DE GROTE

RUBENSATLASG U N T E R H A U S P I E

DUITSLAND1568-158913 VLUCHT NA AR KEULEN13 HUISARREST IN SIEGEN14 GEBOORTE VAN PETER PAUL15 SIEGEN16 JEUGD IN KEULEN17 KEULEN20 RUBENS’ SCHILDERIJ IN DE SANK T PETER21 NEDERL ANDSE ENCL AVE IN KEULEN22 RUBENS IN HET WALLRAF- RICHARTZ-MUSEUM23 TERUGKEER NA AR ANT WERPEN

ANTWERPEN1561-156810 WELGESTELDE OUDERS10 ONRUST IN ANT WERPEN11 SCHRIKBEWIND VAN ALVA

ITALIË1600-160833 OVER DE ALPEN33 VIA VENETIË NA AR MANTUA35 GLORIERIJK MANTUA38 L AGO DI MEZZO39 MANTUA IN RUBENS’ TIJD40 CASTELLO DI SAN GIORGIO41 PAL A ZZO DUCALE42 BASILICA DI SANT ’ANDREA42 IL RIO42 HUIS VAN GIULIO ROMANO42 HUIS VAN ANDREA MANTEGNA43 PAL A ZZO TE4 4 MANTUA ANS MEESTERWERK48 HUWELIJK VAN MARIA DE’ MEDICI IN FIRENZE49 EERSTE VERBLIJF IN ROME49 SANTA CROCE IN GERUSALEMME51 VIA EEN OMWEG NA AR GRASSE52 VERONA EN PADUA

53 OP MISSIE NA AR SPANJE54 EEN Z WARE TOCHT54 OPL APWERK IN VALL ADOLID55 VALL ADOLID56 PAL ACIO REAL57 OVERHANDIGING VAN DE GESCHENKEN57 HERTOG VAN LERMA59 GEEN SPA ANSE HOFSCHILDER59 T WEEDE VERBLIJF IN ROME59 CHIESA NUOVA60 DE GENUESE ELITE61 INSPIREREND GENUA65 DE PAL A ZZI VAN GENUA67 EEN L A ATSTE KEER ROME67 TERUGKEER NA AR ANT WERPEN68 RUBENS IN ROME70 STEDEN MET SCHILDERIJEN UIT

RUBENS’ ITALIA ANSE PERIODE

LEEFTIJD 1

32313029282726252423

32

33

40

4

VLAA

MSE

MEE

STER

S

INHOUD

1561

1600 1608

1568 1577

10-11

12-23

32-71

ANTWERPEN1608-162273 OVERLIJDEN VAN MOEDER74 T WA ALFJARIG BESTAND74 HEROPLEVING VAN DE KUNSTEN75 RUBENSWANDELING

DOOR ANT WERPEN77 IN HET SPOOR VAN RUBENS DOOR

ANT WERPEN78 DE A ANBIDDING DER WIJZEN:

EEN SCHILDERIJ VOOR DE VREDE82 KLOOSTERSTRA AT83 HOFSCHILDER VAN ALBRECHT EN ISABELL A83 HUWELIJK MET ISABELL A BRANT86 HET GEZIN RUBENS-BRANT

88 IN DE BETERE ANT WERPSE KRINGEN88 EIGEN WONING A AN DE WAPPER90 HET RUBENSHUIS91 EEN PAL A ZZO IN ANT WERPEN92 BEDRIJVIG ATELIER100 DE KRUISOPRICHTING101 DOOD VAN BROER FILIPS101 DE KRUISAFNEMING102 DE MEESTERWERKEN VAN DE ONZE-LIEVE-VROUWEK ATHEDRA AL112 SINT-CAROLUS BORROMEUSKERK113 VERLOREN PL AFONDSCHILDERINGEN116 DE MERK WA ARDIGE RONDREIS VAN EEN MEESTERWERK

ANTWERPEN1589-160025 TERUG IN ANT WERPEN25 STAD IN VERVAL26 UITMUNTEND STUDENT27 DE JEUGDJAREN IN ANT WERPEN28 GOEDE MANIEREN LEREN28 DE ROEP VAN DE KUNST28 OPLEIDING TOT SCHILDER30 ADAM EN EVA31 MEESTER31 VERTREK NA AR ITALIË

