This article was downloaded by: [The Aga Khan University]On: 11 October 2014, At: 05:09Publisher: RoutledgeInforma Ltd Registered in England and Wales Registered Number: 1072954Registered office: Mortimer House, 37-41 Mortimer Street, London W1T 3JH,UK

Bijdragen: International Journalfor Philosophy and TheologyPublication details, including instructions for authorsand subscription information:http://www.tandfonline.com/loi/rjpt19

BOEKBESPREKINGENP. C. Beentjes , Theo de Kruijf , Theo de Kruijf ,Theo de Kruijf , Martin Parmentier , MartinParmentier , Th. Bell , Martin Parmentier , DidierPollefeyt , Erik Sengers , Jörgen Vijgen , Walter VanHerck , Walter Van Herck , Staf Hellemans , ErikSengers , Henk Burggraaff , Henk Burggraaff & A.H.C. Van EijkPublished online: 26 Apr 2013.

To cite this article: P. C. Beentjes , Theo de Kruijf , Theo de Kruijf , Theo deKruijf , Martin Parmentier , Martin Parmentier , Th. Bell , Martin Parmentier , DidierPollefeyt , Erik Sengers , Jörgen Vijgen , Walter Van Herck , Walter Van Herck , StafHellemans , Erik Sengers , Henk Burggraaff , Henk Burggraaff & A. H.C. Van Eijk (2001)BOEKBESPREKINGEN, Bijdragen: International Journal for Philosophy and Theology,62:1, 104-122

To link to this article: http://dx.doi.org/10.2143/BIJ.62.1.765

PLEASE SCROLL DOWN FOR ARTICLE

Taylor & Francis makes every effort to ensure the accuracy of all theinformation (the “Content”) contained in the publications on our platform.However, Taylor & Francis, our agents, and our licensors make norepresentations or warranties whatsoever as to the accuracy, completeness,or suitability for any purpose of the Content. Any opinions and viewsexpressed in this publication are the opinions and views of the authors, andare not the views of or endorsed by Taylor & Francis. The accuracy of theContent should not be relied upon and should be independently verified withprimary sources of information. Taylor and Francis shall not be liable for anylosses, actions, claims, proceedings, demands, costs, expenses, damages,and other liabilities whatsoever or howsoever caused arising directly or

indirectly in connection with, in relation to or arising out of the use of theContent.

This article may be used for research, teaching, and private study purposes.Any substantial or systematic reproduction, redistribution, reselling, loan,sub-licensing, systematic supply, or distribution in any form to anyone isexpressly forbidden. Terms & Conditions of access and use can be found athttp://www.tandfonline.com/page/terms-and-conditions

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

104 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. I

BOEKBESPREKINGEN

Kollmann, Bernd u.a. (Hrsg.). Antikes Judentum und fruhes Christentum, Festschrift fiir Hartmut Stegemann zum 65. Geburtstag, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die neutesta­mentliche Wissenschaft und die Kunde der hlteren Kirche, Band 97), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-016199-0, 1999, 16 x 23, ix+528 p., DM 238,-.

Deze omvangrijke bundel opstellen die eind 1999 door bevriende wetenschappelijke leeftijdgenoten aan Hartmut Stegemann, professor voor nieuwtestamentische wetenschap­pen aan de theologische faculteit van de Georg-August-Universiteit te Gt:ittingen, werd aangeboden bevat een prachtige verzameling studies die de twee gebieden bestrijken waarop de jubilaris ruim vier decennia lang werkzaam is geweest: Qumran en het Nieuwe Testament. Men behoeft de Bibliografie achterin deze feestbundel (pp.519-526) maar even op te slaan om vast te stellen dat Stegemann in zijn publicaties verreweg de meeste aan­dacht heeft besteed aan Qumran. Het is dan ook geenszins verwonderlijk dat het meren­deel van de bijdragen aan dit Festschrift op een of andere manier over Qumran handelen: de eerste Jesajarol (O.H. Steck); een voorlopige editie van 4QJob• (E. Ulrich, S. Metso); de verhalen van het Perzische hof (4Q550; J.J. Collins, D.A. Green); nog meer hand­schriften van Hodayot? (J. Strugnell, E. Schuller); het belang van Qumran handschriften voor de interpretatie van paratextuele elementen in de Masoretische bijbelhandschriften (E. Tov); vroegjoodse apocalyptiek (4Q246; H.-J. Fabry); de Henochgeschriften uit Qum­ran (G.W.E. Nickelsburg), laatjoodse kalenders (K. Koch, U. Glessner); is de hogepriester Simon ill de leraar der gerechtigheid? (E. Puech); een compleet overzicht van concor­dancen en indices op de niet-bijbelse Qumranteksten (H.-W. Kuhn); de architectuur van Qumran (J.-B. Humbert); Qumran, Farizeeen en het Rabbinaat (G. Sternberger). Speciale vermelding verdient het opstel van George J. Brooke over een mogelijk verband tussen het intrigerende getal van 153 vissen in Joh. 21:11 - een beroemde crux - en het Genesis­commentaar uit Qumran (4Q252). De bijdragen over het Nieuwe Testament handelen o.a. over de plaats waar Johannes doopte (J. Ernst); pragmatische motieven bij de eindredactie van het Marcusevangelie (G. Theissen); ontwikkelingen in de traditie van het Laatste Avondmaal (J.-M. van Cangh); Rom. 7,2-3 binnen de context (C. Burchard); de argumentatie in 1 Kor. 7 (W. Harnisch); de naam van de ruiter op het witte paard (Openb. 19,13; U. B. MUller); de hymne van Fil. 2,6-11 en gnostische Christushymnen uit Nag Hammadi (G. LUdemann, M. Janssen). Een soort intermezzo wordt gevormd door opstellen over de Griekse en/of Hellenistische wereld: de existentiale interpretatie van Wijsheid 7 (H. HUbner); God en mens als wet­gever in Plato's Nomoi (0. Kaiser); de term 'geloof' in de Griekse religieuze beleving (G. Schunack); de distantie in de verhouding tot de wereld bij Epictetus, Jezus en Paulus (R. Weber). Opstellen over het Oude Testament vormen een inclusio: het Festschrift opent met een analyse door H.-Chr. Schmitt van de spreuk over Juda in Gen. 49,8-12 en wordt afgesloten met een preek over Jes. 5,1-7 van Otto Merk. Als groot gemis wordt ervaren dat dit rijke Festschrift geen enkel register bevat. Men zou toch tenminste een index verwachten op de besproken Qumrangeschriften en de Bij­belplaatsen; ook een index op personen en zaken zou zeker niet hebben misstaan. (P.C. Beentjes)

Bt:ihm, Martina. Samarien und die Samaritai bei Lukas, Eine Studie zum religions­historischen und traditionsgeschichtlichen Hintergrund der lukanischen Samarientexte und deren topographischer Verhaftung, (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 105

Testament, 2. Reihe, 111), Ttibingen, Mohr Siebeck, ISBN 3-16-147255-1, 1999, 16 x 23, xiv+367 p., DM 118,-.

Die Weise in der die Autorin ihre gross angelegte Untersuchung "zum religionshis­torischen und traditionsgeschichtlichen Hintergrund der lukanischen Samarientexte und zu deren topographischen Verhaftung" in verhiiltnismiissig kurzer Zeit (siehe das Vorwort) zu Ende gefiihrt hat ist bewunderenswert, schon allein wegen der verschiedenartigen Schwierigkeiten die sie tiberwinden musste. Wie sie in dem kurzen Paragraphen 1.3 tiber den Stand der Forschung zeigt, sind die Ergebnisse relativ jung und vielfach noch im Fluss, so dass sie erst in Ansiitzen und Teilstudien eine Anwendung auf das neue Testa­ment erfahren haben. Leider hat die Autorin nicht den Versuch untemommen, die Ursachen dieses Rtickstandes zu kliiren. Sodann musste sie, ehe sie zur Untersuchung der lukanischen "Samaritaiperikopen" schreiten konnte, Eckdaten zur Geschichte der Region bis in das erste Jahrhundert der tiblichen Zeitrechnung und archeologische, historische und literarische (Wortgebrauch) Fakten und Hypothesen tiber die Stiidte und Dorfer Samariens in der hellenistisch-romischen Zeit zusammentragen. In Kapitel 4 untersucht sie zuerst die chronologisch iilteren Perikopen des Lukasevangeliums 9,51-56; 10,25-37; 17,11-19. Dabei stellt sie zusammenfassend einige Gemeinsamkeiten fest, von denen die folgenden wohl die wichtigsten sind: alle drei Perikopen zeigen Paliistinischen Lokalkolorit; keine der drei Perikopen liisst auf einen Einfluss literarischer (Tendenz-)Perspektiven schliessen, nach den en die "Samaritai" angeblich Heiden, Synkretisten oder gottesfriichtige Fremde gewesen sind. Es folgt aus der Apostelgeschichte die Untersuchung der Erziihlung von der Samarienmission des Philippus (8,4-25). Dieser Paragraph ist bedeutend ktirzer gehalten, wohl aus dem Grund dass andere wichtige Texte aus den Acta zerstreut in den tibrigen Teilen der Studie behandelt werden. Schliesslich werden die Ergebnisse in neun Thesen zusammengefasst. Das Fazit der Autorin lautet: "Die Samaritaner sind bei Lukas die abseits der offtziellen Toraauslegung und des offiziellen Kultes Stehenden. Ihr Glaube an den Gott Israels wird ihnen an keiner Stelle abgesprochen oder auch nur in Frage gestellt. Lukas ist vielmehr wichtig, an ihrem Beispiel auf das aufmerksam zu machen, worauf es beim Glauben und fiir die Erlangung des Heils eigentlich ankommt." (S. 310-311). Zwei Anhiinge bieten: 1. die Zusiitze in der samaritanischen Fassung des Dekalogs (Ex 20), mit einem Textvergleich (in deutscher Ubersetzung); 2. dreizehn Karten. (Theo de Kruijf)

Dunn, J.D.G. (Ed.). Paul und the Mosaic Law, The Third Durham-Ttibingen Research Symposium on Earliest Christianity and Judaism (Durham, September 1994), (Wis­senschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, Vol. 89), Ttibingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), ISBN 3-16-146573-3, 1996, 16 x 23, xi+368 p., DM 148,-.

