

staat, deze vaststelling was ook Calderón niet ontgaan. Het goed functioneren van deze

instellingen beïnvloedt namelijk, naast socio-economische factoren, de mate van

aanwezigheid van criminaliteit.

Politiehervorming

Calderón’s doelstelling was de politiekorpsen, die gekenmerkt werden door lage

professionele standaarden, een gebrek aan voldoende middelen en zeer moeilijke

werkomstandigheden als een integer professioneel korps uit te bouwen (Shirk, 2011).

Samen met de vooropgestelde justitiële hervormingen was het de bedoeling dat het

politieapparaat nieuwe taken zoals het actief verzamelen en bewaren van bewijsmateriaal

zou opnemen, teneinde justitie in staat te stellen effectief vervolgingen te kunnen

uitspreken. Dit bracht met zich mee dat politiemedewerkers correcte opleidingen diende te

genieten zodoende de nieuwe taken naar behoren uit te voeren. Verder zag Calderón het

belang van een goed ontwikkelde inlichtingendienst in de strijd tegen de georganiseerde

criminaliteit. Door ‘Platform Mexico’ op poten te zetten, wou hij een optimalisatie van de

gezamenlijke politieoperaties doorvoeren. Dit door een verbetering van de coördinatie en

informatiedoorstroom tussen de verschillende niveaus. Het mandaat dat deze objectieven in

zich droeg, werd vanuit de overheid gesponsord door het Municipal Public Security

Subsidy en Public Security Assistance Fund. Ondanks de overheid miljoenen in dit project

stopte, bleef veel van dit budget ongebruikt en kan de effectiviteit van deze zet in vraag

gesteld worden (Shirk, 2012).

Verder wou deze regering komaf maken met corruptie die de vicieuze cirkel van geweld en

criminaliteit in stand hield. Het voorstel de diensten te centraliseren onder een eengemaakte

politie moest corruptie terugdringen en voor meer efficiëntie zorgen. Centraal hierbij stond


48

de uitbreiding van onderzoeksmogelijkheden van de preventieve politie10. Bovendien werd

er gepleit voor de afschaffing van lokale politiediensten, deze waren namelijk het zwaarst

geïnfecteerd door corruptie. Dit idee kon op heel wat tegenstand rekenen vanuit de

oppositie. Deze wees erop dat de afschaffing van de lokale politiediensten de

gemeenschapsgerichte politiezorg tekort zou doen. Daarnaast stelde deze regering in 2008

voor om het AFI – Agencia Federal de Investigaciones – en PFP – Policia Federal

Preventiva – samen te voegen in een nieuwe federale politiedienst, CFP – Cuerpo Federal

de Policía. Deze nieuwe unit, met een vooropgestelde capaciteit van ongeveer 30,000

medewerkers, zou over 34 regionale politiestations verdeeld worden en alle federale

aangelegenheden als taak toebedeeld krijgen. Deze hervormingen haalden het echter niet

door corruptieschandalen aan het adres van het AFI en PFP en door tegenstand van de

oppositie in het Congres. De oppositie argumenteerde dat de centralisatie van de diensten

geen oplossing zou bieden. Het zou het probleem enkel verschuiven naar één orgaan in

plaats van verdeeld te zijn over de verschillende korpsen. Er werd opnieuw voorstel gedaan

om alsnog een nieuwe federale politie op te richten die de federaal preventieve politie

moest vervangen en bredere onderzoeksmogelijkheden geven. Ook dit voorstel is in stille

dood gestorven (Shirk, 2012).

Het Justice in Mexico Project deed een studie naar de ontwikkeling van de politiediensten

ten tijde van deze regering. Hieruit blijkt dat onder andere slechte werkomstandigheden en

het grote verloop van job de vooropgestelde professionalisering in de weg hebben gestaan.

Dit onderzoek merkte verder op dat niet de inzet of professionaliteit factoren waren die

medewerkers hogerop konden brengen, wel de juiste persoon op de juiste plaats kennen.

Daarnaast bleek dat de meerderheid van de lokale politiemedewerkers in Juárez en

Guadalajara meer overuren deden (die niet werden uitbetaald) en ze minder dan 800 dollar

per maand verdienden. Deze geldkwestie maakte het de kartels makkelijk de lokale

diensten om te kopen waardoor corruptie sterk aanwezig bleef. Ook de afwezigheid van een

degelijk onderzoeksorgaan dat corruptie op een efficiënte manier kon opsporen werkte dit

mee in de hand (Shirk, 2012).

10DeMexicaansepolitiedienstenzijnopgedeeldperjurisdictie(defederale,nationaleenlokalediensten)enperfunctie(preventieenonderzoek).


49

Justitiehervorming

Tijdens de ambtstermijn van Calderón werd de basis gelegd voor lange termijn

hervormingen aan het justitieapparaat. Deze hervorming hield voornamelijk de overgang

van een inquisitoir naar een aquisitoir systeem in. Het Mexicaanse Congres keurde hiervoor

volgende hoofdlijnen goed:

- De invoering van de mondelinge procedure (tegensprekelijk karakter), alternatieve

straffen (werkdruk verminderen en efficiënte verhogen) en de openbaarmaking van

zittingen (transparantie verbeteren);

- De versteviging van de rechtspositie van de beklaagde. Met deze vernieuwing komt

men tegemoet aan de bescherming van de mensenrechten en de rechten van

verdediging;

- Meer aandacht voor de verbetering van het vooronderzoek en het verzamelen van

bewijsmateriaal door de petitie van bewijsmateriaal (Shirk, 2012).

Ondanks de goedkeuring kende de implementatie, die in 2016 moest rond zijn, een

moeizame start door onder andere bedenkelijk voorafgaand onderzoek. Verder was er op

federaal niveau geen consensus over de toepassing van procedures tijdens de regeerperiode

van Calderón. Ook de samenwerking tussen politie en justitie liet in deze periode te wensen

over door de slechte communicatie en coördinatie tussen beide apparaten. Dit zorgde voor

een stroeve interactie, minieme informatie-uitwisseling, weinig transparantie, onvolledige

dossiers, etc. (Shirk, 2012). Kortom, het belangrijkste aan deze hervorming was dat de basis

werd gelegd voor volgende regeringen om op verder te werken.

3.3 De regering Peña Nieto en de terugkeer van de PRI (2012-2018)

Het aantreden van de regering onder leiding van president Enrique Peña Nieto (PRI) bood

nieuwe opportuniteiten om de anti-drugstrategieën van voorgaande regering te herzien.

Volgens Nieto heeft Calderón’s drugoorlog ervoor gezorgd dat andere belangrijke

agendapunten op de achtergrond zijn verdwenen. Vandaar dat Nieto aan de start van zijn

ambtstermijn ijverde voor een verandering van focus. Waar bij Calderón de jacht op

belangrijke sleutelfiguren van de kartels en de gehele militarisering van de drugoorlog lag,


50

zien we dat Nieto een sterke voorkeur heeft voor het terugschroeven van het geweld dat de

burgers treft. Daarnaast gaat zijn aandacht uit naar een betere coördinatie tussen de

verschillende overheidsdiensten en socio-economische onderwerpen zoals educatie (Rosen

& Zepeda, 2016). Ondanks deze politieke schijnbewegingen en de kritieken op de aanpak

van zijn voorganger, zien we dat deze regering de kingpin-strategie duchtig verder zet en de

inzet van het leger niet schuwt.

De terugkeer van de PRI heeft voor velen de vraag opgeroepen of Mexico opnieuw naar

‘af’ zou gaan. Het autoritaire verleden van de partij en het laissez-faire principe waarin

onderhandelingen tussen overheid en de kartels de gang van zaken waren, zorgde voor vele

speculaties over hoe Nieto het zou aanpakken. In het Mexico van vandaag is de politieke

macht veel meer verdeeld dan voor het jaar 2000, wat deze onderhandelingen uitsluit. Ook

aan de zijde van de kartels zien we dat de pax narcotica van voordien geen evidentie meer

is door onder andere de verdeeldheid in het kartellandschap (Felbab-Brown, 2013).

3.3.1 Overzicht van de belangrijkste beleidsbeslissingen inzake

veiligheidsbeleid

De halvering van geweld tijdens zijn eerste jaar als president

Eén van Nieto’s belangrijkste verkiezingsbeloftes was het geweld dat de Mexicaanse

burgers trof drastisch te doen dalen. Zo wou hij tijdens zijn eerste jaar als president het

geweld met 50% terugschroeven. Deze halvering werd niet gehaald, wel was er dat jaar een

terugval van zo’n 30%. Niettegenstaande deze daling, kwamen andere criminele fenomenen

zoals kidnappings, afpersingen, overvallen, etc. steeds frequenter voor. Frappant hierbij is

dat de politiediensten in deze periode vaak betrokken partij bleken te zijn bij de

kidnappings, het ging over 7 op de 10 gevallen (Felbab-Brown, 2014). Naast deze toename

zijn de cijfers van geweld sinds 2015 terug de hoogte ingeschoten zoals eerder werd

aangehaald in het inleidende hoofdstuk. Uit deze stijging kan afgeleid worden dat de

terugval van de cijfers tijdens de eerste jaren van Nieto’s ambtstermijn, eerder dan een

gevolg van het beleid, het resultaat is geweest van de verschuivingen binnen het

kartellandschap.


51

De verderzetting van de kingpin-strategie

Ondanks de drang zich te onderscheiden van de strategie van voorgaande regering, viel

Nieto’s beleid terug op de kingpin-strategie. De inrekening van Mexico’s meest gezochte

drugbaron ‘El Chapo’ is de belangrijkste verwezenlijking geweest tot nog toe. De

afwezigheid van een systematische strategie (de focus ligt nu teveel op het uitschakelen van

kartelleden en niet op de gevolgen ervan) weerspiegelt opnieuw het korte termijn denken

van de overheid. De voornaamste reden van deze kortzichtigheid is nog steeds te vinden in

de matige werking van de staatsinstellingen (Felbab-Brown, 2014). Deze institutionele

zwakheid verhindert de dialoog voor een alternatieve benadering van het probleem. Zo zou

een efficiënter beleid de focus leggen op de personen die werkzaam zijn in het netwerk

onder de grote leiders. Dit vraagt echter een goede coördinatie en informatie-uitwisseling

tussen de verschillende diensten, iets dat vandaag helaas nog steeds niet aanwezig is.

De verderzetting van het leger in de strijd tegen de kartels

Onder Nieto hebben zowel het leger als de federale politie dezelfde taken toebedeeld

gekregen als in voorgaande legislatuur. In sommige staten heeft de overheid zelfs het

dubbele van legercapaciteit ingezet om de nieuwe vormen van geweld en criminaliteit,

zoals kidnappings, terug te dringen. Een voorbeeld hiervan zijn de staten Michoacán en

Guerrero waarbij de aanwezigheid van het leger en de federale politie werd opgedreven met

zo een 20%. Daarnaast is er een sterke focus op de staat Tamaulipas, waar Los Zetas en het

Gulfkartel de plak zwaaien. In deze regio merken we trouwens op dat de lokale

overheidsinstanties in grote getalen blijven samenwerken met de kartels. Het grote verschil

met voorgaande regering, is dat de inzet van de marine stelselmatig wordt afgebouwd. Zo

daalde het aandeel van de zeemacht in 2014 met een kleine 30% vergeleken met het

voorgaande jaar. Tactisch gezien is dit een goede zet, gezien de aanvaringen in het verleden

tussen beide overheidsapparaten mede bijdroegen tot de aanwezigheid van geweld en

mensenrechtenschendingen (Felbab-Brown, 2014).


52

Corruptiebestrijding

Ook onder Nieto is corruptie nog steeds schering en inslag. Zoals reeds aangehaald, zijn de

onderbetaalde lokale politiediensten hier erg vatbaar voor. Teneinde corruptie te bestrijden,

keurde de regering in 2016 de zogenaamde ‘Ley 3 de 3’ goed. Deze wet dekt een aantal

wettelijke regelingen die Mexico’s Nationaal Anticorruptie Systeem (Sistema Nacional

Anticorrupción, SNA) dienen te ondersteunen. Een belangrijke nieuwigheid heeft

betrekking op de doorvoering van meer transparantie. Zo dienen zowel private als publieke

instanties meer openheid te bieden over financieringen vanuit de overheid.

Het vernieuwde anti-corruptiesysteem beoogt corruptie terug te dringen door op een

onafhankelijke manier beslissingen te nemen. Om deze onafhankelijkheid te stimuleren

introduceerde Nieto een nieuwe termijn voor het Federal Attorney General’s Office

(Procuraduría General de la República, PGR) teneinde corruptie een halt toe te roepen.

Deze hervorming houdt in dat de dienst voortaan pas om de negen jaar zal worden

samengesteld in plaats van om de zes jaar. De achterliggende filosofie van deze

termmijnverlening, is de dienst los te koppelen van de partij die aan de macht is in die

regeerperiode. Op deze manier zal de dienst minder beïnvloed of gestuurd worden en staat

deze los van de heersende politieke partij (Heinle et al., 2017). Tot slot wordt dit nieuwe

systeem bovendien een overkoepelende functie toebedeeld waarbij zowel de lokale als de

federale diensten worden ondergebracht (Heinle et al., 2017). Nieto heeft echter het grote

probleem dat omkoping in de eerste plaats mogelijk maakt en bevorderd nog steeds niet

aangepast, namelijk de verloning van de gemeentelijke korpsen. De onderbetaalde

ambtenaren zijn hierdoor nog steeds makkelijk om te kopen.

Institutionele hervormingen

Nieto legt in zijn beleid een sterke focus op de verbetering van de algemene coördinatie

tussen de verschillende diensten. Dit trachtte hij te bekomen door zowel het secretariaat van

publieke veiligheid (SSP) als de federale politie onder het ministerie van Binnenlandse

Zaken - Secretaría de Gobernación, SEGOB – te plaatsen. Naast de aandacht voor een

verbeterde coördinatie, stond ook de oprichting van de nationale gendarmerie op de agenda.