9

40

1814135

36

2211

42

20167

38

10

41

19156

37

23124

43 4 4 4535

21

39

178

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

1622

1589 1600

5

72-117

24-31

LONDEN1629-1630151 TERUGREIS NA AR BRUSSEL151 HET K ANA AL OVER152 YORK HOUSE153 ONTMOETING MET K AREL I154 SCHILDERIJEN VOOR BANQUETING HOUSE158 MOEILIJKE ONDERHANDELINGEN158 DE VREDE HA ALT HET160 WEER (EVEN) KUNSTENA AR160 TERUGKEER ALS RIDDER161 RUBENS IN LONDEN

PARIJS1622-1625 119 ONTBODEN BIJ MARIA DE’ MEDICI120 OPDRACHT VOOR EEN MONUMENTALE CYCLUS122 RUBENS IN PARIJS124 DIPLOMATIE OP DOEK124 INFORMANT VOOR ISABELL A125 MOORDPOGING?125 T WEEDE REIS NA AR PARIJS126 CL ARA SERENA RUBENS127 DERDE REIS NA AR PARIJS128 ADIEU PARIJS

ANTWERPEN1630-1635163 GEEN VREDE IN DE NEDERL ANDEN163 TEVERGEEFS NA AR ’S-GRAVENHAGE163 TEGENWERKING VAN DE ADEL164 GEEN DIPLOMA AT MEER166 HUWELIJK MET HELENA FOURMENT166 VERLIEFDE SCHILDER170 HET GEZIN RUBENS-FOURMENT172 BLIJDE INTREDE VAN FERDINAND

LAKEN1625-1626131 OP DE VLUCHT

VOOR DE PEST132 HOEVE TE L AKEN

545352 56

47

55

4645

57

48

6

VLAA

MSE

MEE

STER

S

118-129 130-133

150-161 162-173

1622

1629 1630

1625

MADRID1627-1629139 DE DIPLOMA AT ONT WA AK T140 IN DE ADELSTAND VERHEVEN140 MISLUK T IN HOLL AND140 VIA L A ROCHELLE NA AR MADRID141 A ANKOMST IN MADRID142 DE WANDTAPIJTEN VAN DE DESCALZ AS REALES143 IN DE GUNST VAN FILIPS IV14 4 SAN LORENZO DEL ESCORIAL146 RUBENS IN MADRID148 BEVRIEND MET VEL Á ZQUEZ149 ALS GEZ ANT NA AR LONDEN

ANTWERPEN1626-1627135 DOOD VAN ISABELL A BRANT135 EEN HUIS

VAN PL AISANTIE

ELEWIJT1635-1640175 HET STEEN IN ELEWIJT175 WEG VAN HET WOELIGE ANT WERPEN176 VL A AMSE L ANDSCHAPSSCHILDER176 TORRE DE L A PARADA177 MY THOLOGISCHE TAFERELEN180 RUBENSWANDELING DOOR ELEWIJT

ANTWERPEN1640185 JICHTA ANVALLEN185 DE SCHILDER LIJDT186 TESTAMENT186 OVERLIJDEN186 BEGRAFENIS186 RIJKE NAL ATENSCHAP188 RUBENS WERELDWIJD

LAKEN1625-1626131 OP DE VLUCHT

VOOR DE PEST132 HOEVE TE L AKEN

49

58 62

51

60

50

59 63

52

6157

48

7

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

134-137

174-183 184-187

138-149

1635 1640

1626 1627 1629

EEN REIZEND KUNSTENAAR

De grootste schilder van de barok. Met die titel heeft Peter Paul Ru-bens zijn plaats in de geschiedenis verworven. Dat is op zich al vol-doende om je leven geslaagd te noemen. Maar Rubens is meer. Hij is kunstenaar en ondernemer, diplo-maat en reiziger. De combinatie van al die kwaliteiten voert hem vaak naar het buitenland. Naar Italië en Spanje. Naar de koninklijke palei-zen in Madrid, Parijs en Londen. Overal waar hij opduikt, wordt hem gevraagd om er zich langer te vesti-gen. Tevergeefs. Altijd keert Rubens terug naar Antwerpen. Want hoe groot de reislust en de nieuwsgie-righeid ook zijn, de verknochtheid aan de stad aan de Schelde krijgt telkens de bovenhand.

