De Cascade 1

De basis van leren uitgelicht in de leesgame Letterprins: Ouders en onderwijs als volwaardige partners.

De leesgame Letterprins is een particulier initiatief van twee betrokken ouders en mede-ontwikkeld door de Radboud Universiteit Nijmegen. Letterprins is het re-sultaat van een meervoudige crossover om recente in-novaties uit de Gezondheidssector toe te passen op ouderparticipatie ter versterking van het Onderwijs. De kern van Letterprins is Liefde voor het Kind. Belangrijkste les: Stel bij kinderen met leerproblemen niet langer de problemen centraal, maar benader het kind vanuit een volwaardig perspectief als uniek persoon met gaven en talenten en specifieke onderwijsbehoeften. Letterprins is een voorbeeld van hoe contextueel-maatschappelijke en wetenschappelijk-technische kanten geïntegreerd kunnen worden. Vanuit deze gedeelde visie kunnen alle stakeholders – oudersi, onderwijs en onderwijszorg – elkaar versterken. Daarmee is Letterprins een praktische handreiking om ouderbetrokkenheid een impuls te geven, waartoe staatssecretaris Dekker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap oproept in een kamerbrief van 15 juli jl.

i Daar waar ouders staat, bedoelen we tevens de verzorgers, het thuis-front en de omgeving van het kind.

Het hoogste doel nastrevenEen sterk opkomend innovatiethema binnen de ge-zondheidssector is de focus op het welzijn³ van de patiënt en daaraan gekoppeld de rol van IT. De meest succesvolle en duurzame veranderingen zijn daarbij tot stand gekomen door vanuit het perspectief van de patiënt te kijken naar zorgprocessen⁴. Binnen dit kader is ook de leesgame Letterprins gepositioneerd: een in-novatie waarbij onderwijs(zorg)processen worden be-keken vanuit de behoeften van het kind. Alvorens wij deze ‘kinderbril’ opzetten, laten we eerst zien dat dit innovatiethema past binnen een grotere maatschappe-lijke trend.

Verschuiving waardesysteemAd Verbrugge, sociaal-cultureel filosoof en filosoof van de economie, beschrijft⁵ hoe het waardepatroon van de jaren zestig langzaam verschuift van een individu-alistisch georiënteerde samenleving naar een samen-leving die meer gericht is op gemeenschap en toewij-ding. Hiermee is er niets nieuws onder de zon volgens Paul van Tongeren, hoogleraar wijsgerige ethiek. We raken daarmee kernwaarden die ons terugvoeren naar Griekse en Joods-Christelijke wortels van onze huidige cultuur⁶: wederkerigheid in relaties, dat is gekend en er-kend worden en zorg dragen voor elkaar.

Dit artikel maakt deel uit van een drieluik over ouderbetrokkenheid bij het leesonderwijs dat verschijnt in oktober 2013. In Praxisbulletin¹ richten wij ons op ouders en uitvoerders van het primaire onderwijs(zorg)proces. Voor wetenschappers in de gezondheidssector, onderwijssector en gaming-industrie schrijven wij in Proceedings Games for Health². In dit artikel richten wij ons op beleidsmakers en bestuurders van onderwijs(zorg). We bespreken waar succesvolle ouderbetrokkenheid aan moet voldoen en welke brug-gen overheid, wetenschap en onderwijs onderling kunnen slaan om volwaardige ouderparticipatie te re-aliseren.

Dr. Esther Steenbeek-Planting, Nicole Swart MSc Dr. Agnes Willemen, Drs. Mirella Boot &

Drs. Jan de Boer

De Cascade 2

Hieraan ligt een attitude ten grondslag van dienst-baarheid en dankbaarheid, van waaruit je welwillende goedheid en geborgenheid ontvangt en geeft aan an-deren⁷.