This volume of Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament (89) contains the papers of the third Durham-Ttibingen Research Symposium on Earliest Christianity and Judaism (Durham 1994), with an Introduction and a Conclusion by the editor James D.J. Dunn. The pattern of these symposia have proved to be very effective because the number of participants, all of them luminaries in the field, was restricted and the papers were distributed beforehand, so that the time for introductions could be limited in favour of the discussion. One can easily imagine that there were indeed lively debates but it is difficult to fmd traces of the discussions in the papers as they are presented in the book. As Dunn says: 'at the end no major opinion had been radically altered or abandoned' (p.4). To give but two examples: within a few pages of his paper on Galatians, Graham Stanton's refers to books by Raisanen (1983) and Dunn (1990), but, although both were participants, no intervention during the meeting itself is recorded (p.ll0-111); on the

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

106 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. I

other hand, Richard Hayes states: 'Against the common Jewish view that the Law is a secure foundation, a source of life and hope for the elect community, Paul highlights its negative functions', while referring to the introductory essay by Hermann Lichtenberger,

. in which precisely this Jewish concept of the Law is defended (p.157 and note 18). But on the whole it is as Hayes so aptly says in his opening sentence: 'Like the stone steps of an ancient university building, the topic of "Paul and the Law" has been worn smooth by passing generations of scholars.' (151). Nonetheless it would have been useful to the reader if at least a short curriculum vitae of each participant would have been added to the List of Contributors (p.342). Of the many questions that remain since E.P. Sanders' 'Paul and Palestinian Judaism', the book that to a large extend dominated this symposium, the most important issue is surely whether Stephen Westerholm is right 'in arguing that behind the social function of the law is clearly the more fundamental issue of whether salvation depends on human activity, and it [is] this which Paul has in mind in his key argument, Rom. 4,4-5. This passage, above all others, shows that Luther was right in understanding works of the law to denote human effort in antithesis to divine grace.' (James Dunn, p.3). Lichtenberger's introductory essay on the concept of the Torah in the time of Paul offers an interesting overview. However, its title is somewhat misleading, because the author limits himself to the Qumran documents and to Hellenistic Jewish writings until Josephus, whereas it is by no means certain or even probable that Paul was much influenced by these texts. But, as Dunn points out in his Introduction, the participants were not focused on the historical Paul. 'It seemed wiser to focus on the key passages in the current debate.' (p. 3). Accordingly, a rather conjectural paper on 'the unknown years between Damascus and Antioch' by Martin Hengel and three articles on texts from Galatians are followed by treatments of successively Romans 2; 3-4; 5,12-21; 7 and 9-11. At the end the Editor is "in search of common ground". He considers three connected problems contained in the concept of "continuity and discontinuity': 'between the OT and the NT, or between Israel and the Church, or between the gospel and the law'. Maybe he is right, when he says in his Conclusion: 'the primary theological issue in the continuity/ discontinuity between OT and NT is thus not so much the law, but Christ.' (334). (Theo de Kruijf)

Niederwimmer, Kurt. Quaestiones theologicae, Gesammelte Aufsatze, Herausgegeben von Wilhelm Pratscher und Markus Ohler, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die neutesta­mentliche Wissenschaft und die Kunde der alteren Kirche, Band 90), Berlin/New York, ISBN 2-11-015711-X, 1998, 16 x 23, viii+323 p., DM 168,-.

Merk, Otto. Wissenschaftsgeschichte und Exegese, Gesamrnelte Aufsatze zum 65. Geburts­tag, Herausgegeben von Ronald Gebauer, Martin Karrer und Martin Meiser, (Beihefte zur Geschichte fiir die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der alteren Kirche, Band 95), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-016191-5, 1998, 16 x 23, viii+467 p., DM 238,-.

Mell, Ulrich; Miiller, Ulrich B. (Hrsg.), Das Urchristentum in seiner literarischen Geschichte, Festschrift fiir Jiirgen Becker zum 65. Geburtstag, (Beihefte zur Zeitschrift fiir die neutestamentliche Wissenschaft, Band 100), Berlin/New York, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-016648-8, 1999, 16 x 23, xii+576 p., DM 238,-.

Mehr oder weniger zufallig fmden sich bei diesem Rezensenten in kiirzester Zeit die Bande 90, 95 und 100 der Reihe "Beihefte zur Zeitschrift fiir die neutestamentliche Wis­senschaft" zur Besprechung ein, letzterer ausgerechnet im 250. Lebensjahr des Verlags

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 107

Walter de Gruyter. Aile drei enthalten sie gesammelte Aufslitze anllisslich der Emeri­tierung dreier Professoren fur neutestamentliche Wissenschaft. Da die Besprechung jedes einzelnen der circa 70 Aufsatze unzumutbar ware, ist es wohl eher angebracht zu ver­suchen, den Charakter der einzelnen Biinde, der schon jeweils von den Herausgebern in den Titeln der BUcher angedeutet wird, nliher zu umschreiben und mit einigen Beispielen zu erlliutern. Das ist fiir mich personlich - wenn ich mal kurz aus der objektivierenden Rolle des Rezensenten herausfallen darf - schon deswegen interessant, weil in den drei Titeln die drei Dimensionen der neutestamentlichen Wissenschaft, wie ich sie vor dreis­sig Jahren in meiner Antrittvorlesung genannt habe, beziehungsweise die historische, die literarische und die theologische Dimension, mit einander verbunden sind. * Der Titel Quaestiones theologicae deutet nicht nur wegen der scholastischen Termi­nologie auf die Dimension der Theologie im weiteren und im engeren Sinn. Diesen wichtigen Unterschied macht Niederwirnmer in dem Aufsatz Erwiigungen zur Disziplin "Theologie des Neuen Testaments" (S. 231). Er trifft auch nicht nur deswegen zu, weil das Buch mehrere Aufslitze mit mehr oder weniger expliziten theologischen Fragestellun­gen enthiilt (z.B. Theo/ogie als akademische und kirchliche Disziplin; Zur praedicatio de Deo im Neuen Testament; Ecclesia sponsa Christi; Paulus und die Analogia entis). Vielmehr sind aile Aufslitze, auch die exegetischen, historisch-kritischen und hermeneuti­schen, ganz von einem theologischen und ekklesiologischen Denken durchzogen. Damit hlingt wohl zusammen dass Niederwimmer sich besonders urn Text und Inhalt der Didache bemtiht: mari beachte die Beitrlige Textprobleme der Didache; Der Didachist und seine Que/len; Zur Entwickliungsgeschichte des Wanderradikalismus im Traditions­bereich der Didache; zudem das Stellenregister. Die beste Charakteristik ist von dem Autor selbst, der in seinem Vorwort schreibt: "Im tibrigen gilt: Aile theologische Arbeit ist Teil eines ( ... ) Ganzen, das man vielleicht als lebendige, stets zu erneuernde Tradition der theologia perennis bezeichnen konnte." * Wenn ich den Sammelband von Otto Merk der historischen Dimension der neutesta­mentlichen Exegese zuschreiben mochte, so ist das nicht weil der Autor sich mit den his­torischen realia hinter den Texten befassen wtirde, sondern weil er in dem Aufsatz mit dem er das Buch erOffnet sich folgendes Zitat des Alttestamentlers Rudolf Smend zu eigen macht: "Den biblischen Disziplinen scheint heute ihre eigene Geschichte wieder bewusst zu werden." Das Buch ist in vier Abteilungen gegliedert, von denen zwei sich ausdrtick­lich mit der Geschichte der neutestamentlichen Wissenschaft befassen: Wissenschafts­geschichtliche Beitriige und Prosopographische Beitriige. In letzteren Beitragen treffen sich Leo Baeck, Wilhelm Bousset, der Elsasser Wilhelm (seit 1915: Guillaume) Baldensperger, Karl Barth, Anton Vogtle und Oskar Cullmann. Diejenigen die Otto Merk persorilich kennen, werden wohl im Stande sein festzustellen, ob von diesen Personen gesagt werden sollte dass sie in seinem Buch "bien etonnes de se trouver ensemble" sind. Die wissenschaftsgeschichtlichen Beitrage reichen hauptslichlich zurtick in den Anfang des 18. Jahrhunderts, wie schon aus dem ersten Aufsatz hervorgeht: Anfiinge neutesta­mentlicher Wissenschaft im 18. Jahrhundert. Auch sie enthalten weitgehend proso­pographische Elemente wie z.B. in dem Aufsatz Von Jean-Alphonse Turretini zu Johann Jakob Wettstein. Zum Teil gilt dies auch von den exegetischen Beitragen, einschliesslich der Aufslitze zu den Thessalonicherbriefen. Charakteristisch ist wohl, dass in dem Aufsatz Das Reich Gottes in den lukanischen Schriften gleich im ersten Absatz Johann Philipp Gabler, im zweiten Heinrich v. Baer aufgefiihrt werden. Auf das Ganze gesehen kann man mit gutem Gewissen das Lutherzitat iibernemen mit dem Otto Merk seinen ersten Beitrag schliesst: Hie historiarum usus est, quod docent conscientias. * 1m Gegensatz zu den bisher besprochenen Biinden ist das dritte Buch fur Jtirgen Becker eine klassische Festschrift, mit Beitragen vieler Kollegen aus dem Fach Neues Testament, obwohl das Mitarbeiterverzeichnis nur schwer eine tabula gratulatoria vermissen liisst.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