Rubens’ reizen hebben sporen nagelaten op vele plekken in Euro-pa. De Grote Rubens Atlas reist de

Vlaamse meester achterna en gaat op zoek naar die sporen. Op die manier ontdek je als lezer zelf hoe buitenlandse invloeden de kunst en het denken van de meester mee gevormd hebben. Maar ook hoe hij die inzichten in Vlaanderen heeft geïntroduceerd en zo ons wereld-vermaarde kunsterfgoed mee op de kaart heeft gezet.

De Grote Rubens Atlas is geen puur kunstboek of zuivere biografie, maar evenmin een loutere reisgids. Het is een atlas die puzzelstukjes verza-melt op alle plaatsen waar Rubens een voetafdruk achterliet. Elk stukje vormt een duidelijker beeld van deze onvermoeibare kunstenaar en diplomaat, die zelfs op zijn sterfbed nog spijt had dat het reizen voor hem definitief voorbij was.

Gunter Hauspie

9

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

WELGESTELDE OUDERSIn 1577 wordt Peter Paul Rubens als zesde kind van Jan Rubens en Maria Pypelinckx geboren. In het decennium voor zijn geboorte beleeft het gezin een turbulente periode, die ook zal doorwerken in de jeugdjaren van de schilder. Jan (*1530) is een telg uit een Antwerpse apothekersfamilie. Hij

studeert onder andere in Rome, is advocaat en bekleedt van 1562 tot 1567 het schepenambt in Antwer-pen. Maria (*1538) is de dochter van een welgestelde tapijthandelaar. Ze is geboren in Kuringen, bij Hasselt, vanwaar haar familie afkomstig was, maar brengt haar jeugd door in Antwerpen. In 1561 trouwen Jan en Maria.

ONRUST IN ANTWERPENIn die jaren heerst er grote onrust in de Nederlanden. Deze gebieden vallen in de 16de eeuw onder het gezag van de koning van Spanje, Filips II. Hij ziet het als zijn godde-lijke taak om de Katholieke Kerk te verdedigen tegen het opkomende protestantisme. Ook in de Spaanse Nederlanden raken edellieden en het volk in de ban van het calvinis-me, een vorm van protestantisme naar het gedachtegoed van hervor-mer Johannes Calvijn. Dat verzet zich tegen de macht, rijkdom en praal van de Kerk en de paus en wil

10

VLAA

MSE

MEE

STER

S

Bartholomeus Rubens en Barbara Arents, Jacob Claesz. van Utrecht, 1530, Rubenshuis, Antwerpen. Dit zijn de huwelijksportretten van Jan Rubens’ ouders.

Uit de attributen waarmee hij is afgebeeld, kunnen we opmaken dat Bartholo-

meus drogist is. Barbara stamt uit een familie van hoge ambtenaren en juristen.

Hun enige kind, Jan, wordt geboren in 1530, het jaar van hun huwelijk. Bartho-

lomeus sterft al in 1538. De jonge weduwe Barbara hertrouwt nog hetzelfde jaar.

Uit dit huwelijk worden één stiefbroer en twee stiefzussen van Jan Rubens ge-

boren. Dat Jans ouders zich naar aanleiding van hun huwelijk door een bekend

schilder laten portretteren, toont aan dat zij tot de respectabele burgerij van

Antwerpen behoren.

De Beeldenstorm in Antwerpen op 20 augustus 1566, Frans Hogenberg, 1570, Rijksmuseum, Amsterdam. Deze cartograaf sym-

pathiseert met de opstandelingen,

vlucht naar Keulen en maakt daar

in 1570 deze gravure van de vernie-

ling van een Antwerpse kerk.

ANTWERPEN 1561-1568

11

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

1568

1640

1561

het geloof terugbrengen naar zijn Bijbel-se oorsprong. In augustus 1566 raast de Beeldenstorm door de Lage Landen. Calvinisten ver-nielen op grote schaal heiligenbeelden in de kerken. Ze beroepen zich daarbij op de Bijbel, die de verering van heili-gen en beelden zou verbieden. Op 20 augustus worden in de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwe kathedraal de glasramen, beelden, relieken, praalgraven en altaren vernietigd. Het gotische interieur van de kathedraal gaat op die dag definitief verloren.

