De effectiviteit en relevantie van lokale rekenkamers

Samenstellers: Charlotte van Vught en Piet Vriend

Oktober 2018

WHITEPAPER Rekenkamers

2

Inhoud1. Inleiding

2. Achtergrond

3. Analyse 3.1 Facts and figures 3.2 Thematische analyse

4. Aanbevelingen

5. Over ons

Bijlage: Overzicht rekenkamer- en raadsonderzoeken

InleidingDe afgelopen jaren voerde Lysias regelmatig rekenkamer- en raadsonderzoeken uit. De thema’s varieerden van onderzoek naar het sociaal domein, geothermie en sturing van grote projecten (zie bijlage 1). Lysias ziet dat lokale rekenkamers ambitieus zijn en wil er graag aan bijdragen dat het een instrument - meer dan nu - van, vóór en dóór de raad is.

De afgelopen jaren is er veel discussie geweest over de effectiviteit en de relevantie van lokale rekenkamers en de onderzoeken die zij uitvoeren. Zo is onlangs op initiatief van het ministerie van BZK een werkgroep ‘lokale rekenkamers’ van start gegaan die zich richt op het vergroten van de toegevoegde waarde van rekenkameronderzoek en het versterken van de positie van lokale rekenkamers. Naar eigen zeggen is deze werkgroep in het leven geroepen omdat de rekenkamerfunctie in veel gemeenten niet of nauwelijks functioneert.¹ Ongeveer 8 procent van de gemeenten heeft een niet-actieve of langdurig slapende rekenkamer en in een aantal andere gemeenten moeten rekenkamers hun onderzoek met weinig budget doen.²

¹ Rijksoverheid, ‘Werkgroep lokale rekenkamers van start’, 11 april 2018.² Ministerie van BZK, Actieplan Lokale Rekenkamers, 2015.

3

De problemen van lokale rekenkamers spelen echter breder dan alleen bij deze groep. Lysias ervaart in de praktijk dat rekenkamers zoeken naar hun taakopvatting en naar hoe zij in staat zijn de kaderstellende en controlerende rol van de raad te versterken.

De zoektocht is niet nieuw. Al eerder was er kritiek op de meerwaarde van rekenkameronderzoek. In het bijzonder op de onderwerpkeuze, procesgang en relevantie van de aanbevelingen, maar ook op de duur van de onderzoeken en de timing van de rapporten.³

Lysias vindt het belangrijk dat een rekenkamer meerwaarde heeft om een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke gesprek. Daarom besloot Lysias om afgelopen zomer op eigen initiatief een verkenning uit te voeren naar het aantal rekenkameronderzoeken en de onderwerpkeuzes. Met deze analyse geven we een breder inzicht in de onderwerpen die aan bod komen in de praktijk en kijken we of de onderwerpen van de rekenkameronderzoeken aansluiten op de grote maatschappelijke opgaven uit het Interbestuurlijk Programma (hierna IBP).

Deze whitepaper biedt een overzicht van het aantal onderzoeken en de ontwerpkeuzes van de onderzoeken van de rekenkamers in de jaren 2015, 2016, 2017 en 2018. Daarbij hebben we ons gebaseerd op informatie die rekenkamers zelf op hun website publiceren.

³ Ministerie van BZK, ‘Evaluatie van de provinciale en gemeentelijke rekenkamers’, 2011.

“ Lysias vindt het belangrijk dat een rekenkamer een meerwaarde heeft om een bijdrage te leveren aan het maatschappelijk gesprek.

”

4

2. AchtergrondSinds 2002 is elke gemeente als onderdeel van de Wet dualisering gemeentebestuur verplicht om een onafhankelijke rekenkamer in te stellen. In het wetsvoorstel is een bestuursmodel voorzien waarbij de rekenkamer een onafhankelijk orgaan is dat zelf haar eigen werkplan en onderzoeksagenda bepaalt. De rekenkamer controleert en oordeelt over het handelen van het gemeentebestuur en rapporteert de resultaten aan de gemeenteraad. In haar onderzoeken toetst de rekenkamer de doeltreffendheid, doelmatigheid en rechtmatigheid van het door het gemeentebestuur gevoerde beleid. Dit doet zij aan de hand van de volgende vragen:

1. In welke mate behaalt het gemeentebestuur de doelen die zij zichzelf stelt?

2. Heeft dit gekost wat het moest kosten of had met minder geld hetzelfde bereikt kunnen worden?

3. Heeft het gemeentebestuur gedaan wat ze zou doen en voldoet dit aan de wet en andere regels?⁴

⁴ VNG, ‘Handreiking lokale rekenkamer en rekenkamerfunctie’, 2011.

