10 DE VOLKSKRANTVRIJDAG 23 DECEMBER 2011

.&$'&.#')&/#2%,'0/-

.1#'"/'#'(1%,'

.''"-,!*%

Kunst

In Mexico is de dood overal, ook inhetmuseum. Fotojournalist TeunVoeten sprak de kunstenaars enfotografeerde inMexico.

Koudkunst

In de botanische tuin van deMexicaanse stad Culiacan pose-ren jonge meisjes in paarseprinsessenjurken.De foto’s zijnvoorhun quicañera, de 15de ver-

jaardag, wanneer meisjes in Latijns-Amerikadeovergangnaar de volwas-senheid vieren. Iets verder staan zesbetonnen zerken in een cirkel op degrond. Niets bijzonders, er staanmeer kunstwerken in het park. Danpas valt een inscriptie op: ‘Beton ver-mengd met het water waarmee ver-moorde mensen werden gewassenin hetmortuarium.’Het werk is van Teresa Margolles,

een van de kunstenaars uit Culiacandie drugsgeweld als haar themaheeft. Margolles werd internationaalbekend door een controversiële in-stallatie op de Biënnale van Venetiëvan 2009 waar de vloer voortdurendgedweild werd met water dat ver-mengd was met bloed van vermoor-de mensen. Het verdampende waterliet een microscopisch dun laagjebloedcellen achter op de vloer, datwerd meegenomen door de schoen-zolen van de bezoekers.‘Het mortuarium is mijn atelier’,

verklaarde Margolles ooit in een in-terview. Haar kunstenaarscollectiefheet SeMeFo, de Mexicaanse afkor-ting voor de forensische medischedienst die belast ismet het uitvoerenvan autopsies op moordslachtoffers.Bloed en op crime scenes verzameldeartefacten zijn haar basismateriaal.De qué otra cosa podríamos hablar? –

Linksboven: beeld van Santa Muerta in een marktstalletje in Culiacan. Linksonder: kunstwerk van Maria Rosa Robles, een variant op een piëta (waarbij Mariaeigen bloed. Rechtsboven: kettinkje met een AK-47 (wapen dat populair is bij drugscriminelen) in een winkel in Culiacan. Rechtsonder: hand van een lijk,

REPORTAGE DE DOOD IN MEXICAANSE KUNST

Wie is Teun Voeten?Teun Voeten (Boxtel, 1961) is antropoloog en oorlogsfotograaf. Hij deed onder meer verslag van de

oorlogen in Bosnië, Haïti en Rwanda, Afghanistan, Soedan en Sierra Leone . Zijn foto’s worden interna-tionaal gepubliceerd, in kranten en tijdschriften als Vrij Nederland, Vanity Fair en New York Times.

Bekend werd Voeten onder meer ook met zijn boek Tunnel People (1996), een inmiddels verdwenengemeenschap van New Yorkse daklozen die leefden in een spoorwegtunnel onder het chique Riverside

Park in Manhattan. De afgelopen twee jaar reisde Voeten tenminste twaalf keer af naar Mexico, enlegde de doden van de daar woedende drugsoorlog vast.

DE VOLKSKRANTVRIJDAG 23 DECEMBER 2011 11

‘hoe is het nogmogelijk om over ietsanders te praten’ was de titel vanhaar werk in Venetië, een duidelijkstatement over haar engagement.Margolles woont inmiddels afwis-

selend in Mexico-stad en Madrid,maar in haar geboortestad Culiacanopereren nog steeds illustere colle-ga’s als de conceptuele kunstenaarMaria Rosa Robles, die met bebloededekens werkt waarin lijken zijn ge-vonden; de schilder Lenin Marquez,die nauwgezet geliquideerde slacht-offers met verwrongen gezichten af-beeldt en fotograaf Fernando Brito,die inde vroegemorgen, in teer licht,moordoorden fotografeert.

Obsessie met de doodMexico heeft altijd een obsessie metde dood gehad, al vanaf de preco-lumbiaanse cultuur met zijn begra-fenisrituelen, waarin de dood en we-dergeboorte zo’n grote rol speelden.‘Voor ons is de dood een natuurlijk

gegeven waarvoor we respect heb-ben. Wij omarmen de dood even-goed als we het leven vieren’, zegtRosaMaria Robles.In het dagelijkse leven is de be-

langrijkste feestdag deDia de losMu-ertos, als de doden worden geëerdmet de mascotte La Catrina, eenvrouwelijk skelet in kokette kledij.Dan is er nog de cult van SantaMuer-te, een mix van katholicisme en hei-dense symboliek die erg aanslaat isbij de criminele onderklasse.De doodscultus heeft ook in de