SCHRIKBEWIND VAN ALVAAntwerpen is in de 16de eeuw een brui-sende metropool, met een zelfbewuste burgerij en goed verdienende koop- en ambachtslieden. Met 100.000 inwoners is het tevens de grootste stad van de Nederlanden. Naast een religieuze her-vormingsleer belichaamt het calvinisme ook een sociaaleconomisch verzet van een opkomende stedelijke middenklasse tegen het centrale vorstelijke gezag van Filips II en diens dwingelandij. In de zelf-bewuste Scheldestad is de rebellie tegen de Spaanse koning groot.

Filips II besluit om samen met de hertog van Alva, zijn meedogenloze landvoogd in de Nederlanden, de opstand hardhandig de kop in te drukken. Het schrikbewind laat een aantal leiders als waarschuwing terechtstellen op openbare plaatsen. Dat is in september 1568 ook het lot van Antoon van Stralen, in de jaren voordien burgemeester van Antwerpen. Vele koop-lui en voorname burgers verlaten daarop de stad. Ook schepen Jan Rubens, die zijn sympathie voor de nieuwe godsdienst niet verbergt en dus vreest voor zijn le-ven, ontvlucht Antwerpen.

Hertog van Alva, Peter Paul Rubens, 1628, Palacio de Liria, Madrid. Meer dan 35 jaar na diens dood maakt Rubens dit

portret – naar een schilderij van Titiaan – van volksvijand

nummer één ten tijde van de vlucht van zijn ouders naar

Keulen. De schilder behoort dan tot de intieme kring van

het Spaanse koninklijk hof. Het onderwerp van dit schilde-

rij toont dat Rubens niet enkel kunstschilder was, maar ook

zakelijke en diplomatieke aanleg bezat.

DUITSLAND 1568-1589

Jan Rubens en MariaPypelinckx trouwen.

Jan Rubens is een vertrouweling van Willem van Oranje en verdedigt

in Keulen de belangen van Anna van Saksen, Willems

echtgenote.

Waarschijnlijk in Siegen wordtop 28 of 29 juni 1577

Peter Paul Rubens geboren.

Na de dood van Jan Rubens keert Maria Pypelinckx met haar drie

overgebleven kinderen, onder wie Peter Paul, terug naar Antwerpen.

Jan Rubens en Maria Pypelinckx ontvluchten Antwerpen. Op hun vlucht houden ze halt in Kurin-gen, waar Maria familie heeft.

Jan Rubens verwekt een kind bij Anna van Saksen. Hij wordt

daarom onder huisarrest geplaatst, eerst in Dillenburg,

vanaf 1573 in Siegen.

Het gezin Rubens mag zich weer in Keulen vestigen.

12

VLAA

MSE

MEE

STER

S

ANTWERPEN

KEULENKURINGEN

DILLENBURG

SIEGEN

1

2

3

57

1561 1569 1577 1589

1568 1571 1583

4 6

2

3

5

4

6

7

1

VLUCHT NA AR KEULEN Jan Rubens trekt met zijn vrouw en kinderen eerst naar het graaf-schap Loon (het huidige Belgisch Limburg), waar familie van zijn vrouw woont. Daar zijn ze veilig. Het graafschap maakt deel uit van het prinsbisdom Luik, de Spaanse kroon heeft er niks in de melk te brokkelen. Vervolgens reist het gezin Rubens, net zoals vele Ant-werpse vluchtelingen, door naar de vrije rijksstad Keulen. Op dat moment telt het gezin vier kinde-ren: Jan-Baptist, Blandina, Clara en Hendrik. In Duitsland behartigt de jurist Jan Rubens de zakelijke belangen van Anna van Saksen. Zij is de vrouw van prins Willem van Oranje, een van de leiders van de opstand tegen de Spanjaarden. Jan is een vertrouweling van de prins, waardoor hij hoog in aanzien komt te staan. Het gezin Rubens neemt zijn intrek in het statige patriciërs-huis Rinkenhof, dat toebehoort aan Anna van Saksen.