Deze nieuwe macht zou voornamelijk in de landelijke gebieden ingezet worden om


53

criminaliteit terug te dringen. De vooropgestelde omvang van veertig tot 60,000 krachten

draaide in werkelijkheid uit in een kleine 5,000 manschappen. De reden achter dit beperkte

aantal tewerkgestelde politiemensen, is dat het leger en de marine weigerden hun getraind

personeel af te staan aan deze nieuwe dienst. Het alternatief dat de overheid werd geboden,

was dat het leger nieuwe krachten zou opleiden11. Daarenboven werkte deze nationale

gendarmerie niet voor de aparte afdeling waarvoor het was opgericht, maar versterkten ze

enkel de federale politie (Felbab-Brown, 2014).

Naast deze nieuwe dienst, komt ook de idee van een eenmaking van de politie terug naar

voren. Nieto heeft ervoor gekozen de staten zelf de keuze te laten of ze het concept van een

eengemaakte politie al dan niet zouden introduceren. Deze tactiek verloopt echter niet

volgens plan. Zo zien we bijvoorbeeld in Jalisco een grotere chaos in de werking van de

politiediensten doordat ze elkaar verstoten en er geen sprake is van samenwerking. Naast de

eenmaking van de politie wou Nieto een nieuw instituut dat zou instaan voor het opleiden

van de staats-en gemeentepolitie. Een lak aan coördinatie is echter de doodsteek geweest

voor de implementering van dit initiatief.

Wat het lokale veiligheidsbeleid betreft, heeft Nieto het land in vijf regio’s verdeeld. Per

regio wordt een ander beleid toegepast afhankelijk van de noden. Deze opdelingen zouden

meer verantwoordelijkheid geven aan de gebieden waardoor de problemen niet steeds

doorgeschoven worden en onopgelost blijven.

Naast de aanpassingen aan de politiediensten richtte Nieto een nieuw inlichtingencentrum

op dat moest instaan voor de coördinatie en het verspreiden van inlichtingen. Dit voerde hij

in omdat er nog steeds een slechte communicatie is tussen de verschillende niveaus. Maar

ook hier is de uitwerking en implementering een probleem en blijft dit voorstel voorlopig

on hold staan (Felbab-Brown, 2014).

11 Een kritische noot: als het leger nieuwe politiemedewerkers opleidt, zal dit dan tot bekwame politiemensen leiden? Uit het verleden is immers gebleken dat het leger amper op de hoogte is van de politietaken en gemeenschapsgerichte politiezorg.


54

Het ‘New Criminal Justice System’

Het nieuwe rechtssysteem heeft de afgelopen jaren steeds meer voet aan wal gekregen in

Mexico. Volgens de justitiebarometer blijkt dat het nieuwe systeem rekening houdt met het

vermoeden van onschuld, wat tegemoet komt aan de mensenrechten en de rechten van

verdediging. Daarnaast geraken steeds meer staande en zittende magistratuur overtuigd van

de toepassing van alternatieve straffen. Verder is er een verbetering aangaande de

transparantie in de rechtspraak door de overschakeling naar een mondelinge procedure.

Deze transparantie heeft een positieve invloed op de aanwezigheid van corruptie, die de

afgelopen jaren voorzichtig daalt. Echter, zowel op vlak van transparantie als corruptie is er

nog heel wat ruimte voor verbetering en de versteviging van het systeem (Cortes, Ferreira,

& Shirk, 2016). Corruptie in het justitieapparaat zorgt er immers nog steeds voor dat

criminelen ongestraft blijven.

Wat de professionalisering van de sector betreft, is er vooruitgang merkbaar. Zo zien we dat

advocaten die de juiste opleidingen genoten in staat zijn steeds betere bewijzen te

verzamelen die ervoor zorgen dat criminelen weldegelijk achter de tralies belanden. Ook

hier is nog een lange weg af te leggen om goede professionele standaarden te verzekeren.

Zo geeft 30% van de ondervraagde magistraten aan niet genoeg op de hoogte te zijn van de

nieuwe procedures door een gebrek aan opleiding. Bovendien is er nog steeds geen orgaan

dat waakt over de werking van justitie (Cortes et al., 2016).

Besluitend kan er gesteld worden dat de hervormingen nog volop aan de gang zijn. Hierbij

dient justitie flexibel te zijn en in te spelen op een veranderende maatschappij. Bijgevolg

zal de optimalisering van het justitiesysteem nooit stoppen. Het is een proces met vallen en

opstaan, dat Mexico ongetwijfeld dichter naar een samenleving met minder corruptie en

een meer rechtvaardige toepassing van de strafwet zal brengen. Bovendien draagt de

overgang van een inquisitoir naar een aquisitoir rechtssysteem bij tot de uitbouw van een

meer solide democratie en het terugdringen van criminaliteit.

Nieto’s socio-economisch plan gelinkt aan criminaliteitspreventie

Het paradepaardje onder de hervormingen waarmee Nieto zich van Calderón wou

diversifiëren, is de focus op de socio-economische condities van het land. De huidige


55

regering heeft de anti-drugstrategie, die vooral repressie inhield, verder aangevuld met een

nieuwe dimensie, namelijk preventie. Deze multidimensionale insteek heeft oog voor de

achterliggende oorzaken van het probleem en zou daarmee wel eens de wortel van de

problematiek kunnen aanpakken.

Om deze strategie te doen slagen, dienen een aantal doelstellingen vervult te worden:

criminaliteitspreventie en de sociale reconstructie, een effectievere rechtspraak,

professionalisering van de politiediensten, het gevangenissysteem aanpassen, burgers

actief betrekken bij het beleid, internationale samenwerking, een verbeterde coördinatie, de

regionale benadering van de problemen en ten slotte dienen ook de inlichtingen te

verbeteren. Deze objectieven werden in 4 grote beleidspijlers geïntegreerd:

- Het nationale wetshandhavingsplan moet voor een effectievere en transparantere

strafrechtsbedeling zorgen;

- Het programma voor sociale preventie van geweld legt de focus op het regionale

niveau waarbij de sociale standaarden worden verbeterd met als doel criminaliteit terug te

dringen;

- Het nationaal publieke veiligheidsplan is specifiek gericht op het tegengaan van

zware misdaden zoals kidnappings, moord, overvallen, etc.

- Het programma voor de nationale veiligheid integreert voorgaande programma’s

om een geïntegreerde en multidimensionale aanpak te verzekeren voor de interne veiligheid

van het land.

Deze strategie werd in 57 polígonos, geselecteerde regio’s, ingevoerd. Dit zijn gebieden

waar de moordgraad, armoede en werkloosheid hoog liggen, kidnappings en overvallen

vaak voorkomen en drugverslaving dagelijkse kost is (Felbab-Brown, 2014). Net zoals bij

het project Todos Somos Juárez, zijn ook onder dit plan verschillende initiatieven terug te

vinden. Voorbeelden zijn onder meer het bevorderen van ondernemerschap; de aanpassing

van de schooldagen (langere schooldagen) en projecten in de gemeenschap, voor de

gemeenschap zoals drugverslavingsprogramma’s. In dit opzicht zou men kunnen stellen dat

de regering van Nieto een zachtere aanpak opteert (Carpenter, 2015). Wat de

implementering en operationalisering betreft, zien we dat veel van de vooropgestelde


56

plannen nog niet naar de praktijk zijn omgezet en deze regering hiermee dezelfde weg als

voorgaande regering bewandelt.

Naast inspanningen op het sociaal vlak, heeft Nieto oog voor de economische toestand van

het land. Deze regering heeft een grote stap gezet door de liberalisering van de economie

door te voeren. De ommekeer kwam er na de openstelling van de markt van de grote

oliebedrijven voor particuliere investeerders. Zo werd Petroleos Mexicanos, kortweg

PEMEX, overgenomen door particuliere investeerders. Riskant, wetende dat dit

overheidsbedrijf instond voor een vijfde van de inkomsten die de overheid jaarlijks

genereerd. Deze hervormingen hebben voor een boost gezorgd aan de productiezijde en de

marktcompetitie verhoogt, vooral de olie-industrie ondervindt een positieve invloed.

Daarnaast hebben de banken hun financieringskosten herzien en is de telecomsector veel

van hun monopoliepositie verloren. Verder kan ook het programma Oportunidades in deze

socio-economische context aangehaald worden. Dit programma bestaat sinds 1997 en ging

voor 2002 onder de naam Progresa door het leven. Dit initiatief staat Mexicaanse inwoners

die het financieel moeilijker hebben bij in basisvoorzieningen zoals educatie (onder andere

leningen om verder te studeren) en gezondheidsvoorzieningen (bv. medische pakketten).

Het programma gaat in op de specifieke noden en behoeften van de families. Vandaag

maken zo een 6 miljoen gezinnen gebruik van dit programma, dat is ongeveer een kwart

van de Mexicaanse bevolking (OECD, 2017).

4 De rol van de Verenigde Staten belicht in het Mexico verhaal: een

gedeelde verantwoordelijkheid?

De tussentitel van dit laatste onderdeel draagt een dubbele verwijzing in zich: het gaat

zowel om een gedeelde verantwoordelijkheid op politiek vlak als op het vlak van de

problemen. In volgende twee onderverdelingen tracht ik deze vaststelling te verduidelijken.

4.1 Het (Beyond) Mérida-initiatief

Toen gewezen Amerikaans president Nixon in 1971 de War on Drugs initieerde, zijn er

verschillende initiatieven vanuit de VS geweest om Mexico bij te staan in de strijd tegen


57

drugproductie en trafiek. Helaas behaalde deze samenwerking povere resultaten waarbij

corruptie en geweld steeds opnieuw zegevierden. De aanwezigheid van corruptie in de

Mexicaanse veiligheidsdiensten en de kiki-moord zorgden voor een wederzijds

wantrouwen aan beide kanten (Abu-Hamdeh, 2011). Met het intreden van de regering

Calderón kwam er verandering in deze vertroebelde relatie. De Mexicaanse regering vroeg

in deze periode openlijk de steun aan de VS om een verbeterde bilaterale coöperatie aan te

gaan en de strijd tegen de kartels naar een hoger niveau te tillen. De vrees voor een

spillover van geweld aan de grensgebieden en de toegenomen macht van de kartels op

Amerikaans grondgebied, door de samenwerking met lokale gangs, is de voornaamste

drijfveer geweest van toenmalig Amerikaans president G.W. Bush om mee in dit verhaal te

stappen (Tekin, 2015).

Het driejarenplan Mérida werd in oktober 2007 afgekondigd en had de intentie Mexico,

Centraal Amerika en de Caraïben bij te staan in de strijd tegen de georganiseerde

criminaliteit. Deze financiële, tactische en materiele ondersteuning moest het anti-

drugbeleid van Calderón meer daadkracht geven (Shirk, 2012). De Verenigde Staten

voorzagen voor de uitwerking van dit plan een budget van zo’n 1.4 biljoen dollar. Dit

bedrag werd niet rechtstreeks getransfereerd, maar werd onder andere in bestaande

programma’s die betrekking hadden op drugs, wapentrafiek en mensensmokkel

geïnvesteerd om verdere ondersteuning te bieden (Abu-Hamdeh, 2011). De voornaamste

achterliggende reden van deze werkwijze was verdere corruptie te voorkomen. Het initiatief

omvatte volgende doelstellingen:

- Tegengaan van de straffeloosheid en de macht van de georganiseerde criminaliteit

inperken;

- Het versterken van de grensovergang, de zee en het luchtruim;

- Het verstevigen van het justitiële bestel;

- Toegenomen aandacht naar gangs en de vraag naar drugs aanpakken (Seelke &

Finklea, 2010).

Na het verstrijken van dit drie jaar durende pact, kreeg de uitwerking van de

vooropgestelde objectieven heel wat kritieken te verwerken. De belangrijkste opmerking


58

was dat dit plan te veel focuste op korte termijn verwezenlijkingen. Zo was er vooral

aandacht voor de toevoer van middelen die ingezet konden worden in de oorlog tegen de

kartels. Een rechtstreeks gevolg hiervan is de instandhouding van het geweld geweest

(Seelke & Finklea, 2010). Verder stelt een rapport van het Government Accountability

Office dat er een heel deel van het vrijgemaakte bedrag nooit geïnvesteerd werd. De

belangrijkste reden hiervan was dat de administratieve procedures niet op punt stonden

waardoor het geld onbesteed bleef en er geen correcte implementatie ten uitvoer kon gelegd

worden (Abu-Hamdeh, 2011).

Onder president Obama veranderde het initiatief van naam naar Beyond Mérida. In deze

periode evolueerde het plan van een uitgesproken technische ondersteuning, naar een plan

dat de focus durfde te leggen op de lange termijn. De aandacht ging uit naar een betere

ondersteuning van de staatsinstellingen, de vermindering van geweld en het bieden van

meer veerkracht van de gemeenschap tegen corruptie en de illegale drughandel (Felbab-

Brown, 2013). Het Beyond Mérida-initiatief bestond uit volgende 4 pijlers:

- De strijd tegen de georganiseerde criminaliteit: door samen te werken en

inlichtingen uit te wisselen, moest de macht van de kartels gebroken worden;

- De versteviging van justitie: door de instelling te versterken en beter te organiseren

kan het een antwoord bieden op de straffeloosheid en georganiseerde criminaliteit

terugdringen. De VS wou vooral de overgang van een inquisitoir naar een aquisitoir

systeem begeleiden;

- Een eigentijdse beveiliging van de grensovergang creëren: betere controle voorzien

aan de grensovergang tussen beide landen, dit om geweld aan de grensgebieden

terug te dringen en te vermijden dat het geweld zich verder verspreid op

Amerikaans grondgebied;

- Het creëren van een veerkrachtige samenleving die niet afhankelijk hoeft te zijn van

illegale handel. De toegang tot sociale vangnetten, instellingen, opleiding en werk

zijn hierbij cruciaal (Shirk, 2012).

Het initiatief was succesvol in die zin dat de samenwerking tussen beide landen sterk

aanwezig was, maar wat de implementatie en de uitwerking betreft, was Beyond Mérida


59

minder succesvol. De grensovergang is nog steeds makkelijk te kruisen voor drugkoeriers,

ondanks de militarisering ervan (Gallaher, 2016). Ondanks de opdrijving van de bewaking

zijn de kartels nog steeds in de mogelijkheid de grens makkelijk over te steken door het

gebruik van omkoping. Deze strategie pakt daarenboven de oorzaken, waaronder het vraag

en aanbod mechanisme, niet echt aan (Tekin, 2015). Positief dan weer aan dit plan, was de

focus op de samenleving en de hervormingen van justitie. Zo heeft de VS bijgedragen aan

de uitbouw van het justitieapparaat door bijvoorbeeld USAID rule of law programs12 en het

Open Society Justice Initiative13 te introduceren in het Mexicaanse rechtssysteem (Olson &

Wilson, 2010). Daarnaast bood de VS, onder andere financiële, bijstand in Nieto’s socio-

economische beleid.

