anarchistisch tijdschrift

Drie en twintigste jaargang, nr. 111, zomer 1995.De AS verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Stichting De AS, Moerkapelle.ISSN-nummer 0920-3257.Bestelling: door storting op postgiro 4460315 van de AS te Moerkapelle.Jaarabonnement: ƒ34,-; buiten Benelux f40,-Druk: Macula, Boskoop.Zetwerk: Stichting Rode Emma, Amsterdam.Adreswijzigingen: bij voorkeur per briefkaart, of per giro (verbeter het adres op de kaart)graag met vermelding van de postcode.Reklamering: met vermelding van de laatste betaaldatum, als aangegeven in uw giro-administratie.Nieuwe abonnementen: gaan in met het eerste nummer van de jaargang, tenzij andersaangegeven bij bestelling. Zonder opzegging worden abonnementen verlengd.Redactie-adres: postbus 35061, 3005 DB Rotterdam.Administratie-adres: postbus 43,2750 AA Moerkapelle.Redactie: Cees Bronsveld, Marius de Geus, Thom Holterman, Rudolf de Jong,Jaap van der Laan, Wim de Lobel, Bas Moreel, Simon Radius, Hans Ramaer.Verder werkten mee: Evaldas Balciunas, Ferd. v.d. Bruggen, Wadim Damier, Wim Klever,Markus Mathyl, André de Raaij, Amandine Regamey en Tatjana Sjafsjoekowa.

VOORHEEN SOVJETUNIEBas Moreel

Toen ik naar de GOS ging, dacht fic me de taak toe anarchisten in de voormalige Oost- enWestblokken over elkaars doen en laten en ideeën te informeren. Tot nu toe is daarvan nog

niet veel terecht gekomen. In Moskou, waar k alles bij elkaar een klein jaar was, was datniet nodig omdat daar reeds allerlei contacten met het Westen bestaan. Voor de rest wasmijn gebrekkige actieve kennis van het Russisch een belemmering. Met de hulp van een li-beraal ingestelde, eerder rechtse, lerares heb ik echter eind 1994 korte artikelen in het Rus-sisch over anarchisme in Nederland en België naar een aantal blaadjes kunnen sturen. En-kele hebben die opgenomen, andere stelden de toezending in elk geval op prijs. De groep inSjewer in de oblast Tomsk vroeg nadere informatie over de oude syndicalistische bewegingin Wallonië in de hoop daaruit inspiratie voor syndicalistische strijd op te doen. Jammer ge-noeg blijkt die informatie niet zo gemakkelijk te vinden. Zelfs de recente lijvige dissertatievan Jan Moulaert over het anarchisme in Belgie bevat er niets over.

Het aantal Russen met anarchistischepretenties is sinds de dagen van Gor-batsjov danig geslonken maar dat iswaarschijnlijk geen verlies. Het lijkt ereerder op dat er pas na het grove zeef-proces van de perestroikatijd iets van

een echt anarchistische beweging isgaan ontstaan. Dat zeelproces gaattrouwens nog steeds door. Door linkseanarchisten wordt erg moeilijk gedaanover zich noemende anarchisten dievrijheid van ondernemen (zonder in-

De AS 111

menging van de staat) willen, maarminder over de combinatie van anar-chisme en Russisch imperialisme. Dat isbijvoorbeeld mijn verdenking bij de op-richting, op initiatief van GRAS-Mos-kou, van een KRAS (Confederatie vanRevolutionaire Anarchosyndicalisten)die in principe de hele GOS omspant enop die titel op het volgende IAA-con-gres in 1996 als GOS-sectie erkend zoukunnen worden, ondanks het feit dat ersinds 1994 tegen de zin in van Moskoueen Oekraiense anarchosyndicalistischefederatie bestaat (de RKAS) die (nog)niet in de IAA wil maar zich ook nietdoor de Moskouers zal willen laten ver-tegenwoordigen of verdringen.De gedachte het gelijk aan jouw kant tehebben, lijkt in de voormalige Sovjet-unie een grote rol te spelen, niet alleenbij anarchisten trouwens. Het moet eenalgemene trek zijn: er is maar één gelijken één waarheid: jouw gelijk en jouwwaarheid. De geschiedenis van het Rus-sische anarchisme sinds de jaren tachtigis onder andere daardoor een geschie-denis van telkens nieuwe etiketten, pro-gramma's, splitsingen en organisatori-sche afspraken, die nog steeds door-gaat. De laatste mij bekende nieuw ge-borenen zijn de genoemde RKAS (1994)en KRAS (1995) en Pjotr Rausj' (Peters-burg) LIAN. De drie vakbonden (met tezamen waarschijnlijk geen honderd le-den), die ongeveer in dezelfde tijd opanarchistische initiatieven zijn opge-richt, laat ik hier buiten beschouwingomdat het bij mijn weten daarbij omvoor de GOS nieuwe verschijnselengaat en het geen afsplitsingen, samen-voegingen, naamsveranderingen of watdan ook van bestaande organisaties zijn.Dit soort problemen blijft in de anar-chistische pers van de ex-SU buiten deaandacht, behalve in sommige uitgaven

van KAS-(zeg maar Michail Tsovma enVlad Toepikin)-Moskou. De rest muntuit door eenvoud, zelfs de uitgavenwaar Wadim Damier achter zit, iemanddie toch meer kan dan napraten. Opmijn ooit gestelde vraag waarom de ar-tikelen in de IREAN-uitgave TsjornajaZwjezda altijd zo °versimpel waren,kreeg ik ten antwoord dat ze voor ie-dereen begrijpelijk moesten zijn. Demening dat prikkelende of alledaagsepraktisch nuttige ideeën wel eens meertoeloop zou kunnen opleveren danideeën uit het erkende handboek voorde anarchist of anarchosyndicalist,schijnt in het ex-Sovjetrijk nog geenschool te maken. De respons van ieder-een lijkt in ieder geval zeer gering. Dedoor GRAS-Moskou geïnitieerde vak-bond Volja heeft als leden uitsluitendeen zevental mensen met een hogereopleiding.De wens een AS-nummer over anar-chisme in de GOS - of nog erger: in hetvoormalige Sovjetblok - te maken, isvoor mij een onmogelijke opgave geble-ken. Alles is geschreven door mensendie hun informatie in Moskou verza-meld hebben. Ook ik ben haast alleen(een jaar alles bij elkaar genomen) inMoskou geweest met een paar keer eenpaar dagen in Donetsk (Oekraine). Mis-schien lukt het later de hierna volgendeverhalen aan te vullen en te corrigeren.Mijn hoogst persoonlijke impressies ko-men dus bijna allemaal uit Moskou.Sinds mijn eerste verblijf daar in decem-ber 1992 was er ruzie tussen KAS-Mos-kou en IREAN-Moskou. Gelukkig be-staat die nu voor de belangrijkste helftniet meer door een splitsing binnen deIREAN tussen de anarchosyndicalisti-sche richting van Wadim Damier en deautonoom-achtige richting van DmitriKostenko. Zij speelde vooral tussen

De AS///

Dmitri Kostenko en Vlad Toepikin vanKAS-Moskou. De ook bestaande ver-schillen in opvatting, bijvoorbeeld overde aanvaardbaarheid van een markt-anarchisme, waar Wadim Damier hetnogal eens over heeft, speelden daarbijgeen rol en bestonden misschien nieteens, althans niet meer in het Moskouanno 1994-1995. Hoe dan ook, het waseen grote en aangename verrassingvoor mij bij terugkeer in Moskou inseptember 1994 Wadim Damier en Mi-chail Tsovma samen te zien aankomenop weg naar een door Berlijnse autono-men gemaakte videofilm over niet-stali-nistisch links in Moskou (wat haast uit-sluitend anarchisten (b)leken te zijn).De hoofdrollen in die film speeldenWadim Damier en Vlad Toepikin, dieiets later ook naar de voorstelling in deKAS-huiskamer kwam.Dmitri Kostenko komt, evenals MichailTsovma, niet voor in Tanja Sjavsjoeko-wa's artikel elders in dit nummer over'Sleutelfiguren', terwijl ze dat beidenwel zijn. Zij zijn weggelaten omdat ikhet verhaal beperkt wilde houden totde sleutelfiguren uit de begintijd vanhet nieuwe anarchisme in de GOS. Ofhij nog lang als anarchist gezien zalworden, is de vraag maar hij heeft doorzijn inzet en energie in de IREAN eenbelangrijke rol gespeeld. Hij wist altijdvan alles te organiseren, onder anderehet gratis vermenigvuldigen van anar-chistische blaadjes, die hij als postadresvan de IREAN van overal ontving, enhet gratis verzenden daarvan. Ook voorgratis vergaderruimte wist hij te zor-gen. Toen in 1994 het plan opkwam inMoskou een anarchistische bibliotheekop te richten, kwam ook alleen van hemeen concreet voorstel voor een ruimte.Alleen werd daar geen gebruik van ge-maakt en werd het hele plan op de lan-

ge baan geschoven, onder andere om-dat Moskouers betrekkelijk gemakkelijktoegang tot anarchistische literatuurhebben en het nuttiger kon zijn de be-perkte middelen in een gebied te beste-den waar dat minder het geval was.Ook was Dmitri de behulpzaamheidzelf. Hij is de enige die me voor verga-deringen van de zich als revolutionairbeschouwende Moskouse anarchisti-sche groepen (IREAN, GRAS) uitnodig-de (bij de reformistisch geachte KASging alles gemakkelijker). Sinds desplitsing in de IREAN in de zomer van1994 heb ik in Moskou geen revolutio-naire anarchisten in vergadering meermeegemaakt Dmitri is toen een tijd ziekgeweest en ik vermoed dat zijn deel vande IREAN niet zo veel vergadert.Dmitri lijkt meer een autonoom dan eenanarchist. Actie neemt in zijn opvat-tingen een grote plaats in. Soms neemtzijn autonomenradicalisme verontrus-tende vormen aan, bijvoorbeeld in eenartikel dat hij in 1994 voor het als stali-nistisch dan wel sendroluministisch be-schouwde Boembarasj onder pseudo-niem schreef, met onder andere devolgende passage:'Niet belangrijk is wie in Kronstadt opwie schoot, wie wie met een ijshouweelde schedel insloeg. Dat zijn oude twist-punten die nu geen betekenis meer heb-ben. Bij iedere daad geldt nu als criteri-um: Dient zij de wereldrevolutie ofniet? Dient zij haar niet, dan geldt: Benje niet met ons, dan ben je tegen ons, envoor vijanden kennen wij geen genade.Wij zijn bereid van alle groten uit de re-volutionaire praktijk, van Bakoenin totPol Pot, te leren. Wij organiseren geendiscussies, wij schieten op het goresmoelwerk van het imperialisme envragen niet 'Waarom?'. Eén ding isvoor ons duidelijk: de wereld mag niet