HUISARREST IN SIEGENMaar de relatie tussen de advo-caat en zijn cliënte blijft niet lou-ter zakelijk. In augustus 1571 baart Anna een buitenechtelijk kind van Jan. Willem van Oranje is razend. Jan Rubens wordt gearresteerd en opgesloten in een kerker van Slot Dillenburg, het voorouderlijk kasteel van de Oranje-Nassaus, en ter dood veroordeeld. Alleen door een moedige tussenkomst van Maria weet Jan de executie te ontlopen. In twee prachtige brieven vergeeft Maayken, zoals Maria ook werd genoemd, haar man zijn misstap en pleit zij bij graaf Johan van Nassau voor zijn vrijlating. De terdoodveroordeling wordt in 1573 omgezet in een ver-banning naar Siegen. Daar leeft Jan onder huisarrest samen met zijn gezin. Wel moet voor deze gunst een deel van het familie-fortuin worden opgeofferd.

In 1570 mag Jan Rubens met zijn

gezin zijn intrek nemen in het

fraaie Rinkenhof in Keulen. Dat is

een privilege in een stad die al

die Nederlandse vluchtelingen

liever niet ziet komen. Hij woont

er samen met zijn vrouw en vier

kinderen én met twee kinderen

van Anna van Saksen en Willem

van Oranje. Jans vrouw Maria

ontfermt zich over alle bewoners

van het huis. Het Rinkenhof, met

zijn opvallende, op een campani-

le gelijkende toren, werd in 1911

afgebroken. Alleen de straatnaam

Am Rinkenpfuhl herinnert er nog

aan. Een zijstraat heet de Rubens-

strasse.

↓ Slot Dillenburg in 1575. Vanuit dit slot organiseert Willem van Oranje het verzet

tegen de onderdrukking door de Spaanse koning in de Nederlanden. Jan Rubens

wordt er twee jaar gevangen gehouden, van 1571 tot 1573.

13

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

1568

1577

1640

1589

*

De Burgstrasse voert naar het Obere Schloss, hoog op de Siegberg die over Sie-

gen en het Siegtal uitkijkt. In Rubens’ tijd was deze burcht, net als de stad, in het

bezit van de Nassaus. In het slot toont het Siegerlandmuseum in de Rubens zaal

vandaag negen schilderijen van de kunstenaar, waaronder een versie van het

bekende werk De roof van de dochters van Leucippus en een zelfportret.

De Rubensbrunnen, Hermann Kuhmichel, 1935, kasteelpark van het Obere Schloss, Siegen.Deze sculptuur van drie vrouwen

die zich over een boreling ontfer-

men, symboliseert de langdurige

twist tussen Antwerpen, Siegen en

Keulen over de vraag waar Rubens

geboren werd. Al lezen bezoekers

in het bijbehorende opschrift dat

het voor Siegen een uitgemaakte

zaak is: in Siegen natuurlijk!

GEBOORTE VAN PETER PAULNa de dood van Anna van Saksen, in december 1577, mag het gezin Ru-bens naar Keulen terugkeren. Peter Paul is dan al geboren. Lang werd aangenomen dat hij het levenslicht zag op 28 of 29 juni 1577 in Siegen. Maar zowel over de plaats als over de datum is er onenigheid onder historici. Het staat namelijk vast dat Maria Pypelinckx in de weken voor eind juni een tijdlang in Antwerpen verbleef. Dat een hoogzwangere vrouw in die tijd nog een lange en vermoeiende reis van Antwerpen naar Siegen zou ondernemen, wekt verbazing. Het gegeven dat Peter Paul nooit het poorterschap in

Antwerpen aanvroeg maar het wel bezat, is ook een argument voor de these dat hij daar geboren werd. Onderzoek van ander bronnenma-teriaal heeft sommige historici dan weer doen besluiten dat de schilder niet in 1577 maar in de tweede helft van 1576 geboren is.

Hoe dan ook, wat wel met zeker-heid kan worden gezegd, is dat Peter Paul ter wereld komt in een van de donkerste perioden van het gezin Rubens én van de thuisstad van zijn ouders, Antwerpen. Begin november 1576 is de Spaanse fu-rie door de stad aan de Schelde geraasd. Muitende Spaanse sol-

daten plunderen de stad, stelen waardevolle bezittingen van de inwoners, verkrachten vrouwen en doden mannen. Naar schatting zevenduizend burgers vinden er in een tijdspanne van amper drie dagen de dood. Het leven van ex-schepen Jan Rubens mag dan in de kerker in Dillenburg en tijdens het strenge huisarrest in Siegen geen lachertje zijn geweest, zijn collega-schepenen in Antwerpen vergaat het allesbehalve beter. Net zoals de andere burgers van Ant-werpen moeten ook zij vrezen voor hun leven – enkelen van hen wor-den daadwerkelijk omgebracht.