Wat de toekomst zal brengen voor de samenwerking tussen beide landen blijft maar zozeer

de vraag. De Amerikaanse president Donald J. Trump heeft tijdens zijn

verkiezingscampagne Mexico meerdere malen met de grond gelijk gemaakt en schuwde

zelfs racistische uitspraken niet. Een belangrijke pijler in zijn verkiezingscampagne was de

grensovergang tussen Mexico en de VS te scheiden met een muur, een soort equivalent van

de Berlijnse muur. Meer nog, de Mexicanen zouden heel dit project moeten financieren. Of,

om de diplomatische woorden van Amerika’s nieuwe president te citeren: “I will build a

great wall — and nobody builds walls better than me, believe me — and I’ll build them

very inexpensively. I will build a great, great wall on our southern border, and I will make

Mexico pay for that wall. Mark my words.”. Trump wil hiermee voornamelijk immigranten

en drugs die van Mexico via de grensovergang Amerika bereiken tegenhouden. Deze

verhoogde beveiliging pakt echter niet de oorzaken van de problemen aan. De kartels zullen

meer risico’s moeten nemen om illegale middelen op Amerikaanse bodem te krijgen. Het

gevolg hiervan zal de stijging van de drugprijzen zijn. Op deze manier zal het bouwen van

een muur bijdragen tot het versterken van het probleem. Daarenboven zijn kartels flexibele

netwerken die zich snel aanpassen aan een veranderende omgeving, dus ook aan een muur.

Verder maakte Trump de Mexicaanse president duidelijk, via twitter en andere

mediakanalen, dat Mexico hardhandiger moet optreden tegen de kartels. Indien Mexico dit

12Dezegecoördineerdeprogramma’svanuitdeVSdragenbijtotdebredereomkaderingendeuitbouwvanMexico’sdemocratieeneconomie.13Ditinitiatiefbeidtvooraltechnischeondersteuningindeuitbouwvandedemocratie.


60

niet doet, zou Trump Amerikaanse soldaten inzetten in Mexico om de “bad hombres down

there” uit te schakelen (Heinle et al., 2017). Deze bad hombres zijn de kingpings van

weleer, of dit de meest doordachte strategie zou zijn, kan daarom ook ten zeerste in twijfel

getrokken worden. Wat de toekomst zal brengen blijft voorlopig een vraagteken. Wat wel

zeker is, is dat de verzameling van Trump’s ontactische uitspraken vele vragen doen rijzen

over de toekomstige samenwerking en of deze er überhaupt wel nog zal zijn.

4.2 De Verenigde Staten: deel van de oplossing of deel van het probleem?

Met het op poten zetten van het Mérida-initiatief hebben de Verenigde Staten zich ertoe

verbonden de strijd aan te gaan tegen de georganiseerde criminaliteit met de focus op de

drugkartels. Hierbij diende de VS tevens in eigen boezem te kijken en toe te geven dat ook

zij een rol spelen in heel het illegale drughandel verhaal.

4.2.1 Het principe van vraag en aanbod

Een eerste vaststelling is dat de VS de grootste afzetmarkt vormt van de drugs die in

Mexico verhandeld en geproduceerd worden. De illegale middelen worden voornamelijk

via de grote grensovergang Amerika binnengesmokkeld. Het is ook daarom dat er in de

bilaterale coöperatie met Mexico veel aandacht uitgaat naar een betere bewaking van deze

grens.

Het zijn voornamelijk roesmiddelen zoals marihuana, heroïne, opium, methamfetamine en

cocaïne waar veel vraag naar is. De VS vraagt, de Mexicanen draaien, of beter gezegd,

produceren en transporteren. Reuter (2010) vatte dit samen in volgend citaat:“Mexico’s

principal drug problems, the violence and corruption related to trafficking, are the

consequence of the large U.S. market for cocaine, heroin, marijuana and

methamphetamine. If the U.S. market disappeared, Mexico’s problem would diminish

dramatically, even with its own domestic consumption remaining.” (Reuter, 2010).

Net zoals op de legale markt, speelt het principe van vraag en aanbod een belangrijke rol in

de handel van de kartels. De grote vraag aan Amerikaanse zijde houdt de Mexicaanse

drugtrafiek in stand. Calderón vatte deze vaststelling samen in volgend statement op de

Mérida bijeenkomst:“While there is no reduction in demand in your territory, it will be


61

very difficult to reduce the supply in ours.”. Amerika verbond zich in het initiatief ertoe de

vraagzijde aan te pakken. De decriminalisering van marihuana, die kleine hoeveelheden

drugs voor recreatief of medisch gebruik toelaat, in ondertussen 28 staten en Washington is

de grootste verwezenlijking geweest. Deze decriminalisering mag dan wel een grote stap

vooruit zijn, het gebruik van cocaïne en heroïne in de VS blijven problematisch hoog. Aan

de start van de War on Drugs en de bilaterale samenwerking tussen de VS en Mexico

daalde deze cijfers, maar sinds 2010 hebben de kartels zich hieraan aangepast en vloeit de

cocaïne opnieuw vlot de grens over. Het gevolg zien we rechtstreeks gereflecteerd in de

cijfers van cocaïnegebruik die jaarlijks blijven stijgen. Ook het gebruik van heroïne blijft

populair. Zo stelt het National Drug Threat Assessement van 2016, dat het gebruik van

heroïne onder de Amerikaanse bevolking tussen de tijdspanne van 2007 tot en met 2014

bijna verviervoudigd is (DEA, 2016).

Kortom, het vraag en aanbod mechanisme speelt een belangrijke rol in heel de

problematiek. Het blijft natuurlijk nog zozeer de vraag of door het ineenstorten van dit

marktmechanisme, de kartels hun lucratieve praktijken zullen stoppen en deze niet zullen

verder zetten onder de vorm van andere criminele activiteiten. Dit aanpassingsvermogen

aan de illegale markt werd eerder al duidelijk bij de overschakeling tussen de alcohol en de

drugssmokkel na de drooglegging van de VS.

4.2.2 Het tweede amendement van de Amerikaanse grondwet en de illegale

wapenhandel

Naast een problematische vraagzijde, draagt de Amerikaanse wapenwetgeving en de

wapentoevoer aan het Mexicaanse leger onrechtstreeks bij tot de instandhouding van het

geweld14. De wapenindustrie is in Amerika big business waar de Mexicanen hun steentje in

bijdragen. Zo stelt een rapport dat werd vrijgegeven door de universiteit van San Diego, dat

de illegale handel tussen beide landen de Amerikaanse wapenindustrie jaarlijks zo’n 127

miljoen dollar oplevert (Ingraham, 2016).

14 Een kritische noot: de bewapening van het Mexicaanse leger door de toevoer van Amerikaanse wapens kwam de Amerikaanse wapenindustrie ten goede (Mercille, 2011).


62

De Amerikaanse regelgeving, waarbij het tweede amendement van de grondwet het bezit

van wapens als een basisrecht registreert, laat de vrije verkoop van wapens toe.

Amerikaanse burgers hebben hierdoor makkelijk toegang tot wapens, zowel op de publieke

als private markt. Van deze wetgeving maken ook veel Mexicanen gebruik. Waar in

Mexico dit type wapens niet verkocht worden omdat ze illegaal zijn, gaan Mexicanen de

grens over om deze alsnog legaal aan te schaffen. De asymmetrie tussen de Mexicaanse en

Amerikaanse wapenwetgeving zorgt voor meer beleidsproblemen en werkt de zwarte markt

gedeeltelijk in de hand. Het verhinderd op een systematische manier de inspanningen die

geleverd worden om de wapen toestroom te stoppen (Vargas & González, 2015).

In het verleden zijn er verschillende projecten ontstaan zoals Operation Fast and Furious

en het Project Gunrunner om een beter overzicht te verkrijgen op de omvang van de

(illegale) wapenhandel en zo de wapentoevoer naar Mexico af te snoeren. Door een slechte

coördinatie en communicatie zijn veel van deze projecten inefficiënt gebleken (Abu-

Hamdeh, 2011). Onder president Obama zijn er enkele stappen in de goede richting gezet.

Amerikaanse wapenverkopers moeten voortaan in het bezit zijn van een federale

vergunning, wat voor een betere tracering van de wapens moet zorgen. Verder is er de

invoering van de nieuwe regelgeving geweest die handelaars aan de grensstaten ertoe

verplicht de verkoop van grote kalibers te melden aan het ATF. De specifieke focus ligt op

de grensstaten zoals Texas, Californië en Arizona, deze doen gouden zaken in de

wapenhandel (Ingraham, 2016). De machtige Amerikaanse wapenlobby heeft in het

verleden veel invloed uitgeoefend op de Amerikaanse wapenwetgeving en veel

hervormingen kunnen tegenhouden. Ook tegen de vernieuwingen onder Obama verzette de

NRA – National Rifle Association – zich fel, maar haalde geen gelijk in de zaak. Het ATF

stelt dat door de invoering van deze nieuwe wet er veel wapens geïdentificeerd werden bij

hun inbeslagname en het opsporen van personen die deze wapens de grens oversmokkelen.

Sinds de implementatie in 2011 heeft de Mexicaanse overheid bijna de helft minder wapens

onderschept (Ingraham, 2016).

4.2.3 Witwaspraktijken

Een laatste vaststelling rond de gedeelde verantwoordelijkheid zijn de witwaspraktijken van

de kartels op Amerikaans grondgebied. De kartels maken maar wat graag gebruik van


63

Amerikaanse instellingen om hun miljarden business low profile te houden. Volgens de

Amerikaanse schatkist vloeit er jaarlijks een enorm bedrag aan cashflow de VS binnen.

Door het geld via Amerikaanse instellingen wit te wassen, maken de kartels het de overheid

moeilijker de oorsprong van het geld te achterhalen. De organisaties zijn zeer inventief en

maken gebruik van verschillende tactieken om geld wit te wassen. De meest toegepaste

strategie is de zogenaamde ‘Bulk Cash Smuggeling’. Hierbij smokkelen de kartels cash geld

de grens over om het daarna te investeren of te ruilen voor goederen. In 2015 rapporteerde

de Amerikaanse overheid zo een 464.2 miljoen dollar aan onderschepte cashflow. Het zijn

voornamelijk grensstaten zoals Florida, Texas en Californië die hoge toppen scheren in

deze rapportering. Het druggeld wordt vaak onderschept door controles op wagens, treinen

en passagiersvluchten. Naast deze tactiek maken de criminele organisaties vaak gebruik van

Amerikaanse banken om misdaadgeld wit te wassen. Hierbij gaan ze als volgt te werk:

tussenpersonen openen een nieuwe rekening met een volmacht, waarna er telkens in

schijven van 10,000 dollar of minder geld wordt gestort. Eenmaal het bedrag op de

rekeningen hoog genoeg is, zoeken ze een tweede of zelfs derde bank teneinde het geld

veilig te stellen en buiten het vizier van de overheid te blijven. Om het geld vervolgens

terug Mexico binnen te krijgen, maken ze vaak gebruik van checks. Daarnaast gaan de

kartels ook vaak leningen aan die ze terugbetalen met misdaadgeld. Het zijn meestal

kleinere banken aan de grensstreek die vatbaarder blijken te zijn voor omkoping. Deze

banken vragen vaak niet de vereiste documenten en vullen vaak de activiteitenrapporten,

die dit soort zaken aan het licht moet brengen, niet of onvolledig in (DEA, 2016).

5 Besluit

Zowel het economische als politieke klimaat van vorige eeuw hebben er toe bijgedragen dat

de drughandel zich heeft weten te ontplooien in Mexico. De pax narcotica en het laissez-

faire principe vanuit de overheid hebben ervoor gezorgd dat het geweld in de samenleving

relatief laag bleef en de drughandel floreerde. Het is pas vanaf de jaren 1970 dat Mexico,

voornamelijk onder invloed van de VS, de problematiek is beginnen erkennen en er enkele

bescheiden wettelijke hervormingen en initiatieven opdoken. Door de verwevenheid,

corruptie en de pax narcotica die vele PRI-politici onderhielden met de kartels, leidden deze

politieke schijnbewegingen tot weinig verandering.


64

Het breekpunt met het gecentraliseerde beleid kwam er in het millenniumjaar 2000. In dat

jaar werd het democratiseringsproces opgang getrokken door de verkiezing van president

Fox van de PAN. Tijdens deze legislatuur was er aandacht voor de problematiek rond de

kartels en kwam er steeds meer de focus op het veiligheidsbeleid. Ook het leger werd in

deze periode steeds vaker ingezet om brandhaarden te blussen. De initiatieven tot

hervorming werden weliswaar stelselmatig onderdrukt en geblokkeerd door de PRI die nog

steeds veel macht had in het Congres. Dit maakte dat ondanks de regering Fox van goede

wil was, deze voor weinig veranderingen kon zorgen. Het is ook in deze periode dat het

geweld stelselmatig grotere proporties beginnen aannemen, als reactie op de nieuwe

politiek.

De grote ommekeer in Mexico’s anti-drugbeleid kwam er onder president Calderón (PAN).

Calderón verklaarde rechtstreeks de oorlog aan de kartels met de gemilitariseerde War on

Drugs. Deze regering wou de fragmentatie van de kartels bekomen teneinde deze groepen

te destabiliseren en controleerbaarder te maken. Verder legde deze regering de basis voor

institutionele hervormingen aan politie en justitie. Niettegenstaande deze strijdvaardigheid,

valt het op dat Mexico onder het bewind van Calderón op weinig vooruitgang kon rekenen.

Deze regering slaagde er niet of amper in de vooropgestelde doelstellingen en

implementaties te bereiken. Daarenboven werd het repressieve beleid gekenmerkt door een

makkelijke politiek waarin de focus enkel op de grote figuren van de kartels lag.