108 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

Auch ftir diesen Sammelband hatten die Herausgeber trotz der Vielfalt der Beitriige eine gltickliche Hand bei der Wahl eines Titels. Schon bei einem ersten neugierigen Blick stosst man gleich beim zweiten Artikel auf ein syllogistisches Schema wie man es analog auch in zeitgemiissen literarischen Analysen antrifft. Der betreffende Beitrag von Peter Lampe heisst denn auch "Reticentia in der Argumentation: Gal 3,10-12 als Stipatio Enthymematum". Ein noch deutlicheres Beispiel einer literarischen Strukturanalyse bietet Gerhard Sellin in dem Aufsatz Hagar und Sara. Religionsgeschichtliche Hintergrunde der Schriftallegorese Gal 4,21-31. Dieser Beitrag ist aber auch deswegen interessant, weil er exemplarisch an den Judaisten Becker und an seine Neubearbeitung des Galater-Kom­mentars (NTD) appelliert und weil darin einige nachhaltige Meinungsverschiedenheiten zutage treten: im Hinblick auf Beckers Auffassung dass der Abschnitt Gal 4,22-27 vorgegebene "relativ fest formulierte Schulexegese" sei, die in Antiochia beheimatet sei (vielleicht sogar vom Apostel selbst entworfen), schreibt Sellin: "In meinem Beitrag mochte ich mich zwar solch literarkritischer Eindeutigkeit enthalten, bin aber mit dem Jubilar der Meinung, dass die von Paulus gebotene allegoretische Exegese formal und inhaltlich ein Sttick weit vorgegeben ist. M.E. ist sie aber weder antiochenisch-christlich noch frtihpaulinisch, sondemjudisch." (S.61, Note 3). Im tibrigen mochte ich Sellin recht geben, aber ein Fragezeichen setzen zur Verbindung ,antiochenisch-christlich". Das Buch ist in klassische Abschnitte eingeteilt: Jesus von Nazaret; Paulus, der Apostel der Volker (weitaus der liingste Abschnitt); die synoptischen Evangelien und die Apostelgeschichte; das Johannesevangelium; die Apokalypse des Johannes; zur Religions-geschichte des Urchristentums; Anniiherungen an eine Theologie des Urchristentums. * Leider nur ftir die happy few denen alle drei BUcher zur Verftigung stehen mochte ich zum Schluss hinweisen auf die drei parallelen Aufsiitze tiber die "Theologie des neuen Testaments". Die Beitriige in den Festschriften ftir und von Niederwimmer (S. 226-233) und Merk (S. 98-129) beginnen beide bei der (lateinischen) Antrittsrede von Johann Philipp Gabler 1787 in Ntimberg-Altdorf, in der "von der richtigen Unterscheidung der biblischen und dogmatischen und der rechten Bestimmung ihrer beider Ziele" gehandelt wird. Beide Abhandlungen fussen auf dem duplex ordo von Reformation und Aufkliirung, obwohl jedenfalls Merk die Beitriige der romisch-katholischen Forschung seit etwa Rudolf Schnackenburg zu wtirdigen weiss. Ganz anderer Art ist der Aufsatz von Heikki Raisanen in der Festschrift ftir Becker (Becker S. 517-542). Er beginnt mit der Grundfrage von William Wrede: "Neutestamentliche Theologie oder Geschichte der urchristlichen Reli­&ion?" und erweitert somit den Blick. Es wird sodann dem Leser ein sehr ntitzlicher Uberblick tiber gesamtbiblische Theologien, neutestamentliche Theologien, Theolo­giegeschichten des Urchristentums sowie einige "andere Synthesen" geboten. Dem Verlag, den unterschiedlichen Herausgebem und nicht zuletzt den Buchbindem (die BUcher liegen sehr gut in der Hand und es liisst sich ausgezeichnet in ihnen bliittem) gebtihrt aller Lob. (Theo de Kruijf)

Berardino, Angelo Di; Studer, Basil (Eds.). History of Theology, I, The Patristic Perid, Col­legeville, Minnesota, The Liturgical Press, ISBN 0-8146-5915-2, 1996, 16 x 24, xxi+632 p.

Bienert, Wolfgang A. Dogmengeschichte, (Grundkurs Theologie, Band 5.1, Urban­Taschenbticher, Band 425,1), Stuttgart/Berlin/Koln, Kohlhammer, ISBN 3-17-010810-7, 1997, 12 x 19, 240 p., DM 29,80/0S 218,-/Sfr. 27,50.

Schnabel, Wolfgang. Grundwissen zur Theologie- und Kirchengeschichte, Band 2, Das Mittelalter, Gtitersloh, Gtitersloher Verlagshaus, ISBN 3-579-00144-2, 1997, 21 x 30, 227 p., DM 68,-/0S 496,-/Sfr. 63,50.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. I 109

Dassmann, Ernst. Kirchengeschichte II/2, Theologie und innerkirchliches Leben his zum Ausgang der Spatantike, (Kohlhammer Studienbiicher Theologie, Band 11,2), Stuttgart, Kohlhammer, ISBN 3-17-012845-0, 1999, 16 x 23, 272 p., DM 37,95/0S 277,-/Sfr. 35,-.

Hauschild, Wolf-Dieter. Lehrbuch der Kirchen- und Dogmengeschichte, Band 2, Refor­mation und Neuzeit, (Reformation und Neuzeit, Bd. 2), Giitersloh, Giitersloher Ver­lagshaus/Chr. Kaiser, ISBN 3-579-00094-2, 1999, 17 x 25, xvii+978 p., DM 98,-/0S 715,­/Sfr. 92,-.

Andresen, Carl; Ritter, Adolf Martin (Hrsg.). Handbuch der Dogmen- und Theolo­giegeschichte, Band 1, Die Lehrentwicklung im Rahmen der Katholizitat, 2. iiberarbeitete und ergiinzte Auflage, Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, ISBN 3-8252-8160-4, 1999, 17 x 24, xxxviii+782 p., DM 248,- (3 Bde).

Andresen, Carl; Ritter, Adolf Martin (Hrsg.). Handbuch der Dogmen- und Theolo­giegeschichte, Band 2, Die Lehrentwicklung im Rahmen der Katholizitat, 2. iiberarbeitete und erganzte Auflage, Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, ISBN 3-8252-8161-2, 1999, 17 x 24, xiv+692 p., DM 248,- (3 Bde).

Andresen, Carl; Ritter, Adolf Martin (Hrsg.). Handbuch der Dogmen- und Theolo­giegeschichte, Band 3, Die Lehrentwicklung im Rahmen der Okumenizitat, Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, ISBN 3-8252-8162-0, 1999, 17 x 24, ix+633 p., DM 248,­(3 Bde).

* A new history of theology under the editorship of Angelo Di Berardino and Basil Studer has begun to see the light with a first volume on the patristic period. For an enterprise like this, several possible methodical approaches present themselves for this period. First, there is the complete survey of all theologians in chronological order, as in the handbooks of Altaner and of Quasten. A thematic approach was chosen by Pelikan. An alphabetic order is kept in the recent Lexikon of Dopp and Geerlings and by Perguson' s Encyclopedia of Early Christianity, which also deals with themes. The work under review does not want to list all authors and their themes, but aims at sketching the ways and contexts in which the­ology was done. It is intended to be a history of theology that is neither a history of dogma (i.e. Christian doctrines) nor a history focused on individual theologians, but the history of a concept and its realisation ("theology") that meant different things at different times. Thus it is a concept that needs to be compared with other terms like "philosophy", "gno­sis", "theoria". In Part I, covering the first three centuries, different authors describe the origin of Christian theology in confrontation with Judaism, the Greco-Roman world and the internal struggle on issues of orthodoxy and heresy; it discusses Origenism, anti-Ori­genism and the theological schools, Western theology and the Apocrypha. Part Two, about theology in the imperial church, is entirely by Studer. He pays much attention to the polit­ical, literary and philosophical context of theology in that period and on its base in Bible study. Part III deals with later patristic theology, namely with the christological contro­versy and the issues of the sixth century. * A small and handy textbook on the history of dogma was recently written by W.A. Bie­nert of Marburg. It brings basic information on e.g. the concept of dogma, the emergence of the Christian faith in a church consisting of Jews and of pagans, the origin of doctrinal norms in the struggle with Gnosticism, Montanism and the Roman state, developments in the third and fourth centuries, the trinitarian, pneumato logical and christological dogma. Helpful bibliographies complete this usefull little book.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

