De wetenschap achter

wolkenkijkenAfstudeerproduct Inge Beekmans, toelichting op artikel

Ik schrijf graag achtergrondverhalen waarin ik meerdere mensen kort aan het woord laat en veel research gebruik. Om te laten zien dat dit niet het enige is wat ik kan en om te laten zien waar mijn interesses liggen, besloot ik een artikel over kunst en fotografie te schrijven naar aanleiding van een expositie. Ik heb al drie keer een periode onderwijs op de kunstacademie gevolgd en fotografeer graag. Het leek me verstandig om te laten zien dat ik in kunst en fotografie geïnteresseerd ben. Dit zijn namelijk onderwerpen waar ik in de toekomst misschien over zou willen schrijven.

De expositie ‘Wolkenstudies’, waar dit artikel over gaat, was heel geschikt voor een artikel, omdat deze tentoonstelling heel anders is dan een fotografietentoonstelling normaal gesproken is. Foto’s in musea zijn gemaakt door bekende of bijzondere fotografen en zijn vooral museumwaardig vanwege hun vorm. De foto’s die op deze expositie te zien zijn, zijn klein, oud en saai. De achtergrond van deze foto’s is echter heel bijzonder, omdat ze de wetenschap gigantisch vooruit hebben geholpen. Normaal gesproken helpt de voorschrijdende techniek de fotografie , maar op deze expositie is te zien wat fotografie voor de meteorologie betekend heeft. De foto’s zijn dan ook niet door fotografen genomen, maar door wetenschappers en piloten. Op deze

expositie komen kunst en wetenschap elkaar tegen.

Dit is dan ook de reden dat dit artikel me geschikt lijkt voor een tijdschrift zoals National Geographic. National Geographic schrijft vooral over dingen die met de natuur en wetenschap te maken hebben. Wolkenstudies gaat natuurlijk over zowel de natuur en wetenschap en past daarom qua onderwerp goed bij National Geographic. Verder speelt ook fotografie een belangrijke rol voor dit tijdschrift. Regelmatig worden beeldverhalen gepubliceerd en worden er foto’s van bekende fotografen gebruikt. Het feit dat Wolkenstudies een verhaal over wetenschap is dat aan de hand van foto’s uitgelegd wordt, is perfect voor National Geographic. Daarnaast gebruikt het tijdschrift vaak reportage-elementen in artikelen. Daarom heb ik ervoor gekozen om aan het begin en het einde van mijn verhaal de receptioniste van het museum kort aan het woord te laten en een paar sfeerbeschrijvingen te doen.

Ik wil met dit artikel vooral de competenties creativiteit en diversiteit laten zien. Ik wil laten zien dat ik niet alleen achtergrondverhalen schrijf en dat ik een verhaal kan opbouwen zonder de hele tijd citaten van andere mensen te gebruiken. Ik wil laten zien dat ik verschillende

journalistieke genres kan mengen tot een samenhangend artikel. Hiermee bewijs ik ook creativiteit. Dat doe ik ook met de keuze van dit onderwerp. Fotografie en wetenschap hebben normaal gesproken op deze manier vrij weinig met elkaar te maken. Omdat dat bij deze expositie wel het geval is, was deze expositie geen voor de hand liggende keuze, maar wel een hele interessante.

De wetenschap achter wolkenkijken

et is een nare, regenachtige dag. Op de Wilhelminakade in Rotterdam heeft de wind vrij spel. Wolken razen voorbij. Zo nu en dan valt er wat hagel. In de kelder van het Nederlands fotografiemuseum, dat omringt wordt door het water van de Rijnhaven, hangt een expositie genaamd Wolkenstudies. Er is geen betere dag of plek op deze aarde om foto’s te bekijken die over de geschiedenis van de weersvoorspelling gaan.

“Nee, mevrouw, wij hebben geen tentoonstelling op dit moment, dus u kunt nu beter niet komen”, roept de receptioniste door de telefoon. “Behalve als u iets over de geschiedenis van de fotografie wilt leren natuurlijk. Daar hebben wij een hele ruimte over”, vervolgt ze. Na die woorden zwijgt

ze even, de persoon aan de andere kant van de lijn is aan het woord. Terwijl ze naar het verhaal van de beller luistert, glimlacht ze naar mij, ze heeft gezien dat ik op haar wacht. “We hebben trouwens ook een expositie over wolkenfotografie. Maar die is heel klein en niet van bekende fotografen”, bedenkt ze zich ineens. “Eigenlijk is het niet echt een echte expositie geloof ik. Heeft u een museumjaarkaart? Of een Rotterdampas? Dan kunt u gratis komen kijken. Anders is het niet echt de moeite waard denk ik.” De vrouw aan de andere kant van de lijn overweegt de woorden van de receptioniste en lijkt een beslissing te nemen. De receptioniste knikt, alsof de beller haar kan zien. “Dat begrijp ik heel goed mevrouw,

Hondervijftig jaar lang wolkenfotografie, naar aanleiding van de expositie Wolkenstudies,

samengesteld door Helmut Völter.