Deze strategie wordt ook onder de huidige regering van president Nieto (PRI)

aangehouden. Het grote verschil met voorgaande regering is de veranderende focus op

socio-economische onderwerpen en de reductie van geweld als onderdeel van

criminaliteitspreventie. Niettegenstaande deze positieve ommekeer van een repressieve

aanpak naar een gedeelde repressief-preventieve aanpak, zijn er veel gelijkenissen met

voorgaande regering. Ook dit beleid kenmerkt zich door een focus op high-targetting en

kiest bijgevolg opnieuw voor de makkelijke weg. Verder merken we op dat dit beleid zich

laat kenmerken door vage en brede omschrijvingen die vaak diepgang in de uitwerking

missen.

Tot slot zien we dat de erkenning van een gedeelde verantwoordelijkheid van de Verenigde

Staten voor een duwtje in de rug heeft gezorgd bij beide regeringen onder Calderón en


65

Nieto. Ook hier kende de goed bedoelde steun een minder sterke implementatie. Het eerste

Mérida-plan onder Calderón en Bush heeft zelfs geweld in Mexico mee in stand gehouden

door een te grote focus op de toevoer van wapens. Verder kan er vastgesteld worden dat de

VS niet vrij is van zonden in de omvangrijke problematiek rond de kartels. De Verenigde

Staten houden immers het probleem van de drughandel in stand. Meer nog, de VS ligt mede

aan de basis van de problematiek door de grote vraagzijde, de Amerikaanse

wapenwetgeving en Amerikaanse banken die als witwasstations gebruikt worden door de

kartels.


66

Hoofdstuk 3: De impact van een veranderend anti-

drugbeleid op de georganiseerde criminaliteit en de

Mexicaanse samenleving

1 Inleiding

De Mexicaanse overheid heeft de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in het uitwerken van

een anti-drugbeleid dat een antwoord moest bieden op de aanhoudende en zelfs stijgende

tendens van geweld en alle daarmee samenhangende problemen afkomstig van de

drugkartels. Doch, beleidsmakers mogen dan wel bepaalde doelstellingen vooropgesteld

hebben bij de uitwerking van dit beleid, de impact ervan is echter niet altijd voorspelbaar,

laat staan efficiënt. Daarom leg ik me in dit onderdeel toe op de gevolgen van de

beleidsbeslissingen die onder president Calderón en Nieto werden doorgevoerd. Dit

synthese hoofdstuk gaat de efficiëntie van de gevoerde politiek na aan de hand van de

impact op de georganiseerde criminaliteit en de samenleving.

Met deze evaluatie hangt onlosmakelijk de vraag vast of het al dan niet gefaalde anti-

drugbeleid mee bijdraagt tot het falen van de staat in haar geheel. Het is namelijk zo dat de

aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit en de daarmee samengaande reactie vanuit

de overheid, kan bijdragen tot het in verval komen en het uiteindelijke falen van een staat.

Tot slot geef ik de deelvragen mee waarop in dit hoofdstuk een antwoord wordt geboden:

I. Wat kan er verstaan worden onder het begrip ‘state failure’?

II. Welke impact heeft het drugbeleid op de kartels en de samenleving?

III. Kan Mexico op basis van het beleid en diens effecten als een gefaalde staat

bestempeld worden?


67

1.1 Het begrip ‘state failure’

De term biedt een verzameling van kenmerken en oorzaken die bijdragen tot het

verzwakken van overheidsapparaten, de economie en/of het sociale leven van een staat

(West, 2006). Deze kenmerken zijn onderverdeeld in verschillende categorieën die variëren

van ‘strong state’ tot ‘failed state’. De benadering van het begrip is echter een breed gamma

beschoren. De voornaamste reden hiervoor is dat de term in verschillende domeinen zoals

de politiek, diplomatie en onder academici wordt gebruikt. Net zoals bij georganiseerde

criminaliteit ga ik in dit eindwerk niet in op de verschillende discours, inconsistenties en

discussies die er heersen betreffende dit onderwerp, vanwege de beperktheid in omvang.

Wat wel aan bod komt, is een samenvattende toelichting van de fases. Hierbij onderstreep

ik de voornaamste factoren die bijdragen tot het al dan niet falen van een staat. Door dit

algemeen denkkader mee te geven, is het mogelijk aan het einde van dit hoofdstuk, met de

nodige nuance, na te gaan of Mexico dweept met het gegeven van een falende of gefaalde

staat.

De eerste categorie die onder ‘state failure’ kan geplaatst worden, zijn de ‘strong states’ /

‘sterke staten’ of ook wel ‘successful states’ genoemd. De invulling die aan deze groep

wordt gegeven, draagt bij tot hoe men in de literatuur minder succesvolle staten definieert

(Morton, 2012). Volgens Rotberg (2003) is een sterke staat in de mogelijkheid haar

territorium en burgers te verdedigen. Daarnaast voorzien deze staten een vlotte toegang tot

basisvoorzieningen zoals educatie, gezondheidszorg en andere openbare instellingen.

Verder scoren deze landen goed op de CPI index, hebben een goed draaiende economie en

worden de mensenrechten gerespecteerd (Rotberg, 2003). In een werk van Brooks (2005)

wordt deze mening gedeeld en bijkomend aangevuld met de notie dat naast het in controle

zijn over het grondgebied, deze staten in het bezit zijn van het geweldsmonopolie om de

natie te beschermen. Ze wijst er ook op dat naast de mensenrechten andere burgerrechten

zoals stemrecht worden nageleefd, er orde en vrede heerst, er een scheiding der machten is

en tot slot dat deze staten goede internationale relaties hebben (Brooks, 2005).

De fase net onder de sterke staten, zijn de zogenaamde ‘weak states’ / ‘zwakke staten’.

Synoniemen die we hierbij terugvinden zijn onder meer ‘fragile states’ of ‘states at risk’.

Volgens Morton (2012) zijn staten die zich in deze fase bevinden een broeihaard voor


68

internationale criminaliteit waarbij mensenrechtenschendingen, grote immigratiestromen en

slechte internationale connecties aanwezig zijn (Morton, 2012). Landen komen vaak in

deze positie terecht omwille van geografische, politieke of economische strubbelingen. De

situatie wordt gekenmerkt door spanningen en conflicten tussen taalgroepen, etnische

groepen, religieuze groepen of andere groeperingen. Verder zien we dat corruptiegraad in

deze staten hoger ligt dan in sterke staten. Daarnaast zijn ze minder in de mogelijkheid

toegang tot basisvoorzieningen aan de inwoners te bieden door de verwaarlozing van

staatsinfrastructuren zoals scholen en hospitalen (Rotberg, 2003). Tussen deze fase en de

uiteindelijke fase van ‘failed state’ wordt er door sommige auteurs nog een categorie

toegevoegd, de ‘failing state’. Omwille van het minieme verschil en de beperkte omvang

van dit werkstuk wordt hier niet dieper op ingegaan.

Tot slot zijn er de staten die gefaald zijn in een aantal kenmerken van de sterke staat, de

‘failed states’ / ‘gefaalde staten’. Sinds de aanslagen van 9/11 op de WTC-torens in de VS

worden deze staten als een internationale bedreiging beschouwd. Dit omdat ze vaak de

uitvalsbasis vormen voor terroristen en georganiseerde criminaliteit (Eriksen, 2011).

Landen in deze positie zijn niet meer in de mogelijkheid een degelijk beleid op te bouwen

omdat ze de situatie niet kunnen of willen veranderen. Ze krijgen af te rekenen met

constante spanningen waarin, vaak escalerende en gewapende, conflicten tussen

rivaliserende groepen bepaalde regio’s onveilig maken. De notie dat deze groepen wapens

gebruiken duidt op het verlies van het geweldsmonopolie van de staat. De fundamentele

structuren van de overheid en de socio-economische situatie zijn te ver aangetast om nog

ingezet te kunnen worden in de strijd (Milliken & Krause, 2002). Deze staten hun enige

soelaas is het gebruik van, overmatige, repressie. Geweld wordt met geweld bestreden.

Verder merken we op dat de staat onder deze omstandigheden niet meer kan instaan voor

basisvoorzieningen voor de burgers. Dit uit zich onder meer door het in verval raken of het

in verval zijn van openbare diensten zoals scholen, gezondheidsvoorzieningen, openbaar

vervoer, etc. Bovendien krijgen de staten af te rekenen met grote stijgingen aan

criminaliteit waarbij wapenhandel en drughandel vaak voorkomende fenomenen zijn en

corruptie sterk aanwezig is (Eriksen, 2011). Volgens Rotberg is het falen van een staat het

gevolg van de opeenvolging van keuzes die politici maakten (Eriksen, 2011). In sommige


69

literatuur wordt er na deze fase nog een extra onderverdeling toegevoegd, de zogenaamde

‘collapsed states’. Dit zijn extreme vormen van de zonet beschreven ‘failed states’.

Het is belangrijk te vermelden dat staten die zich in gelijk welke fase van de ‘state failure’

bevinden, zich ten alle tijden kunnen verbeteren om zich te onttrekken aan deze benaming.

Dit gebeurt door de eigen capaciteiten te benutten of door beroep te doen op internationale

hulp (West, 2006).

2 De (neven)effecten van het Mexicaanse anti-drugbeleid

Het mag duidelijk zijn dat onder het autoritaire regime van de PRI en de afwezigheid aan

interesse in een degelijk anti-drugbeleid, er destijds geen noemenswaardige effecten van dit

beleid waren op de kartels. Het enige gevolg van dit laissez-faire principe was dat de

kartels vrij spel hadden, de samenleving hierdoor relatief gespaard bleef van geweld en

Mexico naast de PRI quasi mee gedelegeerd werd door de kartels. Sinds 2000, maar vooral

sinds het aantreden van de regering Calderón en Nieto kwam er een drastische ommekeer,

zoals blijkt uit voorgaand hoofdstuk. In volgende onderverdelingen onderstreep ik de

voornaamste effecten van dit beleid op de aanwezigheid van de kartels en de Mexicaanse

samenleving.

2.1 Kartelfragmentatie en de opkomst van de cartelitos

Het voornaamste effect van de kingpin-strategie en de gehele militarisering van de

drugoorlog is de fragmentatie van de kartels in vele naast elkaar bestaande en kleinere

divisies geweest, de zogenaamde cartelitos. De Mexicaanse overheid heeft immers lang

gedacht dat de strategie om de kartels in kleinere groepen te verdelen, zou leiden tot meer

handelbare proporties van het probleem. Tot op heden heeft dit niet het vooropgestelde

effect teweeg gebracht. De kartels zijn weldegelijk gefragmenteerd, maar deze

opsplitsingen hebben niet geleid tot een beter controleerbaar probleem, integendeel. Deze

benadering van het probleem kan als inefficiënt bestempeld worden en wel om volgende

redenen:


70

- Door de versnippering in het kartellandschap zien we de hoog gestructureerde en

hiërarchische netwerken plaats maken voor meer chaotische groepen die

gekenmerkt worden door onvoorspelbaarheid en meer agressie. Vanwege de

beperkte capaciteit van deze nieuwe groepen zien we dat deze minder financiële

mogelijkheden hebben om naast de grote organisaties te blijven concurreren in de

grootschalige drugtrafiek. Vandaar dat deze groepen zich hebben gediversifieerd en

zich nu ook toeleggen op andere lucratieve praktijken zoals kidnapping, diefstal,

afpersing, mensensmokkel, etc. Het gevolg daarvan is dat de overheid, nu meer dan

ooit, problemen ondervindt om deze groepen onder controle te houden en inzicht te

vergaren in de structuur van de netwerken. Daarenboven vormt deze tendens een

nieuwe bedreiging voor de burgers en de gehele de nationale veiligheid (Correa-

Cabrera, Keck, & Nava, 2015);

- De fragmentatie heeft voor een toename aan conflicten gezorgd tussen de kartels

onderling en de overheid en de kartels. Deze uitdijing is een reactie geweest op het

veranderend anti-drugbeleid van de overheid. De destabilisatie van sommige kartels

heeft er immers toe geleid dat rivaliserende kartels hun kans zagen de strijd aan te

gaan met deze verzwakte groepen en zo nieuw grondgebied voor zich te winnen.

Daarnaast moesten de kartels weerstand bieden tegen de gewapende

overheidstroepen om hun handel veilig te stellen en voorzagen zich van een

uitgebreid assortiment aan artillerie (Flanigan, 2012). Daarmee samengaand is er

een stijging aan illegale wapens gekomen om deze strijd te kunnen aangaan. Dit

werd reeds in het eerste hoofdstuk als probleem voor de nationale veiligheid

aangehaald. Het aanwezig zijn van illegale wapenhandel en schietincidenten is dus

ook mede toe te schrijven aan de strategie van de overheid (Calderon et al., 2015);

- De stijging aan onderlinge rivaliteit heeft tot gevolg dat de kartels de overheid

systematisch gebruiken om hun vijanden aan de kant te schuiven. Dit doen ze door

te infiltreren of overheidsmedewerkers te corrumperen. Ze verschaffen de overheid

informatie die schadelijk is voor het voortbestaan en goed functioneren van de

vijandige kartels. Het resultaat van deze dynamiek is dat het moeilijk te zeggen is of


71

de overheid voor de agenda van de kartels werkt of hun eigen doelen nastreeft en

een effectief beleid voert (Shirk, 2012).

Een opmerking die dient gemaakt te worden: de fragmentatie heeft vooral plaatsgevonden

bij de kleinere, minder machtige kartels. Grote sterkste kartels, zoals het Sinaloakartel,

hebben hun activiteiten gewoon weten voort te zetten zonder al te veel noemenswaardige

problemen.

De schuld enkel in de schoenen van de overheid schuiven, zou een eenzijdig beeld

verschaffen van de werkelijkheid. Naast de inefficiëntie van de anti-drugmaatregelen,

kunnen deze veranderingen ook toegeschreven worden aan de logische groei binnen het

criminele milieu. Zo stelt Reuter (2010) dat de onzekere vraagzijde van de drugmarkt in de

Verenigde Staten, het moeilijker worden om de grens over te steken zonder controle en de

instabiliteit van de drugprijzen ertoe bijdragen dat de kartels zich anders gaan organiseren

(Reuter, 2010).