5

Interview met George Postma (voormalig voorzitter Rekenkamercommissie Hof van Twente, senior adviseur Lysias):

Bij Lysias werken adviseurs die ook zelf ervaring hebben met rekenkameronderzoek. We spraken met George

Postma, die de afgelopen zes jaar voorzitter is geweest van de RKC Hof van Twente. In het interview kwam onder meer het belang van een goede relatie met de gemeenteraad naar voren. George vindt dat het essentieel is om nauw contact te hebben met raadsleden en hen goed te informeren en geïnformeerd te houden, zowel voorafgaand aan als na afronding van een rekenkameronderzoek.

In Hof van Twente vulde de rekenkamercommissie de onderzoeksagenda als volgt in: “We maakten ieder jaar een ronde langs de raadsfracties om te horen wat hen zorgen baarde of bezig hield. De veilige en informele omgeving van de raadsfractie hielp om dit gesprek te kunnen houden. Hier hadden we de gelegenheid om uit

te leggen wat de rekenkamer is, wat wel en niet werkt en kun je ook direct reageren of een onderwerp geschikt is in relatie tot de functie van de rekenkamer.”

Om het onderzoek in goede aarde te laten vallen en het effect te vergroten is het ook van belang om na afloop bij het presenteren van de onderzoeksresultaten de raad te blijven informeren. Dit kan bijvoorbeeld door discussieavonden en andere bijeenkomsten te organiseren. George zegt hierover: “Kritisch zijn kan alleen als je nauw contact hebt met de raad. Een steekje laten vallen in het proces van rekenkameronderzoek naar de raad kan dodelijk zijn voor hoe het ontvangen wordt. Je wilt ook niet dat het onderzoek in een stoffige la verdwijnt, toch? Je wilt juist impact hebben. De essentie zit vaak in de details.”

George stelt bovendien dat de gemeentelijke rekenkamer in zijn ogen ‘geen afrekencommissie, maar een rekencommissie moet zijn’. “We kijken wel terug, maar doen dit met het oog op de toekomst.” Zijn gouden tip voor rekenkamers? “ Neem met de onderwerpkeuze

geen politieke stelling in ”

6

3. AnalyseWe hebben gekeken naar alle rekenkameronderzoeken die de rekenkamers van de veertig grootste gemeenten in de afgelopen vier jaar hebben uitgevoerd. Om in beeld te brengen waar deze rekenkamers onderzoek naar doen hebben we een onderverdeling gemaakt op basis van de beleidsvelden waaruit de gemeentebegroting bestaat. De beleidsvelden zijn veiligheid, verkeer en vervoer, economie, onderwijs, sport, cultuur en recreatie, sociaal domein, volksgezondheid en milieu en bouw en wonen. Om de lijst uitputtend en toepasbaar voor rekenkameronderzoeken te maken, hebben we hieraan enkele categorieën toegevoegd, namelijk: bedrijfsvoering, publiekszaken, openbare ruimte en eenmalige projecten. Vervolgens hebben we de spreiding over de verschillende categorieën en de totalen per gemeente vastgesteld. Ook hebben we na onze thematische analyse een aantal aanvullende uitspraken.

3.1. Facts and figuresHiernaast volgt een beknopte weergave van de resultaten van onze kwantitatieve analyse:

Vijf grootste gemeenten in G40 verband, gebaseerd op aantal inwoners⁵: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en TilburgVijf kleinste gemeenten in G40 verband, gebaseerd op aantal inwoners: Lelystad, Roosendaal, Schiedam, Hoorn en Almelo

⁵ Bij het uitvoeren van dit onderzoek was de onderzoeksagenda van gemeente Eindhoven nog niet bekend.

Figuur 1: Kaart met de grootste en kleinste gemeenten

7

⁶ Alleen de eerste helft van 2018 is meegenomen en enkele rekenkamers zijn niet onderzocht omdat de onderzoeksagenda niet bekend en/of online te vinden was.