What you see is what you getWat betekent deze verschuiving in waardesysteem voor het onderwijs? Filosofe Martha Nussbaum⁸ be-pleit dat we af moeten van de economische groei die we in het onderwijs beleidsmatig als hoogste doel heb-ben gesteld. Deze ‘bril’ bepaalt dat wij informatie over mensen ten onrechte reduceren en daarmee de mens zelf uit het oog kunnen verliezen. Een patiënt wordt als een ziekte benaderd⁴ en een kind met leerproblemen als een ‘probleem’. En, what you see is what you get. Want, de leerkracht, ouder of zorgexpert die ‘het prob-leem verhelpen’ maken op heel subtiele wijze duidelijk dat het kind niet voldoet aan de gestelde normen voor ‘economisch bruikbare leerlingen’. Vervolgens gaat het kind zich ook daadwerkelijk als een patiënt voelen en gedragen. Het economisch-groeimodel reduceert daar-door onze sympathie voor kinderen die anders zijn⁸.

Het goede nieuws is, dat als wij kijken vanuit een sociaal-economisch perspectief (door een bril van wederkerigheid en zorg), dan werkt informatiereduc-tie juist verrijkend. Onbegrensde liefde omarmt de uniciteit van elk individu. Sterker nog, we hebben wederkerigheid en zorg nodig om de uniciteit van elk kind te zien en waarderen.

Bestuurders, beleidsmakers en managers van het onder- wijs, de onderwijszorg en daaraan gerelateerde gezond- heidszorg verkeren in de bevoorrechte positie om de on-

derwijssector deze bril (opnieuw) op te zetten. Tex Gunning⁹, bestuurskundige in het bedrijfsleven, en managementwetenschapper Pauline Voortman¹⁰ laten zien hoe ‘wederkerigheid en zorg beleidsmatig ge-realiseerd kunnen worden. IT, waaronder serious ga- ming, kan ervoor zorgen dat we ‘betere dingen doen’ en kan als versneller fungeren om deze strategische visie te implementeren¹¹. Als vanzelf ontstaat er dan een gedeelde visie tussen onderwijs(zorg) en ouders en kan het wederzijds partnerschap tot bloei komen waarvan staatssecretaris Dekker spreekt.

Figuur: Het kind bezien door een bril van wederkerigheid en zorg versus het kind als ‘patiënt’

© Letterprins, Mirella Boot Fotografie

Kanjer:Uniek kind met gaven, talenten en

onderwijsbehoeften

‘Probleem’: Kind met leerproblemen en ontwikkelingsstoornissen

Ouders Onderwijs(zorg) en gezondheidszorg

Ouders Onderwijs(zorg) en gezondheidszorg

Vanuit partnerschap samen een veilige basis bieden met ontwikkelingskansen voor het leerproces

De Cascade 3

Voorwaarden succesvolle ouder-betrokkenheid

Leren lezen: een contextuele benaderingVoor een kind is lezen belangrijk om, op ieder denk-baar niveau, tot zijn recht te kunnen komen binnen onze geletterde kennismaatschappij. Een goede lezer beschikt over een voldoende woordenschat, technisch leesniveau (letters en woorden verklanken) en gebruikt leesstrategieën om verbanden te leggen tussen woor-den, zinnen en tekstdelen. In Letterprins komen deze subvaardigheden in elk gaminglevel aan bod volgens reeds bewezen effectieve aanpakken. Om recht te doen aan de uniciteit van elk kind, stemt de leesgame zich ge-

durende het spel constant af op het leesniveau van het kind door middel van computeralgoritmes. Zo kan opti-maal leren plaatsvinden. Voor leerkrachten en ouders is het niet haalbaar om dergelijke principes toe te passen omdat ze zo complex zijn. Zo oefenen kinderen in een beginstadium van geletterdheid met woorden die ze al goed lezen en gaandeweg met woorden die fout gaan. Ook past de snelheid van de game zich aan, aan het leesniveau. Uit onderzoek is gebleken dat deze aanpak het technisch leesniveau van zwakke lezers en kinderen met dyslexie het meest bevordert¹². In een grootscha-lige studie¹³ in groep 6 hebben we onderzocht in hoe-verre bovengenoemde subvaardigheden een bijdrage leveren aan het begrijpen van geschreven taal en wat de rol van intrinsieke en extrinsieke motivatie daarbij is. Opmerkelijk is dat extrinsieke motivatie (omdat lezen moet, of omdat je iemand anders een plezier wil doen) de leesontwikkeling in sterke mate beperkt. Intrinsieke motivatie (omdat je lezen leuk vindt, omdat je het zelf wilt) daarentegen versterkt de leesontwikkeling enorm. Intrinsieke motivatie ontwikkelt zich op school, maar bij uitstek ook thuis. Ouders¹⁴ en leerkrachten¹⁵ zijn dus sa-men¹⁶ nodig – en versterken elkaar om het leren van het kind te stimuleren. Kinderen hebben van nature de nei-ging om ten tijde van stress en spanning nabijheid te zoeken bij een vertrouwd persoon¹⁷. Wanneer het kind troost en bescherming ontvangt, kan het spanning be-