14

VLAA

MSE

MEE

STER

S

3

54

6

Rubens-brunnen

Schlosspark

Stadhuis

HAINER

WEG

ALTE

NHOF

LÄMMERGASS EBURGSTRASSE

HÖHSTRASSE

HINTERSTRASSE

HUNDGASSE

AM ALTEN FRIEDHOF

OBERE METZGERSTRASSE

21KORNMARKT

HAIN

ER H

ÜTTE

HÖHSTRASSE

HAINER

WEG

BURGSTRASSE

LÄMMERGASS E

HUNDGASSE

AM ALTEN FRIEDHOF

OBERE METZGERSTRASSE

KORNMARKT

HINTERSTRASSE

ALTE

NHOF

15

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

SIEGEN WANDELING NA AR DE WIEG VAN PE TER PAUL - 1, 2 KM

Op het stadhuis op de markt van Siegen werd in 1877 dit bord gehangen. Het herdenkt de 300ste verjaardag van Rubens’ geboortedag. Volgens het opschrift werd hij op 29 juni 1577 in Siegen geboren.

In de Burgstrasse in Siegen herinnert een koperen gedenkplaat aan de plaats waar de familie Rubens van 1573 tot 1578 een huis huurde en Jan Rubens huisarrest kreeg. Dit huis werd nadien vaak verbouwd. In 1945 werd het verwoest tijdens een geallieerd bombardement op Siegen. Als de these klopt dat Peter Paul Rubens in Siegen het levenslicht zag, was het in dit huis.

Vertrek1 Gedenkplaat

300ste verjaardag geboorte Rubens

2 Nikolaikirche3 Site geboortehuis

Rubens4 Oberes Schloss5 Siegerlandmuseum6 Rubensbrunnen

0 100 m

JEUGD IN KEULENIn Keulen neemt het gezin Rubens in 1578 zijn intrek in de Sternen-gasse nr. 10, pal in het centrum van de stad. Het gezin is inmiddels uitgebreid met twee kinderen, Filips en Peter Paul. In 1581 wordt nog Bartholomeus geboren, maar dit kind sterft bijna meteen. De familie heeft alle banden met de Oranjes verbroken en verzoent zich opnieuw met het katholieke geloof. Peter Paul wordt gedoopt in de parochiekerk Sankt Peter, enkele honderden meters van de Sternen-gasse verwijderd.

Jan Rubens is een gebroken man sinds zijn gevangenschap en slaagt er niet meer in zijn succesvolle carrière van voorheen weer op te pakken. Maria Pypelinckx zorgt voor een inkomen voor het gezin door kamers te verhuren en door zich met kleinhandel bezig te houden. Jan sterft op 1 maart 1587, zonder ooit naar Antwerpen teruggekeerd

te zijn. Hij wordt begraven in de Sankt Peter. Maria schrijft een opmerkelijk epitaaf voor het graf van haar man. Daarin vermeldt ze dat zij de vrouw is ‘met dewelke hy zevenentwintig jaren in liefde en eensgezindheid heeft doorge-bracht’; de moeder ook van zeven kinderen ‘by hem verweckt’.

Peter Paul Rubens brengt ongeveer de eerste tien jaar van zijn bestaan in Keulen door. Er is uit die periode weinig bekend over zijn leven en zijn vroege artistieke ontwikkeling. Zelf zou hij gezegd hebben dat tot zijn veertiende zijn enige inwijding in de schilderkunst bestond uit het kopiëren van de meeste prenten uit de in 1576 door Tobias Stimmer gepubliceerde Bijbel die in die tijd heel veel succes had. Kennelijk beseft Rubens al op jonge leeftijd dat talent alleen niet volstaat. Ook oefening en studie zijn nodig om te slagen. Hij zal die regel de rest van zijn leven huldigen.