moderne kunst zijn sporen nagela-ten. In het werk van Frida Kahlo, zelfslachtoffer van een zwaar busonge-luk, bijvoorbeeld. Kahlo schilderdebij herhaling bebloede lichamen,schedels, ziekenhuisbedden en mis-geboorten. Haar werk is een aaneen-rijging van rampspoed, lichamelijkeellende en geestelijke uitputting.Thematiek die ze deelde met cineas-ten en schrijvers als Luis Buñuel enOctavio Paz, en die Mexico een auragaf een maatschappij te zijn waarindood en leven elkaar diep in de ogenkijken. Een aura dat ook buiten delandgrenzen herkenbaar en aantrek-kelijk bleek,met name voorwestersekunstenaars. Denk aan de dramati-sche slotscènes van Under the Volca-no, waarin de hoofdrolspeler om hetleven komt, natuurlijk tijdens de Diade los Muertos. Denk ook aan Da-mien Hirst. De Britse kunstenaarkocht enkele jaren geleden een va-kantiehuisje in Mexico. Hij gaf te

kennen dat een van zijn bekendekunstwerken, de met diamanten in-gelegde schedel, is geïnspireerd opde kristallen schedels die werden ge-bruikt in Azteekse rituelen.Lag de dood altijd al op de loer in

het door oorlogen, revoluties en ar-moede geplaagde Mexico, nu liggende doden letterlijk op straat. Sindspresident Calderon in 2006 de oor-log aan de drugskartels verklaarde,zijn er vijftig duizendmensen omge-komen,meer dan in Irak en Afghani-stan samen. De gevaarlijkste stad terwereld, Ciudad Juarez, bereikte in2010 meer dan 3.100 moorden, opeen bevolking van ruim eenmiljoen.Moordendoodslag zijn inmiddels zogebruikelijk dat het alleen nogmaarde internationale pers haalt in hetgeval vanmassaslachtingen of extre-me gruwel. Zoals onlangs de brand-stichting in het casino van Monter-reymet 52 doden. Of de 35 gedumptelijken in de ochtendspits van Ver-acruz.

Opgerold in een dekenElke dag worden in Culiacan slacht-offers gevonden op verlaten veldenen weggetjes, onder bruggen, op de-solate industrieterreinen – jongensuit de lagere kaders van de drugskar-tels meestal, maar ook wel eens on-schuldige voorbijgangers, en in eenenkel geval een lid van politie of jus-titie. Soms met vastgebonden pol-sen, soms met sporen van martelin-gen, soms opgerold in dekens. Dit

laatste komt zo vaak voor dat er eennieuwwoord inhetnarco vocabulariois ontstaan: gedekende, encobijado,eenmoordslachtofferdieopgerold isin een deken, al dan niet met bloedbesmeurd.Rosa Maria Robles maakte in 2007

een installatie in hetmuseum van Si-naloa die Rode Loper als titel had. Zespreidde authentieke met bloeddoordrenkte dekens uit over de vloeren liet het publiek er over lopen. Detentoonstelling werd wereldnieuwstoen het openbaar ministerie de de-kens in beslag nam als officiële be-wijsstukken.‘Ik wist dat ik iets sterks had ge-

maakt, maar het was nooit mijn be-doeling geweest om tebewust te pro-voceren’, vertelt Robles. Pas toen delokale krant El Debate twee foto’s pu-bliceerde van dezelfde deken, eerstgewikkeld om eenmoordslachtoffer,vervolgens in hetmuseum, ontstondeen schandaal. Robles en de muse-

umdirecteur werden grondig onder-vraagd. ‘Ze probeerden me bang temaken, zeiden dat ik naar de gevan-genis kon gaan. Maar ik heb gezwe-genoverhoe ik aandedekensbenge-komen. Dat zou te gevaarlijk zijnvoor de mensen die me geholpenhebben.’Uiteindelijk werd Robles vrijgela-

ten. ‘De autoriteiten beseften zelfook wel dat het een artistieke instal-latie was. De dekens zijn later uit hy-giënisch oogpunt verbrand. Jam-mer.’ Loopt Robles geen gevaar om-dat de georganiseerde misdaad haarwerken als te kritisch kan beschou-wen? Ze haalt de schouders op. ‘Dedrugsbazen leven in een andere we-reld. Ze hebben geen idee wat zich inmusea afspeelt.’Robles werkt veel met Fernando

Brito, fotoredacteur en fotojourna-list van El Debate. Een van haar wer-ken is een bed en tafel waar de de-kens en tafelkleed vervangen zijndoor voorpagina’s van de krant metbeelden van bloedige afrekeningen.Eenanderwerkbetreft een versie vaneen Pièta, in plaats van een dode Je-zus houdt ze nu een bebloede dekenvast. Voor haar worden op de grond365moordtaferelen achter elkaar ge-projecteerd, foto’s vanBrito. ‘Ik vroegaan hemhoeveelmoordfotos hij konleveren’, vertelt Robles. ‘Duizenden,zei hij.’