110 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

*In 1988, W. Schnabel published the first of an intended five volumes of a series ded­icated to some of the "basic knowledge of the history of theology and the church", which presented and discussed seven patristic sources. Ten years later, volume two has come out, dedicated to the Middle Ages. This time eight sources are introduced: Bene­dict's Rule, John Damascene's Exposition of the Orthodox faith, Anselm's Proslogion and his Cur Deus homo, Peter Lombard's Sententiae, Thomas Aquinas' Summa, Tauler's Sermons and Hus' De ecclesia. They are preceded by an updated preface on how to use the book and an introduction into the period. Each contribution consists of A. information of a biographical, bibliographical nature and regarding contents; B. an elaborate description and summary of the source in question; C. a salient text selected from the source. * A history of the early church in three volumes has been completed by E. Dassmann of Bonn. The first two volumes were concerned with church history proper and ecclesial pol­itics, this last volume deals with the history of dogma and spirituality from the fourth cen­tury until the end of late antiquity. It is structured around the seven ecumenical councils in the first part. The second part deals with liturgy, sacraments, prayer and asceticism; monasticism in East and West; popular piety (martyrs, saints, relics and pilgrimages); church and society. * Two voluminous tomes now contain W.-D. Hauschild's "Textbook of the history of church and dogma", which, because of its compactness, several reviewers have instinc­tively compared with Heussi' s famous manual. In fact, the work of the 19th century scholar J.H. Kurtz served as a model for this magnum opus. This second volume is struc­tured by epochs rather than by themes, because the author, as a protestant, wants to con­centrate on the Reformation period and the most important problems of protestantism. The text has again been divided into an essential part (printed normally) and a section contain­ing information that is useful but not essential. Important words in the text are printed in bold. As in volume I, there are ten paragraphs each divided into smaller units. Half of them concern the Reformation; the other half deals with various subjects like Roman Catholicism until 1870, Church and state, spirituality and the protestant church in Ger­many in the 20th century. *The three volumes of the innovative "Handbook of the history of dogma and of theol­ogy" first saw the light in 1982-1984 and were reissued in a revised version in 1998-1999. Some of the contributors had died when the revised edition came, notably the chief editor of the work, C. Andresen, whose two introductory chapters needed an extensive revision, as did the fourth century section also, due to recent developments in the study of that key period. The degree of revision of the chapters of the work as a whole varies, but is indi­cated in the prefaces of the three volumes. In the preface to volume 1 we also fmd a his­tory of the editorial work on and a survey of the reviews of the first edition, as well as considerations concerning the disciplines of church history, the history of dogma and the history of theology, concerning dogma and the development of dogma. (Martin Parmentier)

Gordon, R.P.; Dirksen, P.B. (Eds.). The Old Testament in Syriac, According to the Peshitta Version, Part IV, fascicle 2, Chronicles, (Vetus Testamentum Syriace), Leiden/ Boston/Koln, Brill, ISBN 9004-10960-9, 1998, 19 x 27, xlviii+158 p., f 210,-/ $ 123,75.

Lavenant, Rene (Ed.), Symposium Syriacum VII, Uppsala University, Department of Asian and African Languages, 11-14 August 1996, (Orientalia Christiana Analecta, 256), Roma, Pontificio Istituto Orientale, ISBN 88-7210-319-3, 1998, 17 x 24, 748 p.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 111

Lattk:e, Michael. Die Oden Salomos in ihrer Bedeutung for Neues Testament and Gnosis, Band IV, (Orbis Biblicus et Orientalis, 25/4), Freiburg/Gottingen, UniversitatsverlagNan­denhoeck & Ruprecht, ISBN 3-7278-1164-1 (Universitatsverlag), ISBN 3-525-53796-4 (Vandenhoeck), 1998, 16 x 24, xii+272 p., Sfr. 83,-.

Hogan, Martin. The Sermon on the Mount in St. Ephrem's Commentary on the Diates­saron, Bern/Berlin/Frankfurt a.M./New York/Paris/Wien, Lang, ISBN 3-906761-62-2, 1999, 15 X 23, 299 p., Sfr. 64,-.

Reinink, G.J.; Klugkist, A.C. (Eds.). After Bardaisan, Studies on Continuity and Change in Syriac Christianity in Honour of Professor Han J.W. Drijvers, (Orientalia Lovaniensia Analecta, 89), Leuven, Peeters/Departement Oosterse Studies, ISBN 90-429-0735-5, 1999, 17 x 25, xxxii+366 p., Bfr. 3600,-.

* The Chronicles volume in the critical edition of the Peshitta is again based on ms. B.21 Inf. of the Ambrosian library in Milan, but altogether 29 manuscripts have been used for this edition. Although for some passages the number of pre-eleventh century witnesses is very low. Moreover, the Peshitta tradition sometimes substitutes passages from Kings for Chronicles. There are now not many volumes to go before this excellent edition of the Syriac Old Testament shall be complete! * The seventh Symposium Syriacum was held in Uppsala in August 1996. The report, published in 1998, is considerably fatter than any of the preceding ones, which reflects the increasing interest of scholars for this quadrennial meeting. The papers of 60 of the 140 participants are printed in this volume. They were read in sessions centred around Syriac authors, with Ephrem and Barhebraeus in sessions of their own; Syriac liturgy; Archaeol­ogy and Art History; History and Historiography; Linguistics; Philosophy and Rhetoric; Syriac Computing and Asceticism and Monasticism. * Michael Lattke has been publishing standard works on the Odes of Solomon since 1979. In four preceding volumes, he gave an edition of the Syriac text in Estrangela, with the Greek fragments (1980); a description of the manuscripts with an edition of the Syriac in transliteration and of the Coptic fragments, with a German translation (1979); a complete concordance to all versions of the Odes (1979); a complete and reasoned bibliography (1986) and now (1998), instead of a commentary that is yet to come, a collection of largely reprinted articles and reviews written by Lattke since 1982 that are connected with the Odes of Solomon in one way or another. * Ephrem's commentary on the Diatessaron remains one of the most important witnesses to the text of this influential and ancient Gospel harmony. It originated in an environment in which orthodoxy and heresy could not yet be very well distinguished, since there was no ecclesial authority that could impose its doctrinal views on all currents. To speak of Marcion, Bardaisan and Mani as "Edessa's most outstanding heretics" is therefore rather anachronistic, or at least backwards looking. Though closer to the emergent orthodox line than these three, Tatian's Diatessaron itself escapes any similar qualification and Ephrem, who is normally classified as orthodox, apparently had great admiration for this work which was condemned as heretical by bishop Rabbula soon after his death. The value of the pre­sent study lies in the comparison made between Ephrem's interpretation of the Sermon on the Mount and his portrayal of four gospel characters in the context of his polemics with other parties. The key themes that emerge are the perfection of justice and grace; human freedom as a fundamental value; faith and love as authentic expressions of freedom. It is understandable but regrettable that the author has not seen N.P.G. Joosse's 1997 dissertation (Free University, Amsterdam) The Sermon on the Mount in the Arabic Diatessaron.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

112 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

* On the occasion of the retirement of Professor Han Drijvers from the chair of Syriac studies at the university of Groningen, two volumes of studies were offered to him of which After Bardaisan is one. The title refers to a life long interest in this early theologian and others like him who in their own days were normative teachers for many, but were rejected later. Twenty five authors from all over the world contributed articles on matters Syriac, on such varying topics as the smell of Symeon the Sty lite, the circumcision of the heart and Syriac opinions on the soul. (Martin Parmentier)

Bernardus van Clairvaux. Hij kusse mij met de kus van zijn mond, Preken 1-9 over het Hooglied, (Mystieke teksen en thema's, 14), Kampen/Gent, Kok/Carmelitana, ISBN 90-435-0029-1, 1999, 13 X 21, 119 p., f 24,50.

In de reeks "Mystieke teksten en thema's" zijn de eerste 9 toespraken van Bernardus van Clairvaux over het Hooglied verschenen en het ligt in de bedoeling van de redactie ook de rest van deze prekenreeks te laten volgen. Dit is een lovenswaardig initiatief, want te mid­den van de vele preken, traktaten en brieven vormen de Hoogliedpreken het hoogtepunt van Bernardus' omvangrijke oeuvre. De eerste 9 toespraken vormen een eenheid, omdat ze tesamen een commentaar vormen op het openingsvers van het Hooglied (zie titel bun­del). De goed leesbare vertaling is van Nico Visser. De beknoptheid van voorwoord en het notenapparaat duiden erop, dat er op een breed publiek gemik:t wordt. Dat verklaart wellicht ook de afwezigheid van de oorspronkelijke latijnse tekst naast de nederlandse. Dat is jammer, zeker als men bedenkt dat de uitgave van De diligendo Deo (Een God om lief te hebben) in 1997 zowel de grondtekst als een vertaling bood. Het beeld dat in de inleiding van Bernardus geschetst wordt, is meer dat van een "ervaringsdeskundige" en een "zielenherder" met een grote literaire begaafdheid dan dat van een theoloog. Toch doet men hem tekort door hem enkel een plaats in de geschiedenis van de spiritualiteit cq. mystiek en niet in die van de theologie toe te kennen. Bernardus zelf zag zich op de eerste plaats als theoloog en wel als een monastiek theoloog die optrad als bemiddelaar tussen de Schrift en zijn communiteit. Het ging hem erom hoe de Schrift ervaring kon worden in het leven van mensen die op weg waren naar God. Oratio, meditatie en contemplatie vormden tesamen de methodische weg om de Schrift te verstaan en te ervaren in dit leven. Het zou een goede zaak zijn, als de redactie in het vervolg van de reeks zich ook van deze aspek­ten rekenschap zou geven. (Th. Bell)

Toit, DavidS. du. Theios Anthropos, Zur Verwendung von Theios Anthropos und sinn­verwandten Ausdriicken in der Literatur der Kaiserzeit, (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, 2. Reihe, Band 91), Tiibingen, Mohr (Paul Siebeck), ISBN 3-16-146631-4, 1997, 16 x 23, xviii+457 p., DM 128,-.

Ludwig, Claudia. Sonderformen byzantinischer Hagiographie und ihr literarisches Vor­bild, Untersuchungen zu den Viten des Asop, des Philaretos, des Symeon Salos und des Andreas Salos, (Berliner Byzantinische Studien, Band 3), Frankfurt a.M./Berlin/Bern/New York/Paris/ Wien, ISBN 3-631-48528-X, 1997, 15 x 21, xxxii+408 p., Sfr. 95,-.