ter reguleren en gerustgesteld raken¹⁴. Wanneer een kind weet dat het ten tijde van stress kan terugvallen op een leerkracht of ouder die troost en bescherming biedt, durft een kind vervolgens te exploreren en zo nieuwe dingen te leren¹⁸. Het ervaren van een brede veilige basis is daarom een cruciale voorwaarde om te leren. Juist wanneer er problemen zijn bij het kind, draagt een goede samenwerking eraan bij dat ouders en onderwijs problemen vanuit een contextuele invals-hoek kunnen benaderen. Het kind kan zich dan erkend en gekend voelen, niet alleen in zijn onderwijsbehoef-ten, maar juist ook als persoon.

Een veilige basis creërenDe ontwikkeling van intrinsieke motivatie kan vanuit de zelfdeterminatietheorie in een aantal facetten van basisbehoeften opgedeeld worden¹⁹. Wanneer het on-derwijs in deze basisbehoeften voorziet, raken kinde-ren intrinsiek gemotiveerd om te leren en bereiken zij betere leerresultaten. De eerste basisbehoefte betreft relationele verbondenheid, het gevoel om ergens bij te horen, gewaardeerd te worden en voor anderen te kunnen zorgen. De tweede basisbehoefte, competentie, duidt op het gevoel dat kinderen zich bekwaam voelen en dat ze ergens goed in zijn. Leerkrachten en ouders kunnen het gevoel van competentie bij kinderen ver-groten door hen structuur en haalbare uitdagingen te bieden, duidelijke verwachtingen te stellen, en con-structieve feedback te geven op wat kinderen doen. Autonomie, ten derde is het besef dat kinderen zelf keuzes kunnen maken en zelf kunnen bepalen wat of hoe ze iets doen. De autonomie kan ondersteund wor-den door kinderen keuzes te geven die passen bij hun vermogen²⁰. In Letterprins bepalen kinderen zelf welke oefeningen zij doen binnen een level (autonomie). Na het behalen van een level krijgen zij beloningen, zoals sterren en stickers (competentie) en wordt een video vrijgespeeld waarin een ouder, leerkracht, vriendje, leescoach etc. een compliment geeft aan het kind (ver-bondenheid). Daarnaast spelen ouder en kind som-mige oefeningen van het spel samen, zodat zij samen plezier ervaren aan het leren lezen en de successen van het kind (verbondenheid).

Twee neurale motivatiesystemeni geïnte-greerd in leesgameDe gamingindustrie speelt sterk in op beloningen, wat maakt dat gamen leuk is. Serious gaming, een opko-mend subgenre, heeft een ander hoofddoel dan alleen vermaak en heeft de potentie om kwaliteit van leven te verbeteren²¹. In Letterprins is een beloningssysteem dat bestaat uit het halen van levels en sterren én relationeel gerelateerde beloningen, vanwege het belang voor de leesontwikkeling volgens bovenbeschreven gedrags-wetenschappelijk onderzoek. Het verband tussen de drie basisbehoeften en intrinsieke motivatie voor leren

i We schetsen voor de leesbaarheid een vereenvoudigd model met twee motivatiesystemen en benoemen slechts twee neurotransmitters.