In het eerste onderdeel van deze thesis werd aangegeven dat er in de periode van 2012 tot

en met 2015 een daling in de cijfers van geweld was, maar het laatste jaar terug een stijging

liet optekenen. De toename toont aan dat de daling van voorgaande jaren niet per definitie

kon toegeschreven worden aan het gevoerde beleid of de effectiviteit van de

staatsinstellingen (Heinle et al., 2016). Het is vooral de dynamiek in het kartellandschap die

deze cijfers beïnvloeden. Een voorname invloed kwam er vanuit het Sinaloakartel. In de

eerste jaren van de regering Nieto was er het zogenaamde pax Sinaloa dat er voor zorgde

dat er een rustigere periode was. Doordat het kartel weinig tegenstand ondervond van de

rivaliserende kartels, was in deze periode het geweld laag. Door deze daling aan geweld,

zette ook de overheid minder capaciteit in dit gebied in, wat voor minder confrontaties

tussen het kartel en de overheid zorgde en dus minder geweld betekende. Het kartel

voorzag de overheid in deze periode zelfs in informatie over rivaliserende kartels. Bij deze

laatste vaststelling kan er opgemerkt worden dat dit eerder uit eigenbelang was, dan in het

belang van de staat zoals eerder bleek uit de opgesomde effecten van het beleid. Deze

vreedzame periode kwam in 2014 aan zen einde. Het kartel kreeg dat jaar af te rekenen met

een kaakslag van de overheid door de inrekening van hun leider ‘El Chapo’. De tijdelijke

destabilisatie van het kartel in een periode waarbij het machtige CJNG aan invloed won,


72

deed het Sinaloakartel opnieuw de wapens ter handen nemen teneinde weerstand te bieden

tegen de overheid en de rivaliserende kartels. Deze verandering heeft een directe invloed

gehad op de stijging van geweld in Mexico. Figuur 8 illustreert deze dynamiek aan de hand

van een grafiek.

De grootste zorg van de overheid op dit moment is het redelijk nieuwe en extreem

gewelddadige kartel, Cartel Jalisco-New Generation (CJNG). Deze criminele organisatie

wint steeds meer aan invloed en rukt zeer snel op15. Het was echter een kwestie van tijd

voor Mexico met een nieuw machtig kartel zoals het CNJG zou geconfronteerd worden. De

steeds veranderende dynamiek in het kartellandschap voorspelde bijna dat er op een dag

een kartel als dit zou opduiken en de rechtstreekse confrontatie met de overheid zou

aangaan (Morton, 2012). Deze vaststelling wordt bevestigd door de gecoördineerde

operaties van het kartel tegen het overheidsleger, zoals eerder bleek uit het inleidende

hoofdstuk.

15 Voor verdere informatie verwijs ik naar het eerste hoofdstuk van dit eindwerk waarin dit kartel reeds beschreven staat.


73

2.2 Het heft in eigen handen: de opkomst van de autodefensas

De veranderende, ‘softere’ politiek van Nieto zorgde voor heel wat onvrede onder de

Mexicanen. In een tijd waar de gemeenschap nog meer dan voordien bedreigd wordt door

de kartels gezien hun diversificatie van de handel en de heersende onvrede over de werking

van de lokale politiediensten, die in de meeste gevallen de criminele groepen eerder dan de

burgers beschermen, voelden vele Mexicanen zich in de kou gezet. Onder deze

verontwaardiging zien we een nieuw fenomeen de kop op steken, de autodefensas. Deze

bewapende zelfverdedigingsgroepen hebben het heft in eigen handen genomen om hun

gemeenschap, dierbaren en bezittingen te beschermen. Totaal onverwacht kwam deze

nieuwe wending niet. Om Alejandro Hope, gewezen medewerker van de Mexicaanse

inlichtingendienst, te citeren: “It was only a matter of time something like this would

happen” (Archibold & Villegas, 2014).

De eerste kleine bewapende burgerwachten verschenen in 2013 in enkele gemeenten van de

zuidelijke staten Michoacán en Guerrero en zijn sindsdien een snel groeiend fenomeen in

de regio. Ze verschenen specifiek in deze regio als reactie op de aanwezigheid van het

kartel The Knight Templar, die vooral actief zijn in Michoacán. In 2015 werden er in meer

dan de helft van de gemeenten van de staat Michoacán zelfverdedigingsgroepen

vastgesteld. In bepaalde gebieden merken we dat deze groepen veel steun krijgen vanuit de

gemeenschap (Magaloni & Razu, 2016). Sommige auteurs stellen dan ook dat de

aanwezigheid van deze bewapende burgerwachten de veiligheid in de gebieden weldegelijk

vergroot. Er is helaas een keerzijde aan deze munt. In sommige gevallen zijn deze groepen

gaandeweg een bedreiging gaan vormen voor de gemeenschappen in plaats van een

bescherming. Het zijn immers geen legale overheidsdiensten die toch in het bezit zijn van

wapens, macht en een zekere verantwoordelijkheid. De ongetrainde burgers willen hun

autoriteit laten gelden en zijn er zelfs op uit steeds meer territorium voor zich te winnen.

Het gevolg hiervan is dat naast personen die de bevolking weldegelijk willen verdedigen, er

ook personen zijn die ervan verdacht worden zelf criminele groeperingen te vormen en

samen te werken met de georganiseerde criminaliteit (Magaloni & Razu, 2016). Deze

verschuiving hebben we in het verleden reeds kunnen vaststellen met het kartel The Knight

Templar. Dit kartel was in essentie een groep die opkwam voor de burgers in Michoacán en


74

zich tegen de georganiseerde criminaliteit verzette. Dit kartel vond echter snel zelf haar

weg naar de illegaliteit. Velen, waaronder ook de overheid, hebben dan ook angst dat de

autodefensas hetzelfde lot beschoren zijn.

Als reactie op deze verontrustende trend stelde president Nieto, Alfredo Castillo Cervantes

aan als hoofd van de publieke veiligheid van Michoacán. Zijn opdracht bestond erin de

talrijke autodefensas groepen terug te dringen en uit te schakelen. Vele groepen gaven zich

vrijwillig over en werden niet bestraft. Andere groepen die stand hielden, werden

gearresteerd. Zo zijn er enkele honderden burgers achter de tralies beland terwijl het echte

probleem, de kartels, onbestraft bleef (Magaloni & Razu, 2016). Recentelijk heeft de

Mexicaanse overheid haar tactiek hieromtrent aangepast, de burgerwachten patrouilleren nu

samen met het leger en de politie. De achterliggende filosofie van deze aanpak is om op

deze manier de controle te kunnen behouden over de bewapende groepen. Alejandro Hope

ziet de legitimatie van deze groepen echter als een obstakel in de werking van de wetgeving

en de ordehandhaving (Archibold & Villegas, 2014).

2.3 Aanhoudende schendingen van de mensenrechten

Dat de kartels zich schuldig maken aan de schending van de rechten van de mens is niet

nieuw. Maar sinds de militarisering van de openbare orde zijn zowel nationale als

internationale media en academici het er over eens dat ook de overheid niet vrij is van

zonden. Zo stelt het rapport van Human Rights Watch 2016 dat de overheidsdiensten die in

staan voor het beschermen van de nationale veiligheid vaak hun boekje te buiten gaan (Lee

& Renwick, 2017). Het gaat voornamelijk over buitenproportioneel geweld zoals moord en

martelingen. Dit laatst vernoemde wordt veelal gebruikt om bekentenissen af te dwingen.

Daarenboven gaan ze regelmatig buiten hun bevoegde jurisdictie tewerk. Zo is tot

bekentenissen komen immers niet de taak van het leger, maar van de politiediensten

(Human Rights Watch, 2017). Te rekenen van 2006 tot op heden werden er door soldaten

en politiemedewerkers al duizenden burgers om het leven gebracht en zijn er naar schatting

zo een 27,000 personen verdwenen (Lee & Renwick, 2017). Om de ernst van deze

problematiek aan te tonen geef ik kort enkele voorbeelden mee:


75

- Een zaak die het land in rep en roer zette en de internationale media haalde, is die

van de verdwijning van 43 studenten in 2014 in de staat Guerrero. De lokale politie

had, op bevel van de burgemeester, de studenten opgepakt en overgeleverd aan een

lokale druggang. De studenten waren een nationale demonstratie aan het

voorbereiden om de verdwijningen en moorden van 1968 te herdenken. Tijdens

deze demonstratie kwamen de studenten in opstand tegen het regime van de

overheid. Tot op vandaag blijven families in het ongewisse over wat er juist

gebeurd is (Heinle et al., 2017);

- In 2014 vermoordde Mexicaanse soldaten 22 ongewapende personen die verdacht

werden van kidnappings. Een pittig detail dat werd vrijgegeven door Mexico’s

nationale mensenrechten commissie: 15 van de 22 individuen gaven zich over, maar

werden alsnog neergeschoten door de soldaten (Human Rights Watch, 2017);

- In 2015 executeerde de federale politie in Michoacán tijdens een confrontatie tussen

burgers en de politie 22 willekeurig gekozen burgers uit een groep van 42. Hierbij

werden 13 mensen in de rug geschoten, werd iemand levend verbrand en werden

twee gevangenen gemarteld. Om de daad te rechtvaardigen hebben de betrokken

politiemensen geweren bij de lijken gelegd om de schijn van wettige

zelfverdediging op te houden. Het incident werd bekend onder de naam “Tlatlaya

Massacre fueled”. In deze zaak zijn nog geen personen uit hun functie ontzet of

veroordeeld en is het onderzoek nog steeds lopende (Human Rights Watch, 2017).

De schendingen blijven aanhouden mede door de positie van het leger waarin soldaten

boven de wet blijken te staan en hun straffen vaak ontlopen, of hoe het Mexico Justice

Project rapport van 2017 dit beschrijft: ‘armed with impunity’. Zo werden er in 2015 nog

vier soldaten vrijgelaten die betrokken waren bij het zogenaamde “Tlatlaya Massacre

fueled” incident (Heinle et al., 2017). Teneinde deze sfeer van straffeloosheid te breken,

veranderde Nieto in 2014 de militaire code. Voortaan kunnen soldaten die zich schuldig

maken aan mensenrechtenschendingen voor een burgerlijke rechtbank gedaagd worden.

Deze vernieuwing houdt echter een grote beperking in. Zo kunnen feiten die reeds door een

militaire rechtbank werden behandeld, niet meer voor een burgerlijke zaak gedaagd worden

(Felbab-Brown, 2014). Deze hervorming kwam daarenboven niet tegemoet aan de rechten


76

van de slachtoffers. Als reactie hierop heeft Nieto een wet ter goedkeuring gelegd die het

recht van de slachtoffers wettelijk moet regelen. Verder zien we in een poging om tegemoet

te komen aan de vele verdwijningen de introductie van een speciale afdeling, opgericht

onder Mexico’s Government Accountability Office in 2015, die bevoegd is om de

verdwijningen op te lossen. Een half jaar na de inwerkingtreding waren er slechts vier van

de 830 zaken voor onderzoek geopend. Een verwaarloosbaar cijfer, me dunkt. Nog in 2015

werd een wet ingevoerd die verdwijningen en martelingen onder een nationale definitie

plaatste, zodoende de vervolgingen beter te laten verlopen (Human Rights Watch, 2017).

Samenvattend kan er gesteld worden dat er ondanks inspanningen, weinig vooruitgang is

geboekt in deze problematiek. De overheid is amper in staat verdwijningen op te lossen,

laat staan dat het gerecht personen hiervoor kan vervolgen. Het gevolg hiervan is een

zekere mate van straffeloosheid voor zij die zich schuldig maken aan de schending van de

mensenrechten.

2.4 Impact op de socio-economische situatie

Mexico’s economie werd lange tijd geteisterd door economische stagnatie, achteruitgang en

armoede sinds de overheid in 1982 het neoliberale marktsysteem introduceerde. Daarnaast

heeft vrijhandelsovereenkomst NAFTA voor vele Mexicanen financieel een streep door de

rekening getrokken (Rosen & Zepeda, 2016). Bovendien zorgde de oliecrisis voor een

devaluatie van de nationale munt en kende de lonen een daling (La Botz, 2016). Gedurende

de periode van 2001 tot 2010 liet Mexico zelfs de laagste economische groeicijfers noteren

van alle Zuid-Amerikaanse landen (Rosen & Zepeda, 2016). Dit alles zorgde voor

budgetcuts, die een rechtstreekse invloed op de financiering van andere socio-economische

projecten hebben gehad, waardoor deze bijgevolg onderbelicht bleven (La Botz, 2016).

Vandaag staat de economie van Mexico iets steviger in haar schoenen. Nieto’s

hervormingen hebben de economie meer veerkracht geboden, vooral de privatisering van

een aantal overheidsbedrijven zoals PEMEX hebben voor meer competitie en

mogelijkheden op de markt gezorgd. Deze liberalisering is voornamelijk een reactie

geweest op de vrije val van de olieprijzen in 2014. Een keerzijde aan de munt is, dat door

de privatisering de Mexicaanse peso in een inflatie is terechtgekomen, de lonen gedaald


77

zijn en de consumptieprijzen zijn gestegen. Maar over het algemeen kent Mexico vandaag

een redelijk stabiele economie en ook de centrale bank deelt deze stabiliteit (Philip, Faust,

& Thunert, 2016). Er dient weliswaar opgemerkt te worden dat ondanks de economie het

goed doet, deze groei zeer regionaal is. De rijkdom in de grote steden (vooral in het

gemoderniseerde Noorden en Midden Mexico) staat in schril contrast met de armoede die

er heerst op het platteland (het Zuiden van Mexico). Bovendien is de levensstandaard van

de armste is niet verbeterd. Zo leeft nog steeds 18% van de bevolking in extreme armoede

(onder de nationale armoedegrens) volgens cijfers die we terugvinden in het OECD rapport

van 2017 (OECD, 2017). Positief dan weer is dat Mexico op internationaal vlak veel

handelspartners heeft en het GDP de afgelopen 10 jaar een verbetering kende van 32%

(Bremmer, 2016). Deze economische vooruitgang zien we tevens gereflecteerd in de

Fragile State Index. Zo liet het land in de periode van 2010 tot en met 2016 een positieve

economische vooruitgang vaststellen. Niettegenstaande deze vaststelling gaat 2017 in tegen

deze gegevens. De Fragile State Index plaatst Mexico zelfs als tweede snelst

achteruitgaande land, na Ethiopië, in de index (Fragile States Index, 2017). Een voorname

oorzaak is de inauguratie van president Trump geweest. De nieuwe president van Amerika

zorgt voor heel wat onzekerheid voor Mexico, ook op economisch vlak. Zo wil Trump de

importtarieven opdrijven voor goederen die van buiten de VS komen. Dit zou Mexico

opnieuw in een recessie kunnen brengen. Bovendien zal ook de befaamde muur een nefaste

invloed hebben op de Mexicaanse economie (Global Risk Insights, 2017). Deze

vooruitzichten kunnen bijdragen tot het opnieuw ontsporen van de Mexicaanse economie

waarbij investeerders afhaken en de economie zware klappen kan krijgen. De zwakke groei

zal de overheid voor een financiële uitdaging zetten waarbij er opnieuw in het budget zal

moeten gesnoeid worden van verschillende (sociale)projecten.

