Creatieve therapie met gezinnen:Vandaag en ook morgen?

dr. Henk Smeijsters, lector KenVaKNanon Janssen, onderzoeker KenVaK

m.m.v. drs. Annemiek Vink en Jaap Welten, onderzoekers KenVaK

Hogeschool ZuydHogeschool van Utrecht

Saxion Hogeschool Enschede

Opbouw

Rationale & ConceptenObservatieBehandeling

-behandeldoelstellingen-interventies-effecten

Rationale voor creatieve therapie (1)• Handelingsgerichte actie: opbouwen van nieuwe

vormen van interactie door te handelen in het hier-en-nu (b.v. samenwerken)

• Nonverbale actie: omzeilen van gefixeerde (vijandige) verbale interactiepatronen en expressie van (verdrongen) emoties door in het medium te stappen (met name bij kinderen en adolescenten)

• Ervaringsgerichte reflectie: observeren van en reflecteren op het eigen handelen en nieuwe vormen van samenwerken vertalen naar de praktijk van alledag

Rationale voor creatieve therapie (2)

Handelingsgerichte actie &

ervaringsgerichte reflectieHet gezin in actie: je ziet in het rollenspel, samen

muziek maken, met elkaar tekenen en samen bewegen hoe het gezin functioneert

Het spel stilleggenLaten reflecteren n.a.v. de ervaring in het hier-en-nuConfronterenGedragsalternatieven uitproberen en trainen

ConceptenSystemisch (Bowen)• gebrekkige differentiatie t.o.v de gezinsmassa• afwentelen van conflict op derde persoon

(triangulatie)

Strategisch (Haley)• verwarring inhouds-betrekkingsniveau• machtsspel

Structureel (Minuchin)• grensoverschrijding wat betreft familierollen• geen machtsbalans

1) Observatie

ObservatieWat kun je zien van het gezinsfunctioneren?

• Familierollen• Conflicten, coalities• Macht, onmacht• Loyaliteit• Vertrouwen, wantrouwen• Angst• Grenzen• Interacties• Initiatief nemen, reageren• Leiden, volgen, ondersteunen

ObservatieWat zie je in het medium ?

Drama– Rolverdeling, rolinvulling, rolrepertoire– Regievoering en vormgeving– Verhaallijn, plot, thematiek– Gebruik van spelruimte– Gezichtsexpressie, stemexpressie, lichaamsexpressie– Mate van interactie tijdens samenspel– Gebruik van spelobjecten en imaginaire objecten– Mate van distantie – emotionele betrokkenheid– Niveau van uitvoering van een spelopdracht– Mate van aannemen van alsof situaties

Enz.

ObservatieWat zie je in het medium ?

Muziek– Instrumentkeuze en positionering– Familiesculptuur– Begin– Solo – begeleiding– Leiden – volgen– Nieuwe input– Complementair – contrair (tempo, ritme, dynamiek,

melodie)– Duetten, trio’s– Einde

Enz.

ObservatieWat zie je in het medium ?

Beeldend- Overleg vooraf n.a.v. opdracht- Vlakverdeling, positie, proportie, grenzen, afstand- Kracht, beweging en richting van lijnen- Intensiteit, karakter en diversiteit van de kleuren- Vormgevende samenhang (orde/chaos)- Verschillen en overeenkomsten in beeldend materiaal- Thematische samenhang- Symboliek (b.v. “Vogel in een kooi”; aanwezigheid,

omvang plaats en actie van figuren)- Interactie en communicatie tijdens werken (input,

leiding, verandering)Enz.

ObservatieWat zie je in het medium ?

Dans & beweging– Distantie in de ruimte, nabijheid / afstand zoeken (dans)– Een spel opzetten en uitvoeren– Regelhantering in sport & spel (vals spelen, ‘illegale

samenwerking’)– Of gezinsleden bij het spel betrokken worden– Rol van de ouders tijdens het spel– Samenhangend / onsamenhangend bewegen– Lichamelijke expressie en communicatie– Elkaar ondersteunen, goedkeuren / afkeuren– Zorg dragen voor elkaars lichaam– Efforts en action drives in relatie tot ouders

Enz

AssessmentmethodenDrama:• Embodiment-Projection-Role beschrijft of het kind gebruik

maakt van belichaamd spel, projectief spel en rollenspel (Jennings, 1995, 1998, 1999)

• Six-Piece Storymaking observeert coping mechanismen (Lahad, 1992)

• Tell a Story onderzoekt het rolrepertoire van cliënten (Landy, 2001)

Muziek:• Improvisation Assessment Profiles: met name Autonomy

Profile, (Bruscia, 1987)• A Method of Analyzing Improvisations (Lee, 2000)• Music Psychotherapeutic Assessment: Self and others,

collaboration, risk taking, independence (Loewy, 2000)

AssessmentmethodenBeeldend: • Family assessment door middel van een interactieve

beeldende oefening (Kozlowska & Hanney, 1999)• Adlerian Family Art Assessment Tool (Clement-Millican,

1997)• Kinetic Family Drawing Test. B.v. verwaarloosde kinderen

tekenen significant meer incomplete en disproportionele figuren (Veltman & Browne, 2003).