© Letterprins, Mirella Boot Fotografie

De Cascade 4

zou neurologische verklaard kunnen worden door twee verschillende motivatiesystemen die elk hun eigen ‘ver-ankering’ en werking hebben in het brein. Relationele verbondenheid zorgt voor het vrijkomen van oxytoci-ne, een neurotransmitter die ervoor zorgt dat je gericht bent op sociale relaties en hieraan plezier beleeft²². Competentie en autonomie zorgt voor het vrijkomen van dopamine, een neurotransmitter die ervoor zorgt dat je op zoek gaat naar nieuwe ervaringen, gericht bent op leren en daarmee de hersenen aanzet om zich verder te ontwikkelen. Oxytocine en dopamine kunnen elkaars werking versterken. Beide neurotransmitters zetten aan om de omgeving te exploreren, zij het van-uit een iets andere invalshoek; dopamine zet aan tot spel en oxytocine tot menselijke interactie. Spel en so-ciale interactie staan centraal in het leren van kinderen. In stressvolle omstandigheden wordt de aanmaak van oxytocine en dopamine geremd. Wanneer angst over-heerst, kun je minder gemakkelijk exploreren en sociale relaties aangaan, waardoor het gevoel van competen-tie en verbondenheid afneemt. Deze negatieve spiraal verklaart mede waarom kinderen die leerproblemen ondervinden, steeds minder gemotiveerd raken om nieuwe leerervaringen op te doen. Kinderen met lees-problemen hebben daarnaast vaak een lager zelfbeeld en lagere verwachtingen van hun academische moge-lijkheden. Het bevorderen van het gevoel van verbon-denheid, autonomie en competentie is dan de sleutel tot een ommekeer. In eerste pilots van Letterprins is deze ommekeer ook concreet gebleken: kinderen met ernstige leesproblemen die geen zin meer hebben om te oefenen, beleven plezier aan het spelen van de lees-game en zijn intrinsiek gemotiveerd om méér te oefe-nen.

Bruggen slaan tussen overheid, wetenschap en onderwijs

De leesgame Letterprins integreert en valoriseert kennis uit verschillende domeinen van de gedragswetenschap-pen waarvan de effectiviteit reeds is aangetoond voor leren en leesontwikkeling. We hebben het technische aspect van leren lezen samengebracht met contextu-eel-maatschappelijke onderzoeksbevindingen die aan- sluiten bij de kamerbrief van staatssecretaris Dekker over ouderparticipatie. De inhoudelijke thema’s we-derkerigheid en zorg zijn de kern van de innovatie Let-terprins, die we in dit artikel hebben geduid binnen de geesteswetenschappen en gepositioneerd binnen een grotere maatschappelijke trend. Door de IT-voordelen van serious gaming strategisch in te zetten, is het mo-gelijk om de ‘werelden’ van overheid, wetenschap en onderwijs(zorg) bij elkaar te brengen. Letterprins vormt daarmee een unieke en innovatieve bijdrage aan het leesonderwijs: een meervoudige crossover²³.

Crossovers: het toverwoord om vanuit samenwer-kingsverbanden beter, eerder en sneller te kunnen innoveren. En innovatie draagt bij aan economische

groei en daarmee aan een grotere mate van wel-vaart en welzijn.

De overheid en beleidsmakers van het onderwijs heb-ben een belangrijke rol om effectieve innovaties te fa-ciliteren binnen het onderwijs. We voorzien het belang van kwaliteitscriteria en certificering van innovaties die bijdragen aan het welzijn van kinderen. Ook onder-bouwde informatievoorziening voor ouders is cruciaal over hoe zij de weg kunnen vinden naar gedegen oe-fenmateriaal dat tegelijkertijd bijdraagt aan een ver-sterking van de ouder-kindrelatie en van de intrinsieke motivatie van het kind voor schoolse vaardigheden. Hier geldt: baat het niet, dan schaadt het wel als ouders zich als een partner van het onderwijs opstellen en wil-len investeren in een motiverende leeromgeving thuis, maar ondertussen verdwalen in alle beschikbare (deels niet goed onderbouwde) leerapps en leergames. Vanuit de inspectie zouden de thema’s wederkerigheid en zorg een prominentere rol moeten krijgen binnen het beoor-delingssysteem met bijbehorende impulsen voor pro-fessionalisering van onderwijs(zorg)specialisten, omdat deze aspecten zo cruciaal zijn voor de leerontwikkeling van kinderen.

