Blootstellingslimieten: Blootstellingslimieten: wetenschap of gevoel?wetenschap of gevoel?

Eric van RongenEric van Rongen

Gezondheidsraad, Den HaagGezondheidsraad, Den Haag

Elektromagnetisch Elektromagnetisch spectrumspectrum

0 Hz0 Hz

100 nm100 nm 1 mm1 mm 1 m1 m

300 GHz300 GHz 300 MHz300 MHz 300 Hz300 Hz

1000 km1000 km

3 PHz3 PHz

radiofrequentiesradiofrequentiesoptische stralingoptische stralingioniserende stralingioniserende straling

frequentiefrequentie

golflengtegolflengte

extreem lage extreem lage frequentiesfrequenties

energieenergie inhoudinhoud

300 kHz300 kHz

Betekenis effectenBetekenis effecten

• niet elk biologisch effect is schadelijk niet elk biologisch effect is schadelijk voor de gezondheid !voor de gezondheid !– voorbeeld: lichtstraling op netvlies leidt via voorbeeld: lichtstraling op netvlies leidt via

biologische effecten tot zienbiologische effecten tot zien

BlootstellingslimietenBlootstellingslimieten

• Gezondheidsraad 1997, 2000Gezondheidsraad 1997, 2000• International Commission of Nonionizing International Commission of Nonionizing

Radiation Protection (ICNIRP) 1998Radiation Protection (ICNIRP) 1998• overgenomen door Europese overgenomen door Europese

Commissie en door NederlandCommissie en door Nederland

• gebaseerd op alle beschikbare gebaseerd op alle beschikbare wetenschappelijk informatiewetenschappelijk informatie

Wetenschap als basisWetenschap als basis

• vaststellen gezondheidseffecten niet op vaststellen gezondheidseffecten niet op grond van case reports, maar aan de grond van case reports, maar aan de hand van gedegen wetenschappelijk hand van gedegen wetenschappelijk onderzoekonderzoek

• geen vermoedens, maar feitengeen vermoedens, maar feiten

Oorzaak en gevolgOorzaak en gevolg

• onderzoek van goede kwaliteit:onderzoek van goede kwaliteit:– gepubliceerd in peer-reviewed tijdschriftgepubliceerd in peer-reviewed tijdschrift– reproduceerbaarreproduceerbaar

• significantiesignificantie (statistische zekerheid) (statistische zekerheid)• dosis-effect relatiedosis-effect relatie• biologisch mechanismebiologisch mechanisme

OnderzoekOnderzoek

• al langer dan een halve eeuw onderzoekal langer dan een halve eeuw onderzoek– WO II: thermische effectenWO II: thermische effecten– begin jaren tachtig: elektriciteitslijnen en begin jaren tachtig: elektriciteitslijnen en

leukemieleukemie

• in jaren negentig diverse nationale en in jaren negentig diverse nationale en internationale onderzoeksprogramma’sinternationale onderzoeksprogramma’s

ExtrapolatieExtrapolatie

• veel gegevens uit proefdieronderzoekveel gegevens uit proefdieronderzoek• bij extrapolatie van experimentele bij extrapolatie van experimentele

gegevens naar de mens onzekerhedengegevens naar de mens onzekerheden::– inconsistentieinconsistentie– omstandighedenomstandigheden– verschillen dier/mens verschillen dier/mens – kortdurend vs langdurigkortdurend vs langdurig– geen dosis-effect relatiesgeen dosis-effect relaties

• daarom:daarom: totoepassing veiligheidsfactorenepassing veiligheidsfactoren

VeiligheidsfactorenVeiligheidsfactoren

• beroepsbevolking: beroepsbevolking: factor factor

• algemene bevolking: algemene bevolking: factor 50factor 50

Statische veldenStatische velden

• Statische elektrische veldenStatische elektrische velden– geen gezondheidseffecten, alleen hinder door geen gezondheidseffecten, alleen hinder door

ontladingenontladingen

• Statische magnetische veldenStatische magnetische velden– beweging door veld veroorzaakt elektrische beweging door veld veroorzaakt elektrische

stroompjesstroompjes– biologische en gezondheidseffecten mogelijkbiologische en gezondheidseffecten mogelijk– geen biologische effecten < 2 Tgeen biologische effecten < 2 T

Laagfrequente Laagfrequente veldenvelden

• opwekking elektrische stroompjesopwekking elektrische stroompjes– beïnvloeding zenuwen en spierenbeïnvloeding zenuwen en spieren– ongecontroleerde bewegingenongecontroleerde bewegingen

• opwekken fosfenenopwekken fosfenen– lichtflitsenlichtflitsen

Laagfrequente velden: Laagfrequente velden: limietenlimieten

• ICNIRP: stimulering zenuwen bij ICNIRP: stimulering zenuwen bij stroomdichtheid > 100 mA/mstroomdichtheid > 100 mA/m22

• limietlimiet– beroepsbevolking: beroepsbevolking: 10 mA/m10 mA/m22

– algemene bevolking: algemene bevolking: 2 mA/m 2 mA/m22

Hoogfrequente veldenHoogfrequente velden

• alleen opwekking warmte aangetoondalleen opwekking warmte aangetoond

• experimenteel: wel biologische effecten, geen experimenteel: wel biologische effecten, geen gevolgen voor gezondheid gevolgen voor gezondheid

• geen relatie met aspecifieke klachtengeen relatie met aspecifieke klachten

Hoogfrequente velden: Hoogfrequente velden: limietenlimieten

• uitgangspunt: opwarming lichaam < 1 °C, daarvoor:uitgangspunt: opwarming lichaam < 1 °C, daarvoor:energie-opname < 4 W/kgenergie-opname < 4 W/kg

• limietlimiet

– beroepsbevolking:beroepsbevolking: 0,4 W/kg0,4 W/kg

– algemene bevolking:algemene bevolking: 0,08 W/kg0,08 W/kg

Andere effecten?Andere effecten?