De AS 111

zo blijven als ze is. Wij weten dat de be-taalde mensenvrienden als antwoordop onze rechtlijnigheid de versletenplaat van de repressie afdraaien, een inhaar schijnbare onschuld gevaarlijkenonsens. Met dit soort nonsens begonde Sovjetunie haar gang naar de af-grond. Daarom is het onze plicht kei-hard uit te spreken: Wij zijn voor re-pressie! Iedere revolutionaire organi-satie die aan de macht is of aan demacht wil komen, is verplicht zich vanpotentiële verraders, politiek ontaardeelementen en carrièremakers te ont-doen. Als revolutionairen vinden wij deChinese zuiveringsmethode het sympa-thiekste. Maar de inzet van een speciaalstrafapparaat om de partij te zuiveren(zoals in de Sovjetunie in de jaren der-tig) sluiten wij ook niet uit. Wij probe-ren niets van de waardevolle ervarin-gen van de voorgaande generaties tevergeten.' (Boembarasj 1994/5, naar deDuitse vertaling in Schwarzer Faden1994/4, p. 37).In 1994 richtte Dmitri samen met Kom-somolmensen de studentenvakbond'Studentjeskaja zasjtsjita' op, die enkeledemonstraties organiseerde, met namevoor hogere studiebeurzen. De eerstedaarvan in Moskou was een succes, al-thans wat opkomst betreft. De tweede,een half jaar later, en toen als één vanmeerdere die in de GOS-hoofdstedenwerden gehouden, trok in Moskoumaar heel weinig deelnemers, volgensOleg Nowikov van FAB-Minsk doordatDmitri daarbij wegens ziekte het woordniet kon voeren. Of Dmitri een meesle-pende spreker kan zijn, weet ik niet.Zijn toespraak op de Kropotkin-herden-king in februari 1995 moet vrij onsa-menhangend zijn geweest. Dezelfde in-druk maakte hij op mij tijdens eenkleine bijeenkomst in maart 1995.

In de tijd dat de IREAN nog een geheelvormde, leek het, ondanks haar weke-lijkse bijeenkomsten, die echter meerhet karakter van werkbesprekingenhadden, vooral een actiegroep, mogelijkdoor Dmitri. Het leek of zij vooral in-druk wilde maken door veel acties tevoeren of daaraan mee te doen. Bij deKAS werd daar natuurlijk de spot meegedreven. Die acties werden nauwkeu-rig bijgehouden, althans door Dmitri,en toen hij hoorde dat ik met anarchis-me in de ex-SU bezig was, gaf hij meeen lijst met zulke acties in 1993, waarook speciale bijeenkomsten en belang-rijk geachte besluiten toe werden gere-kend: in totaal 24 stuks.KAS-Moskou heb ik vooral eind 1994en begin 1995 in de eerste plaats als eendiscussie- of misschien nog eerder alseen studiegroep gezien. Daary6ör bleekmij niet veel activiteit. Tegenwoordighoudt op haar wekelijkse huiskamerbij-eenkomsten één van de deelneemstersof deelnemers een uitgebreide inleidingover een of ander onderwerp, dat nietmet anarchisme te maken hoeft te heb-ben, maar niet dan nadat de nodigethee en door de deelnemers meege-brachte koek is verdwenen en het nodi-ge is afgepraat en afgelachen. (De IRE-AN hield de laatste bijeenkomsten dieik meemaakte op zondagmiddagen inde kopieerruimte van een organisatiewaar Dmitri Kostenko connecties had;de thee werd geschonken in een samen-raapsel van bekers etc., terwijl in deKAS-huiskamer van Kolja de kopjes toteen of twee serviezen behoren; IREANkoek of koekjes herinner ik me niet.)Het kan zijn dat de KAS-mensen inMoskou wat gemakkelijker en luchtigerzijn dan die van de IREAN en de GRASdoordat zij als oudere en internationaalbekendere organisatie over meer mid-

4 De AS111

delen beschikt. Dat was in zekere zin deoorzaak van de ruzie tussen Vlad Toe-pikin en Dmitri Kostenko tijdens deKropotkin-conferentie in Moskou in de-cember 1992: de KAS had van deZweedse SAC een computer gekregenen de IREAN-mensen vonden dat zijdaar ook gebruik van moesten kunnenmaken, omdat de computer gegevenwas toen de KAS nog de enige anar-chistische organisatie van naam was; infeite was zij volgens de IREAN dus aande anarchistische beweging alsgeheelgegeven. De SAC-mensen op de confe-rentie vonden daar wel iets in zitten,maar het contract over de computer weeshaar nu eenmaal alleen aan de KAS toe,en daar viel niets meer aan te doen.Ik geloof niet dat de KAS-mensen inMoskou individueel meer te makkenhadden dan die van de IREAN, al hoor-de je daar het woord arbeider vakerdan bij de KAS. Geheel in stijl zag alleser bij de IREAN door elkaar genomenaltijd wat armoediger uit, zowel demensen als hun publikaties. Sedert Wa-dim Damier in oktober 1994 van de Duit-se FAU een computer met printer kreeg,zien de publikaties van de Moskouse re-volutionairen er echter ook goed uit. Ken-nelijk hebben ze sedertdien ook toegangtot goede kopieerfaciliteiten.Maatschappelijk lijken de Moskouseanarchisten er allemaal ongeveer het-zelfde voor te staan. Met hun opleidin-gen zouden ze in het Westen allemaaltoegang hebben tot goed betaalde ba-nen, eventueel na voltooiing van hunstudie. Met Wadim Damier (geb. 1959)als oudste vormen ze een jonge groep.Terwijl ik op de bijeenkomsten van deIREAN nooit tien mensen tegelijk hebgezien, konden het er op de studie-bijeenkomsten van de KAS wel tegende twintig zijn. Die bijeenkomsten kon-

den gaan over William Godwin, Alex-ander Borowoi, Friedrich Nietzsche, deNarodnikibeweging of over moderneschrijvers als Stephan King en UrsulaLeGuin. Begin december 1994 ging hetover Oost-Timor als voorbereiding opeen demonstratie voor de Indonesischeambassade op 7 december. Meer dan deIREAN maakte KAS-Moskou of juister:de deelnemersgroep (want je zag er ookmensen van de anarchiserende vleugelvan de in principe parlementaristischeDemocratische Bond (DemokratitsjeskiSojoez)) de indruk van een groep vrien-dinnen en vrienden, waar niemand deindruk maakte meer te weten of meer tebeslissen dan de anderen.Bij de IREAN had Wadim Damier dui-delijk gezag, of hij nu bewust leiders-aspiraties had of niet. Hij leek altijd hetbeslissende woord te spreken en op ma-nifestaties, ook met andere groepen sa-men, bijvoorbeeld op mensenrechten-dag 10 december of bij de herdenkingvan de Commune van Parijs op 18maart voerde hij meestal het woord, zijhet niet altijd als enige. Ik heb daar ookin KAS-kringen nooit aanmerkingen opgehoord. In zijn verslag over de Oost-Westbijeenkomst in Praag in juli 1994schreef Oleg Nowikov van FAB-Minskwel enigszins spottend dat iedereensteeds keek wat Wadim zou zeggen.Overigens heb ik Oleg op de eigenlijkebijeenkomst nauwelijks gezien en zijnverslag ging in hoofdzaak over het goe-de bier dat in Praag te krijgen was. Datverslag las ik overigens in Dmitri Kos-tenkos Nowi Nestor. Een serieus verslagzou daar niet op zijn plaats zijn geweest.Terwijl het feitelijke leiderschap vanWadim Damier bij de Moskouse zichnoemende revolutionairen geaccep-teerd lijkt, worden de organisatorischeinspanningen van Sergei Sjevtsjenko uit

De AS 111

Donetsk, die in 1994 uitliepen op de op-richting van de RKAS, in diezelfdekringen graag aan bespottelijke leider-schapsambities toegeschreven. Waar-schijnlijk uit die kringen was ook desuggestie afkomstig dat de woedeuitvalvan de Oekraiense anarchisten op Dmi-tri Kostenko en anderen aan het eindevan hun aankondiging van de oprich-ting van de RKAS (zie het artikel eldersin dit nummer over de Oekraine) aanSergei moest worden toegeschreven.Op het zich revolutionair noemen heb-ben de GRAS en de IREAN overigensniet het monopolie: ook in het 'Oekra-iense' RKAS staat de 'R' voor 'revolu-tionair' en zelfs Michail Tsovma van detoch duidelijk reformistische KAS heefthet over 'wij revolutionairen'.In anarchistische zin verzandde mijngereis in voorjaar 1995 in Odessa, waargeen anarchisten heten te zijn. Ik hebdaar ook geen spoor van gezien: veelleer maar niet van het versleten soortmet een A in een cirkel of iets dergelijksop de rug, geen graffiti op muren ofwaar ook. In de kiosken onnozele dag-bladen voorzover ze uit Odessa kwa-men, met daarnaast eigenlijk slechtsZjerkalo nedjelji [Weekspiegel], een nietslecht liberaal weekblad uit Kiev. Endat in een stad met 1,3 miljoen inwo-ners en een universiteit! Dat ruikt naarcensuur. Sommigen spreken van het Si-cilië van de GOS. Er is echter een kleinemilieuorganisatie zonder revolutionaireretoriek of structuur maar met goedburgerlijk-praktisch werk, dat in 1994anarchisten uit de hele GOS belangrijkgenoeg vonden om door hun aanwezig-

held te ondersteunen. Mede daardoorwerd de bouw van een catastrofaal ver-vuilende olieterminal met raffinaderijvoor de kust voorlopig afgeketst. Degrondslag van eventuele successenwordt echter gelegd door rapporten diehelemaal niet anarchistische deskundi-gen op steeds nieuwe verzoeken van deSociaal-Ecologische Bond van Odessa(0SoES) gratis maken. Vervolgenskomt de rechtsprocedure, hachelijkdoordat rechtbanken en openbare mi-nisteries vaak corrupt zijn, evenalsoverheidsdienaren van gemeentecom-mies tot president van de republiek.Niettemin stelt soms een moedige rech-ter de milieubeschermers in het gelijk.Vanwege die milieuclub wil ik graagnaar Odessa terug, ook al zullen de an-archistische contacten dan wat moeilij-ker verlopen (Odessa-Donetsk: 24 uurin een stoptrein, geen vluggere verbin-ding, behalve het vliegtuig).Dit zijn niet al mijn impressies of opi-nies. Enig commentaar is ook verwerktin enkele van de opgenomen artikelen.Sommige van mijn opmerkingen kun-nen mogelijk de indruk wekken dat iklaatdunkend op de activiteiten en ge-dachten van anarchisten in de ex-SUneerkijk. Dat is niet het geval, ook aldenk ik dat veel ondernemingen enideeën zinloos zijn. De mensen daar dieiets proberen te doen of te bedenken,kunnen niet terugvallen op overvloedige,toegankelijke literatuur en ononderbro-ken ervaringen uit eigen omgeving, zoalsin de inderdaad zeer vrije en open wereldwaarin de meeste Westeuropeanen nietalleen leven maar ook zijn opgegroeid.