Tot slot, een verschuiving van waardesysteem brengt met zich mee dat de uitkomstmaten van een sector op een andere manier gemeten en geëvalueerd worden. Voor de gezondheidssector heeft KPMG hiervoor een aanzet gegeven door kosten en kwaliteit te integreren in één sociaal-economisch meetsysteem²⁴. Verrassend blijkt dat veel kwaliteitsverbeteringen kunnen worden gerealiseerd met lagere (!) kosten als resultaat. Ondanks de economische uitdagingen waar de publieke secto-ren zoals het onderwijs voor staan, toch mogen we ons als maatschappij rijker weten dan we ons vaak besef-fen. Het kind is de schat die we mogen koesteren als een bijzondere erfenis en die we mogen bewaren als hoop voor de toekomst.

Woord van dankWij danken de mede-ontwikkelaars van de Radboud Universiteit Nijmegen, dr. Marco van de Ven, Linda de Leeuw, ME en dr. Matthias Sjerps en het gamingbedrijf Monkeybizniz.

Letterprins is verkrijgbaar in de app-store. Meer infor-matie vindt u op Facebook: https://www.facebook.com/pages/Letterprins/231568813647724 en LinkedIn http://www.linkedin.com/pub/letter-prins/69/434/b3 en www.monkeybizniz.com/letterprins.

De Cascade 5

LiteratuurOmwille van de toegankelijkheid verwijzen we zoveel mogelijk naar bronnen waarin wetenschappelijke on-derzoeksresultaten al zijn vertaald voor een breder pu-bliek.

1. Steenbeek-Planting, Esther G. (oktober 2013). Succes herhalen: Oefenen met zwakke lezers. Praxisbulletin, 31(2), 11-15.

2. Steenbeek-Planting, Esther G., Mirella Boot, Jan C. de Boer, Marco van de Ven, Nicole M. Swart & Dimme van der Hout (oktober 2013). Evidence-based psycholinguistic principles to remedi-ate reading problems applied in the playful app Letterprins: A perspective of quality of healthcare on learning to read. Ben Schouten, Stephen Fedtke, Tilde Bekker, Marlies Schijven and Alex Gekker (Red.). Games for Health: Proceedings of the third con-ference on gaming and playful interaction in healthcare. Wiesbaden: Springer.

3. Smit, Jan W. A. (2013). Maakbaarheid en mededogen. Uitdagingen voor de interne geneeskunde. Inaugurele rede UMC St Radboud. www.ru.nl/publish/pages/527498/jan_smit_08032013.pdf

4. Aldenhoven, Stan & Jan C. de Boer(2011). IT in de zorg. Inspira-tiepowerboek voor regievoerders en beleidsmakers in het zorgveld. Hoofdstuk 5, Alles draait om participatie en informatie delen. Zorg 2.0: patiënt niet langer centraal. Een gesprek met Lucien Engelen, UMC St. Radboud. Amstelveen: KPMG.

5. Verbrugge, Ad (2013). Staat van verwarring. Het offer van liefde. Amsterdam: Boom

6. Tongeren, Paul van (2013). Leven is een kunst. Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst. Zoetermeer: Klement.

7. Nouwen, Henri, J. M. (202). Eindelijk thuis. Gedachten bij Rem-brandts ‘De terugkeer van de verloren zoon’. Deel III, De Vader. Tielt: Drukkerij Lanoo.

8. Nussbaum, Martha (2011). Niet voor de winst. Waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft. Hoofdstuk 2, onderwijs gericht op winst, onderwijs gericht op democratie. Amsterdam: Anthos.

9. Boer, Marja den (2011). Durven doen wat je raakt. 22 Gesprekken over lef en bevlogenheid. Hoofdstuk 4, gesprek met Tex Gunning, AkzoNobel-bestuurslid en CEO TNT Express. Zaltbommel: Thema.

10. Voortman, Pauline M. (2012). Vertrouwen werkt. Over werken aan vertrouwen in organisaties. Proefschrift verschenen aan de Eras-mus Universiteit Rotterdam. Amsterdam: Trustworks.