Drama/Dans & beweging: duidelijke verschillen in aanraken, affectief contact, afstand in de ruimte, samenspel van kind met biologische moeder of pleegouders tijdens balspel en symbolisch poppenspel (Harvey & Kelly, 1993)

2) Behandeling

Doelstellingen

Systemisch (Bowen)• zelf-differentiatie tegenover de ‘gezinsmassa’:

iedereen drukt zich in een rol, klank, beweging, beeld op zijn eigen manier uit

• de ‘ik’ positie innemen: een solo, de hoofdrol spelen, een eigen product maken waarbij de familie als bekrachtigend publiek optreedt

• door een dialoog of duet in het medium direct met de ander communiceren

Doelstellingen

Strategisch (Haley)• het negatieve gedrag voorschrijven (paradoxale

intentie) met als doel de functie van het symptoom in het geheel te onderkennen

• imitatie van gedrag ter bevordering van het luisteren naar en waarnemen van de ander

• dialogen en duetten ter bevordering van het afstemmen van de machtsverhouding

Doelstellingen

Structureel (Minuchin)• versterken van de grenzen: de ouders treden op

als coalitie die de activiteit leidt• een ouders bieden veiligheid en structuur als het

kind exploreert

DoelstellingenOverig

• Doorbreken van bestaande rollen in improvisaties• Door expressie in het medium attitudes, gedrag, dromen,

ervaringen, gevoelens en gedachten identificeren die moeilijk in woorden zijn uit te drukken

• In het medium traumatische ervaringen tot expressie brengen, angsten verminderen en gebeurtenissen navertellen

• Gezinsinteracties repareren die niet werken, gezinsinteracties bekrachtigen die wel werken, stress tussen gezinsleden verminderen

• Oplossingen echt in praktijk brengen

InterventiesDramatherapie

• Spelen van scènes waarin geëxperimenteerd wordt met:- uitbreiden rolrepertoire- rolwisselingen in rigide rolverdeling- therapeutische opvoering– theaterfuncties (regisseur, toeschouwer) – symbolische vormgeving van belangrijke

gezinsthema’s via alsof technieken en projectief spel

• Creëren van een storybook over een gezinstrauma• Gezinssculptuur waarin een conflict in een ‘standbeeld’

wordt weergegeven met de bedoeling gevoelens te exploreren

InterventiesMuziektherapie

• Improvisaties waarin geëxperimenteerd wordt met:- solospel- samenspel (duet, trio, hele gezin)- tegenspel, on the beat en off beat, - imiteren, leiden-volgen, voorgrond-achtergrond- dirigeren, grounding- intensifying – calming- chaos – orde- van externe naar interne sturing

• Muzikale familiesculptuur: gezinssituatie in instrumenten neerzetten en uitspelen

InterventiesBeeldende therapie

• Plannen van het beeldend product• Individueel en collectief vervaardigen van geïntegreerde

en gedifferentieerde beeldende producten• Door het maken van een beeldend product de plaats van

het kind in het gezin versterken• Bespreken van het proces en het product• In het werken aan een beeldend product starre

interactiepatronen zichtbaar maken en veranderen• Communication collage, family drawing, the interactive

family project

InterventiesDans & bewegingstherapie

• ‘Manipuleren’ rollen in spel: samen, tegen, met• Zonder verbaal overleg fysieke opdracht laten uitvoeren

(dragen, steunen, leunen, acrobatiek)• Vertrouwensvormen (geleiden van blinde)• Elkaars efforts observeren en bespreken• Elkaar aanspreken op lichaam en houding• Elkaars houding en beweging exploreren• Nieuwe lichamelijke expressie en bewegingen trainen

EffectenOnderzoek

• Glas (1991), beeldende therapie, procesonderzoek op basis van videobeelden.

• Smeijsters & Storm (1996), muziektherapie, naturalistic inquiry, structurele gezinstherapie, herstellen van positie moeder, verbeteren van de samenwerking tussen moeder en dochter door allianties en coalities.

• Devlin (1997), kwalitatieve meta-analyse van 1300 tijdschriften resulterend in 45 artikelen waarin alle media als therapie worden ingezet. Er bestaat klinische evidentie dat CT werkt.

EffectenOnderzoek

• Lazarus-Leff (1998), phenomenologische studie, verbeteren van de beeldende kwaliteit van de omgeving bij een persoon met hersenletsel versterkt het cognitieve functioneren van de cliënt en het gedrag en de attitude van de gezinsleden.

• Puhr (2000), muziektherapie,Resonanzkörperfunktion, naturalistic inquiry, veranderen van dominante gedrag van vader en doorbreken isolement van dochter.