Verder is er naast verbetering op economisch vlak, een positieve vooruitgang op sociaal

vlak merkbaar sinds de huidige regering aan de macht is gekomen. De nieuwe

multidimensionale aanpak als onderdeel van criminaliteitspreventie zorgt voor heel wat

opportuniteiten. Zo kan het verbeteren van de algemene veerkracht van de gemeenschap

door de toegang te bieden tot sociale instellingen, educatie en verschillende projecten,

sociale deprivatie tegengaan en bijgevolg criminaliteit terugdringen. De bindingstheorie

van Hirschi ondersteunt deze manier van denken. Deze stelt dat door de afwezigheid van de


78

sociale band met de gemeenschap het moeilijker is personen in een gemeenschap

geëngageerd te krijgen en zullen sneller overgaan tot het plegen van regelovertredend

gedrag. Door de band met de samenleving aan te halen en de betrokkenheid te stimuleren

kan criminaliteit vermeden en teruggedrongen worden. Niettegenstaande deze inzet, dient

er opgemerkt te worden dat de Mexicaanse staat tot op heden nog steeds te zwak is om

grote sociale hervormingen door te voeren. Zo is er verbetering in het educatiesysteem

merkbaar, maar over het algemeen blijft educatie een zwakke schakel. Door de heersende

armoede is er nog steeds een groot deel van de jongeren die niet verder studeren en zelfs

meer dan een derde maakt zij/haar middelbare studies niet af. Ook de toegang tot

gezondheidszorg varieert sterk, waarbij vooral de middenklassen en de hogere klasse een

vlotte toegang hebben tot de basisvoorzieningen van gezondheidzorg. Deze toegang

verschilt niet enkel op basis van vermogen, maar ook per regio zijn er verschillen in de

kwaliteit van de zorg (Philip et al., 2016). Daarnaast leven nog heel wat Mexicanen in

achtergestelde buurten. Het doorbreken van deze generaties lange vicieuze cirkel van

sociale deprivatie neemt echter meer tijd in beslag dan één legislatuur.

Tot slot merken we op dat de jarenlange verwaarlozing van de slechte socio-economische

omstandigheden ertoe hebben bijgedragen dat heel wat Mexicanen hun geluk elders zijn

gaan zoeken, voornamelijk in de Verenigde Staten. In de VS vormen Mexicanen bijna de

helft van alle illegale personen die op Amerikaans grondgebied aanwezig zijn. Vooral het

NAFTA-akkoord in combinatie met de slecht draaiende Mexicaanse economie zijn de

belangrijkste factoren geweest die hebben bijgedragen tot deze grote immigratiestroom.

Heel wat Mexicanen kozen massaal voor een beter leven in de VS om zich te onttrekken

aan de criminaliteit, werkloosheid en armoede waarin ze leefden. In tegenstelling tot

Mexico, kan Amerika betere basisvoorzieningen zoals educatie en gezondheidszorg bieden

en is er meer werkgelegenheid. Daarnaast zijn vele familieleden elkaar achterna gegaan om

samen een leven in de VS op te bouwen. De migratiestroom van Mexico naar Amerika

kende gedurende 70 jaar een jaarlijkse stijging. Maar sinds 2014 stellen we voor het eerst in

70 jaar een daling in deze cijfers vast. Zo leefden er in 2007 zo’n 6.9 miljoen illegale

Mexicanen in de VS en in 2014 waren dit er nog 5.8 miljoen (Bremmer, 2016). Deze daling

kan verwijzen naar de verbetering van de levenstandaard in Mexico, maar anderzijds kan


79

dit bijvoorbeeld ook toe te schrijven zijn aan een strengere grensbewaking die na enkele

jaren zijn vruchten afwerpt zoals vooropgesteld in het Mérida-initiatief.

Het is duidelijk dat de problemen op socio-economisch vlak nog lang niet van de baan zijn.

Hoewel Nieto verandering heeft gebracht door sterker te focussen op het socio-

economische beleid, heeft het nog niet bereikt waarvoor het was opgesteld. De effecten van

dit beleid zullen langer dan één legislatuur innemen om zichtbaar te worden. Het huidige

beleid toont alleszins een voorname stap vooruit door de uitwerking van een socio-

economische basis die een antwoord dient te bieden op, onder andere, de drugkartels.

3 Het beleid en de gevolgen toegepast op het begrip ‘state failure’

Rekening houdend met de beschrijving die in het inleidende gedeelte van dit hoofdstuk

werd gegeven, ga ik in dit laatste onderdeel na of het begrip ‘state failure’ op Mexico van

toepassing is. Om dit na te gaan, worden zowel het beleid als de zonet opgesomde gevolgen

aan de kenmerken van het begrip getoetst. Belangrijk hierbij te vermelden is dat geen enkel

land alle kenmerken van een gefaalde staat in zich draagt, dus ook Mexico niet. Het gaat

telkens over een aaneenschakeling van kenmerken die verschillende domeinen betreffen.

Dit onderdeel is louter gebaseerd op informatie die reeds doorheen dit werkstuk werd

verzameld.

3.1 Argumenten die pleiten voor het falen van de Mexicaanse staat

Mensenrechtenschendingen

Uit dit werkstuk blijkt dat Mexico nog steeds af te rekenen heeft met inbreuken op deze

rechten. Niet enkel de georganiseerde criminaliteit maakt er zich schuldig aan, ook de

overheid kan met de vinger gewezen worden. Zo zorgde de massale inzet van het leger en

de marine voor een opeenvolging van inbreuken op de mensenrechten (Shirk, 2012). Het is

voornamelijk de slechte organisatie en coördinatie tussen de verschillende

overheidsdiensten en de inconsistentie in de toepassing van de strafwet dat deze

wanpraktijken in de hand werken. Bovendien zijn naast de kartels en de regeringstroepen,

nu ook de bewapende autodefensas een reële bedreiging voor de mensenrechten. Sommige


80

van deze groepen zijn immers gaandeweg het pad van de georganiseerde criminaliteit gaan

bewandelen en werken samen met de lokale gangs of kartels. Het gevolg hiervan is dat het

geweld zich nu ook tegen de burgers keert (Lee & Renwick, 2017).

Het verlies van het geweldsmonopolie van de staat

De Mexicaanse staat is al geruime tijd haar geweldsmonopolie kwijt aan de kartels die

gebruik maken van allerhande illegaal verkregen vuurwapens. Het verlies van dit

monopolie legt de zwakheden van Mexico nogmaals bloot. Zo merken we dat het

overheidsleger goed bewapent is en dus het geweld zou kunnen bestrijden en uitschakelen,

maar dat het de achterliggende bureaucratie is die de optimale werking in de weg staat

(Eriksen, 2011). Naast de kartels, is de staat haar geweldsmonopolie nu ook kwijt aan diens

burgers. De stijgende onvrede onder de Mexicanen is de voornaamste drijfveer geweest om

zelf de wapens ter handen te nemen en de strijd aan te gaan met de georganiseerde

criminaliteit. Burgers die zichzelf bewapenen om de veiligheid van hun dorp of

gemeenschap te verzekeren, zegt veel over het falen van het veiligheidsbeleid in het land

(Felbab-Brown, 2014).

De aanwezigheid van corruptie

De aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit brengt corruptie met zich mee, zoals

eerder bleek uit het eerste hoofdstuk. Corruptie houdt de illegale drughandel en het daarmee

samengaande geweld mee in stand. Bovendien ondermijnen de kartels op deze manier het

gezag en de legitimiteit van de staat ermee. Volgens de corruptie perceptie index van

Trancperancy International kent Mexico, na enkele stabiele jaren, opnieuw achteruitgang in

de cijfers. Dit wijst erop dat de overheid tot op de dag van vandaag nog steeds geen sluitend

antwoord kan bieden op de verwevenheid van de staat met de georganiseerde criminaliteit.

Het incident in de staat Guerrero in 2014 waarbij 43 studenten werden ontvoerd door

toedoen van de burgemeester en de lokale politie, toont aan dat het politieke systeem tot op

heden nog steeds geen oplossing kan bieden tegen de verwevenheid van de kartels met de

lokale autoriteiten. Het feit dat inwoners niet meer op de lokale politiekorpsen kunnen

rekenen om de veiligheid te garanderen weerspiegelt dat ook vandaag nog, corruptie en


81

infiltratie door de kartels in deze gemeenschappen niet tot het verleden behoren. Een ander

voorbeeld dat kan aangehaald worden om de verwevenheid aan te tonen, is het voorval in

2014 met Michoacan’s hoofd van de veiligheid, Castillo, die zelf gespot werd met een lid

van een burgerwacht die banden met de illegale handel zou hebben.

Socio-economische ongelijkheid en de ongelijke toegang tot basisvoorzieningen

Door de jarenlange verwaarlozing van het socio-economische aspect van de samenleving is

er heel wat verschil in het financiële en sociale vermogen van de Mexicaanse inwoners.

Door deze heersende (en zelfs stijgende) ongelijkheid heeft niet iedereen dezelfde toegang

tot basisvoorzieningen. Zo hebben burgers in het minder ontwikkelde Zuiden, dat vooral

een landbouwgemeenschap is, het moeilijker toegang te krijgen tot goede educatie en

gezondheidzorg. Kinderen die hun studies niet afmaken blijven in een vicieuze cirkel

waarin generaties in armoede leven. De kans om in de georganiseerde criminaliteit te

verzeilen is dan ook reëler. Daarnaast is de economie nog steeds erg vatbaar voor externe

gebeurtenissen. Zo kan de delicate relatie momenteel met de VS, Mexico’s economie in een

repressie brengen (Fragile States Index, 2017). Daarnaast heeft de socio-economische

toestand van Mexico ertoe bijgedragen dat veel Mexicanen naar de VS (illegaal)

geïmmigreerd zijn in de hoop op een beter leven en werkvooruitzichten.

Besluit

Uit de opsomming van deze argumenten kunnen we besluiten dat Mexico enkele

kenmerken bezit van de ‘state failure’, meer bepaald van de categorie ‘weak en failed

states’. Zo beschikt het land niet meer over het geweldsmonopolie en voert het een

constante strijd met de criminele groepen waarbij vaak burgerslachtoffers vallen. Het

gevolg hiervan is dat vele daden gesteld door de overheid en de kartels bijdragen aan

mensenrechtenschendingen. Daarnaast is corruptie is nog steeds een probleem dat de

werking van de staat tegengaat en het verlies van vertrouwen van de Mexicanen en de

internationale gemeenschap met zich meebrengt. Tot slot zorgt de socio-economische

situatie van Mexico ervoor dat vele Mexicanen nog steeds geen gelijke toegang tot

basisvoorzieningen hebben en is er een immigratiestroom vanuit Mexico merkbaar. We

merken op dat de lage graad aan sociaal kapitaal, in combinatie met een hoge graad aan


82

geweld het land in een gevaarlijke positie terecht brengt. Naast deze argumenten zijn er

ongetwijfeld nog enkele anderen die in dit rijtje thuishoren, maar zoals eerder vermeld is dit

onderdeel gebaseerd op de vaststellingen die reeds in de scriptie werden gemaakt.

3.2 Argumenten die pleiten tegen het falen van de Mexicaanse staat

De overgang van een autoritaire naar een democratische staat

Mexico is lang een autoritair regime geweest waar geen plaats was voor een democratisch

debat. Met de inwerkingtreding van de democratie in het jaar 2000 kwam er een einde aan

deze hiërarchisch autoritaire structuur. Deze verschuiving werd eerder in hoofdstuk 2

toegelicht. Het feit dat Mexico deze omwenteling heeft gemaakt, betekent dat het land van

goede wil is. De overheid leert snel en we zien een duidelijke veranderingen in de

staatstructuur. Een voorbeeld hiervan is de aanpassing van de kabinetten die een

reorganisatie doormaakten. Daarnaast zien we dat Nieto’s ‘Pacto por Mexico’ dat door alle

belangrijke politieke partijen ondertekend werd en er democratische onderhandelingen

plaatsvonden over de uitwerking van dit plan (Philip et al., 2016).Niettegenstaande deze

positieve evolutie dient er nog een lange weg afgelegd te worden vooraleer alle

staatsinstellingen het waard zijn om als volledig democratisch beschouwd te worden. De

aanwezigheid van corruptie is een heikel punt die de vooruitgang en ontwikkeling van vele

staatsinstellingen tegengaat. In de verdere uitbouw van het democratische bestel wordt

Mexico gesteund door de Verenigde Staten. Dit wijst op een goede internationale positie en

de goede verstandhouding met de buurlanden. Deze bilaterale coöperatie werd eerder in

hoofdstuk 2 verduidelijkt. Het is een proces van vallen en opstaan, maar vooral een proces

waarbij naar een optimalisatie van de structuur wordt gezocht.