* This is an iconoclastic book. It destroys images which it proves to be false. Point of departure is the common assumption that a "theios aner" is a miracle working or charis­matic, divine human being. But what was the exact meaning of this concept? The author studies a number of texts from the imperial age to fmd the answer. He observes, that

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 113

adjectives like "theios", "daimonios"and "thespesios" do not indicate the membership of a specific class of beings between God and humanity, but a quality, namely an intensifi­cation of such words like "hosios" and "theosebes". Only special people who had some important kind of knowledge were indicated by these adjectives: poets, artists, philoso­phers, orators etc. All this gets relevant for the christological discussion when texts are examined that have traditionally been used to connect the "theios aner" concept with Jesus Christ. They are Philostratus' Life of Apollonius of Tyana and hellenistic Jewish texts. Philostratus' picture of Apollonius however is largely a product of his own fantasy and both he and Philo and Josephus use the term "theios aner" in the manner that was usual in the imperial era. The conclusion is that the "divine man christology" as it was constructed by New Testament scholars is built on sand because "theios anthropos" never denotes a divine-human being. "Theioi anthropoi" are not miracle workers, but, usually pious, humans who guarantee a tradition of some specific knowledge. The term does not occur in the New Testament because it is irrelevant to it. Likewise it plays no role in patristic christology, but is sometimes used to denote the prophets and the apostles (Ori-gen) or indeed the saints. · * In her 1995 Berlin dissertation, the Byzantinist Claudia Ludwig gives a careful analysis of four late antique biographies, one pagan and three Byzantine. The first, the life of Aeso­pus, is presented as a predecessor of Christian saints' lives such as the ones discussed here: the lives of Philostratus, of Symeon the Fool and of Andrew the Fool. Most of the connection between the pagan and Christian texts is seen in the element of comedy or par­ody common to all these texts which portrays the title figure of the biography as a kind of actor ("mimos"). Why did God become a man and not a woman, when he became human? With this ques­tion begins a study of a bearded female personality on the cross, depicted in the figure of Saint Ontcommer or Wilgefortis. Her cult began in mystic circles (esp. Ruusbroec) in the Low Countries in the 14th and 15th century; a number of Latin and Middle Dutch texts witness to it. The oldest preserved Middle Dutch text, called the Oostbroek legend, is the original from which Latin translations were made. It tells how God allowed the saint to grow a beard in order to keep evil men at a distance and how she hears the prayers of those who come before her statue (at Steenbergen). "Ontcommer" ("Uncumber" in Eng­lish) means "Without Grief"; "Wilgefortis" possibly means "Strong Virgin". Her cult spread and flourished from the 14th till the 20th century in several European countries. The book has much attention for the iconographic material. In the second half the saint is interpreted in terms of Jungian psychology. (Martin Parmentier)

Magonet, Jonathan. Abraham- Jesus- Mohammed, Interreligitiser Dialog aus jiidischer Perspektive, (Giitersloher Taschenbiicher 735), Giitersloh, Giitersloher Verlagshaus, ISBN 3-579-00735-1, 2000, 12 x 19, 143 p., DM 19,80/Sfr. 19,80/0S 145,-.

Deze studie Ievert een eigen joodse bijdrage tot de hedendaagse, interreligieuze trialoog. Hoewel het hoek belooft zowel de theorie als de praxis van de interreligieuze trialoog te behandelen, ligt de nadruk toch hoofdzakelijk op de praktische kant van de trialoog. De studie richt zich in drie opeenvolgende hoofdstukken tot de christenen, de joden en de moslims en eindigt met een reflectie op de prediking binnen een interreligieuze context. Drie elementen maken het hoek uniek en aanbevelenswaardig. Vooreerst laat de lectuur van het boek (dankzij de vele narratieve inlassen) toe om in voeling te treden met heel wat concrete en praktische elementen van de interreligieuze trialoog. Hier is duidelijk een auteur aan het woord die de trialoog door en door en van binnenuit kent. Vervolgens is het

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

114 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

stuk over de joods-islamitische dialoog origineel en gedurfd. Tenslotte, en vooral, maakt het hoek het mogelijk de trialoog met joodse ogen te bekijken. In de joods-christelijke dialoog krijgt men soms de indruk dat vooral christenen in deze dialoog gemteresseerd zijn. Theologisch heeft het christendom immers het jodendom meer nodig dan omgekeerd. Bijzonder aan dit hoek is dat de auteur zich ook tot zijn joodse geloofsgenoten richt en als jood beargumenteert dat ook voor het jodendom de interreligieuze trialoog onvermoede perspectieven kan openen. Het kan de geslotenheid van het joodse denken doorbreken: 'Wir brechen aus den Ghettos aus, in die wir uns selbst gebracht haben', schrijft Magonet (130). De zwakke kant van het werk is dat het weinig systematisch en synthetiserend is. Het behandelt eerder een aantallosstaande thematieken na elkaar. Soms zijn de verwijzin­gen naar de uiteenlopende oorspronkelijke contexten waarin de verschillende stukken zijn tot stand gekomen nog duidelijk zichtbaar (bijv. p.137). (Didier Pollefeyt)

Post, Paul; Speelman, Willem Marie (red.). De Madonna van de Bijenkorf, Bewegingen op de rituele markt, (Liturgie in perspectief, 9), ISBN 90-304-0912-6, 1997, 14 x 21, 95 p., f 22,50.

Dat ik het hoek Madonna van de Bijenkorf ter recensie heb uitgekozen had zijn oorzaak in een leesfout aan mijn kant. De ondertitelluidt: 'bewegingen op de rituele markt', waar ik dacht dat 'religieuze markt' stond. Omdat ik mij bezig houdt met de ontwikkelingen op de religieuze markt, meende ik desondanks ook als Diet-liturgist genoeg aanknopingspun­ten te hebben om dit hoek te recenseren. De manier waarop de auteurs zijn omgegaan met het thema heeft mijn toegang tot het onderwerp echter niet gemakkelijker gemaakt. Want bij het thema 'bewegingen op de rituele markt' verwachtte ik antwoorden op vragen als: is er wei een rituele markt? Zijn rituelen een uiting van bewegingen op de religieuze markt? Wat zijn rituelen als ze op een markt terecht komen? En, aangenomen dater een markt voor rituelen is, wat zijn de veranderingen op die rituele markt? Waardoor komen die veranderingen tot stand? Hoe zit het met de vermenging van rituelen uit verschillende tradities? Ik vond dat de bijdragen een onbevredigend antwoord gaven op deze vragen. De bijdragen zijn uitgesproken tijdens een symposium in 1997 aan de Katholieke Univer­siteit Brabant, maar geven geen volledig overzicht: twee teksten zijn ergens anders gepu­bliceerd. In de inleiding geven de redacteuren aan dat ze met de verschillende bijdragen geprobeerd hebben aspecten van de dynamiek op de rituele markt op het spoor te komen, te beschrijven en waar mogelijk te analyseren. De verkenning van de markt komt toe aan Paul Post. In een rituelendagboek, dat hij eind 1996-begin 1997 heeft bijgehouden, onder­scheidt hij twaalf verschillende soorten rituelen. In zijn conclusies merkt hij op dat er bij riten crisis en bloei is, dat ze te vinden zijn op kerkelijk, buitenkerkelijk en algemeen­religieus vlak en dat rituelen vooral feestrituelen zijn. De bijdrage van Jan Koenot gaat in op de rol van rituelen in subculturen. In een samenleving die steeds uniformer wordt, geven rituelen een (groeps-)identiteit en een gevoel van originaliteit. Hij analyseert deze functies aan de hand van ritueel gedrag in de jongeren (sub)cultuur, vooral de muziek(sub)cultuur. In de afsluitende paragraaf gaat hij op zoek naar de mogelijkheden voor het christendom om in een geseculariseerde samenleving als subcultuur te kunnen overleven. In een aantal kleinere bijdragen wordt ingegaan op deelonderwerpen. Frans Teunissen houdt een pleidooi om jongeren te Iaten experirnenteren met rituelen zodat ze vorm kun­nen geven aan een eigentijdse en oecumenische spiritualiteit. Willem Marie Speelman gaat in op hedendaagse huwelijksrituelen. Hij laat zien dat huwelijksrituelen tegenwoordig gekenmerkt worden door uniciteit in plaats van een vaste vormgeving, de rol van vrienden

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 115

in plaats van vrienden en het gebruik: van rituelen uit verschillende tradities. Verder zijn er twee bijdragen over camaval. Peter Nissen gaat in op de functie van publieke rituelen in de moderniteit voor het uitdrukken, versterken en opbouwen van een identiteit. Carla Wijers laat zien dat het vieren van camaval meer is dan een ventielfunctie en een 'oceanisch gevoel' creeert, waarin mensen aan de ene kant van hun verantwoordelijkheid ontdaan worden en aan de andere kant als complete mens in een grotere werkelijkheid worden opgenomen. De afsluitende bijdrage van Rein Nauta gaat uitgebreid in op de rol die rituelen spelen bij het afschermen van een snel veranderende en moderniserende samenleving. Hij pleit voor een omgang met rituelen waarbij de zwakheid van de mens in een ritueel tot uiting kan komen. Hij denkt daarbij vooral aan het ritueel van de biecht. De zoektocht van de bundel naar het rituele veld in de modeme samenleving komt duidelijk daarin tot uiting, dat elke auteur een andere defmitie van het onderwerp geeft. Daarbij wordt de definitie van ritueel vaak tot ver buiten het religieuze veld opgerekt om de bewegingen op de veronderstelde markt te kunnen vatten. Zoals de opsomming van Post laat zien, kan dan op den duur alles tot ritueel, tot studie van liturgisten worden. De bijdragen overschrijden daardoor vaak de liturgiek en gaan over de veranderingen op het gebied van spiritualiteit, godsdienstsociologie en dogmatiek. Volgens mij hadden de bij­dragen meer de diepte in moeten gaan dan in de breedte. De liturgische veranderingen in kerkelijk en religieus Nederland zijn interessant en omvattend genoeg en schreeuwen om analyse. Ik denk dan aan de opkomst van altematieve liturgieen, de liturgie in de basisbe­wegingen, multiculturele liturgie, de rol van liturgie bij immigranten met een andere gods­dienst dan de christelijke, en dergelijke. Ook de metafoor van de markt, waarop vraag, aanbod en prijs een rol spelen, wordt in geen enkele bijdrage in zijn consequenties voor de liturgiek uitgewerkt. (Erik Sengers)

Berger, Herman. Tegen de negatieve filosofie, Dionysius - Kant - Derrida, Leende, Damon, ISBN 90-5573-079-3, 2000, 16 x 24, 336 p., f 44,90/Bfr. 898,-.