LITERATUURDossier on class struggle and social conditions in Russia and ex-USSR, in: Echanges (Parijs)No 78-79 No 4/94-1/95. - Les anarchistes de Petersbourg. Dossier in Alternative libertaire(Brussel) No 174, mei 1995. - Interview mit Vadim Damier zur Situation in Rusland, in:Schwarzer Faden (Grafenau) No 50, 3/94.

De AS 111

ANARCHISME IN RUSLANDTatja na Sjafsjoekowa

Tatjana Sjafsjoekowa is meer trotzkiste dan anarchiste, maar ik vroeg haar indertijd, tijdensde Kropotkinconferentie in Moskou eind 1992, een artikel over het nieuwe anarchisme inRusland te schrijven omdat op die conferentie zulk een knallende ruzie tussen de twee Mos-kouse anarchistische groepen KAS en IREAN losbarstte dat ik uit die kringen geen objectiefbeeld verwachtte. Ik was overigens door Moskouse anarchisten met haar in contact ge-bracht, omdat zij Leftinform vertegenwoordigde, een informatiebulletin over, door en voorlinkse groepen, waaraan ook een anarchistische groep als IREAN wel heeft bijgedragen(KAS-Moskou was steeds tegen contacten met linksen). Tatjana bleek over redelijk goededocumentatie te beschikken.Om me geen builen te vallen heb ik haar artikelen - dit en het artikel over sleutelfiguren inhet Russische anarchisme - voor alle zekerheid voorgelegd aan betrokkenen die ik in Mos-kou en daarbuiten kon bereiken. Hun commentaren zijn in de teksten van Tatjana verwerktof vormen aparte bijdragen. Ook waarnemingen van mijzelf zijn in de twee artikelen ver-werkt. Anderzijds heb ik gedeelten die me niet zo belangrijk leken, weggelaten. Dit artikel isin een iets andere versie al eerder in het Frans verschenen in het anarchosyndicalistischeL'Affranchi (Lausanne, Zwitserland). (Bas Moreel)

DE CONFEDERATIE VANANARCHOSYNDICALISTEN (KAS)

De KAS is een van de oudste informele[dat wil zeggen niet-overheids; in hetvervolg wordt naar westers gebruik hetwoord 'alternatief' gebruikt, opm. BM]maatschappelijke organisaties in deGOS-landen. Alleen de partij Demokra-titsjeski Sojoez [Democratische Bond],opgericht in mei 1988, en de groepGrazjdanskoje Dostoïnstwo (BurgerlijkeWaardigheid), opgericht in september1987, zijn ongeveer even oud. De KASis in hoofdzaak voortgekomen uit declub voor geschiedenis en politiekObsjtsjina [gemeente], opgericht in mei1987. De leden waren hoofdzakelijk stu-denten in de menswetenschappen aanhet Staats Pedagogisch Instituut inMoskou. Het blad van deze club, ookObsjtsjina genaamd, heeft als een kata-lysator gewerkt voor het ontstaan vande KAS.'

De in de zomer van 1988 opgerichte So-cialistische Club in Irkoetsk, de groepenSjans (mei 1988) en Najabrj (november1988) in Charkov en tot op zekere hoog-te de najaar 1988 in Petersburg opge-richte Anarcho-Sindikalistkaja Svobod-naja Assotsiatsia (ASSA) kunnen ookals voorlopers van de KAS worden be-schouwd. Naast deze groepen hebbenook kleinere groepjes en individuelepersonen, die vo6ral in de Oekraïnevóór de perestroika illegaal anarchisti-sche propaganda hadden bedreven, eenrol gespeeld bij het ontstaan van deKAS. Op de conferentie van de alterna-tieve beweging in augustus 1987 metdeelnemers uit de hele Sovjetunie steldeObsjtsjina voor een Federatie van So-cialistische Maatschappelijke Clubs(FSOK) op te richten. De FSOK werd nude uitgeefster van het blad Obsjtsjina,weldra één van de populairste alterna-tieve publikaties. Tijdens een doorObsjtsjina en Grazjdanskoje Dostoïnst-

De AS 111

wo in mei 1988 georganiseerde mani-festatie werd voor het eerst in Ruslandweer met een zwarte vlag gelopen (zijhet met een rode ster).Op de laatste dag van de FSOK-confe-rentie van augustus 1988 kondigde eenaantal clubs de oprichting van de Alli-antie van Socialisten-Federalisten (ASF)af. De bedoeling was dat het een fractiebinnen de FSOK zou zijn, maar deFSOK viel nog datzelfde jaar uiteen,toen socialisten en liberalen het Mos-kouse Volksfront oprichtten, waaraande alliantie niet meedeed.Al in september van datzelfde jaar ver-anderde de alliantie haar naam in So-joez Nezavisimich Sotsialistov [Bondvan Onafhankelijke Socialisten] en in ja-nuari 1989 in Konfederatsia Anarcho-Sindikalistov (KAS). Het oprichtings-congres van de KAS op 1 en 2 mei 1989in Moskou werd bijgewoond door ver-tegenwoordigers uit twaalf steden, on-der andere Charkov, Moskou, Peters-burg, Irkoetsk, Tomsk, Chabarovsk enDnjepropetrovsk. Obsjtsjina werd hetalgemene orgaan van de KAS. [Opm.BM: Bij 'blad', 'krant', 'orgaan', enz. indie tijd moet je denken aan een vaakslecht gedrukt geschriftje van 4-20 blad-zijden A5. Sinds een paar jaar zien en-kele anarchistische uitgaven er echtergoed uit, vaak in A4 formaat met bij dejaaruitgaven van KAS-Moskou (Obsjt-sjina en Russian Labor Review) rond de30 bladzijden.]Het programma bestond uit twee delen:het ene was zeer algemeen en algemeenaanvaard; een meer gedetailleerd twee-de deel was door een groepje Moskou-ers opgesteld en in Obsjtsjina gepubli-ceerd zonder door een congres te zijngoedgekeurd. In dit tweede deel wordtde collectieve, of juister gezegd degroepseigendom van de produktiemid-

delen in het kader van een marktecono-mie als doel gesteld; produktiemonopo-lies moeten bestreden worden doormarktregelingen en door het boycottenvan produkten van monopolistische on-dernemingen waarbij tegelijk de con-currentie gesteund moet worden. Vol-gens dit tweede deel van het pro-gramma moet de samenleving een fede-ratie van zelfbestuurde gemeenten wor-den waarin de hogere organen slechtseen coördinerende functie hebben. Deplaatselijke raden moesten gekozenworden bij algemene verkiezingen ende hogere organen door afgevaardig-den met imperatief mandaat. Tenslottediende er geen permanent leger meer tezijn en moest het volk zelf bewapendworden. Het eerste doel was een socia-lisme zonder staat als overgangsfasenaar volledig anarchisme. De KAS wastegen de doodstraf. Zij moest zich voor-al bezighouden met steun aan onafhan-kelijke vakbonden en met strijd tegenhet monopolie van de staatsvakbonden.Haar strijd moest geweldloos zijn om-dat geweld als in strijd met het anar-chistische ideaal van persoonlijke vrij-heid werd gezien. Op het tweede con-gres, in maart 1990, werd deze geweld-loosheid als grondbeginsel aanvaard.Het gebruik of het pleiten voor het ge-bruik van geweld werd een grond vooruitsluiting.

Ondanks kritiek van allerlei kanten -voor sommigen was de KAS overgeor-ganiseerd, volgens anderen ontbrakiedere vorm van organisatie - zoudendeze beginselen in hoofdzaak gehand-haafd blijven (de grootste veranderin-gen waren de instelling van een federa-tieraad en van een algemeen secretarisop het vierde congres en de afschaffingvan beide op het vijfde). Volgens de or-

De AS 111

ganisatieovereenkomst was de KAS eenniet-politieke organisatie: zij wees strijdom politieke macht af. Bij beslissingengold het meerderheidsbeginsel: con-gresbesluiten moesten door de meer-derheid van de afgevaardigden van deplaatselijke organisaties worden goed-gekeurd en die van plaatselijke organi-saties door de meerderheid van deplaatselijke leden; in beide gevallenmoest echter al het mogelijke wordengedaan om consensus te bereiken. Eenminderheid hoefde zich niet aan een be-slissing van een meerderheid te onder-werpen maar mocht de uitvoering vandie beslissing door anderen niet verhin-deren.Naam en beginselverklaring van de or-ganisatie duidden aan dat de organisa-tie het anarchosyndicalisme voorstond.Volgens Wadim Damier werd onderanarchosyndicalisme echter niet ver-staan: anarchisme als doel en syndica-lisme als middel - de gebruikelijke op-vatting - maar marktsocialisme zonderstaat.In het begin bestond er geen ander toe-latingscriterium voor de toelating alsKAS-lid dan dat iemand zich als anar-chist beschouwde, met het gevolg dat erbinnen de KAS allerlei stromingen tevinden waren: syndicalisten, individua-listen, anarcho-communisten, (toekom-stige) anarcho-kapitalisten, etc. Begin1990 begon echter een strijd over devraag of de KAS er voor alle anarchis-ten was dan wel alleen voor anarcho-syndicalisten. Leidersfiguren zoalsAndrei Isaëv uit Moskou en Igor Podsji-walov uit Irkoetsk vonden dat de KASstrikt anarchosyndicalistisch moest zijn.Toen deze opvatting de overhandkreeg, verliet een aantal organisaties deKAS, waarop enige tijd later, tijdens eenprotestkamp tegen de kerncentrale in

Balakov bij Saratov door een aantalgroepen de zeer open ADA [Verenigingvan Bewegingen van Anarchisten]werd opgericht. Enige van deze groe-pen waren lid zowel van de KAS alsvan de ADA.Begin 1991 zegden ook enkele anarcho-communisten hun lidmaatschap van deKAS op, onder anderen Wadim Damieren Dmitri Kostenko, oprichters van hetanarcho-communistische IREAN [Initi-atief van Revolutionaire Anarchisten].Haar belangstelling voor de arbeiders-en vakbeweging bracht de KAS ertoe tegaan samenwerken met de KT [Confe-deratie van de Arbeid]. Het als internbulletin begonnen KAS-KOR werd inhet najaar van 1990 een informatiebulle-tin inzake vakbonds- en aanverwantezaken in het algemeen.Naar het vierde KAS congres, in Sama-ra in mei 1991, stuurden ASSA en eenaantal bij de ADA aangesloten organi-saties geen afgevaardigden meer, waar-door dit het eerste puur syndicalistischecongres werd en het rustigste tot dantoe. Vrijwel eenstemmig werd een reso-lutie aangenomen die het werk in devakbonden tot de voornaamste taakvan de KAS maakte. Maar 'groenen' ophet congres (onder wie Aleksandr Sjoe-bin) bereikten dat aan milieuactiviteitenbijna even veel belang werd toegekend.Dit congres is als een soort breuk te be-schouwen doordat de KAS afstand namvan de democratische beweging. An-drei Isaëv, iemand met duidelijke, zijhet misschien onbewuste leidersaspira-ties, die lang volhield dat er in de KASgeen leiders waren, zei dat de KAS dedemocratische, dat wil zeggen de parle-mentaire beweging, als een tegenstan-der beschouwde. Anderzijds kon hijvinden dat de Moskouse vakbondsfede-ratie MFP, een creatie uit de Sovjettijd,