Blijvende inspanningen om de situatie in Mexico te verbeteren

Zowel bij Calderón als Nieto stonden de staat en de Mexicaanse inwoners veilig stellen

vooraan op de politieke agenda. Mexico neemt een vastberaden standpunt in en wil

weldegelijk verandering brengen in de situatie, de manier waarop is echter discutabel. Ook

hier speelt de VS een belangrijke ondersteunende rol. Er werden veel middelen


83

vrijgemaakt, hierbij kan verwezen worden naar het Mérida-initiatief, teneinde Mexico door

de impasse te helpen en georganiseerde criminaliteit uit te schakelen. Duizenden soldaten,

mariniers en federale politiemensen kregen de taak het land veilig te stellen. Tot op de dag

van vandaag blijft de Mexicaanse regering de strijd aangaan met de kartels. Zolang Mexico

dit doet, kan er geen sprake zijn van een ‘failed state’. Verder zijn overheidsinstellingen

zoals ziekenhuizen, spoorwegen, telecommunicatie en scholen nog steeds in handen van de

overheid en hebben de burgers er vrije toegang toe. Onder Nieto zijn er vele socio-

economische initiatieven die Mexico er terug bovenop moeten helpen en de

basisvoorzieningen verbeteren zoals educatie. Dit zal echter meer dan één legislatuur in

beslag nemen vooraleer hier de effecten van terug te vinden zijn in de samenleving. Maar

opnieuw, de wil bij te dragen tot het verbeteren van Mexico is weldegelijk aanwezig.

De beperktheid van de geografische spreiding van geweld

Zoals eerder duidelijk werd in het eerste hoofdstuk, is geweld in Mexico zeer regionaal en

verplaatst het zich regelmatig. Het zijn vooral de grensstaten die af te rekenen krijgen met

geweld afkomstig van de drug- en wapensmokkel naar of vanuit de VS. Daarnaast zijn

gebieden waar belangrijke smokkelroutes liggen of aan cultivatie doen vatbaar voor een

stijging aan geweld. Bovendien spelen economische factoren van de gemeenten een

belangrijke rol in de aanwezigheid van geweld. Een voorbeeld dat deze geografische

beperktheid vinden we terug in 2010 waarbij 80% van alle moorden in slechts 6% van de

2,456 gemeenten in Mexico werden gepleegd (Camp, 2017). Dat Mexico niet ‘één pot nat

is’ kan daarenboven aangetoond worden door het feit dat zeer veel toeristen hun weg

vinden naar het land.

Besluit

Mexico is een snelle leerling en heeft een fundamentele ommekeer gemaakt in de

organisatie van de staat. De overgang van een autoritair regime naar een democratie is

echter geen sinecure. Het klopt dat Mexico’s staatsinstellingen nog met fundamentele

problemen te maken heeft, maar er is weldegelijk vooruitgang. Ook de doorgedreven wil

om iets aan de problemen te doen en de strijd te blijven aangaan met de georganiseerde

criminaliteit wijzen erop dat Mexico niet als een gefaalde staat kan of mag beschouwd


84

worden. Tot slot pleit de geografische beperktheid van het geweld in het voordeel van

Mexico. Zo is niet heel het land in de ban van het geweld en heeft de staat nog niets van

haar territorium verloren.

4 Besluit

Dit hoofdstuk zette de voornaamste effecten van het Mexicaanse anti-drugbeleid uiteen.

Hierbij merken we op dat de strategie van de overheid een aantal voorname ongewenste

effecten heeft gegenereerd. Zo heeft de fragmentatie van de kartels tot meer gewelddaden

en diversificatie van de handel gezorgd. Bovendien laten de groepen zich kenmerken door

een gewelddadiger karakter en zijn ze moeilijker te doorgronden qua structuur. Naast deze

evolutie in het kartellandschap, zorgt de opkomst van de autodefensas voor een bijkomend

veiligheidsprobleem. Deze bewapende groepen hebben het heft in eigen handen genomen

en beschermen sinds 2013 zelf de gemeenschap. Goed, zou je denken, maar doordat

sommige van deze groepen het pad van de georganiseerde criminaliteit zijn gaan

bewandelen, vormen ze een nieuwe bedreiging voor de inwoners en de staatsveiligheid.

Nadat het duidelijk werd dat de overheid ook deze groepen niet aan banden kon leggen,

besloot Nieto ze naast het leger en de politie te laten patrouilleren. Dit moet vermijden dat

nog meer van deze groepen zich tegen de staat zullen keren. Verder heeft de inzet van een

slecht geïnformeerd en opgeleid leger ervoor gezorgd dat situaties vaak uit de hand lopen

en gewone burgers slachtoffer worden van geweld afkomstig van het leger of de federale

politie. Waar de overheid de mensenrechten in essentie wou beschermen door de burgers

veilig te stellen, zien we ook hier de overheid falen en zichzelf schuldig maken aan deze

wanpraktijken.

Na het beleid en de gevolgen ervan te hebben belicht heeft zich de vraag opgeworpen of

Mexico dweept met het gegeven van een ‘state failure’. Door de uiteenzetting van een

aantal pro en contra argumenten kan er vastgesteld worden dat Mexico zowel positieve als

negatieve kenmerken van de ‘state failure’ in zich draagt. Door de blijvende inzet van de

overheid en het grote verschil met het autoritaire verleden zou men kunnen stellen dat

Mexico in een stijgende lijn bezig is en zich onttrekt aan het falen van de staat.

Niettegenstaande deze vaststelling, kunnen enkele andere gevolgen van datzelfde beleid,


85

zoals de ongelijke toegang tot basisvoorzieningen, ook toegeschreven worden aan een

falend beleid en daarmee samenhangend van een falende staat. Mexico bevindt zich, na de

overweging door te voeren van de aangehaalde argumenten, in een grijze zone waarbij het

land het meest nijgt naar de ‘zwakke staat’.

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Algemeenbesluit

86

Algemeen besluit

Het opzet van deze masterproef was te achterhalen of Mexico een efficiënt antwoord weet

te bieden op de aanwezigheid van de kartels en het escalerende geweld met de

gemilitariseerde War on Drugs. Teneinde deze vraag te beantwoorden, overloop ik in dit

sluitstuk nogmaals de structuur van deze scriptie waarbij de antwoorden op de deelvragen

stelselmatig aan bod komen.

Het inleidende hoofdstuk leverde een bijdrage aan de beeldvorming rond de problematiek

waaruit dit werkstuk vertrok. Er werd een antwoord geboden op de vraag met welke

problemen, gerelateerd aan de aanwezigheid van drugkartels, Mexico af te rekenen krijgt.

Doorheen dit overzicht kwamen de voornaamste criminaliteitsfenomenen aan bod die stuk

voor stuk terug te brengen waren naar de aanwezigheid van de kartels. De kartels die al

geruime tijd hun plaats opeisen op het Mexicaanse grondgebied en zich laten kenmerken

door hun uiterst gewelddadige modus operandi. Deze criminele groepen zijn voornamelijk

actief op de illegale drugmarkt waarbij ze Mexico, in de negatieve zin, op de internationale

kaart gezet hebben. De moordcijfers en de daarmee samenhangende schietincidenten kende

ten tijde van de regering Calderón ongeziene hoogtes. Onder Nieto kwam er weliswaar een

terugval in deze cijfers, maar ook deze regering kent sinds 2015 opnieuw een

verontrustende toename in deze cijfers. Daarnaast zijn ook de corruptiegraad van het land

aan een opmars bezig. Kortom, de kartels en daarmee samengaande criminaliteit zijn nog

steeds reële problemen waarmee Mexico af te rekenen krijgt.

In het tweede hoofdstuk van dit eindwerk werd de reactie nagegaan van de Mexicaanse

overheid op de aanwezigheid van de georganiseerde criminaliteit, meer bepaald de

drugkartels. Hierbij stellen we vast dat het centrale begrip van dit onderdeel,

georganiseerde criminaliteit, vandaag nog steeds geen eenduidige definitie toe te schrijven

valt. Wel bestaat er een consensus over het feit dat het om een illegale handel gaat waarbij

winst maken het hoofddoel is. Daarnaast biedt het internationale verdrag van de Conventie

van de Verenigde Naties tegen Transnationale Georganiseerde Criminaliteit, een wettelijke

basis om alsnog te kunnen optreden tegen de georganiseerde criminaliteit. Uit dit hoofdstuk

werd duidelijk dat de kartels hun aanwezigheid en invloed te danken hebben aan het

autoritaire regime dat 71 jaar stand hield. De pax narcotica tussen de overheid en de kartels


87

heeft deze lucratieve handel laten floreren. Bovendien werden deze omstandigheden

versterkt door de cartel crackdown van de Colombiaanse kartels, wat gemaakt heeft dat de

Mexicaanse kartels hun machtspositie in deze periode hebben kunnen bestendigen. Het

intreden van de democratisering, en daarmee het wegvallen van de samenwerking tussen de

staat en de kartels, heeft een rechtstreekse invloed gehad op de stijging van het geweld. De

voornaamste reactie op deze impasse is de militarisering van de openbare orde geweest.

Calderón voerde de gemilitariseerde War on Drugs in die tot op de dag van vandaag wordt

ingezet tegen het machtsblok van de kartels. Verder zien we dat de Verenigde Staten in heel

deze problematiek niet enkel extra draagkracht met het Mérida-initiatief bieden, maar

vooral bijdragen aan de instandhouding van de gehele Mexicaanse drugproblematiek. De

VS heeft de drughandel groot gemaakt (en houdt deze handel groot) door de grote

vraagzijde, witwasmogelijkheden voor het druggeld en de soepele regeling van de

Amerikaanse wapenwetgeving.

Het derde en daarmee laatste hoofdstuk van deze scriptie wierp een blik op de gevolgen van

de beleidsstrategie van de Mexicaanse overheid. In dit onderdeel werd de impact van het

beleid nagegaan op de georganiseerde criminaliteit en de Mexicaanse samenleving. Hieruit

is gebleken dat dat het beleid niet de positieve veranderingen heeft kunnen bekomen

waarvoor het was opgesteld. Meer nog, het heeft bijgedragen tot de escalatie van geweld

door de strategie van kartelfragmentatie toe te passen. Bovendien stellen we vast dat de het

geweldsmonopolie van de staat nu ook door de autodefensas bedreigd wordt. Nieto’s

softere aanpak en het aanhoudende geweld zijn de doorslag geweest voor de burgers zelf de

wapens ter handen te nemen. Daarnaast zien we dat de inzet van het leger en de federale

politie voor een stijging aan mensenrechtenschendingen heeft gezorgd. Het gevoerde beleid

en de gevolgen ervan brachten ons onvermijdelijk tot de vraag of Mexico al dan niet

dweept met het gegeven van ‘state failure’. Bij de uiteenzetting van de pro’s en de contra’s

kan er weldegelijk gesteld worden dat Mexico op een aantal gebieden heeft gefaald.

Niettegenstaande deze vaststelling werden er een aantal gegronde argumenten aangehaald

die aantonen dat Mexico niet als gefaald kan bestempeld worden. Om nu te stellen dat

Mexico door de contra-argumentering als een gefaalde staat kan beschouwd worden, is te

kort door de bocht. Anderzijds, de bewering dat Mexico een sterke staat is, kan dan ook

weer van de baan geveegd worden. Uit dit werkstuk is voornamelijk gebleken dat Mexico


88

zich in een grijze zone bevind van ‘willen, maar vooral niet kunnen’ en daarmee, mijn

inziens, het best onder de categorie ‘zwakke staat’ geplaatst wordt. De achterliggende rede

van deze positie is nog steeds te vinden bij de zwakke staatsinstellingen die nog niet genoeg

basis bieden om het democratische bestel te dragen.

Bij de uitwerking van dit eindwerk is gebleken dat het beleid en de organisatie van een staat

een cruciale rol spelen in de aanwezigheid van georganiseerde criminaliteit, in dit geval de

drugkartels. Elke beslissing die de overheid neemt en uitvoert, heeft (on)rechtstreeks een

gevolg op de samenleving en dus ook op de kartels. Zo werd het duidelijk dat het

jarenlange laissez-faire principe vanuit de overheid de kartels groot gemaakt heeft. Uit deze

vaststelling mag dan ook afgeleid worden dat het vroegere beleid van Mexico mee aan de

grondslag ligt van de problemen die het land vandaag kent. Een breekpunt met dit verleden

kwam er met de regering van Calderón die getracht heeft een einde te stellen aan de

impasse van geweld met de gemilitariseerde War on Drugs in te voeren. Door dit

repressieve beleid aan een evaluatie te onderwerpen, kan er gesteld worden dat het niet de

vooropgestelde impact heeft kunnen teweeg brengen. Er zijn zelfs meer problemen

gecreëerd, dan dat er zijn opgelost. Niettegenstaande de nefaste gevolgen, is het echter

naïef te denken dat de militarisering een foute beslissing was. De assumptie dat de zwaar

bewapende kartels enkel met socio-economische of andere beleidsplannen zouden kunnen

teruggedrongen worden, is helaas een utopie. Het is zelfs zo, dat zonder de kartels manu

militari terug te dringen, sociale initiatieven weinig tot geen impact op de problemen

kunnen hebben. Daarnaast bleek het leger in deze periode ook het minst geïnfecteerd door

corruptie en was de inzet ervan zeker geen slechte redenering van de overheid. Het leger

moest een inadequate politiemacht vervangen, tot de regering nieuwe en verbeterde

operationele diensten zouden leveren. In die tussentijd moest het leger de kartels van een

nationaal probleem naar een publiek probleem zien krijgen. Ook dit is iets dat zonder de

hulp van het leger niet mogelijk zou zijn. Na het probleem omgevormd te hebben zouden

de nieuwe politiediensten de taak opnieuw kunnen overnemen en het leger op de

achtergrond verdwijnen. Op zich een strategie die zijn effect niet kan missen. We stellen

dan ook vast doorheen dit werkstuk dat niet de inzet van de overheidstroepen in se is

verkeerd loopt, wel de achterliggende bureaucratie. Dit moet zowat de rode lijn zijn

doorheen het anti-drugbeleid in Mexico. De theorie is aanwezig, maar de fase naar de


89

implementering naar de praktijk blijkt vaak de mist in te gaan. Ook hier kunnen naast een

slechte coördinatie, communicatie, implementeringsstrategieën, de zwakke staatsinstituties

aangehaald worden als voornaamste oorzaak. We kunnen ons de vraag stellen of nieuwe

onderhandelingen tussen de kartels en de overheid het geweld een halt zouden kunnen

toeroepen (net zoals voor de democratisering). Dit zou echter betekenen dat de kartels

opnieuw inspraak krijgen in het beleid en er een symbiose van de georganiseerde

criminaliteit met de staat komt. Deze denkrichting kan daarom volledig van tafel geveegd

worden, omdat dit onvermijdelijk tot het falen van de Mexicaanse staat zou leiden.