"Maar er is een woord van Thomas van Aquino dat ook het overwegen waard is: wie afbreuk doet aan de waardigheid van enig schepsel, doet afbreuk aan de waardigheid van God". (p.84) Het nieuwste boek van H. Berger kan beschouwd worden als een nieuwe poging om deze uitspraak op metafysische wijze te door-denken. De negatieve filosofie die de drie besproken auteurs verenigt omvat een radicale en absolute transcendentie­opvatting die als verborgen agenda een bepaald zuiverheidsideaal heeft dat elke vermen­ging of 'contaminatie' met zijnden (Dionysius), fenomenen (Kant) en uiteindelijk ook met antwoorden (Derrida) moet vermijden. Deze centrale stelling, die hier gebald wordt weergegeven, analyseert Berger door middel van drie 'monografieen' die telkens besloten worden met 'reflecties' vanuit de metafysica (volgens Berger). Het eerste deel (p.l3-84) betreft het "immens misverstand" (p.53) bij Dionysius tussen God en de zijnden. Deze kloof is enkel overbrugbaar d.m.v. een 'ver-ening' (henoosis) die een samensmelting van subject en object zou inhouden. Aan de hand van het model van de kunstbeschouwer vs. het kunstwerk (dat eerder ontwik:keld werd in lk noem het: God, Tilburg, 1998) argu­menteert Berger dat de kenhouding weliswaar om een "ego-verlies", d.w.z. de instelling waarin op beheersende en genietende wijze de werkelijkheid benaderd wordt, vraagt. Maar het appel van de werkelijkheid, i.e. het kunstwerk verhoudt zich als norm tot mijn noodzakelijke uitleg en installeert zo een "twee-eenheid". (p.54-57) Ben analyse van een tekst van Thomas van Aquino over de relatie tussen zelfliefde en Godsliefde illustreert hoe de tweeheid van subject en object door een participerende eenheid "onderspannen" is. (p.81) In een tweede deel (p.85-198) staat de opponerende structuur (apriori vs. aposteriori,

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

116 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

natuur vs. vrijheid, plicht vs. neiging, enz.) van Kants theoretisch en practisch denken centraal. In zijn reflecties betoogt Berger dat deze opposities maar ten dele in Kants derde Kritik met elkaar worden verbonden doordat Kant elke niet-zintuiglijke intui:tie afwijst. Via de verhouding van passie en deugd pleit Berger voor een filosofie van de onzuivere rede, d.i. "een filosofie die de zintuiglijkheid waardeert als redelijk-door-participatie". (p.l92) Het derde deel (p.l99-3ll) is het meest fundamentele. Zij dwingt immers tot een beslissende keuze. Doordat het denken van Derrida "een hoge mate van auto-immuniteit" bezit (p.262), kan het enkel op zijn vooronderstellingen bevraagd worden. De belangrijk­ste vooronderstelling, aldus Berger, bestaat in het feit dat Derrida de verhouding tussen het kennen en de gekende werkelijkheid als een correlatie ziet. "Niets is tenzij voorzover het opgenomen wordt in de veralgemeende verwijzing". (p.283) Tegelijkertijd moet waarheid, maar enkel als dat wat ons binnen een eindeloos uitstel toegeroepen wordt. Hier uit zich volgens Berger niet zozeer een double bind maar een hang naar zuiverheid. Met de notie 'impliciete intui:tie' (De Petter) en een analyse van de oordeelsact volgens Thomas bear­gumenteert Berger echter de "motivering" (p.292) van de metafysica, nl. dat dat veelheid door 'zijnde' als het signifie transcendental onderspannen wordt. Deze gemotiveerde argumentatie vormt m.i. een cruciaal moment in zowel Bergers als elk ander metafysisch ontwerp. Dit erkent Berger duidelijk wanneer hij stelt dat elke stellingname in een debat, i.e. zijn eigen stellingname ten aanzien van de negatieve filosofie, binnen "in mijn eigen levens- en wereldontwerp" komt te staan. (p.298) Het feit dat een welbepaalde filosofie al dan niet modieus is, doet zich voor wanneer de argumentatie en de innerlijke instemming ermee zich niet in evenwicht houden. Of, om het met Berger te zeggen: "Geen gemak­kelijker uitweg uit een probleem dan het door te strepen, d.i. zeggen dat de waarheid wel moet maar dat ze ons helaas ontbreekt". (p.298) Het valt te hopen dat Berger deze spanning tussen argumentatie en instemming in een volgend werk nader onderzoekt. Zijn doortastend interpretatievermogen verleent dit boek kwaliteiten die in het huidig wijsgerig klimaat zeldzaam zijn. (Jorgen Vijgen)

Thrower, James, Religion, The Classical Theories, Edinburgh, Edinburgh University Press, ISBN 0-7486-1010-3, 1999, 16 x 24, viii+209 p., £ 14,95 (Pbk.).

Thrower (University of Aberdeen) presents a fme overview of the main theories of the ori­gin and nature of religion. Mter a short introduction (ch. 1) he outlines seven of these the­ories. The book is divided in two parts: religious theories of religion (I) and naturalistic theories of religion (II). The so-called religious theories of religion are: religion as revela­tion (ch. 2), as experience (ch. 3) and as philosophy (ch. 4). Chapter 2 informs the reader about the major world religions and their views of the nature of religion itself. Chapter 3 has paragraphs on Schleiermacher, Otto, James and the mystical tradition. This, however, is an awkward series. Does the mystical tradition present a theory of religion in the same sense in which Otto and James do? There are even mystics who don't count 'religious experiences' as essential! In my opinion we find here a first crack in the wall between Part I and II. A second crack is to be found in the next chapter. Plato, Kant and Hegel, the thinkers treated in chapter 4, see religion as an inadequate expression of something which philosophy offers in a more accurate form. I do not see how this view can be a 'religious theory of religion'. It is as reductive and distortive as the views presented in part II. The theories believers have concerning religion are not, so it seems, eo ipso non-reductive or religious. Under the heading 'religion as a human construct' chapter 5 reviews some Greek and Roman theories of religion. It is the shortest chapter of the book. Chapter 6 describes the

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. I 117

efforts of Tylor, Frazer, Levy-Bruhl, Malinowski and Robin Horton in understanding reli­gion as a way of explaining, predicting and controling the world. Chapter 7 goes on about the psychological reductivism exemplified in the views of Feuerbach, Nietzsche, Freud and Jung. A sociological form of reductivism is the subject of chapter 8. Here the focus is directed on Marx, Engels, Durkheim, Weber and Peter Berger. Chapter 9 offers a conclu­sion entitled 'What is Religion?', which centers almost completely on the question what the effects are on religion of this world becoming a global village. Thrower's presentations of the different thinkers (and schools of thought) are well-written, thorough and accurate. The structure (Part I and II) in which he presents them however is a bit simple and in need of qualification, revision or more ample justification. But that is the only real remark here to be made. This is a fine textbook, 'ideal' as the publisher's leaflet says - 'for the undergraduate student'. (Walter Van Herck)

Phillips, D.Z. (Ed.), Can Religion be Explained Away?, (Claremont Studies in the Philos­ophy of Religion), Houndmills, Basingstoke/New York, Macmillan/St. Martin's Press, ISBN 0-333-62065-8 (Macmillan), ISBN 0-312-15966-8 (St. Martin's Press), 1996, 14 x 22, xvii+290p., £ 47,50.

Phillips, qui est connu pour son travail d'inspiration neo-wittgensteinienne en philosophie de la religion, organise des conferences annuelles au Claremont Graduate University (Calif.). Dans ce livre-cion trouve les actes du colloque de l'annee 1995 dedie aux expli­cations naturalistes de la religion. Les six premieres parties presentent des perspectives naturalistes, discutees chaque fois par deux auteurs. Ces perspectives naturalistes sont: animisme et religion (Eldridge et von der Ruhr), la religion comme projection (Hertzberg et Harvey), psychanalyse (Deigh et Dilman), construction sociale (Mulhall et Winch), opium pour le peuple (Nielsen et McLellan) et, finalement, l'illusion de l'immortalite (Phillips et Hyman). La derniere (septieme) partie du livre, intitulee 'Voices in discussion', est une tentative a laisser resonner dans un dialogue semi-fictif les diverses voix et contre-voix des sessions plenaires. On est aisement incline a reagir (a priori) au naturalisme d'une des fa~on qui suivent. Ou bien il est mis a cote avec dedain, ou bien il est embrasse de tout coeur. Neanmoins ce recueil de grande qualite peut nous apprendre que la premiere reaction ne se rend pas compte que les explications naturalistes de la religion sont des vrais coups d'eperon pour la pensee (religieuse). D'autre part la reaction opposee ne semble pas comprendre que chaque reflection profonde sur la question naturaliste offre peu d' occasions aux chants triomphals. (Walter Van Herck)

Bailey, Edward I. Implicit Religion in Contemporary Society, (Theologie & Empirie, 28), Kampen/Weinheim, Kok Pharos/Deutscher Studien Verlag, ISBN 90-390-0581-8 (Kok Pharos), ISBN 3-89271-694-3 (DSV), 1997, 16 x 24, vii+302 p., f 69,-/£ 23,-.