16

VLAA

MSE

MEE

STER

S

Het woonhuis van de

familie Rubens in de

Sternengasse tijdens

het interbellum. Toen

was het Weinhaus Ru-

bens er gevestigd. In

mei 1942 werd het pand

verwoest tijdens een

bombardement. Er staat

nu een modern kan-

toorgebouw, met op de

muur een gedenkplaat

voor de kunstenaar.

PIPI N ST RASSE

RUBENSSTRASSE

CÄCILIENSTRASSE

RUBENSSTRASSE

PIPI N ST RASSE

CÄCILIENSTRASSE

H AHNENSTRASSE

L.-TIETZ-STRASSE

SCHILDERGASSE

AM RINKENPFUHL

NEUMARKT

BAYARDGAS SE

STERNENGASSE

LUDW

IGST

RASS

E

HOH

ESTR

ASSE

M AG N U SSTRASSE

ZEUGHAUSSTRASSE

NEUKÖLLNERSTRASSE

Rhein-garten

RI

JN

ALTE MARKT

BUTTERMARKT

Köln Hauptbahnhof

Rautenstrauch-Joest Museum

SchrütgenMuseum

Käthe KollwitzMuseum

Wolkenburg

8

7

6

4

21

3

Alte Markt Waage

Römisch-GermanischesMuseum

Farina DuftMuseum

Museum fürAngewandteKunst

Wallraf-Richartz-Museum

Museum Ludwig

DEUTZER BRÜCKE

AGRIPPASTRASSE

5

M AG N U SSTRASSE

ZEUGHAUSSTRASSE

H AHNENSTRASSE

AGRIPPASTRASSE

NEUKÖLLNERSTRASSE

L.-TIETZ-STRASSE

SCHILDERGASSE

AM RINKENPFUHL

NEUMARKT

BAYARDGAS SE

LUDW

IGST

RASS

E

HOH

ESTR

ASSE

STERNENGASSE

DEUTZER BRÜCKE

17

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

17

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

Vertrek1 Dom van Keulen2 Gezicht op de Rijn

en op de oude stad3 Oude stad4 Rathaus5 Wallraf-Richartz-

Museum6 Voormalige woning

Rubens in de Sternengasse

7 Sankt Peter8 Rubensstrasse

0 500 mKEULEN WANDELING DOOR DE PRILLE JEUGD VAN PE TER PAUL - 6 KM

Rubens’ schilderij in de Sankt Peter

De Sankt Peter-kerk in hartje Keulen werd tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest en daarna weer op-gebouwd. Het graf van Jan Rubens, met epitaaf, is sindsdien verdwenen. Gelukkig werd het schilderij De kruisiging van Petrus wel gered. Rubens krijgt de op-dracht voor dit werk in 1636 van de erfgenamen van Everhard III Jabach. Deze invloedrijke koopman was kort daarvoor gestorven en had in de jaren 1580 net als de familie Rubens in de Sternengasse gewoond. Ever-hard Jabach moet de kleine Peter Paul zeker gekend hebben. Hij zetelde in de stadsraad van Keulen en was ook bestuurder in de Sankt Peter-parochie. Rubens aanvaardt de opdracht om voor een nieuw op te rich-ten marmeren altaar in zijn Keulse parochiekerk een schilderij te maken. Volgens zijn eigen woorden doet hij dat uit grote liefde voor de stad Keulen. Hij kiest zelf het onderwerp: de kruisiging van Petrus. Het is een vrij-heid die slechts weinig schilders te beurt valt. Wanneer Rubens in 1640 sterft, is het schilderij klaar, maar het wordt pas in 1642 – na betaling van de verschuldigde som aan zijn erfgenamen – naar Keulen vervoerd en in de Sankt Peter opgehangen. Dit moment wordt als het culturele hoogtepunt uit de 17de eeuw in de Keulse geschiedenis gezien. Omdat het schilderij in 1941 uit de kerk naar een veilige plaats wordt geëvacueerd, door-staat het de bombardementen op Keulen. Tegenwoordig hangt De kruisiging van Petrus in de rechterzijbeuk van de Sankt Peter.

20

VLAA

MSE

MEE

STER

S

↑ De Sankt Peter na de Tweede Wereldoorlog met

Rubens’ laatste grote schilderij rechts van het koor.

← De kruisiging van Petrus, Peter Paul Rubens, 1638, Sankt

Peter, Keulen.