De AS 111

langzaamaan een echte onafhankelijkeorganisatie was geworden die de belan-gen van de werkenden behartigde sindsnieuwe leiders de plaatsen van de oudeapparatsjiks hadden ingenomen, enmoest de KAS daarmee samenwerken.(Volgens Wadim Damier waren deplaatsen van de oude leiding echter ge-woon ingenomen door functionarissenvan het tweede echelon en was de orga-nisatie niet minder bureaucratisch ge-worden.) Anderzijds kon de vakbondSocprof (eerst socialistisch, later sociaalvolgens Amandine Regamey) bij An-drei Isaëv geen goed doen: ze werktevolgens hem naar fascistische beginse-len: zelfs de officiële Sovjetvakbondentelden geen ondernemers onder hun le-den (iets wat Amandine Regamey an-ders lijkt te zien).2

Tijdens de putsch van augustus 1991waren de anarchisten zeer actief. Alsofzij een voorgevoel had gehad, had deKAS in het voorjaar een pamflet voor-bereid 'Stel je voor, er komt een om-wenteling'. In augustus deed het uitste-kend dienst. Maar daarna vertoonde deorganisatie steeds meer crisissympto-men. Obsjtsjina was sinds begin 1991niet meer verschenen. In het najaar lietde interne oppositie, waarin de Peters-burgse ADS [Anarcho-DemocratischeBond] van Pawel Gelkin een hoofdrolspeelde, een buitengewoon congres bij-eenroepen. Door onvoldoende quorumwerd het slechts een conferentie, waar-op geen beslissingen konden wordengenomen. Poolse anarchisten op de con-ferentie stelden voor een algemeneOosteuropese conferentie te houdenwaarop de tegenstellingen tussen deverschillende groepen misschien uit deweg konden worden geruimd. Dezeconferentie werd in augustus 1992 in

Kaliningrad gehouden met vertegen-woordigers van de ADA, de FRAN [Fe-deratie van Revolutionaire Anarchis-ten] en enkele KAS-groepen. De beoog-de verzoening kwam echter niet: enkeledeelnemers zeiden zelfs KAS-Moskouals hun ergste vijand te beschouwen.Ledental en activiteiten van de KAS lie-pen hard terug. In de jaren 1988-1989was het de belangrijkste niet-stalinisti-sche linkse beweging geweest, invloed-rijker dan de socialisten. Precieze cijferszijn er niet, maar op het hoogtepuntmoeten er 20-30 groepen zijn geweestmet in totaal een duizendtal leden. (Ophet ogenblik zijn het er nog ten hoogste100.) Op dat hoogtepunt kon je ook nietom de KAS heen, zij vervulde bepaaldefuncties die meestal door politieke par-tijen worden vervuld. Bij het ontstaanvan grotere partijen gingen die functiesdaarop over, hetgeen tot crisisgevoelensleidde, onder meer verband houdendmet een overschatting van het verliesaan invloed.Op de bijeenkomst van de Federatie-raad in januari 1992 werd erkend dat deKAS in een crisis verkeerde maar tege-lijk was er optimisme omdat de KASnog altijd bestond. In mei 1992 had hetvijfde KAS congres plaats in Tomsk metvertegenwoordigers uit Baikalsk, Cha-barovsk, Irkoetsk, Moskou, Novosi-birsk, Omsk, Sjewer en Tomsk, terwijlToela zich had verontschuldigd. Inplaats van de Federatieraad en een al-gemeen secretaris kwam er een infor-matiebureau, toevertrouwd aan deplaatselijke groepen van Tomsk en Sje-wer. Dit bureau zou ook het internebulletin KAS-Kontakt gaan verzorgenwaarmee Vlad Toepikin was begonnentoen KAS-KOR een algemeen informa-tiebulletin voor vakbondszaken was ge-worden. In de organisatie als geheel

10 De AS11/

leek ook weer wat meer activiteit te be-speuren.Bij Andrei Isaëv en A. Sjersjoekov vanKAS-Moskou bestond die activiteit ech-ter in een actieve inzet voor een Partijvan de Arbeid [Partija Troeda], die inhet najaar van 1992 werd opgericht enwaarin zij leidende functies gingen ver-vullen. In een verklaring waarin zij hunvertrek uit de KAS aankondigden, stel-den zij dat zij overtuigde anarchosyndi-calisten bleven maar voor het ogenblikde behartiging van concrete belangenvan werkenden belangrijker vondendan inspanningen voor een ideale toe-komstige maatschappij. Volgens anar-chisten die in de KAS gebleven zijn, ge-dragen Andrei Isaëv en zijn mede-standers zich echter als op en top vak-bondsmensen en sociaaldemocraten;tussen KAS en Partija Troeda bestaatgeen enkel contact.De actievormen van de KAS, vooralvan KAS-Moskou, veranderden sterkvan karakter. Het uitgeven van brochu-res en het organiseren van studiedagenen conferenties, nationale en internatio-nale, gingen een belangrijke plaats in-nemen. KAS-KOR kreeg een program-ma op de radio en werd ook in hetbuitenland bekend. Later is het een vol-ledig commerciële onderneming gewor-den, los van de KAS, en raakte het inopspraak wegens beweerde financie-ring door de Amerikaanse vakorganisa-tie AFL-CIO, om tenslotte onder een an-dere naam verder te gaan. Obsjtsjinaverschijnt weer sinds eind 1992, nu jaar-lijks in magazineformaat.Tijdens de politieke crisis van najaar1993 heeft bijna geen enkele KAS-orga-nisatie partij gekozen. De crisis werdmeestal als een machtsstrijd binnen denomenklatoera beschouwd, waar je jebuiten moest houden. Individueel heb-

ben leden van KAS-Moskou zich in diedagen wel met de strijd tussen regeringen parlement bezig gehouden, onderandere als leden van medische hulp-ploegen. In de nacht van 3 op 4 oktoberriep KAS-Moskou op tot een algemenestaking en na oktober spraken alle KAS-organisaties zich voor het boycottenvan de verkiezingen in december uit.

PLAATSELIJKEKAS-ORGANISATIES

Naast KAS-Moskou bevinden de sta-bielste KAS-organisaties zich in Siberië.KAS-Irkoetsk is ontstaan uit de in 1988opgerichte Socialistische Club, wiegvan veel partij- en andere leiders in deoblast. [Het is beter deze Russischeterm voor een administratief gebied aante houden dan haar te vervangen door'provincie' of 'district', zoals vaak ge-beurt. Een Russische oblast is niet het-zelfde als een Nederlandse of Vlaamseprovincie, evenmin als een Frans depar-tement of een Engelse dan wel Iersecounty, opm. BM] Het telt nog steedsleden die al in de jaren 1984-85 actiefzijn geworden rond de toen door IgorPodsjiwalov in samizdat uitgegeven al-manak Swjetsja. Evenals in andere Sibe-rische organisaties zijn de meeste ledenboven de veertig, dit in tegenstelling totde anarchistische organisaties in anderegebieden, waar 35 al 'oud' is. Een be-langrfflce activiteit in Irkoetsk is gerichttegen plaatselijke kozakken met natio-nalistische en soms zelfs fascistischeaspiraties. In dat kader is op 29 juni1992 een Irkoetske Anarchistenbond terbestrijding van het Kozakkendom op-gericht.

In de oblast Tomsk met de stedenTomsk en Sjewer (de vroeger geslotenstad Tomsk-7) is de KAS-organisatie

De AS111 11

ook vrij sterk. In 1991 bestond de activi-teit vooral in het uitgeven van tekstenvan Bakoenin en Kropotkin en in het totnieuw leven brengen van de TomskerVolksbeweging, waarbij zich vijfender-tig organisaties hebben aangesloten.Deze beweging heeft onder anderecampagne gevoerd tegen het opslaanvan ontmantelde kernkoppen in deoblast Tomsk, waarvoor de gouverneurvan de oblast zich had uitgesproken. InTomsk zijn de leden meestal intellectu-elen, in Sjewer meestal arbeiders. InTomsk heeft de KAS onder andere actiegevoerd tegen de privatisering van eenfabriek waar de nomenklatoera een slaguit wilde slaan.In Twerj, dicht bij het geboortehuis Pre-moechino van Bakoenin ten noordenvan Moskou, heeft diens invloed nietsteeds het effect gehad dat velen graagzouden hebben gezien. De KAS-organi-satie hier voerde een zeer actief uitga-venbeleid, onder andere gaf zij het bul-letin Boentarj (Opstandeling) uit, terwijlzij ook andere plaatselijke organisatiesmet uitgaven hielp. Maar in 1993 slooteen van de oprichters, Vjatsjeslav Cha-zov, zich aan bij Zjirinovski's protofas-cistische partij, de LDPR, zij het zonderzijn anarchistische activiteiten te staken.Het meinummer (1995) van Alternativelibertaire (Brussel) begint met zes pagi-na's over het anarchisme in Petersburgmet een paar zijdelingse opmerkingenover het anarchisme elders in Rusland.In een interview met de groep Anasjalaat ene Anton D. zich knap laatdun-kend uit over de KAS, duidelijk niet ge-hinderd door kennis van zaken. VanKAS-Moskou zegt hij dat die groepniets meer doet. In werkelijkheid hou-den ze alweer een tijdlang wekelijkshuiskamerbijeenkomsten waarop deel-nemers (is dat niet anarchistisch?, zelfs

als ze zich niet allemaal anarchist noe-men) inleidingen houden over allerleionderwerpen: Godwin, Nietzsche, mo-derne schrijvers, de Narodnikibewe-ging). Ook geven leden van KAS-Mos-kou een aantal blaadjes uit en schrijvenze in de 'burgerlijke' pers, en (wat isanarchistischer?) bij gelegenheid orga-niseren ze of nemen ze deel aan een de-monstratie tegen of voor iets. Inderdaadmaken ze weinig gebruik van woordenals 'revolutie', 'revolutionair', 'arbei-der', 'proletariër', 'strijd', 'verzet' endergelijke, behalve selectief in hun Rus-sian Labor Review. Maar tijdens de stillemomenten op de barricade moet je ookiets te lezen hebben en liefst niet altijdhetzelfde. Het is jammer dat de dommepraat van een Anton D. zomaar in eengoed uitziend maandblad komt, tenzijinterviewer Pierre Prungnaud wilde la-ten zien wat een zwetsers sommigeRussen zijn. Niet alle Russen overigens:zijn interviews met Ludmila, met viermensen van An-Press en met PjotrRausj zijn de moeite van het lezenwaard.