Bailey, Edward. Implicit Religion, An Introduction, London, Middlesex University Press, ISBN 1-898253-24-2, 1998, 13 x 20, v+113 p., £ 9,50.

Sinds de massale terugval van de grote kerken in Europa in de jaren '60 is de oude iden­tificatie van religie en kerk (cfr. het adagium "nihil salus extra ecclesiam") opgeheven en wordt er door velen uitgekeken naar manifestaties van religie buiten de grote kerken.

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

118 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) m. 1

Gei:nspireerd door Barth en Bonhoeffer droomden sommige Duitse theologen een tijdlang van een "christendom buiten de kerk" (zo Trutz Rendtorff in een hoek uit 1969). Rond dezelfde tijd observeerde men in sociologische kringen de groter wordende dissociatie van institutionele en individuele religievormen en ging men op zoek naar deze niet-institu­tionele vormen. Het bekendste voorbeeld is "The Invisible Religion" uit 1967 van Thomas Luckmann. In Nederland verscheen in 1991 in dezelfde zin een hoek van Meerten ter Borg "Een uitgewaaierde eeuwigheid. Het menselijk tekort in de modeme cultuur". De voorliggende boeken van de Engelse, Anglicaanse priester en godsdienstsocioloog Edward Bailey zijn een laat resultaat van dezelfde poging de niet meer kerkelijk gebon­den, ietwat nomadiserende religiositeit van onze tijd empirisch en conceptueel te vatten. Bailey omschrijft zijn object, de niet-kerkelijk gebonden religiositeit van de hedendaagse mens, als "implicit religion". Hij documenteert in zijn hoek uit 1997 (p.l0-44) de grote waaier aan begrippen die, vooral de laatste tijd, zijn gecreeerd om deze nieuwe realiteit te beschrijven. Echt overtuigen waarom "zijn" concept de voorkeur verdient - en niet bijvoorbeeld het Luckmanniaanse, allang door anderen overgenomen concept "onzicht­bare religie" -, doet hij niet. Maar hij is wel een van de eersten die de niet-kerkelijke reli­giositeit in onze tijd tot hoofdobject van onderzoek maakten. Zijn eerste studie gaat terug tot 1967, toen hij nog- gei:nspireerd door het hoek "The Secular City" van Harvey Cox uit 1965?- van "secular religion" sprak. Sinds 1969 schrijft hij met grote regelmaat over "implicit religion". Tegelijk streefde hij ook onverdroten naar een meer institutionele inbedding van zijn onderzoeksveld. Sinds 1978 organiseert hij jaarlijkse conferenties over het thema. In 1997 kon hi j een eigen "Centre for the Study of Implicit Religion and Con­temporary Spirituality" hoven de doopvont houden. En, "top of the bill", in 1998 begon hij met de publikatie van een heus "Journal for the Study of Implicit Religion". Enig doorzettingsvermogen is hem dus niet vreemd. Dit alles maar om te zeggen dat de naam Edward Bailey sinds decennia al verbonden is met het begrip "impliciete religie". De twee zo pas gepubiceerde boeken zijn te beschouwen als het voorlopige eindpunt van een hele reeks studies van zijn hand. Het hoek uit 1997, "Implicit Religion in Contempo­rary Society", vormt zowat de synthese van al zijn werk. Het kleinere werkje uit 1998, "Implicit Religion: an introduction" is er de sarnenvatting van. Beide boeken bevatten drie delen. In het eerste deel tracht hij het begrip "implicit religion" te omschrijven en vergelijkt hij het met een hele reeks verwante conceptualiseringen. In het tweede deel, dat in het hoek uit 1997 drievierden van het hoek beslaat, doet hij verslag van drie empirische onderzoeken die hij sinds 1967 geentarneerd heeft: een serie uitvoerige, niet-gestan­daardiseerde interviews met personen, een onderzoek naarde handel en wandel van mensen in een pub en een studie naar de "integrerende foci" van een parochie in een wijk van Bristol. Het afsluitend derde deel is dan opnieuw meer theoretisch en wil de betekenis en relevantie van "impliciete religie" in onze "postmodeme" maatschappij verhelderen. Ik moet zeggen dat ik de kwaliteit van beide boeken maar matig vind. Bailey heeft een vage en associerende denktrant, waardoor het vaak onduidelijk is welke nu juist zijn argu­menten zijn. De methodologie van zijn "empirische" onderzoeken is kreupel en de empirische informatie die het oplevert, is beperkt. Zijn oorspronkelijke intui:tie of idee -laten we op zoek gaan naar "impliciete religie" -is goed, maar hij slaagt er niet echt in de idee goed uit te werken. Zijn verdienste is dat hij, met Luckmann, een van de eersten is geweest die in de jaren '60 het onderzoek naar het thema niet-kerkelijke religie gelanceerd hebben en, bovenal, dat hij met monomane bezieling dertig jaar lang steeds opnieuw op dezelfde idee is blijven harneren. Daarom zullen, ook al zullen de geschriften van Bailey snel vergeten zijn, zijn naarn en zijn concept "impliciete religie" nog wel een tijdje weerklank blijven vinden. (Staf Hellemans)

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. I 119

Stark, Rodney. The Rise of Christianity, A sociologist reconsiders history, Princeton, Princeton University Press, ISBN 0-691-02749-8, 1996, 16 x 25, xiv+246 p., $ 24,95.

Met The rise of Christianity waagt de socioloog Stark zich voor het eerst buiten zijn eigen vakgebied. Met dit boek wil hij ten eerste de opkomst van het christendom tot 350 ver­klaren en ten tweede aan de studie van de vroege kerk met sociaal-wetenschappelijke theorie en onderzoek bijdragen. Zijn simpele onderzoeksvraag luidt: How was it done? Voor de beantwoording behandelt hij verschillende aspecten van de vroege kerk. Zo stelt hij vast wat een aannemelijke groei van het ledental zou kunnen zijn en wat voor een soort beweging de kerk in het Romeinse Rijk was. Vervolgens gebruikt hij sociaal-wetenschap­pelijke theorie en onderzoek over de ontwikkeling van cultbewegingen om de groei van de vroege kerk te verklaren. Hij beschrijft hoe het proces van bekering in de vroege kerk plaats vond, wat de impact van de christelijke boodschap in het Romeinse Rijk was, en waarom het lidmaatschap van zo'n cultbeweging een rationele keuze was. Maar hij blijft m.i. te sterk verbonden met de sociologie om daadwerkelijk een doorbraak te forceren. Zijn bewijsvoering is soms flinterdun en steunt willekeurig op bronnen uit de Bijbel, de oudheid, de vroegmodeme geschiedwetenschap en op modeme bronnen (die te weinig gebruikt zijn). Ook maakt hij teveel gebruik. van assumpties op basis van zijn theorie om over ontbrekende bewijzen heen te kunnen stappen. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat dit boek in grate haast geschreven is. Theorie en empirie staan door elkaar heen en sluiten soms niet goed op elkaar aan. Daardoor is het moeilijk zijn onderzoek te controleren. Als voorbeeld kan zijn hoofdstuk over de rol en functie van de martelaren dienen. Aan het begin van het hoofdstuk zet hij uiteen dat hij wil verklaren waarom het gedrag van de martelaren, die soms vrijwillig de dood in gingen, toch rationeel genoemd kan worden. Vervolgens beschrijft hij theoretisch waarom het rationeel is om van een religieuze gemeenschap lid te zijn die hoge eisen aan het lid­maatschap stelt. Hoewel dit de kern is van de rational choice theorie, komt dit pas in een van de laatste hoofdstukken naar voren. Het gaat erom dat religie een onzeker goed is dat in collectieve actie wordt geproduceerd en geconsumeerd. Gemeenschappen die in bepaalde mate eisen stellen aan het lidmaatschap kunnen dus een kwalitatief en kwanti­tatief beter religieus product op de markt zetten. In de concluderende paragrafen gaat Stark echter noch in op de rationele keuze van de martelaren, noch op de bijzondere eisen van de vroege christelijke gemeenschap. Hij laat zien dat de martelaren van de vroege kerk op een kritiek moment in haar geschiedenis door hun keuze zorgden voor een religieuze opleving in de kerk die geplaagd werd door onzekerheid over de wederkomst en haar verhouding tot de wereldlijke overheden. Ter verdediging is het misschien goed om dit boek in het bredere kader van Stark's werk te zetten. Ontevreden met de bestaande godsdienstsociologie, began hij begin jaren '80 aan het ontwikkelen van een nieuwe theorie op basis van de rational choice theorie. De eerste empirische studies met deze theorie, die ook historisch en vergelijkend van aard waren, verschenen in 1985 in het volumineuze The future of religion. In 1987 verscheen vervolgens het uitsluitend theoretische A theory of religion, waarmee het gehele fenomeen godsdienst wordt geacht verklaard te zijn. Vervolgens wendde hij zich de historische stu­dies toe met het in 1992 verschenen The churching of America, waarin de bewegingen op de Amerikaanse religieuze markt, de opkomst van sekten en de hoge kerkbetrokkenheid in Amerika verklaard worden. We hebben dus te maken met een uitgesproken ambitieus auteur, maar niet een die onbeslagen ten ijs komt. Rodney Stark is in staat om, gezien zijn oeuvre, een beter boek te schrijven. Als hij theo­rie en empirie beter had gescheiden en niet, zoals nu, door elkaar had geschreven, had hij zijn theorie duidelijker kunnen voorstellen en had hij vervolgens alle aandacht kunnen

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

120 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

geven aan het verzamelen van historische gegevens. Het doel om verschillende weten­schapsgebieden met elkaar te verbinden had dan een overtuigender resultaat gegeven. Maar omdat dit boek uniek in zijn soort is, is het zeker een aanrader voor theologen, kerkhistorici en godsdienstsociologen. Het is een goed begin om het onderlinge weten­schappelijk debat aan te gaan. (Erik Sengers)

Zanten-van Hattum, Mariet van. Uittocht, Verhalen uit de praktijk van een psycholoog, Nijmegen, KSGV, ISBN 90-75886-12-8, 1999, 12 x 21, 170 p., f32,50.