NEDERLANDSE ENCLAVE IN KEULENDe leden van het gezin Rubens zijn lang niet de enige vluchtelingen uit de Neder-landen in Keulen. Ook andere calvinisten vinden er een veilig onderkomen en zullen bijdragen aan de culturele bloei van de stad. De prachtige renaissancevoorbouw van het Alte Rathaus uit 1569 wordt ont-worpen door de Nederlander Wilhelm Ver-nukken. Die laat zich hiervoor inspireren door de stijl van Cornelis Floris de Vriendt, een invloedrijke Antwerpse architect die in 1560 heeft meegewerkt aan het ontwerp en de bouw van het Antwerpse stadhuis. Het eerste stadsplan van Keulen, uit 1570, wordt gemaakt door Arnold Mercator, zoon van de beroemde cartograaf Gerard Mercator. Zij hangen het lutherse geloof aan, naast het calvinisme de belangrijkste stroming binnen het protestantisme. De dichter Joost van den Vondel wordt in 1587 in Keulen geboren uit doopsgezinde ou-ders die in 1582 Antwerpen ontvlucht zijn. Het gezin zou later naar de afgescheiden Noordelijke Nederlanden doorreizen.

21

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

‘Ick ben geaffectioneerdt door de stadt Ceulen, om dat ick aldaer ben opgevoedt tot het thienste jaer mijns levens, en hebbe dickwils verlanght naer soo langen tijdt de selve nogh eens te besichtigen.’ PETER PAUL RUBENS IN 1637

↑ Detail uit het stadsplan van Keulen van Arnold

Mercator met de Dom in opbouw.

↗ De voorbouw van het Alte Rathaus uit 1569, geïnspi-

reerd door de invloedrijke Antwerpse architect Cornelis

Floris de Vriendt.

1568

1577

1640

1589

*

Het Wallraf-Richartz-Museum in Keulen is een van de belangrijkste kunstmusea van Duitsland. De oorsprong ervan ligt in de nalatenschap van de Keulse kunstver-zamelaar Ferdinand Franz Wallraf (1748-1824) en in een grote financiële schenking door de Keulse koopman Johann Heinrich Richartz (1795-1861). Het museum opende in 1861. Het herbergt topwerken van onder anderen de twee bekendste 17de-eeuwse meesters, Rubens en Rembrandt. Zo hangt er van Rubens het indrukwekkende schilderij Juno en Argus (1610) en Zelf-portret met vrienden in Mantua (1602-1604), een van zijn oudste werken (zie ook p. 38). De wonderbare vis-vangst (1610) toont een terugkerend thema bij Rubens. Later zou hij een groter gelijknamig schilderij maken voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Mechelen (1618-1619). Met Jacob Jordaens, Anton van Dyck en Frans Snyders zijn ook leerlingen en medewerkers uit Rubens’ atelier vertegenwoordigd in het museum.

Rubens in het

Wallraf-Richartz-Museum

22

VLAA

MSE

MEE

STER

S

↑ Zelfportret met vrienden in Mantua, Peter Paul Rubens,

1602-1604, Wallraf-Richartz-Museum, Keulen.

← Juno en Argus, Peter Paul Rubens, 1610-1611,

Wallraf-Richartz-Museum, Keulen.

TERUGKEER NA AR ANTWERPENNa de dood van haar man keert Maria Pypelinckx in 1589 terug naar Antwerpen. Drie van haar zeven kinderen vergezellen haar – Blandi-na, Filips en Peter Paul. Haar oud-ste zoon Jan-Baptist is naar Italië vertrokken en zal niets meer van zich laten horen. Clara, Hendrik en Bartholomeus zijn gestorven. Peter Paul zal nooit meer terugkeren naar Keulen, hoewel het verlangen daartoe altijd bij hem is blijven sluimeren.

↓ In de nissen van de Ratsturm, de to-

ren van het stadhuis, staan 124 beelden

van voorname personen uit de Keulse

geschiedenis opgesteld. Peter Paul Ru-

bens is een van hen. Zijn beeld bevindt

zich aan de zuidzijde op de eerste ver-

dieping. Het werd er in 1994 geplaatst.

→ Beeld van Peter Paul Rubens op de

Ratsturm.

23

PETE

R PA

UL R

UBEN

S

1568

1577

1640

1589

*