Volgens Wadim Damier hebben zich inwat er van de KAS over is twee zeerverschillende vleugels ontwikkeld.Rechts in de KAS staat de anarchokapi-talistische SWT [Bond van Vrije Wer-kers], een club met afdelingen in Peters-burg en Moskou. Links groepen als desyndicalistische FAD in Donetsk (dieoverigens inmiddels de KAS heeft ver-laten en medeoprichtster was van deOekraïense RKAS [Revolutionaire Fe-deratie van AnarchoSyndicalisten] inoktober 1994). Daartussen staan vol-gens hem groepen als die in Moskou,Irkoetsk en Tomsk, voorstanders vanmarktsocialisme en zich richtend naarde Zweedse SAC (die uit de AIT/IWA/

12 De AS111

IAA geweerd wordt wegens 'samen-werking met de staat'). Volgens WadimDamier heeft drie-vijfde van de plaatse-lijke KAS-groepen politieke aspiraties.

VERENIGING VAN BEWEGINGENVAN ANARCHISTEN (ADA)

Volgens de beginselverklaring aange-nomen tijdens het oprichtingscongres inSaratov in de zomer van 1990 stond deADA open voor alle anarchistische rich-tingen en kon iedereen en iedere groepzich aansluiten die alle staatsonder-drukking als een kwaad beschouwt enzich voor de totale vernietiging daarvaninzet. Er bestond geen toelatingsproce-dure. Later is gebleken dat deze open-heid nare consequenties kon hebben enwerden plannen gemaakt om bepaaldevoorwaarden te stellen. De structuurwas erg los. Er bestond geen coördina-tie en nog minder centrale organen. DeADA is vooral bekend geworden doormilieuacties waaraan zij meedeed ofwaartoe zij het initiatief nam, vooral te-gen kernenergie. Die acties worden inde eerste plaats als acties tegen de staatgezien.Bij de ADA zijn of waren ooit aangeslo-ten: de ASSA in Petersburg; de Mos-kouse anarchistenbond MSA; de Allian-tie van Anarchisten in Kazanj AKA;individuele anarchisten van pacifisti-sche, individualistische en andere sig-natuur; enkele plaatselijke en regionaleKAS-organisaties en enkele anarcho-ka-pitalistische organisaties.

PLAATSELIJKEADA-ORGANISATIES

De Moskouse anarchistenbond MSA isuitgeefster geweest van de publikatiesSolidarnostj, waarvan het laatste num-mer kort na de putsch van augustus1991 verscheen [Het nu nog verschij-

nende weekblad Solidarnostj (met eeneruit springende letter 'A') van hoofd-redacteur Andrei Isaëv, is het orgaanvan de Moskouse vakbondsfederatieMSP, opm. BM], en Golos Anarchizma[Stem van het Anarchisme]. Eind 1991vormde de MSA samen met de M5M[Radicaalanarchistische Jeugdbond] deFAGM [Federatie van AnarchistischeGroepen in Moskou], waarvan GolosAnarchizma het orgaan werd. De MSAzelf begon toen met Swobodni Mir [VrijeWereld], een half politiek, half commer-cieel blad, met steeds minder politieken steeds meer reclame tot het politiekehelemaal verdween.De AKA in Kazanj was tot maart 1990bij de KAS aangesloten. Zij bestaatvooral uit individualistische anarchis-ten, maar telt ook enkele anarcho-paci-fisten onder haar leden. Begin 1993 pu-bliceerde de AKA een manifest op basiswaarvan in juni van dat jaar de SWT[Bond van Vrije Werkers] ontstond, diesedertdien een politiek partijtje is ge-worden met niet-inmenging van destaat in ondernemingen als één vanhaar doelstellingen.

FRAN

De FRAN [Federatie van Revolutionai-re Anarchisten] is een interregionaleanarcho-communistische organisatie injanuari 1992, opgericht tijdens een con-ferentie in Dnjepropetrovsk door verte-genwoordigers van de AKRS [Anarcho-communistische Revolutionaire Bond],de RAF [Revolutionair AnarchistischFront] en IREAN (uit Dnjepropetrovsk,Moermansk, Moskou en Petersburg).

INITIATIEF VAN REVOLUTIONAIREANARCHISTEN (IREAN)

Irean is op 5 maart 1991 opgericht.Twee van de oprichters, Wadim Da-

De AS 111 13

mier en Dmitri Kostenko, die eerder allid van KAS-Moskou waren geweest,kwamen van de Sojoez Komoenarov[Bond van Communards], waarvan metname anarchisten, anti-stalinistischecommunisten, trotzkisten en toekomsti-ge groenen deel uitmaakten, met alsideaal de 'Commune van Moskou'. Inde winter van 1990-1991 veroorzaaktende trotzkisten een splitsing in de SojoezKomoenarov, die dan onder andere totde oprichting van IREAN leidde. De le-den van IREAN beschouwden zich alsanarcho-communisten naar de theo-rieën van Kropotkin. Zij verwierpenstaats- en privé-kapitalisme en geloof-den niet in een marktsocialisme zonderstaat. Zelforganisatie op de arbeids-plaats (anarchosyndicalisme) en in dewoonomgeving zagen zij als wegennaar een zelfbestuurde samenleving.Volgens Wadim Damier zit het verschiltussen anarchisten en marxisten vooralin hun verschillende opvattingen overrevolutie. Voor de marxisten zou de re-volutie een begin zijn, gevolgd door eenperiode van overgang van kapitalismenaar socialisme. Voor de anarchistenwas de revolutie de afsluiting van eenovergangsperiode van opbouw vanzelfbestuurde gemeenten binnen hetkapitalisme. De revolutie zou de staatvernietigen als deze de verdere ontwik-keling van de gemeenten in de weg zougaan staan. Overigens hadden marxis-ten en anarchisten ook verschillendeopvattingen over organisatievormen,federalisme, staat en nog enige zaken.

In het najaar van 1994 vond er binnende IREAN een scheiding plaats tussensyndicalisten (Wadim Damier c.s.) enniet-syndicalisten (Dmitri Kostenkoc.s.): IREAN-S en IREAN-B. De ledenvan IREAN-S zijn zich meer gaan con-

centreren op de GRAS (Groep van Re-volutionaire AnarchoSyndicalisten) diehet initiatief heeft genomen tot de op-richting in de zomer van 1995 van eenKRAS (Confederatie van RevolutionaireAnarchoSyndicalisten), die, naar zij ho-pen, op het volgende AIT/IAA/IWAcongres in 1996 sectie-Rusland of mis-schien zelfs sectie-GOS zal worden. Degroep van Dmitri Kostenko zet het IRE-AN-blad Tsjornaja Zwjezda voort, waar-naast Dmitri als grap al enige tijd zijneigen Novi Nestor uitgeeft. De humordaarin is niet steeds bijzonder fijnzinnigen eind vorig jaar is daardoor een soortinternationale rel ontstaan, toen degloednieuwe Oekraïense RKAS aanhaar oprichtingsbericht een oproep aanalle anarchisten toevoegde om IREANen nog enkele clubs die volgens de 0e-kraïeners niet serieus bezig waren,voortaan maar links of rechts te latenliggen. Jammer genoeg had die oproepalles van een simpele woedeuitbarstingen waren de Oekraïeners onnauwkeu-rig in hun aanduiding van schuldigenen punten van beschuldiging, waardoorde oproep in eerste instantie als eenboemerang werkte.

GRAS publiceert sinds enige tijd Prja-moje Djeistwije [Direkte actie], dat in-houdelijk niet verschilt van TsjornajaZwjezda ve.)6r de scheiding. Het in zakenvan problematiek veel interessantereSwobodnoje Slowo [Het Vrije Woord],waarmee de GRAS vóór de scheidingbinnen de IREAN was begonnen, is se-dert 1993 niet meer verschenen.

ANDERE ANARCHISTISCHEORGANISATIES

In Wit-Rusland bestaat een FAB (Fede-ratie van Anarchisten van Bjelaroes[Wit-Rusland]), die onder andere een

14 DeAS/1/

blaadje FAB-Listok uitgeeft. In Petro-grad is Pjotr Rausj aan zijn zevendeanarchistische groep toe: de PiterskajaLiga Anarchistov [Petersburgse Ligavan Anarchisten; 'Piter' is een in Rus-land veel gebruikte aanduiding voorPetersburg]. Voorgangsters waren on-der andere ASSA-1, ASSA-2 en MAKI.[Dit mag aan wispelturigheid of instabi-liteit doen denken, maar in het artikelover 'sleutelfiguren' merkt TatjanaSjavsjoekowa juist op dat de anarchisti-sche scene in Petrograd bij alle verande-ringen heel stabiel is. Opm. BM] Ook inPetersburg is het uitstekende An-Press,waar onder andere Pawel Gelkin, die in1989 met Pjotr Rausj de eerste ASSA op-richtte, de hand in had, in 1994 voor hetlaatst verschenen.

VAKBONDSINITIATIEVEN

In de vroeger gesloten stad Sjewer(Tomsk-7) heeft de plaatselijke KAS-groep een anarchosyndicalistische vak-bond opgericht. Op initiatief vanGRAS-Moskou ontstond in 1994 deanarchosyndicalistische vakbond 'Wol-

ja', die, voor zover bekend, tot nu toealleen een afdeling heeft op het Insti-tuut voor Algemene Geschiedenis inMoskou, waar onder andere WadimDamier werkzaam is.

In oktober 1994 is in Donetsk de RKAS(Revolutionaire Confederatie van Anar-choSyndicalisten) opgericht. Deze wilzelf geen vakbond zijn maar werken-den ertoe brengen eigen vakbonden opte richten. Wadim Damier vindt ditenigszins op het elitaire 'naar het volkgaan' van de Narodniki uit de negen-tiende eeuw lijken: de mensen, vooraleenvoudige mensen, arbeiders, de juisteleer preken, en dan komen zij tot juistedaden. Helemaal ongelijk heeft Wadimniet, maar het zou verkeerd zijn de Oe-kraïense kameraden, die zeer serieusbezig zijn, daarom maar aan hun lotover te laten. Van hun kant wrijvensommige Oekraïeners sommige Mos-kouers arrogantie en betweterij aan.Opgekropte woede daarover heeft eenexplosie veroorzaakt aan het slot vanhet oprichtingsbericht van de RKAS.3

NOTEN

(1) In feite begonnen de initiatieven waaruit tenslotte de KAS is ontstaan, al in 1982. In datjaar nam Andrei Isaëv het initiatief tot vorming van een 'Oprichtingscomité voor een Revolu-tionaire Marxistische Partij voor de Sovjet-Unie' (Wadim Damier). (2) Zie haar artikel over devakbonden in Rusland. (3) Zie het artikel over de Oekraïne elders in dit nummer.