H

dan zien wij u gewoon een andere keer. Tot ziens.” Ze hangt op en richt zich met een grote glimlach tot mij. “Hebt u gehoord wat ik net tegen die andere dame zei, mevrouw?” Vraagt ze me en wijst naar de hoorn die ze nog steeds in haar hand heeft. Ik knik. Ja, ik heb het gesprek gehoord. “Wij hebben nu geen echte tentoonstelling, dus ik weet niet of u een pas hebt waarmee u gratis naar binnen kunt, want anders is het misschien niet de moeite waard.” Ik schud mijn hoofd. “Ik kom voor de wolkenstudies.”

De tentoonstelling Wolkenstudies, een

wetenschappelijke blik op de hemel, laat in zes delen zien hoeveel invloed de ontwikkeling van de fotografie had op de meteorologie. Twee museumzalen zijn gevuld met niets dan kiekjes van wolkenmassa’s en een paar oude boeken. Van de sommige foto’s is onbekend wie ze gemaakt heeft. Degene die de camera in zijn handen had, probeerde geen museumwaardige foto te maken. Susan Sontag, een beroemde fotografe en

schrijfster van het boek ‘beeldenwereld’, zei ooit dat het maken van een foto hetzelfde is als het stilzetten van de tijd. De wolkenfotografen hoopten niet dat hun werk op een dag in het Nederlands Fotografie Museum zou hangen, maar wilden slechts de tijd bevriezen om de lucht beter te kunnen bekijken.

“Precisely by slicing out this moment and freezing it, all photographs testify to

time’s relentless melt.”

Deel 01Wolken gezien vanaf het aardoppervlak

In een donkere kamer hangen drie lijsten vol met kleine fotootjes van Albert Riggenbach, een beroemde meteoroloog uit de negentiende eeuw. Ik ben de enige in de ruimte. Misschien heeft de receptioniste andere mensen die speciaal voor de wolkenstudies kwamen weggejaagd, of misschien is deze expositie écht niet de moeite waard.

Vroeger maakten meteorologen tekeningen van wolken om ze te kunnen bestuderen, vertelt het uitvouwbare boekje dat speciaal voor de tentoonstelling gedrukt werd. Die tekeningen waren vaak niet erg nauwkeurig en zorgden dan ook voor een hoop misverstanden. De fotootjes die Riggenbach maakte, lijken me in de vergeelde, enigszins verschrompelde staat waar ze nu in verkeren nauwelijks duidelijker dan een tekening. Niets is minder waar volgens Helmut Völter, de man die al deze foto’s bij elkaar zocht. De foto’s die nu aan de keldermuur van het museum hangen, werden zelfs gepubliceerd in the International Cloud Atlas, de eerste encyclopedie met foto’s van wolken en het weer. Dit boek was belangrijk, omdat het

ervoor zorgde dat meteorologen overal ter wereld elkaars theorieën en foto’s konden bekijken.

Het werk van Riggenbach zorgde ook voor vooruitgang in de fotografiewereld. Zo ontdekte hij toen hij foto’s in Zwitserland maakte dat op grote hoogte fotograferen betere foto’s oplevert. Waar de lucht ijler werd, werd op oude foto’s het contrast tussen de wolk en de lucht groter. Zijn beste foto’s nam hij dan ook op de berg Säntis in Zwitserland. Tegenwoordig heeft hoogte geen invloed meer op foto’s, al wordt de natuur observeren nog steeds vaak vanaf bergtoppen gedaan.

Deel 02Wolken gezien vanaf het aardoppervlak, wisselende posities

Riggenbach is er, ondanks alle moeite die hij deed, niet in geslaagd om een systeem te ontwerpen waarmee hij iedere wolk in een groep kon indelen. Waarom er uit sommige wolken regen viel, uit sommige wolken sneeuw en uit andere wolken helemaal niets, wist hij niet. Wat de vorm van wolken beïnvloedde, was onduidelijk. Sommige meteorologen dachten dat het uiterlijk van een wolk bepaald werd door de plek waar de wolk zich bevond. De foto’s van amateurmeteoroloog Ralph Abercromby, die in het tweede deel van

de expositie te zien zijn, bewezen het tegendeel. Hij reisde tussen 1884 en 1887 twee keer de hele wereld rond en maakte foto’s in onder andere Londen, de Himalaya en Nieuw-Zeeland. Die foto’s hangen nu naast elkaar in het Nederlands Fotografie Museum in Rotterdam. De kijker ziet precies wat de meteorologen honderd jaar geleden ook zagen: Wolken zijn overal op aarde hetzelfde. Een onweerswolk in Zweden ziet er net zo uit als een onweerswolk in Brazilië. Wolken zijn niet aan één bepaalde plaats gebonden. Het

weer is een wereldwijd gebeuren.

Nu meteorologen begrepen dat wolken ‘internationaal’ waren, besloten zij aan de hand van de foto’s van Abercromby en andere fotografen een systeem te maken om wolken in te kunnen delen. Eindelijk gebeurde dat waar Riggenbach al die tijd op gewacht had.