Productiviteit rekenkamersIn totaal zijn er in de afgelopen vier jaar 294 onderzoeken uitgevoerd door de 41 rekenkamers die we hebben onderzocht. Dit is een gemiddelde van 1,8 onderzoeken per rekenkamer per jaar. Als we de rekenkamers van de vijf grootste en de vijf kleinste gemeenten eruit lichten, zien we aanzienlijke verschillen in productiviteit:• De vijf kleinste doen gemiddeld

1,3 onderzoeken per jaar.• De vijf grootste doen gemiddeld

3,6 onderzoeken per jaar.

Totaal aantal onderzoeken per categorieIn totaal hebben de Rekenkamers en de Rekenkamercommissies 294 onderzoeken gedaan in de jaren 2015, 2016, 2017, 2018.⁶ Sociaal Domein

Bestuur

Bedrijfsvoering

Bouw en wonen

Volksgezondheiden milieu

Eenmaligeprojecten

Sport, cultuur en recreatie

Openbareruimte

Publiekszaken

EconomieVeiligheid

OnderwijsVerkeer en vervoer

Figuur 2: Totaal aantal onderzoeken per categorie

294onderzoeken

8

Allereerst kunnen we iets zeggen over de spreiding van de onderzoeken over de verschillende categorieën. Naar welke thema’s hebben rekenkamers in de afgelopen jaren het vaakst onderzoek gedaan en welke thema’s worden juist bijna niet behandeld. De figuur geeft hiervan een overzicht.

Als we kijken naar de figuur zien we dat er twee uitschieters zijn. De grootste categorie is het sociaal domein (71) gevolgd door bestuur (63). Op gepaste afstand staan bedrijfsvoering (31) en bouw en wonen (24). Gezien de recente ontwikkelingen in het sociaal domein verrast de interesse van rekenkamers voor onderwerpen binnen deze categorie niet. Desalniettemin vinden we het feit dat vrijwel alle rekenkamers en 24 procent van alle onderzoeken het sociaal domein behandelen fors.

Het is ook opmerkelijk dat er weinig onderzoek is gedaan naar de zogenoemde ‘onderhoudstaken’. Naar verkeer en vervoer en openbare ruimte zijn in totaal slechts 18 onderzoeken gedaan. Wij vinden deze geringe interesse vooral opvallend aangezien onderhoud een van de grootste componenten uit de gemeentebegroting is. Verder is ook naar onderwijs (5) en veiligheid (8) in de afgelopen vier jaar bijna geen onderzoek gedaan.

Beleidsinhoudelijk en niet beleidsinhoudelijk bijna gelijkDaarnaast hebben we in onze steekproef een onderscheid gemaakt tussen beleidsinhoudelijke en niet beleidsinhoudelijke categorieën. Hieruit komt naar voren dat er meer onderzoeken zijn uitgevoerd naar beleidsinhoudelijke thema’s (170 = 58%) dan niet-beleidsinhoudelijke thema’s (124 = 42%). Dit verschil is kleiner dan we hadden verwacht. Bijna de helft van de beleidsinhoudelijke onderzoeken (71/170 = 42%) hadden betrekking op het sociaal domein. Als gevolg hiervan is naar vrijwel alle andere beleidsinhoudelijke categorieën de afgelopen vier jaar weinig onderzoek gedaan.

“”

Het is opmerkelijk dat er weinig onderzoek is gedaan naar de zogenoemde ‘onderhoudstaken’.

9

3.2. Thematische analyseAls we inzoomen op de onderwerpen waarnaar de gemeentelijke rekenkamers binnen de verschillende categorieën onderzoek doen, valt een aantal zaken op:

Populaire onderzoeksthema’sBinnen de vier grootste categorieën hebben we gekeken naar welke thema’s het meeste onderzoek is gedaan. Hiernaast staat de verdeling per categorie.

Vrijwel uitsluitend in de achteruitkijkspiegelVerder valt op dat binnen onze steekproef vrijwel uitsluitend onderzoeken zijn uitgevoerd met een evaluerend karakter (‘ex post’) waarbij teruggekeken wordt op het gevoerde beleid en het handelen van de gemeente. We zijn bijna geen rekenkameronderzoeken tegengekomen waarin nadrukkelijk vooruitgekeken wordt naar de toekomst (‘ex ante’) en concrete aanbevelingen worden gedaan om te komen tot de realisatie van de beleidsambities van het gemeentebestuur.