(Kort voor de afsluiting van dit AS-num-mer faxte Tatjana Sjavsjoekowa nog eenaanvulling op haar reeds in 1 994 geschre-ven artikel, die hier kort samengevat volgt.(BM)

In 1993 werden enige Oosteuropeseanarchistische conferenties gehoudenmet deelnemers uit een aantal landenvan het voormalige Sovjetblok, maarniet duidelijk is of zij iets hebben opge-

leverd en een vervolg hebben gekregen.De tegenstellingen tussen anarchisti-sche groepen verminderden in de jaren1993 - 1995. Misschien droeg de deelna-me van anarchisten uit allerlei groepenaan ecologische protestkampen in Rus-land en de Oekraine in deze jaren daar-aan bij. Binnen de overkoepelende or-ganisaties KAS en ADA werden zelfsgedachten ontwikkeld om tot samen-werking te komen. In de zich radicaler

DeAS//1 15

opstellende FRAN werden eerder ge-dachten ontwikkeld om radicalere groe-pen met name uit de KAS naar hunkamp over te halen.

De voornaamste overkoepelende orga-nisaties KAS, ADA en FRAN gingendoor met een zekere regelmaat confe-renties en congressen te houden, diedoor de slinkende aantallen aangeslo-ten groepen steeds flexibeler werden.Het zesde KAS-congres in 1994 teldebijvoorbeeld 10 deelnemers. Volgenseen telling op dat congres waren de vol-gende organisaties nog bij de KAS aan-gesloten: KAS-Moskou (7 leden), KAS-Omsk (8 leden), KAS-Tomsk (7 leden),KAS-Sjewer (7 leden), Kas-Irkoetsk (3leden), KAS-Chabarovsk (6 leden) en deanarchosyndicalistische vleugel van deOekraiense FAD (16 leden). In Baikalskin Siberië telde een door KAS-leden op-gerichte onafhankelijke vakbond ander-zijds 66 leden.Zoals bijna overal reageren anarchistenin de ex-Sovjetunie op de datum 1 meien op parlementaire verkiezingen, zijhet vaak met meer inzet dan in hetWesten. Bij agitatie en propaganda zijnbedrijfsbezetting en algemene stakinghaast onvermijdelijke ideeën.

Naast pogingen onafhankelijke of zelfssyndicalistische vakbonden op te rich-ten werden er ook pogingen gedaan totpartijvorming en om kandidaten in par-lementaire lichamen gekozen te krijgen,alles met successen die in verhoudingstaan tot de omvang van de bewegingals geheel. In tegenstelling tot anarchis-ten in het Westen volgen rechts en linksin het anarchistische voormalige Sovjet-blok elkaars doen en denken nogsteeds. Zo informeerde het bulletin An-Press van 'anarcho-kapitalist' Pawel

Gelkin steeds uitvoerig over activiteitenvan zowel 'rechtse' als 'linkse' anarchis-tische groepen. Jammer genoeg ver-schijnt het niet meer.

Enig verband met de anarchistische be-weging heeft de uit 1994 daterende stu-dentenvakbond Studentsjeskaja Zasjtsji-ta aangezien Dmitri Kostenko van deIREAN één van de oprichters was sa-men met mensen van de nog steeds be-staande Komsomol. Hoeveel anarchis-me Dmitri daar zal inbrengen is, gezienzijn soms vreemde uitspraken, ondankszijn voorzitterschap maar de vraag.

Anders dan in het Westen geniet hetanarchosyndicalisme in de voormaligeSovjetunie een overheersende belang-stelling. Met name in Moskou (GRAS /Wadim Damier) wordt veel belang ge-hecht aan erkenning als Russische ofzelfs GOS-sectie van de in hun ogen re-volutionaire IAA, 'de' anarchosyndica-listische internationale. Ook de KASheeft het begrip 'anarchosyndicalisme'in haar naam en werkt al jaren samenmet de Zweedse anarchosyndicalisti-sche maar voor reformistisch gehoudenvakbondscentrale SAC, die overigensook deel uitmaakt van een anarchosyn-dicalistische internationale, zij het datdie wat kleiner en wat minder bekendis. Ook in de ex-SU laten anarchistenzich niet onbetuigd bij ongewone ge-beurtenissen zoals de bloedige oorlogtussen regering en parlement in Mos-kou in het najaar van 1993 en de aanvalvan Russische regeringstroepen opTsjetsjnja die in december 1994 begon.Terwijl zij in het laatste geval slechtsmee konden protesteren, waren in okto-ber 1993 anarchisten ook praktisch be-zig in een groep die gewonden uit bei-de kampen hulp verleende.)

16 De AS111

SLEUTELFIGUREN IN HETNIEUWE RUSSISCHE ANARCHISME

Tatja na Sjafsjoekowa

Tatjana Sjafsjoekowa stelde aanvankelijk voor na haar artikel over het anarchisme in Rus-land sedert de jaren tachtig een artikel over leiders in deze nieuwe anarchistische bewegingte schrijven. Omdat de anarchistische ideologie geen leiders kent, voelde ik daar eerst nietvoor, maar uiteindelijk ben ik met haar voorstel akkoord gegaan omdat haar verhaal eenbeeld zou kunnen geven van hoe mensen in de jaren tachtig tot het anarchisme kwamen.Over dat 'hoe' zegt haar artikel intussen niet veel maar wel blijkt er onder andere uit datook voor veel 'sleutelfiguren' het anarchisme een doorgangshuis kan zijn. Wie van de Ne-derlandse anarchistische beweging op de hoogte is, kent daar trouwens ook wel voorbeeldenvan. De term 'sleutelfiguren' in de titel leek me acceptabeler dan 'leiders', ook al geeft hetwoord 'leider' in het reëel bestaande anarchisme van de ex-USSR, om mij daartoe te beper-ken, de werkelijkheid soms beter weer, zoals uit onderstaand verhaal mag blijken. (Bas Mo-reel)

And rei Konstantinowitsj Isaëv (geb. 1964)studeerde, evenals veel andere latere le-den van KAS-Moskou, op het Staats-pedagogisch Instituut van Moskou(MGPI) (nu Pedagogische Staatsuniver-siteit Moskou). In de jaren 1985-1986was hij betrokken bij het ondergrondse'Oprichtingscomité voor een Revolu-tionaire Marxistische Partij van de Sov-jetunie'. In mei 1987 vormden geschie-denisstudenten, ten dele voormaligeleden van het 'Oprichtingscomité', declub voor geschiedenis en politiek'Obsjtsjina', waarvan de ideologie in derichting ging van een op groepseigen-dom gebaseerd anarcho-syndicalismedat ruimte liet voor marktverhoudin-gen. Isaëv werd de bekendste ideoloogvan deze dub, hij was een van de re-dacteuren van het tijdschrift Obsjtsjina,waarin hij kritiek leverde zowel op hetmarxisme als op de pro-westerse ideo-logie van de dissidenten. Najaar 1987was hij een van de organisatoren vande campagne die Moskouse 'informe-

len' [verder naar westers gebruik 'alter-natieven' genoemd] in de kwestie Jelt-sin 'ter verdediging van de glasnost'voerden.Najaar 1988 was Isaëv betrokken bij eenplan tot vorming van een 'Democrati-sche fractie binnen de Komsomol', laterdoor liberale Komsomolfunctionarissenovergenomen. In de jaren 1988-1989werkte hij mee aan de oprichting vande KAS [Confederatie van Anarcho-Syndicalisten]. Najaar 1990 werd hij eenvan de redacteuren van het een jaar eer-der opgerichte interne informatiebulle-tin KAS-KOR en initiatiefnemer van deomzetting ervan in een informatiebulle-tin over arbeiders- en vakbondszaken.Anarchistische opvattingen hebben Isa-ev er niet van weerhouden zich tottweemaal toe als volksvertegenwoordi-ger te kandideren: in 1989 voor hetUSSR-parlement namens de pseudo-al-tematieve Komsomolorganisatie 'Fondsvoor maatschappelijke initiatieven' enin 1990 voor de gemeenteraad van Mos-

De AS/11 17

kou met steun van het verkiezingsblok'Democratisch Rusland', beide kerenzonder succes. Reeds in 1991 uitte Isaëvscherpe kritiek op 'Democratisch Rus-land', dat hij bijna gevaarlijker achttedan de Communistische Partij van deSovjetunie, omdat de mensen er ver-trouwen in hadden, terwijl precies de-zelfde bureaucraten er de leiding had-den.Isaëv vond dat de KAS een verenigingvan de syndicalisten onder de anarchis-ten moest zijn en niet van alle anarchis-ten. Voor sommige niet-syndicalistenonder de anarchisten was hij de verper-soonlijking van onverdraagzaamheiden van 'het dictaat van Moskou'. An-derzijds waren sommige anarchistischetegenstanders volgens hem 'anarcho-vlegels'.Op het vierde congres van de KAS inmei 1991 stelde Isaëv voor aansluitingte zoeken bij de Konfederatsia Troeda[Confederatie van de Arbeid] en allelinkse organisaties te bewegen hetzelf-de te doen. Tegelijk gaf hij hoog op vanhet vermogen van de leiding van deFNPR (Federatie van onafhankelijkevakbonden in Rusland, de opvolgstervan de officiële vakbondsfederatie uitde Sovjettijd) zich aan de nieuwe ver-houdingen aan te passen en sprak hijwaarderend over de nieuwe leiding vande MFP [Moskouse Vakbondsfedera-tie], waarmee volgens hem goed samente werken viel. In de Socialistische Partijen in linkse sociaaldemocraten zag hijmogelijke bondgenoten van de KAS.In augustus 1991 verliet Isaëv de redac-tie van KAS-KOR om hoofdredacteur teworden van Solidarnost, het orgaan vande MFP. Hij nam daarbij een ploeg ca-pabele vroegere medewerkers vanObsjtsjina in de redactie op. Deze druk-ten een min of meer anarchistisch stem-

pel op het blad, eigenlijk tegen de zinvan Isaëv, die zijn anarchistische op-vattingen grotendeels had losgelaten.Naast vakbondsmateriaal verschenen erin de krant ook artikelen over de theo-rie en de praktijk van het anarchisme.De uitgave van Obsjtsjina werd rond dietijd wegens financiële en technischeproblemen gestopt.In augustus 1991 ondertekende Isaëvsamen met enkele leiders van de MFP,van de Socialistische Partij en van degroep Marxisme-XXI een oproep van deInitiatiefgroep tot oprichting van eenPartij van de Arbeid (Partija Troeda); hijwerd lid van het oprichtingscomité enin februari 1992 voorzitter van de raadvan de Moskouse organisatie van diepartij. Sedertdien daalde de hoeveel-heid anarchistisch materiaal in Solidar-nost geleidelijk aan naar nul en werdhet blad in feite een spreekbuis van dePartij van de Arbeid. Het anarchistischeelement in de redactie loste ook geleid&lijk aan op: sommigen namen de opvat-tingen van de Partija Troeda over, an-deren werden door Isaëv uit de redactiegewerkt. In juli 1992 maakte Isaëv sa-men met A. Sjersjoekov, die ook lid vande Partija Troeda was geworden, b&kend dat hij de KAS verliet. Ofschoonzij in hun verklaring schreven dat zijovertuigde anarchisten bleven die voorhet ogenblik het werk binnen de PartijaTroeda noodzakelijker vonden, was ertoen in feite nog maar weinig van Isa-evs anarchistische opvattingen over:een zekere belangstelling voor zelfbe-stuur en democratie op de werkvloer(waarbij echter, althans voorlopig, deproduktiemiddelen in handen van destaat bleven).