De meest werkzame factor in alle therapieen is de kwaliteit van de relatie tussen therapeut en client. Niet de gebruikte techniek bepaalt of er succes geboekt wordt, maar of het klikt tussen therapeut en client. Mariet van Zanten-van Hattum is daar een goed voorbeeld van. In dit boek treedt zij naar voren als een bekwaam psycholoog die zich weet te verplaatsen in de situatie en het verhaal van de ander. Zij luistert creatief naar die verhalen en weet waar nodig en in het belang van de client verbinding te leggen met het Verhaal uit de christelijke godsdienst. Zij gaat daarbij haar eigen verhaal niet uit de weg. En zo ontstaat een boeiende tussen-menselijke relatie als het hart van een zinnige therapie. Ben therapie die in dit boek in het teken staat van de Uittocht, waarbij de soms barre tocht door de woestijn niet wordt vergeten. De verhalen zijn een selectie uit haar praktijk als vrijgevestigd psycholoog. In dat verband is zij ook uitstekend in staat om therapie te doen zonder verwijzing naar de godsdienst. Waar hij echt~;:r als vanzelf uit de therapeutische relatie wordt geboren gaat zij deze manier om tot meer zelfkennis te komen niet uit de weg. Enkele van die verhalen zijn in dit boek terecht gekomen. Op de voorkant van dit boek staat een opklimmende of afdalende trap afgebeeld. De bovenkant van de trap vervaagt in het oneindige. Het is de trap naar haar werkkamer, de plek waar therapie iets moet uitmaken. Het is ook de trap naar de derde in het gezelschap als het gaat om een therapie waarin op creatieve wijze beroep wordt gedaan op geloven. Het lijkt mij flauw om hier op die verhalen in te gaan. Mariet van Zanten-van Hattum is een geboren en betrokken vertelster en dat plezier wil ik hier niet bederven. Leuk en verhelderend dat zij in dit boek ook iets van zichzelf en haar komaf vertelt. Aardig dat zij dit zonder rancune doet. Zij lijkt van binnenuit te weten waarover zij spreekt als zij verwijst naar de betekenis van geloven en van de Uittocht. In alle opzichten van harte aanbevolen! (Henk Burggraaff)

Uleyn, Arnold. Ego's en Echo's, Opstellen over psychotherapie en religie, Nijmegen, KSGV, ISBN 90-75886-11-X, 1999, 12 x 21, 125 p., f24,50.

Ben boekje om in de trein te lezen of anders in enkele 'verloren' uren. Die uren blijken echter geenzins teloor te gaan. Al bij voorbaat is de ontrnoeting spannend: psychotherapie als een geloof zonder God en religie als een geloof in God. Psychotherapie is in dit geval de hedendaagse psychoanalyse en religie slaat op de christelijke traditie. Vanuit de psy­chotherapie een kritische beschouwing ten aanzien van deze religie. Het omgekeerde doet zich minder voor, hoewel vanuit religie ook wel enkele kritische opmerkingen zijn te maken ten aanzien van psychotherapie. Misschien een volgende keer? Uleyn is er creatief genoeg voor. Die creativiteit blijkt uit geheel het boekje. Het begint met 'ego's en echo's'. Wiens ego en wiens echo? Zowel hulpverlener als klant kunnen hieronder gebukt gaan. Wordt er nog wel contact gelegd tussen deze buitenkanten zonder binnenkant? Dit hoofdstuk sluit

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1 121

veelzeggend af met 'de crisis'. In het boekje verder hoofdstukken over 'integratie van levensbeschouwelijke aspecten', 'over de moeilijke relatie van psychoanalytici met reli­gieuze zingeving en geloof'- Uleyn blijkt zeer goed op de hoogte met hedendaagse stro­mingen binnen de psychoanalyse- en 'levensverhalen en scenario's voor zingeving', een boeiend hoofdstuk over 'kloppende' verhalen. Over het algemeen zijn de hoofdstukken op een relativerende toon geschreven. Met ken­nis van zaken en zo nu en dan met enige humor. De helft van de hoofdstukken is nooit eerder gepubliceerd en de andere hoofdstukken lopen vanaf 1994. Geheel nieuw is ook het laatste hoofdstuk over 'mensen met een God die om ze geeft'. Uleyn op z'n best: speels, diepzinnig en gebruik makend van enkele mooie gedichten. Het probleem wordt duidelijk uiteen gelegd: is het geloof in een God van troost en toevlucht het koesteren van een infantiele illusie of biedt het vertrouwen op die God een hechte, groeibevorderende basis van veiligheid en zelfzekerheid? Dit hoofdstuk sluit af met een gedicht van gerrit Achter­berg: Reflectie. Dat gedicht eindigt met: 'God heeft een buiten- en een binnenkant.' Ego en echo? Of juist niet? (Henk Burggraaff)

Derkse, W.F.C.M. (red.). Een zwijgen dat kan worden verbeterd, Katholieke intellectuelen in het publieke debat, Vught, Radboudstichting Wetenschappelijk Onderwijsfonds, ISBN 90-70515-369, 2000, 64 p.

Nadat zij eerder in Frankrijk en Belgie klonk is enkele jaren geleden ook in Nederland de vraag gesteld: Waar zijn de katholieke intellectuelen in het publieke debat? Ze zijn op de opiniepagina's van De Volkskrant, NRC Handelsblad en Trouw opvallend afwezig. Katholieke intellectuelen onderscheiden zich hierdoor dat zij zich vanuit hun geloofsover­tuiging buiten de eigen kring uiten over zaken die er in de samenleving toe doen, en dat zonder aan de leiband van de hierarchie te lopen. In deze bundel betogen verschillende auteurs dat dit heersende zwijgen kan worden verbeterd. De overleden nieuwtestamenticus B. van Iersel probeert te beschrijven waarin het katholieke levensgevoel bestaat (sterke gerichtheid op de incamatie). De historicus Weiler onderzoekt waarin de katholieke bij­drage aan de huidige cultuur van autonome subjectiviteit en individualisme zou kunnen bestaan en legt daarbij veel nadruk op de heilige Geest en het innerlijk karakter van het Rijk Gods. Scheikundige en filosoof W. Derkse schetst een beeld van wat het afgelopen decennium al aan initiatieven is ontplooid, o.a. in het kader van de Radboud Stichting. Ben andere historicus tenslotte, A. van Schaik, geeft een impressie van de stand van (katholieke) zaken bij de vorige eeuwwisseling (onder Leo XIII) en de laatste (onder Johannes Paulus II), en situeert het begin van het grote zwijgen bij de Bijzondere Synode van de Nederlandse bisschoppen van 1980 in Rome (55; Derkse suggereert de afloop van het Pastoraal Concilie, begin jaren 70, 44). -Ben behartigenswaardige bundel waarvan men slechts hopen kan dat 'het helpt'. De spelling van de naam van Margaret Hebbleth­waite (42, 43) had overigens wei even gecheckt mogen worden. (A.H.C. van Eijk)

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014

122 Bijdragen, International Journal in Philosophy and Theology 62 (2001) nr. 1

BESPROKEN BOEKEN

Andresen, Handbuch der Dogmen- und Theologiegeschichte, Band I - Andresen, Hand­buch der Dogmen- und Theologiegeschichte, Band 2 - Andresen, Handbuch der Dogmen­und Theologiegeschichte, Band 3 - Bailey, Implicit Religion - Bailey, Implicit Religion in Contemporary Society - Berardino, History of Theology - Berger, Tegen de negatieve filosofie - Bemardus van Clairvaux, Hij kusse mij met de kus van zijn mond - Bienert, Dogmengeschichte - Bohm, Samarien und die Samaritai bei Lukas - Dassmann, Kirchengeschichte 1112 - Derkse, Een zwijgen dat kan worden verbeterd- Dunn, Paul and the Mosaic Law - Gordon, The Old Testament in Syriac - Hauschild, Lehrbuch der Kirchen- und Dogmengeschichte, Band 2 - Hogan, The Sermon on the Mount in St. Ephrem 's Commentary on the Diatessaron - Kollmamn, Antikes Judentum und friihes Christentum - Lattk:e, Die Oden Salomos in ihrer Bedeutung fiir Neues Testament und Gnosis- Lavenant, Symposium Syriacum Vll- Linden, De heiligen- Ludwig, Sonderfor­men byzantinischer Hagiographie und ihr literarisches Vorbild - Magonet, Abraham -Jesus - Mohammed - Mell, Das Urchristentum in seiner literarischen Geschichte - Merk, Wissenschaftsgeschichte und Exegese - Mosterd, 754: Bonifatius bij Dokkum vermoord -Niederwimmer, Quaestiones theologicae - Phillips, Can Religion be Explained Away? -Post, De Madonna van de Bijenkorf- Reinink, After Bardaisan - Schnabel, Grundwissen zur Theologie- und Kirchengeschichte - Spiertz, Van Aartsbisschop tot Zonnelied - Stark, The Rise of Christianity- Thrower, Religion- Toit, Theios Anthropos- Uleyn, Ego's en Echo's- Zanten, Uittocht

Dow

nloa

ded

by [

The

Aga

Kha

n U

nive

rsity

] at

05:

09 1

1 O

ctob

er 2

014