Literatuur (selectie)Arrington, D.B. (2003).Home is where the art is: An art therapy approach to family therapy. Journal of

Marital and Family Therapy, Vol 29(2), 283-284.Beelen, F. (2003). Gezins-creatieve-therapie. Systeembeïnvloeding, ouderondersteuning in creatieve

therapie beeldend. Houten/Mechelen: Bohn Stafleu Van Loghum.Carson, D. K. (1999). The importance of creativity in family therapy: A preliminary consideration.

Family Journal: Counseling and Therapy for Couples and Families, 7 (4), 326-334.Clement-Millican, V. D. (1997). The development and exploration of an Adlerian family art therapy

assessment tool with families of adolescents. Dissertation Abstracts International Section A :Humanities and Social Sciences. Vol 57(7-A): 2875.

Dean, J.E. (2001). Sandtray consultation: A method of supervision applied to couple’s therapy. The Arts in Psychotherapy, 28 (3), 175-180.

Decuir, A. (1991). Trends in music and family therapy. The Arts in Psychotherapy, Vol. 18, 195-199.Devlin, D.L. (1997). Application and effectiveness of creative expressive arts therapy within a family

systems context: A review of the literature. Dissertation Abstracts International: Section-B: The Sciences and Engineering. Vol 57(7-B), 4703.

Hamernik, J.R. (2002). Use of creative therapy with adolescents in an inpatient setting. Journal of Clinical Activities Assignments and Handouts in Psychotherapy, 2(2), 109-118.

Hanney, L. & Kozlowska, K (2002). Healing traumatized children: creating illustrated storybooks in family therapy. Family Process, 41(1), 37-65.

Harvey, S. & Kelly, C. (1993). Evaluation of the quality of parent-child relationships: A longitudinal case study. The Arts in Psychotherapy, 20 (5), 387-395.

Jordan, K. (2001). Family art therapy: The joint family holiday drawing. Family Journal Counseling and Therapy for Couples and Families, Vol. 9(1), 52-54.

LiteratuurKozlowska, K. & Hanney,Lesley (1999). Family assessment and intervention using an interactive art

exercise. Australian and New Zealand Journal of Family Therapy, Vol 20(2), 61-69.Kozlowska, K. & Hanney, L. (2001). An art therapy group for children traumatized by parental

violence and separation. Clinical Child Psychology and Psychiatry. 6(1): 49-78.Lazarus-Leff, B. (1998). Art therapy and the aesthetic environment as agents for change: A

phenomenological investigation. Art Therapy. Special issue on art therapy and research. Vol 15(2), 121-126.

Linesch, D. (1999).Art making. In: D.J. Wiener (ed). Beyond talk therapy: Using movement andexpressive techniques in clinical practice. (pp. 225-243). Washington: American Psychological Association.

Manicom, H. & Broonska, T. (2003). Co-creating change within a child protection system: Integrating art therapy with family therapy practice. Journal of Family Therapy, Vol 25(3), 217-232.

Miller, E.B. (1994). Musical intervention in family therapy. Music Therapy, Vol. 12 (2), 39-57.Puhr, A. (2000). Cliënten met relatieproblemen en actieve muziektherapie. Tijdschrift voor Creatieve

Therapie, 19 (1), 4-11.Rabenstein,S. & Lehmann, P. (2000). Mothers and children together: A family group treatment

approach. Journal of Aggression, Maltreatment and Trauma, Vol 3(1), 185-205.Riley, S. (2003). Art therapy with couples. In: C.A. Malchiodi (Ed). Handbook of art therapy. (pp.

387-398). New York: Guilford Press.

LiteratuurRiley, S. (2003). Family art therapy. In: C.A. Malchiodi (Ed). Handbook of art therapy. (pp. 362-374).

New York: Guilford Press. Rosen, M. & Mayro, E. (1995). Exploring the group through art: A systems-centered approach. The

Arts in Psychotherapy, 22 (2), 133-146.Schafft, U. (1998). Eltern – Kind – Familie. Integration der Eltern, Elternbetreuung, begleitende

Familienbetreuung. Musiktherapeutische Umschau, 19 (3), 171-175.Sobol, B. (1982). Art therapy and strategic family therapy. American Journal of Art Therapy, 21(2),

43-52.Sori, C.E.F. (1995). The 'art' of restructuring: Integrating art with structural family therapy. Journal of

FamilyPsychotherapy,6(2), 13-31.Smeijsters, H. & Storm, H. (1996). Becoming friends with your mother: Techniques of qualitative

research illustrated with examples from the short-term treatment of a girl with enuresis. Music Therapy, Vol. 14 (1), 61-83.

Taylor, S. A. (1998). Prospective kinetic family drawing and adolescent mentally ill chemical abusers. The Arts in Psychotherapy, Vol 25(2), 115-124.

Veltmann, M.W.M. & Browne, K.D. (2003). Trained raters’ evaluation of Kinetic Family Drawings of physically abused children. The Arts in Psychotherapy, 30 (1), 3-12.

Proficiat Frans Beelen

Elk boek over CT is een feest dat gevierd mag

worden