Sociaal domein

Overige (36)

Jeugdweten Participatiewet(21)

Armoede-beleid (9)

(5)

Decentralisaties: Wmo en Inkoop

Bestuur

Overige (35)

Samenwerken(14)

Subsidies (8)

Burger-participatie

(6)

Bedrijfsvoering

Overige (23)

Privacy enInformatiedeling

(8)

Bouw en wonen

Overige (15)

Vastgoed (9)

Figuur 3: Populaire onderzoeksthema’s

10

Weinig aansluiting bij top-10 van het IBPHet is dan ook niet verwonderlijk dat de onderwerpen waarnaar de rekenkamers de afgelopen vier jaar onderzoek hebben gedaan vrijwel niet overeenkomen met de tien maatschappelijke opgaven voor de toekomst die zijn geformuleerd in het Interbestuurlijk Programma (IBP) dat het Rijk en de decentrale overheden hebben vastgesteld.

Uit deze lijst zijn thema 5 (Merkbaar beter in het sociaal domein) en thema 8 (Goed openbaar bestuur in een veranderende samenleving) de enige maatschappelijke vraagstukken waarnaar rekenkamers in de afgelopen vier jaar regelmatig onderzoek hebben gedaan. Wat ons vooral opvalt is dat naar misschien wel het voornaamste vraagstuk voor de toekomst: ‘Samen aan de slag voor het klimaat’, de afgelopen periode slechts een handvol onderzoeken zijn gedaan.

De tien maatschappelijke vraagstukken van het IBP: 1. Samen aan de slag voor het klimaat2. Toekomstbestendig wonen3. Regionale economie als versneller4. Naar een vitaal platteland5. Merkbaar beter in het sociaal domein6. Nederland en Migrant goed voorbereid7. Problematische schulden voorkomen en oplossen8. Goed openbaar bestuur in een veranderende

samenleving9. Passende financiële verhoudingen10. Overkoepelende thema’s

“ Enkele van de voornaamste maatschappelijke vraag-

stukken voor de toekomst zijn tot dusver sterk

onderbelicht gebleven ”

11

4. AanbevelingenLysias is van mening dat een goed functionerende, kritische en onafhankelijke rekenkamer een verrijking is voor de lokale politiek. In onze analyse hebben we gekeken naar het aantal onderzoeken en de onderwerpkeuze van de gemeentelijke rekenkamers. We zijn van mening dat de relevantie van de onderwerpen die de rekenkamer onderzoekt, kan bijdragen aan de verbetering van de positie van het orgaan. Op basis van onze analyse doen we vijf aanbevelingen met als doel de kwaliteit, positie en relevantie van de lokale rekenkamer en rekenkameronderzoeken te vergroten:

1. Neem de top-10 van het IBP nadrukkelijk mee in de onderwerpkeuze De afgelopen periode hebben rekenkamers veel onderzoek gedaan naar het sociaal domein (42%). Dit is een keuze die past bij de afgelopen bestuursperiode. De nieuwe periode vraagt om nieuwe onderwerpen. Nederland staat voor een aantal grote uitdagingen, zoals de energietransitie. Deze opgaven beperken zich niet tot de grenzen van een gemeente of regio. Het Rijk, gemeenten, provincies en waterschappen werken dan

ook gezamenlijk aan deze ambities in het Interbestuurlijk Programma. We denken dat de thema’s uit het IBP aan moeten sluiten op de onderzoeksagenda’s van de rekenkamers om meer impact met de onderzoeken de genereren.

2. Rekenkamers, kijk ook vooruit! We zijn van mening dat rekenkameronderzoeken over het algemeen een te sterk evaluerend (c.q. spiegelend of terugkijkend) karakter hebben. Dit type onderzoek sluit goed aan bij de wettelijke taakstelling van lokale rekenkamers, maar het is hierbij vaak onduidelijk welke lessen uit het verleden te trekken zijn om fouten in de toekomst te voorkomen. Immers: de relevantie van rekenkameronderzoek neemt toe wanneer leren en verbeteren centraal staan en aangesloten wordt bij de toekomstige beleidsambities van het gemeentebestuur.