• limieten gebaseerd op wetenschappelijk limieten gebaseerd op wetenschappelijk vastgestelde effectenvastgestelde effecten

• dit zijn korte-termijneffectendit zijn korte-termijneffecten• vraag: zijn lange-termijneffecten vraag: zijn lange-termijneffecten

mogelijk?mogelijk?– bijvoorbeeld effecten op kankerbijvoorbeeld effecten op kanker– hersenfunctieshersenfuncties

Veel onderzoekVeel onderzoek

• lage frequenties: vooral naar kanker lage frequenties: vooral naar kanker (leukemie bij kinderen) – Pruppers(leukemie bij kinderen) – Pruppers

• hoge frequenties: kanker en effecten op hoge frequenties: kanker en effecten op hersenen - Zwambornhersenen - Zwamborn

Effecten op hersenfunctiesEffecten op hersenfuncties

• waarnemen elektromagnetisch veldwaarnemen elektromagnetisch veld– onder gecontroleerde omstandigheden niet onder gecontroleerde omstandigheden niet

aangetoondaangetoond

• invloed op hersengolven tijdens slaapinvloed op hersengolven tijdens slaap– veldsterkte > 100 x hoger dan onder GSM-antennesveldsterkte > 100 x hoger dan onder GSM-antennes

– niet reproduceerbaarniet reproduceerbaar

– geen invloed op uitgerust zijn en gezondheidgeen invloed op uitgerust zijn en gezondheid

Zaktelefoons en Zaktelefoons en hersentumorenhersentumoren

• proefdier onderzoek:proefdier onderzoek:– geen invloed GSM-velden op groei of geen invloed GSM-velden op groei of

ontwikkeling hersentumorenontwikkeling hersentumoren

• bevolkingsonderzoekbevolkingsonderzoek– recente onderzoeken recente onderzoeken in in ZweZweden,den, VS en VS en

Denemarken: Denemarken: geen relatie tussen gebruik geen relatie tussen gebruik mobiele telefoon en voorkomen hersentumorenmobiele telefoon en voorkomen hersentumoren

RTV zenders en kankerRTV zenders en kanker

• onderzoeken Australië, Engeland: meer onderzoeken Australië, Engeland: meer leukemie rond radio/tv zenders ?leukemie rond radio/tv zenders ?– aanvankelijk lijkt positief verband aanwezigaanvankelijk lijkt positief verband aanwezig– nader onderzoek: geen verbandnader onderzoek: geen verband

RF velden: lange termijnRF velden: lange termijn

• langdurige langdurige blootstelling blootstelling aan aan lage lage veldsterktes:veldsterktes:– geen relatie met kanker aangetoondgeen relatie met kanker aangetoond– geen relatie met andere geen relatie met andere ziektes of ziektes of klachtenklachten

• nooit 100% uit te sluitennooit 100% uit te sluiten• meer onderzoekmeer onderzoek

Voorzorg?Voorzorg?

• moeten op grond van de kennis over moeten op grond van de kennis over niet wetenschappelijk bewezen effecten niet wetenschappelijk bewezen effecten of niet-gezondheidsschadelijke of niet-gezondheidsschadelijke biologische effecten biologische effecten voorzorgsmaatregelen genomen voorzorgsmaatregelen genomen worden?worden?

Mogelijkheden voorzorgMogelijkheden voorzorg

• nemen van voorzorgsmaatregelen of nemen van voorzorgsmaatregelen of toepassen voorzorgsbeginsel wordt toepassen voorzorgsbeginsel wordt doorgaans gelijkgesteld met verlagen doorgaans gelijkgesteld met verlagen van blootstellingslimietenvan blootstellingslimieten

• maar: onder de vlag van voorzorg zijn maar: onder de vlag van voorzorg zijn vele maatregelen mogelijkvele maatregelen mogelijk

VoorzorgsmaatregelenVoorzorgsmaatregelen

• volgen wetenschappelijke volgen wetenschappelijke ontwikkelingen (“vinger aan de pols”)ontwikkelingen (“vinger aan de pols”)

• geven voorlichtinggeven voorlichting• uitvoeren nader onderzoekuitvoeren nader onderzoek• laagdrempelige (vrijwillige) maatregelenlaagdrempelige (vrijwillige) maatregelen

– bv vergroten afstand tot bron in nieuwe bv vergroten afstand tot bron in nieuwe situatiessituaties

• verlagen blootstellingslimietenverlagen blootstellingslimieten

Wetenschap of gevoel?Wetenschap of gevoel?

• vaststellen blootstellingslimieten:vaststellen blootstellingslimieten:wetenschapwetenschap

• nemen (voorzorgs)maatregelen: nemen (voorzorgs)maatregelen: wetenschap EN gevoelwetenschap EN gevoel