Elke dag worden inCuliacan slachtoffersgevonden op verlatenvelden en weggetjes,

onder bruggen

f Lees verder op pagina V12

een gestorven jezus draagt) bij een plaats delict, in de opgerolde deken met bloedvlekken heeft daadwerkelijk een lijk gezeten. Midden: kunstenares Maria Rosa Robles kleurt dekens met haaropgerold in een deken in Ciudad Juarez. Foto’s Teun Voeten (behalve de foto midden en linksonder)

‘De drugsbazen leven ineen andere wereld. Ze

hebben geen idee wat zichin musea afspeelt.’

12 DE VOLKSKRANTVRIJDAG 23 DECEMBER 2011

Modellen van de werelddoor 40 kunstenaars

92% ' 8;(#;45 "$!"

@A,!%;@7$24/9: 1$ A,!=)02*&&04

&&&.:#(693;<:;+-.(<&&&.%;4:<5(&,4<+.(<

MÄRKLINWORLD

!?$2+10941)&+-)%99$ "&&0=13$ )1-)$=&%):<&7#40)1$<99$!?;69-(>,-:

!;)$ -)#):%1-)4)$4&&$24)::1$-.514 '&7 1)%)0))$=&)4)$ -99$'1)$. 601-1$)):8$&249:-12>/8=&%)0$!?;69-(>,-:

1BBA@A=

0=/=7)

ANALYSE KIM JONG IL ALS FILMKENNER

Film

De deze week overledenleider Kim Jong Ilprobeerde de Noord-Koreaanse filmindustrieop geheel eigen wijze tevernieuwen.Door Daan Dijksman

Cinema

Filmen onder dwang: Shing Sang-ok (rechts) en echtgenote. Foto Getty

Zelfs als we destijds, in diedoor regens en overstro-mingen geteisterde zo-mer van 2007, bij onzeaankomst ’s avonds ophet natte station Pyongy-

ang Centraal nog niet zouden heb-ben geweten dat ‘de geliefde leider’een gepassioneerd filmliefhebberwas, dan zou dat toch al snel duide-lijk zijn geworden.Tussen al de stapels stichtelijke lec-

Brito werkt al jaren voor El Debateen kreeg dit jaar een onderschei-ding van World Press Photo voorzijn serie over geliquideerde men-sen in onwaarschijnlijk mooie, vre-dige landschappen gefotografeerd.Soms bij teder ochtendlicht dat ge-reflecteerd wordt in duizendendauwdruppeltjes. Soms bij drama-tische zonsondergangen en donke-re wolkenluchten.‘Hier in Culiacan zijn we aan dit

soort beelden gewend, maar in Eu-ropa konden ze het niet geloven.Sommigen mensen dachten dathet fotomontages waren’, zegt Bri-to. Al vier jaar doet hij verslag op LaNota Roja, het Rode Nieuws, zoalsde misdaadpagina’s worden ge-noemd.‘Ik probeerde een extra, estheti-

sche dimensie aan de foto’s te ge-ven, zodat ze niet dat vluchtig ka-rakter hebben. Foto’s vanmoordenworden hier snel vergeten. Demeeste mensen zien de doden zelfals schuldigen, die hun geweldda-dig einde aan zich zelf te dankenhebben. Natuurlijk zijn niet alleslachtoffersmisdadigers.’Brito exposeert zijn werk wereld-

wijd. ‘Doordat deze beelden niet zohard en agressief zijn, komen zeook ingalerieën terechtenbereikenze een ander publiek’, zegt Brito.Een uitnodiging om zijn beelden inCuliacan te exposeren sloeg hij af.Brito: ‘Te gevaarlijk. Erhoeftmaar

één iemandbeledigd of gekwetst tezijnover eenbeeld en ikhebproble-men.’ En wie problemen heeft inCuliacan is zijn leven niet zeker.Momenteel werkt hij aan een serieportretten van familieleden envrienden van slachtoffers. ‘Ik wiliets voor Culiacan doen’, zegt Brito.Het blijft gevaarlijk, maar weg wilhij nooit. ‘Mijn vrouw, mijn vrien-den, mijn familie komen hier van-daan’, zegt Brito. ‘Het is en blijftmijn stad.’