11. Britnell, Mark & Jan C. de Boer (2012). Accelerating innovation: The power of the crowd. Global lessons in eHealth implementation. Am-stelveen: KPMG/Manchester Business School. Downloaden via www.kpmg.com/Global/en/IssuesAndInsights/ArticlesPublica-tions/accelerating-innovation/Documents/ehealthimplementa-tion.pdf.

12. Steenbeek-Planting, Esther G. (2012). Should reading errors be taken seriously in assessment and intervention? Proefschrift ver-schenen aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Downloaden via www.steenbeek-planting.nl

13. Meer, Anne van der (2013, augustus). Begrijpend lezen in groep 6: de relatie tussen woordenschat, technisch lezen, leesstrategieën, leesmotivatie en begrijpend lezen. Masterscriptie verschenen aan de Radboud Universiteit Nijmegen, afdeling orthopedagogiek.

14. Willemen, Agnes M. (2008). Stress, parent-adolescent interaction and the course of psychopathology. Proefschrift verschenen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

15. Roorda, Debora L., Helma M. Y Koomen, Jantine L. Spilt & Frans J. Oort (2012). De invloed van persoonlijke relaties met leraren op het schools leren van leerlingen. De Cascade, 9(4), 33-34.

16. Scholten, Linde (2013). Coping with pediatric chronic illness: Ef-ficacy, moderators and mediators of a psychosocial group inter-vention for children and parents. Proefschrift verschenen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

17. Bowlby, John (1984). Attachment and loss: Vol. 1. Attachment (2nd ed.). London: Penguin.

18. Schuengel, C. (2005). De gehechtheidstheorie als ‘grand theory’. Kind en Adolescent, 26, 4-14.

19. Deci, Edward L. & Richard M. Ryan (2008). Facilitating optimal mo-

tivation and psychological well-being across life’s domains. Cana-dian Psychology-Psychologie Canadienne, 49, 14-23.

20. Verschueren, Karine. (2005). Niets zo praktisch als een goede theorie. Kind en Adolescent, 26, 321-323.

21. McGonigal, Jane (2012). Beter dan echt: hoe games ons gelukkiger, slimmer en socialer maken. Amsterdam: Maven Publishing.

22. Mieras, Mark (2012, 8ste gewijzigde druk). Liefde. Wat onze hersenen onthullen over de klik, de kus en al het andere. Hoofdstuk 19, Innig verbonden. Amsterdam: Nieuw Amsterdam.

23. Kwakman, Frank, Janny Rodermond, Harry Starren & Marleen Stikker (2013). Crossover Works #1. Innoveren met de creatieve in-dustrie. Amsterdam: Federatie Dutch Creative Industries. Down-loaden via www.syntens.nl/crossovers/Berg, Marc, Nicoline Beer-sen, A. Stef Groenewoud & David Ikkersheim (2012). Meten van zorguitkomsten: de heilige graal binnen handbereik. Amstelveen: KPMG. Downloaden via www.kpmg.com/NL/nl/IssuesAndIn-sights/ArticlesPublications/Documents/PDF/Healthcare/Meten-van-zorguitkomsten.pdf.

AuteursDr. Esther Steenbeek-Planting Taalkundige & cognitieve neurowetenschapper. Onderzoeker Orthopedagogiek, Radboud Universiteit Nijmegen. Mede-ontwikkelaar Letterprins.

Nicole Swart, MSc Orthopedagoog, promovendus Orthopedagogiek, Radboud Universiteit Nijmegen. Mede-ontwikkelaar Letterprins.

Dr. Agnes Willemen Orthopedagoog en onderzoeker Ontwikkelingspedagogiek, Vrije Universiteit Amsterdam.

Drs. Mirella Boot Als moeder initiatiefnemer en eigenaar van Letterprins, tevens socioloog en fotograaf (Mirella Boot Fotografie).

Drs. Jan de Boer Als vader initiatiefnemer van Letterprins, tevens als partner bij KPMG wereldwijd en nationaal verantwoordelijk voor Health IT.