Deel 03Wolken gezien vanuit een vliegtuig

Riggenbach en Abercromby fotografeerden allebei vanaf de grond. Dichtbij een wolk komen, met uitzondering van mist, was er voor hen niet bij. Tijdens de eerste wereldoorlog veranderde dit. Vliegtuigen werden massaal ingezet om het land van de vijand te verkennen. De beste manier om dat te doen was door piloten met een fotocamera op pad te sturen. Al vroeg in de oorlog merkten piloten dat vliegtuigen niet bestand waren tegen alle weertypes. Het werd voor hen van levensbelang gevaarlijk weer te herkennen en te ontwijken. Meteorologen moesten wolken daarom nog beter te bestuderen. Piloten maakten ondertussen wolkenfoto’s die hiervoor gebruikt konden worden. De verkenners waren dankzij hun spionageactiviteiten ervaren fotografen en schoten zonder probleem al het materiaal dat de meteorologen nodig hadden voor hun onderzoek. Die ontdekten onder andere het bestaan van stapelwolken.

Deel 04Wolkensystemen

Het vierde deel is overweldigend. Tientallen foto’s hangen netjes in

rijtjes op een grote witte muur. Aan de zijkanten en bovenkant zijn briefjes met kleine spijkertjes aan de muur bevestigd. ‘Depressiesysteem’,

staat er naast een van de bovenste rijen. De rij daaronder heet

‘onweersystemen’. Er zijn ook foto’s die onder de noemer ‘onbekende

systemen’ vallen. Sommige printjes zien eruit alsof ze vandaag gemaakt hadden kunnen zijn. Foto’s hebben in deel vier voor het eerst kleur, de wolken zijn helder en duidelijk te

zien. De foto’s laten zien hoe

verbeteringen in de wereld van de fotografie ervoor zorgden dat ook de meteorologie vooruit kon.

Omdat deze foto’s zoveel duidelijker zijn dan de oudere foto’s konden meteorologen de wolken op de foto’s preciezer gaan indelen. Er ontstond daarom een nieuw

klasseringssysteem.

Hier gaat ook het verhaal van the International Cloud Atlas verder.

De meteorologen vonden dat het, na alle ontdekkingen van de afgelopen decennia, tijd was voor een nieuw boek met actuele informatie. The International Cloud Atlas werd

herschreven en opnieuw uitgegeven.

Deel 05Wolkbewegingen

De meteorologen weten nu hoe verschillende soorten wolken eruit zien, maar ze weten nog niet hoe die wolken zich bewegen. In het Nederlands Fotografiemuseum hangen een paar kleine foto’s van de Japanse berg Fuji naast elkaar. Onder de foto’s heeft iemand een aantal pijltjes gekrabbeld. Het is het werk van Masanao Abe, die op internet gekscherend “de wolkenprofessor” wordt genoemd. Hij combineerde in de jaren ’30 van de vorige eeuw film en fotografie met elkaar om erachter te komen hoe de wolken rond de berg bewogen en hoe de wolken van vorm veranderden. Fotografie was nog nooit op deze manier gebruikt voor een

meteorologisch experiment. Het boek dat hieruit voortkwam, Distribution and movement of cloud around Mt. Fuji studied through photographs, werd goed ontvangen. Zo kwam de professor erachter dat het maken van time-lapse video’s de beste manier was om wolken vanaf de aarde in beeld te brengen. Deze techniek was in zijn tijd nog zo nieuw dat hij gedwongen was zijn eigen camera te bouwen. In de eerste vier delen van de expositie zorgden ontwikkelingen in de fotografie ervoor dat de meteorologie vooruit kon. Hier zorgde de meteorologie er voor het eerst voor dat de fotografie zich verder kon ontwikkelen.

Deel 06Wolken gezien vanuit de ruimte

De tentoonstelling eindigt met een aantal indrukwekkende satellietfoto’s uit de jaren ’60, gemaakt door Tiros 1, de eerste weersatelliet. Meteorologen die de foto’s zagen, waren verbijsterd. Dat het weer wereldwijd was, vermoedden zij al. Ze hadden het alleen nog nooit gezien. Plots werd duidelijk dat sommige wolkenpartijen even groot zijn als een continent en beïnvloed worden door net zulke grote andere wolkenpartijen.

Satellietbeelden zijn vandaag de dag nog steeds dé manier om het weer te bestuderen en te voorspellen.

“En? Wat vond je ervan?” Vraagt de receptioniste als ik haar op mijn weg naar buiten weer tegenkom. “Erg mooi en interessant”, antwoord ik. “Ooh”, zegt ze bijna verbaasd. “Dat is mooi, gelukkig.” Ik groet haar, en loop naar buiten. Het is nog altijd snertweer. Even kijk ik naar de donkergrijze wolken boven mijn hoofd. Iedere dag met buienradar.nl op je telefoon wakker worden, doet je soms vergeten hoe bijzonder vreemd en ingewikkeld wolken eigenlijk zijn.