VuurgevechtDe schilder Lenin Marquez heeftzich nooit bedreigd gevoeld, ‘hetwordt alleen gevaarlijk als je na-mennoemt’,maarhijwerdwel ooitbijna slachtoffer toen hij per onge-luk in een vuurgevecht terecht-kwamwaarbij vier mensen werdengedood.‘Ik ging plat op de grond liggen

en de kogels bleven maar heen enweer vliegen’, vertelt Marquez. Nuschildert hij realistische portrettenvan geliquideerdemensen, sommi-ge met angstaanjagende grimas-sen, anderen met lege, verstildeblikken. In zijn meer recente werkmaakt hij romantische landschap-pen in een kitscherige stijl, waarherderinnetjes of fluitspelendejongelingen goed zouden passen.Maar in plaats daarvan figurerengeblinddoekte en gekneveldeslachtoffers.‘Mijnwerk is geen aanklacht’, zeg

Marquez, die benadrukt dat hij nietwerkt in de traditie van Diego Rive-ra en Alfaro Siqueiros, Mexicaansemuralisten (muurschilders) bij wiede sociale kritiek er duimendik bo-venop ligt.Marquez: ‘Ik stel alleen maar

vast. Ik observeer en registreer.Mijnwerk is eendagboekvanwat ik

tuurwaarwede volgendeochtend inde lobby van ons hotel op stuiten(‘Kim Jong Il provides guidance for diffe-rent sectors’, luidt de opening van ThePyongyang Times) neemt Kim Jong Il’straktaatOn the Art of the Cinema (1973)een prominente plek in. En ook bijbladeren in al die andere tamelijkondoordringbare boeken die ZijnNaam dragen en hier voor een prikjeworden uitgevent, blijkt film een ge-liefd thema. Net als literatuur, opera,

om me heen zie.’ Ook Teresa Mar-golles zegt haar werk vooral als een‘uitnodiging tot collectieve reflec-tie’ te zien. De vergelijking met Ri-vera, Siqueiros en José ClementeOrozco niet zo vreemd. Het drietalmaakte in Mexico (en de VerenigdeStaten) van de jaren dertig furoremet muurschilderingen, als eeneerbetuiging aan het communisti-sche experiment en als aanklachttegen het kapitalisme en de in hunogen onwrikbare verdeling tussenrijkdom en armoede. Spierballe-nengagement dat destijds navol-ging kreeg, maar inmiddels is ver-vangen door meer eclectische stra-tegieën om het geweldsprobleemaan te kaarten.Wat niet wegneemt dat ook de

jongste generatie kunstenaars nogsteeds intensbetrokken is bijwat erin Mexico gaande is. Of zoals Mar-quez zegt: ‘Ik wil de mensen sensi-biliseren. Het geweld is verwordentot een inktzwarte subcultuur. Hetis een kanker geworden, die niet al-leen Culiacan maar het hele landheeft aangetast. Het is een ramp.’Makkelijke oplossingen ziet hijniet. ‘Niet over vijf jaar, ook nietover tien jaar. ‘Culiacan is een voor-proefje voor wat ons te wachtenstaat. ‘We leven onder het terroris-me van de narcos’, stelt de Culi-caanse schrijver Valdez. ‘Een terro-risme zonder ideologie, zonderdoel, dat enkel gedreven wordthebzucht enmachtswellust.’

Narco culturaOp het kerkhof van Culiacan is eenandere vorm van ‘narco cultura’ tebewonderen, deze keer niet gecon-cipieerd door artiesten, maar doorde capos (maffiabaas) zelf. Monu-mentale mausolea, soms wel drieverdiepingen hoog, zijn een status-symbool voor elke zichzelf respec-terende drugsbaas.Intussen is het bij de kapel van Je-

zus Malverde een komen en gaanvan kleine criminelen en straat-boefjes, Mexicaanse bedevaartgan-gers uit Los Angeles, Mariachiband-jes en zware jongens. Malverde waseen straatrover die begin 20steeeuwwerd opgehangen. Een begra-fenis was niet toegestaan en het li-chaam werd hangend aan de galgaan de elementen overgelaten.Voorbijgangers gooiden uit eenvorm van stil protest stenen op destoffelijke resten zodat Malverdeuiteindelijk toch nog zijn grafheu-vel kreeg. Later werd op de bewusteplaats een kapel verbouwd.JezusMalverde is nu een cultheld

met Robin Hood-achtige status enhij is de patroonheilige voor crimi-nelen, outlaws en underdogs. Hijstaat symbool voor de ambivalentehouding die de Culiacanen hebbenten opzichte van de narcos: af-schuw en afkeer, vermengdmet be-wondering en patriottische trots.De kapel hangt vol met ex voto’s(dankbetuigingen), gebeiteld insteen, waarmeemensen niet alleengetuigen van wonderbaarlijke ge-nezingen, maar waar smokkelaarsookde ‘narco saint’ danken voor ge-slaagde drugstransporten.Ook kunstenares Teresa Margol-

les heeft een ex voto opgehangen:Gracias por Todo, ‘Bedankt voor Al-les’, meldt het droogjes.Teun Voeten

Noord-Koreaans griezelen met monsterfilm Pulgasari. Bron YouTube

f Vervolg van pagina 11