“ Een goed functionerende, kritische en onafhankelijke rekenkamer is een verrijking

voor de lokale politiek ”

12

Uit onze analyse blijkt dat enkele van de voornaamste maatschappelijke vraagstukken voor de toekomst tot dusver sterk onderbelicht zijn gebleven.

3. Zorg voor een sterke binding met de raad De onafhankelijke positie van de rekenkamer mag vanzelfsprekend niet in het geding zijn, maar een sterke binding met de gemeenteraad is wat ons betreft cruciaal. Het is verstandig om de gemeenteraad zoveel mogelijk te betrekken bij zowel de totstandkoming van de onderzoeksagenda als de uitvoering en voor de raad relevante onderzoeksonderwerpen te kiezen. De raad moet het gevoel hebben dat de rekenkamer hun instrument is.

4. Leer van elkaar en zoek waar nodig de aansluiting De productiviteit van rekenkamers varieert sterk en de algemene productiviteit is laag met gemiddeld 1,8 onderzoeken per jaar. Mogelijk is een verruiming van de budgetten een oplossing voor dit probleem, maar ook los daarvan kan de effectiviteit en efficiëntie toenemen als lokale rekenkamers meer leren van en aansluiting zoeken

bij elkaar. Wat ons opvalt is dat veel rekenkamers in de afgelopen jaren naar dezelfde thema’s onderzoek hebben gedaan. Er zijn bijvoorbeeld 71 onderzoeken gedaan naar ongeveer dezelfde onderwerpen binnen het sociaal domein. De vraag is of dit een efficiënte en effectieve manier is om de schaarse middelen van de rekenkamers in te zetten? Door de krachten te bundelen (samenwerking tussen rekenkamers) en meer af te stemmen kunnen we voorkomen dat in de aankomende periode hetzelfde gaat gebeuren met onderzoeken naar duurzaamheid en de energietransitie. Het is hierbij wel van belang dat er rekening wordt gehouden met lokale aspecten van gemeenten en maatwerk wordt geboden. Samenwerking tussen rekenkamers is daarnaast een must, omdat veel onderwerpen van nature gemeente-, regio en themaoverstijgend zijn. Als voorbeeld noemen we hier de Wmo of ondermijning. Het is aan te raden om de schaal aan te laten sluiten bij de onderzoeksthema’s.

13

5. Verbreed de scope van de onderzoeken De scope van rekenkameronderzoeken beperkt zich vaak tot één onderwerp of beleidsveld. Er is vaak weinig oog voor crossovers naar andere beleidsterreinen. We zijn van mening dat aanbevelingen uit een rekenkameronderzoek naar handhaving en toezicht in het sociaal domein ook inzichten kan bieden voor handhaving en toezicht in het fysiek domein of het domein van openbare orde en veiligheid. Het leereffect wordt groter juist door de blik te verbreden naar andere beleidsterreinen en deze aanbevelingen actief te delen binnen de organisatie.

Voorbeeld uit de praktijk: Samenwerking rekenkameronderzoek naar beleid en uitvoering Wmo2015 in 16 Friese gemeenten

In opdracht van 13 rekenkamers deed Lysias in 2015-2016 een groot onderzoek naar de beleids- en uitvoeringskeuzes die zestien Friese gemeenten maakten in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning. Lysias stelde voor elke gemeente een apart rapport op en voegde daar een generiek deel aan toe met de vergelijking tussen de gemeenten. Dit zorgde voor verdieping en inspiratie. Tot slot trok Lysias een aantal stevige conclusies en formuleerde enkele aanbevelingen.

Er was een brede waardering van de rekenkamers en van raadsleden voor de heldere inzichten en de concrete aanbevelingen.

14

Binnen Lysias hebben we team van een aantal adviseurs dat veel ervaring heeft met evaluaties, raadsonderzoeken en rekenkameronderzoeken. Het team bestaat naast de beide auteurs uit Heleen Stigter, Clemens Sengers en George Postma. Wij hebben de inhoudelijke en praktische vaardigheden om dergelijke onderzoeken planmatig en gestructureerd uit te voeren.

Mijn naam is Piet Vriend. Ik werk het liefste aan sociaal-maatschappelijke vraagstukken die om strategische denkkracht vragen. Bij dit soort vraagstukken komt mijn kennis op het gebied van het analyseren en evalueren van conflictsituaties het beste tot zijn recht. Vanuit mijn studie en praktijkervaring heb ik geleerd om een gestructureerde aanpak te combineren met een frisse nieuwsgierige blik.