Daarnaast werd het duidelijk in dit werkstuk dat door de vele partijen en de verandering in

het kartellandschap deze benadering van het probleem geen kans op slagen zou hebben.

Dit alles in overweging genomen kan er voorzichtig een antwoord geboden worden op de

hoofdvraag van deze scriptie. Aan de hand van de gevolgen en de huidige situatie kunnen

we er vanuit gaan dat er weldegelijk iets schort aan de aanpak van de overheid. Het feit dat

geweld ten tijde van Calderón een enorme opstoot kende met in 2011 een hoogtepunt, was

een rechtstreeks gevolg van de gemilitariseerde strategie van de overheid. Men zou kunnen

stellen dat de daling in de eerste jaren van de regering Nieto het tegenovergestelde

aantonen, maar hier waren het vooral de dynamieken in het kartellandschap die deze daling

hebben teweeggebracht met de pax Sinaloa voorop. De recente stijging in de moordcijfers

van 2015 bevestigen deze vaststelling. Het is vooral gebleken dat beide regeringen te fel de

focus leggen op de korte termijn verwezenlijkingen en zo voor een makkelijke politiek

kiezen. Een voorbeeld dat deze vaststelling ondersteunt is de aandacht op het inrekenen van

leiders. Deze personen zijn maar zo sterk als het netwerk dat errond is opgebouwd. De

aandacht verspreiden over dit netwerk zou daarom een efficiëntere strategie zijn. Dit vraagt

echter goed voorafgaand onderzoek, een goede inlichtingendienst en een optimale

communicatie tussen de verschillende beleidsniveaus. Dit zijn echter knelpunten waar er tot

op de dag van vandaag weinig verbetering merkbaar is. We kunnen besluiten dat de

gemilitariseerde aanpak zijn doel mist en geen efficiënte oplossing biedt tegen het

escalerende geweld en de aanwezigheid van de kartels. Uit dit werkstuk is zelfs gebleken

dat de aanwezigheid van de overheidstroepen voor meer problemen zorgt en de escalatie

mee in de hand werkt. Ik wens nogmaals te benadrukken dat de inzet van het leger


90

weldegelijk een noodzakelijk kwaad was en nog steeds is, maar dat er iets fundamenteels

schort aan de achterliggende staatsinstellingen en bureaucratie. Hoewel Mexico weldegelijk

iets aan de aanwezigheid van de georganiseerde criminaliteit wil doen, stellen we vast dat

het land een zwakke democratie is waarbij de staatinstellingen nog niet genoeg weerwerk

kunnen bieden tegen de aanwezigheid van de kartels.

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Bibliografie

91

Bibliografie

Abu-Hamdeh, S. (2011). TheMerida Initiative:Aneffectivewayof reducing violence inMexico?PepperdinePolicyReview,4(1),19.

Archibold,R.C.,&Villegas,P.(2014).Vigilantes,oncewelcome,frightenmanyinMexico.TheNewYorkTimes.

Bailey,J.(2010).CombatingorganizedcrimeanddrugtraffickinginMexico:whatareMexicanandUS strategies? Are they working? In E. Olson, D. A. Shirk, & A. Selee (Eds.), Sharedresponsibility:U.S.-Mexico policy options for confrontingOrganised Crime (pp. 338-388).Washington,DCWoodrowWilsonInternationalCenterforScholars.

Beittel, J. S. (2015). Mexico: Organised crime and drug trafficking organisations: CongressionalResearchService.

Bremmer,I.(2016).These5factsexplainMexico'sprecariouspolitics.TIMEWorld.Brooks,R.E. (2005).Failedstates,orthestateas failure?TheUniversityofChicagoLawReview,

72(4),1159-1196.Calderon,Robles,Diaz-Cayeros,&Magaloni.(2015).Thebeheadingofcriminalorganizationsand

thedynamicsofviolenceinMexico.JournalofConflictResolution,59(8),1455-1485.Camp,R.A.(2017).Mexico:Whateveryoneneedstoknow:OxfordUniversityPress.Carpenter,T.G. (2015).TheDrugWar’sdamaging impactonMexicoand itsneighbors InM.W.

Briene&J.D.Rosen(Eds.),NewApproachestoDrugPolicies.ATimeforChange(pp.17-34).UK:PalgraveMacmillanUK.

Chabat,J.(2010).CombattingdrugsinMexicounderCalderón:theinevitablewar.Mexico.Cortes,N.,Ferreira,O.R.,&Shirk,D.A.(2016).Justicebarometer2016:PerspectivesonMexico’s

CriminalJusticeSystem(pp.41):JusticeinMexico.DEA.(2016).2016NationalDrugThreatAssessmentSummary:DEAStrategicIntelligenceSection.Engel, E. L. (2016). Engel welcomes new report on firearms trafficking to Mexico. from

https://democrats-foreignaffairs.house.gov/news/press-releases/engel-welcomes-new-report-firearms-trafficking-mexico

Eriksen, S. S. (2011). ‘State failure’in theory and practice: the idea of the state and thecontradictionsofstateformation.ReviewofInternationalStudies,37(1),229-247.

Felbab-Brown,V. (2013).PeñaNieto'sPiñata: ThePromiseandPitfallsofMexico'sNewSecurityPolicyAgainstOrganizedCrime:ForeignPoligyBrookings.

Felbab-Brown, V. (2014). Changing the game or dropping the ball? Mexico's security and anti-crimestrategyunderPresidentEnrique PeñaNieto (pp.37).Washington:LatinAmericaInitiative.

Fijnaut, C. (1990). Organised crime: a comparison between the united states of America andwesternEurope.Brit.J.Criminol.,30(3),20.

Finckenauer,J.O.(2005).ProblemsofDefinition:WhatisOrganisedCrime?.TrendsinOrganisedCrime,8(3),63-83.

Flanigan, S. T. (2012). Terrorists Next Door? A comparison ofMexican drug cartels andMiddleEasternterroristorganizations.TerrorismandPoliticalViolence,24(2),279-294.

FragileStatesIndex.(2017).FragileStateIndexMap.Gallaher,C.(2016).Mexico,thefailedstatedebate,andtheMéridafix.TheGeographicalJournal,

182(4),331-341.GlobalRiskInsights.(2017).CanPeñaNietomakeMexicogreatagain?Gunpolicy.org.(2016).Mexico:gunfacts,figuresandthelaw.


92

Hauck,P.,&Peterke,S. (2010).Organizedcrimeandgangviolence innationaland internationallaw.InternationalReviewoftheRedCross,92(878),407-436.

Hazen. (2011). Drug cartels and their fiefdoms: What challenge to the Mexican state? PaperpresentedattheConventionoftheInternationalStudiesAssociation,Montreal,Canada.

Heinle,K.,Ferreira,O.R.,&Shirk,D.A.(2015).DrugviolenceinMexico.Dataandanalysisthrough2014:JusticeinMexico.

Heinle,K.,Ferreira,O.R.,&Shirk,D.A.(2016).DrugviolenceinMexico:dataandanalysethrough2015(pp.58).SanDiego:JusticeinMexicoProject

Heinle,K.,Ferreira,O.R.,&Shirk,D.A.(2017).DrugviolenceinMexico:dataandanalysethrough2016UniversitySanDiego:JusticeinMexico

HumanRightsWatch. (2017). Mexico: Events of 2016. from https://www.hrw.org/world-report/2017/country-chapters/mexico

INCSR. (2015). 2015 International Narcotics Control Strategy Report (INCSR) (Vol. 1): Bureau ofInternationalNarcoticsandLawEnforcementAffairs.

Ingraham, C. (2016). Why Mexico’s drug cartels love America’s gun laws. fromhttps://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2016/01/14/why-mexicos-drug-cartels-love-americas-gun-laws/?utm_term=.40c8f2e14477

JusticeinMexico. (2017). “Todos Somos Juárez” Program, Explained. fromhttps://justiceinmexico.org/todos-somos-juarez-program-explained/

Killebrew,B.,&Bernal,J.(2010).Crimewars,gangs,cartelsandU.S.nationalsecurity:CenterforanewAmericanSecurity.

LaBotz,D.(2016).Collapseofoilprices,fallinPeso,ExacerbateMexicanpoliticalprisis.Lee, B., & Renwick, D. (2017). Mexico’s Drug War. from

https://www.cfr.org/backgrounder/mexicos-drug-warLindau,J.D.(2011).TheDrugWar'sImpactonExecutivePower,JudicialReform,andFederalismin

Mexico.PoliticalScienceQuarterly,126(2),177-200.Longmire,S.,&Longmire,J. (2008).RedefiningTerrorism:WhyMexicanDrugTrafficking isMore

thanJustOrganizedCrime.JournalofStrategicSecurity,1(1),35-52.Lupsha,P.A.(1996).TransnationalOrganisedCrimeversustheNation-State.Spring,2(1),21-48.Magaloni,B.,&Razu,Z.(2016).Mexicointhegripofviolence.CurrentHistory,115(778),57-62.Mercille, J. (2011).ViolentNarco-CartelsorUSHegemony?Thepoliticaleconomyofthe ‘waron

drugs’inMexico.ThirdWorldQuarterly,39(9),1637-1653.Milliken, J.,&Krause,K. (2002).State failure, statecollapse,andstate reconstruction:concepts,

lessonsandstrategies.Developmentandchange,33(5),753.Morton,A.D. (2012).TheWaronDrugs inMexico:a failed state?ThirdWorldQuarterly,33(9),

1631-1645.O'Neil,S. (2009).TheRealWar inMexico:HowDemocracyCanDefeattheDrugCartels.Foreign

Affairs,88(4),63-77.OECD.(2017).OECDEconomicSurveys:Mexico.Olson,&Wilson.(2010).BeyondMerida:TheEvolvingApproachtoSecurityCooperation.Working

PaperSeriesonU.S.-MexicoSecurityCooperationUniversityofSanDiego.Philip,G.,Faust,J.,&Thunert,M.(2016).MexicoReport:SustainableGovernanceIndicators2016:

BertelsmannStiftung.Pimental, S. A. (2003). Mexico’s legacy of corruption. In R. Godson (Ed.),Menace to Society:

Political-criminal Colllaboration Around the World (pp. 175-189). USA: TransactionPublishers.

Reuter,P. (2010).HowCanDomesticU.S.DrugPolicyHelpMexico?(pp.22):Mexico InstituteattheWoodrowWilsonCenter.


93

Rosen,&Zepeda.(2016).Organisedcrime,drugtrafficking,andviolenceinMexico.ThetransitionfromFelipeCalderontoEnriquePenaNieto.Maryland,USA:LexingtonBooks

Rotberg,R.I.(2003).Nation-StateFailure:Arecurringphenomenon?ThispaperwaspreparedfortheaforementionedNational IntelligenceCouncil’sprojectontheshapeof theworld in,2020

Schedler,A.(2014).ThecriminalsubversionofMexicandemocracy.JournalofDemocracy,25(1),5-18.

Seelke,&Finklea.(2010).US-MexicanSecurityCooperation:TheMéridaInitiativeandBeyond(pp.39).WashingtonDC:CongressionalResearchService

Shirk,D.(2011).ThedrugwarinMexico:confrontingasharedthreat(No.60).NewYorkCouncilonForeignRelations.

Shirk.D.(2012).DrugViolenceandStateResponsesinMexico.Shirk, D., & Wallman, J. (2015). Understanding Mexico’s drug violence. Journal of Conflict

Resolution,59(8),1348-1376.Sides,J.C.,Vanderleeuw,J.M.,&Joseph,J.M.(2015).TheFailureof"OperationFastandFurious"

and the complexity of firearms trafficking into Mexico. In G. H. Utter (Ed.), Guns andContemporarySociety:ThePast,Present,andFutureofFirearmsandFirearmPolicy(Vol.3,pp.197-217):ABC-CLIO.

Stratfor. (2010). Mexico: Rebranding the cartel wars. fromhttps://www.stratfor.com/analysis/mexico-rebranding-cartel-wars

Sullivan,J.P.,&Elkus,A.(2009).StateofSiege:Mexico’scriminalInsurgency.SmallWarsJournal,1-12.

Tekin,Y.(2015).TheUSandMexicanCooperation:TheMeridaInitiativeandBeyond.PepperdinePolicyReview,8(1),5.

TransparencyInternational(Producer).(2016).Retrievedfromhttps://www.transparency.org/UnitedNationOfficeonDrugsandCrime.(2017).UnitedNationsConventionagainstTransnational

Organized Crime and the Protocols Thereto. fromhttps://www.unodc.org/unodc/treaties/CTOC/

UnitedNations.(2016).WorldDrugReportNewYorkUnitedNationsOfficeOnDrugsandCrime.UNODC.(2010).Worlddrugreport2010.NewYork:UnitedNationsPublications.VanDuyne,P.(1996).Organizedcrime,corruptionandpower.Crime,lawandsocialchange,26(3),

201-238.Van Ginneken, S. (2017). Bloedbaden en spookdorpen: rivaliserende drugskartels verminken

Mexico.DeStandaard.Vargas,E.W.,&González,S.V. (2015).Regulatorychallenges forpreventing firearmssmuggling

intoMexico.Mexicanlawreview,7(2),63-81.vonLampe,K.(2011).OrganisedCrimeinEurope:ConceptionsandRealities.Policing:AJournalof

PolicyandPractice,2(1),7-17.Wainwright,T.(2016).Narconomics:Howtorunadrugcartel.NewYork:PublicAffairs.Werb, D., Rowell, G., Guyatt, G., Kerr, T., Montaner, J., &Wood, E. (2011). Effect of drug law

enforcementondrugmarketviolence:Asystematicreview.InternationalJournalofDrugPolicy,22(2),87-94.

West, J. (2006).Thepoliticaleconomyoforganizedcrimeandstate failure:Thenexusofgreed,needandgrievance.Developmentandchange,6(33),935-955.

Zhivan,J.A.(2011).Anincipienttaxonomyoforganisedcrime.SpringerScience+BusinessMedia.

EliseVanOverloop Masterproef2016-2017 Bijlagen

94

BIJLAGE 1


90


96

BIJLAGE 2

De kaart van Mexico

De Mexicaanse staat versus het machtsblok van de ......Vandaag ben ik dan ook trots dat ik dit...

Documents

Transcript of De Mexicaanse staat versus het machtsblok van de ......Vandaag ben ik dan ook trots dat ik dit...