Vlad Toepikin (geb. 1965) heeft ook aanhet MGPI gestudeerd en werd in 1985

18 De AS /1/

ook lid van het oprichtingscomité vooreen revolutionaire marxistische partij,evenals Isaëv. In de jaren 1986-1987deed hij mee aan een anarchosyndica-listische propagandacampagne die leid-de tot de oprichting van Obsjtsjina enlater van de KAS. In het begin was hijsecretaris van de Moskouse organisatievan de KAS; op het vierde congreswerd hij de eerste (en enige: de functiewerd op het vijfde congres opgeheven)uitvoerend secretaris van de KAS. Zijnvoornaamste bijdrage aan het anarchis-me in Rusland leverde hij echter alsjournalist en uitgever. Hij was als uitge-ver of redactielid bij de uitgave van on-geveer tien anarchistische publikatiesbetrokken, onder andere Obsjtsjina(vanaf de oprichting in 1987 tot nu toe),Wolja (vanaf 1989) en Woegloeskr (vanaf1993), en publiceerde anarchistisch ma-teriaal in de gewone pers.Toepikin wordt niet als een groot theo-reticus van het anarchisme beschouwden is ook geen vurige revolutionair ge-worden. Maar nu het nieuwe van hetanarchisme af is, de euforie verdwenenen het ledental van de KAS danig ge-slonken, is Vlad Toepikin nog steedseen actief KAS-lid. Concurrerende anar-chistische organisaties zien hem en Mi-chail Tsovma (vertegenwoordiger vaneen wat jongere generatie) waag als deenigen die van KAS-Moskou zijn over-gebleven [wat getuigt van weinig zichtop de zaak, respectievelijk van wens-denken, al is de kerngroep inderdaadniet groot, maar ook niet kleiner danandere anarchistische kerngroepen inde ex-USSR en, bijvoorbeeld, de kern-groep van de Federatie van Amster-damse Anarchisten, zie mijn opmerkin-gen elders in dit nummer. Bas Moreel].Na het vertrek van Isaëv werd VladToepikin het voornaamste voorwerp

van kritiek van de 'anti-Moskouse op-positie' binnen de KAS en van anti-KASgezinde anarchisten. Hij en Dmitri Kos-tenko (IREAN) mijden elkaar bijvoor-beeld zoveel mogelijk om niet op devuist te gaan. Dit laat zich verklarendoor Toepikins image van hoofd van deMoskovieten en door zijn afkeer vanschipperen en compromissen, terwijl hijook moeite heeft geen partij te kiezen.

Aleksandr Sjoebin (geb. 1965) was eenvan de stuwende krachten van het uitde club 'Obsjtsjina' ontstane KAS-Mos-kou. Ook hij heeft gestudeerd op hetMGPI, waar hij in 1989 afstudeerde; se-dertdien werkt hij op het Instituut voorAlgemene Geschiedenis in Moskou; opzijn naam staat de studie Harmonie vande geschiedenis. Hij werd maatschappe-lijk actief in 1985 na zijn militaire dienstdoor, evenals Andrei Isaëv en VladToepikin, lid te worden van het op-richtingscomité van een revolutionairemarxistische partij, om zich later, toenhij zich van het marxisme afkeerde, aante sluiten bij een alternatieve theoreti-sche kring, waar ook Andrei Isaëv lidvan was. Hij was een van de grondleg-gers van de 'federalistische' (protoanar-chistische) ideologie die later de naam'gemeentesocialisme' kreeg. In de perio-de december 1986- maart 1987 probeer-de hij samen met anderen een hervor-ming van de Komsomol doorgevoerd tekrijgen. Hij was bij de oprichting vanObsjtsjina in mei 1987 en sedert maart1988 redactielid en een van de voor-naamste medewerkers van het bulletinObsjtsjina.Sjoebin is een van de bekendste theore-tici van het nieuwe Russische anarchis-me. Voor het in oprichting zijnde Mos-kouse Volksfront (MNF) formuleerdehij de beginselen van een confederatie-

De AS111 19

ve organisatiestructuur; de afwijzingvan deze beginselen door de helft vande groepen die in het oprichtingscomitévertegenwoordigd waren, werd eenvan de redenen waarom een aantal gro-te groepen, onder andere Obsjtsjina,daaruit stapten. Hij stelde ook de op-richtingsverklaring op van de Alliantievan Federalistische Socialisten - de fe-deralistische fractie van de FSOK die la-ter de naam KAS aannam - en was ookeen van de opstellers van het KAS-pro-gramma. Op zijn naam staan talrijke ar-tikelen op het gebied van de sociale be-weging en van de geschiedenis van hetanarchisme. Hij was ook een van de or-ganisatoren van de eerste grote demo-cratische manifestaties op het Poesjkin-plein in de zomer van 1988. In augustus1991 hielp Sjoebin mee barricaden tebouwen rond het Witte Huis. Na au-gustus leverde hij scherpe kritiek op hetnieuwe regime en hielp hij protestbij-eenkomsten te organiseren tegen deevenzeer door hem bekritiseerde poli-tiek van het Moskous stadsbestuur.In alle organisaties waar hij lid van isgeweest, heeft Sjoebin tamelijk onafhan-kelijke standpunten ingenomen. In no-vember 1987 verzette hij zich tegensteun van alternatieve groepen aan Jelt-sin in diens conflict met het CentraalComité van de CPSU. Op de oprich-tingsconferentie van de KAS in januari1989 verzette hij zich tegen de pogingende beweging een anarchosyndicalis-tisch karakter te geven. Op latere con-gressen verdedigde Sjoebin het syndica-listische karakter van de KAS maarwilde hij het conflict met de niet-syndi-calisten niet op de spits drijven; hij ha-merde er voortdurend op dat de KASevenveel aandacht moest besteden aande milieubeweging als aan de arbei-dersbeweging. Ofschoon hij een van de

opstellers was van de 'algemene lijn'van onder andere 'constructief' mee-werken (in massaorganisaties), dit in te-genstelling tot de 'revolutionaire lijn',wekte hij toch niet zoveel irritatie alsandere Moskouse leiders. Hij verdedig-de een anarchisme met marktelemen-ten. In de periode mei 1991 - mei 1992,dat wil zeggen zolang ze heeft bestaan,was Sjoebin lid van de federale raadvan de KAS.Vanaf najaar 1989 was hij lid van de Be-weging voor de oprichting van een Par-tij van Groenen (PZ). Op de oprich-tingsconferentie in maart 1990 was hijhet die de oprichting van de partij uit-riep. Hij werd lid van de Coördinatie-raad van de Moskouse Ecologische Fe-deratie. Toen de PZ in mei 1991 uit-eenviel, was Sjoebin een van de oprich-ters van de Russische Partij van deGroenen (RPZ). Hij was een van de op-stellers van de beginselverklaring, lei-der van de communale vleugel van departij en een van de voorzitters. Bij depresidentsverkiezingen van dat jaarsprak hij zich tegen steun voor Jeltsinuit. Hij moet niets hebben van de chau-vinistische tendensen in de milieubewe-ging. Bij de parlementsverkiezingenvan december 1993 stond hij kandidaatvoor de RPZ.In november 1994 werd Aleksandr Sjoe-bin samen met Andrei Isaëv en MichailGorbatsjov lid van het presidium vande Russische Sociaal-DemocratischeBond (RSDS). Ofschoon Sjoebin zijn lid-maatschap van de KAS niet heeft opge-zegd en KAS-Moskou hem niet van zijnlidmaatschap vervallen heeft verklaardom niet het verwijt te krijgen aan hek-senjacht te doen, heerst in de KAS tochde opvatting dat er van Sjoebins anar-chistische opvattingen niets meer overis.

20 DeAS111

Wadim Damier (geb. 1959) werd oor-spronkelijk door algemene linkseideeën aangetrokken. Eind jaren '70 be-gin jaren tachtig had hij al een eigenideologie (zelfbestuursocialisme of-communisme) ontwikkeld, maar hijnoemde die nog niet anarchistisch. Hettrotzkisme heeft hem enige tijd aange-trokken en nog steeds heeft hij veel be-trekkingen met trotzkisten; lid van deVierde Internationale is hij echter nooitwillen worden omdat hij zich als pro-anarchistisch beschouwde. Damier stu-deerde in 1981 af aan het Moskouse In-stituut voor Geschiedenis en Archief-kunde (nu Russische Staatsuniversiteitvoor Humanitaire Studies) en werkt se-dertdien aan het Instituut voor Algeme-ne Geschiedenis in Moskou, specialisa-tie Europese sociale bewegingen, waar-over hij ook heeft gepubliceerd. Zijndissertatie ging over de Duitse Groe-nen. Hij is sedert 1988 actief in de mi-lieubeweging en daardoor is hij ook hetmeest bekend geworden. Najaar 1988sloot hij zich aan bij de Moskouse mi-lieufederatie en werd hij een van devoorzitters, in februari 1989 werd hij lidvan het Oprichtingscomité van de Partijvan de Groenen en in maart 1990 vande raad van regionale coördinatorenvan deze partij.Onder het pseudoniem W. Gray publi-ceerde Damier in 1989 in samizdat eenEcosocialistisch Manifest, dat het indu-striële ontwikkelingsmodel en de marktbekritiseert en een samenlevingsmodelpresenteert gebaseerd op gemeentelijkzelfbestuur en 'gedecentraliseerde plan-ning', dat wil zeggen planning van on-derop. Zijn milieuopvattingen brachtenhem tot het anarchisme. In mei 1989werd hij lid van de KAS maar van demarkt in het programma moest hij nietshebben. Hij bleef ook maar anderhalf

jaar actief in de KAS, ofschoon hij daar-na nog wel enige tijd lid bleef. Najaar1990 werd hij lid van de 'Sojoez Kom-munarov' (Bond van Commune-aan-hangers), die anarchisten en trotzkistenonder haar leden telde. Deze bond heeftbestaan tot januari 1991. Voorjaar 1991was Damier een van de oprichters vanhet kleine Initiatief van RevolutionaireAnarchisten (IREAN), dat met een aan-tal anarcho-communistische groepen deFederatie van Revolutionaire Anarchis-ten (FRAN) vormde, welke zich richtnaar de IAA/IWA/AIT, de anarcho-syndicalistische Intemationale.In mei 1991 stelde Damier samen metanderen voor de Partij van de Groenenom te zetten in een Liga van GroenePartijen (LZP), met een beginselverkla-ring gebaseerd op zijn EcosocialistischManifest. Sedert 1992 doet Damier ech-ter niet meer met de LZP mee omdat destatuten van de IAA/IWA/AIT partij-lidmaatschap uitsluiten. Wadim Da-mier is nog steeds zeer actief, zowel inde anarchistische als in de milieubewe-ging. Hij schrijft voor het eco-anarchis-tische tijdschrift Tretji Poet (Derde Weg)en wordt ook voor lezingen gevraagd.Na een scheiding binnen de IREAN tus-sen syndicalisten en niet-syndicalistenstreeft hij ernaar een onlangs opgerichteKRAS (Confederatie van revolutionaireanarcho-syndicalisten), welke anarcho-syndicalistische groepen in Rusland enmisschien daarbuiten verenigt, op hetvolgende IAA/IWA/AIT-congres alssectie toegelaten te krijgen. Damier ver-bindt subtiel intellectualisme met eencompromisloze linkse instelling. Determ 'leider' zou bij hem niet geheelmisplaatst zijn, maar juister is om hem'opiniemaker' te noemen. In een overi-gens humoristisch bedoeld verslag overde Oost-West bijeenkomst in Praag in