Onderling vertrouwen is mijns inziens een logische voorwaarde, omdat dit de basis is van elke succesvolle verandering. Ik heb mij de afgelopen periode bij Lysias intensief beziggehouden met diverse samenwerkingsvraagstukken tussen gemeenten. Zo deed ik een Scenariostudie naar de Verbonden Partijen van de gemeente West-Betuwe en werk ik momenteel als ondersteunend projectleider bij de herindeling van de gemeente Vijfheerenlanden. Daarnaast ben ik betrokken geweest bij onderzoeken op uiteenlopende thema’s.

Piet VriendAdviseur06 15 41 22 11pietvriend@lysiasgroup.com www.lysiasadvies.nl

5. Over ons

15

Mijn naam is Charlotte van Vught. Ik ben bedrijfskundige en bestuurskundige. In de afgelopen jaren heb ik mij ontwikkeld als onderzoeker en adviseur bij Lysias Advies en houd ik mij bezig met uiteenlopende opdrachten in de volle breedte van het publieke domein. Het vinden van praktische, werkbare oplossingen voor complexe maatschappelijke vraagstukken, heeft in het bijzonder mijn interesse. Ik weet complexe onderwerpen snel te doorgronden en verover op een bescheiden manier een positie binnen organisaties en projectteams.

Ik heb ervaring met diverse Rekenkamer- en Raadsonderzoeken en onderzoeken in bijvoorbeeld het sociale- en fysieke domein. Zo deed ik een Rekenkameronderzoek naar beleid en uitvoering van de WMO in 16 Friese gemeenten. Daarnaast voerde ik een Raadsonderzoek uit naar een gebiedsontwikkeling van een centrumwijk

(Q4) in de gemeente Venlo. In de opdrachten vervul ik verschillende rollen, zoals projectmanagement, onderzoek verrichten, bijeenkomsten organiseren, verslaglegging en rapporten schrijven.

Charlotte van VughtAdviseur06 25 17 66 84charlottevanvught@lysiasgroup.com www.lysiasadvies.nl

16

Bijlage overzicht rekenkamer- en raadsonderzoekenRekenkameronderzoeken• Rekenkameronderzoek Wmo bij 16 Friese gemeenten in

opdracht van 13 Friese rekenkamer(commissie)s• Rekenkameronderzoek faillissement welzijnsinstelling

Amersfoort• Rekenkameronderzoek sturing grote projecten Alphen

aan den Rijn• Rekenkameronderzoek Leeuwarden naar de realisatie

van een omvangrijke bezuinigingsopgave van het college• Rekenkameronderzoek Katwijk naar leningen en

garantstellingen• Rekenkameronderzoek Leeuwarden naar

risicomanagement• Rekenkameronderzoek Leeuwarden naar omvorming

kunst en cultuurbeleid• Rekenkameronderzoek sturing grote projecten Gooise

Meren (loopt nog)

Raadsonderzoeken• Raadsonderzoek naar geothermie Noordwest in opdracht

van de gemeenteraad van Groningen• Raadsonderzoek naar vermeende misstanden bij de

ontwikkeling van de wijk Q4 in Venlo in opdracht van de gemeenteraad van Venlo

• Raadsonderzoek naar grote kostenoverschrijdingen bij het project Hart voor Dieren (gebiedsontwikkeling en mobiliteitsopgave) in opdracht van de gemeenteraad van Rheden

• Raadsenquête naar structurele en omvangrijke achterstanden bij de inning van belastingen in opdracht van de gemeenteraad Hilversum

• Gecombineerd raads/collegeonderzoek naar grote kostenoverschrijdingen bij de bouw van de Scholengemeenschap de Pantarijn in opdracht van de raad en het college van Wageningen

• Onderzoek naar grote kostenoverschrijdingen bij de verplaatsing van de Stadkamer in Zwolle in opdracht van raad en college

• Onderzoek naar kostenoverschrijdingen bij een complex ICT-project voor de gemeenten Zwolle en Kampen en de provincie Overijssel

• Onderzoek naar de sociaal-economische situatie in Rotterdam-Zuid in opdracht van de minister van BZK en het college van Rotterdam