De AS111 21

1994 schreef deelnemer Oleg Nowikovuit Minsk in Nowi Nestor: "Ze kijken al-lemaal wat hij zal zeggen". Hij treedt inieder geval zelfbewust op maar de beti-teling 'schoolmeester', waarmee AndreiIsaëv wel gesierd werd, zal hem nietgauw gegeven worden: hij doceert niet.

Pjotr Rausj (geb. 1960) doorliep de om-gekeerde weg van de NederlanderAlexander Cohen, die van anarchistmonarchist werd. Alleen speelde dieontwikkeling zich bij Pjotr Rausj in zijntienerjaren af, en vindt hij wat hij in zijnmonarchistische tijd deed, kennelijkniet vermeldenswaard of een ver-gissing. In ieder geval zijn daarovergeen bijzonderheden bekend. Hij waseen van de bekendste oprichters van deASSA (Anarcho-Syndicalistische VrijeAssociatie) in Petersburg in het najaarvan 1988. Op dat moment was hij le-raar, maar in 1991 gaf hij zijn baan opom 'beroepsrevolutionair' te worden.Uiterlijk valt Pjotr Rausj op door zijndonderende basstem, zijn kunstlerenlaarzen en zijn bontmuts uit de tijd vande burgeroorlog, gedragen bij iederweertype. In tegenstelling tot de Mos-kouse anarchisten, die willen laten ziendat anarchisme meer is dan 'batko'Machno en dronken matrozen, haaktRausj juist op dit stereotype in en ver-gast hij zijn stadgenoten graag op hetgezicht van groepen anarchisten diemet zwarte vlaggen door de stad trek-ken. Als Isaëv in zijn filippica's van leertrok tegen 'anarchovlegels', had hijdaarbij meestal Rausj op het oog.De eerste ASSA kan met enige goedewil als een van de voorlopers van deKAS worden beschouwd, ofschoon de-ze het programma van de KAS niet he-lemaal aanvaardde en een van de eerstegroepen was die de KAS verliet toen er

een conflict ontstond tussen syndicalis-ten en niet-syndicalisten. Het is moeilijkprecies te zeggen wat daarbij oorzaaken wat gevolg was: de overgang vanRausj van anarchosyndicalistische naaranarcho-individualistische opvattingen,of het verschil in psychologie en zelf-beeld tussen de Moskouse intellectueletheoretici, die vakbondswerk wildendoen, en de Petersburgers, die tot 'revo-lutionaire' acties neigden. Hoe dan ook,terwijl de opvattingen van Rausj, zoalsuitgedrukt in het programma van deeerste ASSA bij haar oprichting, min ofmeer anarchosyndicalistisch waren,werd die eerste ASSA kort na het twee-de KAS-congres, waarop Rausj de Mos-kouers en in het bijzonder Isaëv ervanbeschuldigde disciplinaire methoden tewillen invoeren en hij zijn lidmaatschapopzegde, ontbonden om plaats te ma-ken voor een nieuwe ASSA (Associatievan Secties van Vrije Anarchisten). Indie tijd werd Rausj een volgeling vanBenjamin Tucker, waarbij hij diens leerover belastingvrijheid en vrij onder-nemerschap-zonder-uitbuiting-van-de-arbeid-van-anderen anarchokapitalis-tisch interpreteerde. Overigens, bij alleveranderingen in samenstelling en na-men van Rausj' organisaties en bij al hetverschijnen en verdwijnen daarvan,bleef de Petersburgse anarcho-scenemin of meer stabiel en bleven de onder-linge verhoudingen vriendschappelijk.Alleen de leden van de AKRS (An-archo-Communistische RevolutionaireBond) verdwenen op een gegeven mo-ment, toen zij plotseling ontdekten datzij in feite trotzkisten waren.Rausj speelde een actieve rol in het pro-testkamp tegen de kerncentrale in Bala-kow georganiseerd door Olga Pitsoeno-wa, een anarchiste uit Saratow. Resul-taat van dit kamp was dat de plaatselij-

22 De AS111

ke bevolking wakker werd geschud enverder werd de opstandige, tegen deKAS gerichte ADA (Vereniging van be-wegingen van anarchisten) opgericht.In december hief ook de tweede ASSAzich op, om zich om te zetten in Peters-burgse afdeling van de ADA. Het doorPjotr Rausj uitgegeven Novi Swjet werdin januari een ADA-uitgave, maar inoktober een uitgave van de MAKI(Marginaal-Anarchistische Contra-Initi-atieven), een nieuwe groep waar PjotrRausj de hand in had, in naam eenADA-organisatie. Er zijn ook nogideeën geweest en zelfs stappen gezetom een Zwarte Garde op te richten,maar die zijn uiteindelijk op niets uitge-lopen.Onder leiding van Pawel Geskin hadzich al eerder een groep afgesplitst diede ADS [Anarcho-Democratische Bond]oprichtten. Deze groep bleef in de KASmaar hield tegelijk goede relaties metRausj. Pawel Geskin is een van de uit-gevers geworden van An-Press, mis-schien wel de beste publikatie over hetreilen en zeilen van de anarchistischebewegingen in de voormalige Sovjet-unie. Jammer genoeg verschijnt dezeuitgave niet meer.In de zomer van 1992 organiseerdeRausj een protestkamp tegen de kern-centrale in Sosnowi Bor in de oblast Le-ningrad. Tijdens dit kamp ontstond eenmeningsverschil met Olga Pitsoenowaen de anarchisten uit Saratow over devraag of je het vertrouwen van de plaat-selijke bevolking won door je te bedrin-ken. Rausj probeerde tijdens de actieeen 'droge wet' te laten gelden maar dedeelnemers uit Saratov overtraden dievoortdurend. Het kamp haalde nietsuit.In februari 1994 ontbond Rausj deMAKI en richtte hij de Petersburgse Li-

ga van Anarchisten (LIAN) op. Samenmet onder anderen Vlad Toepikin deedhij later pogingen om een einde te ma-ken aan de ruzies tussen anarchisten.Mede daardoor zijn waarschijnlijk deverhoudingen tussen KAS-Moskou eneen deel van IREAN-Moskou tenminsteredelijk geworden.

Pjotr Rausj becommentarieerde deze tekstover hemzelf in enkele brieven aan Bas Mo-reel, waaruit hier enkele passages volgen dieop de tekst van Tatjana Sjavsjoekowa in-gaan en verder een beeld geven van een po-ging anarchistisch te leven in de ex-USSR.

"De beschrijving van het conflict tijdenshet protestkamp tegen de kerncentralevan Sosnowi Bor in de zomer van 1992klopt niet. De 'droge wet' tijdens de ac-tie was niet mijn idee en de deelnemersuit Saratow zijn er niet tegenin gegaan.Integendeel: Olga Pitsoekowa en OlegZjarkow stonden erop dat er tijdens deactie geen alcohol zou worden gedron-ken. Niet de deelnemers uit Saratowwaren voor onbeperkt alcoholgebruikmaar twee deelnemers uit Petersburg(een van hen verdedigde zijn standpuntzelfs in de plaatselijke pers). Het drin-ken van de Petersburgers was een vande redenen waarom de deelnemers uitSaratow de organisatoren van het kamp(onder anderen mij) verweten de actieslecht te hebben voorbereid. Zij wildentegen degenen die zich niet aan de alco-holvrije traditie hielden, desnoods ge-weld gebruiken en zelfs de politie erbijhalen! Voor de deelnemers uit Saratovkwam het doel van de actie op de eersteplaats, hun ging het om het resultaat.De 'drinkers' weigerden ook catego-risch het kamp te verlaten. Ik heb tweeweken lang geprobeerd dit idioteschandaal op anarchistische wijze te re-

DeAS111 23

gelen. Ten dele lukte dat maar de rela-ties met de deelnemers uit Saratow wa-ren toch verstoord. Ik vind het niette-min nodig op te merken dat ik voor deanarchisten uit Saratov steeds grotewaardering heb gehad, en nog heb. Inde jaren 1989-1991 was het de actiefsteen hardst werkende anarchistischegroep in wat toen nog de Sovjetuniewas. Ik denk hierbij vooral aan hun rolbij de organisatie van de eerste anar-chistische protestkampen tegen aantas-ting van het milieu.Voor de Zwarte Garde hebben we zelfsstatuten opgesteld en die bij de ge-meenteraad van Petersburg ingediendvoor een officiële registratie! Dat was in1990. .We kregen de statuten echter te-rug 'voor herziening', waarna we zeniet opnieuw hebben ingediend. Hetprincipe je 'activiteiten niet bij staatsor-ganen melden' kenden we in de zomervan 1990 waarschijnlijk nog niet.Nog een opmerking: de anarcho-demo-craten stapten niet in 1991 uit de eersteASSA maar in 1990. De geschiedenisvan alle organisaties die zich in de jaren1988-1994 anarchistisch hebben ge-noemd, is een hoofdstuk apart. Het wa-ren er enkele tientallen. Ikzelf ben bijzeven ervan betrokken geweest. De op-richting van een organisatie die anar-chie combineert met een strikt zich hou-den aan gemaakte afspraken, blijft eenprobleem. Bij de laatste poging in dierichting waarmee ik rechtstreeks te ma-ken heb - de Petersburgse Liga van Anar-chisten, opgericht in februari 1994- zijnop het ogenblik 15 mensen betrokken.Mijn opvattingen hebben zich in de pe-riode 1988-1990 niet van anarchosyndi-calistisch naar anarchokapitalistischontwikkeld. Het is omgekeerd, bij deoprichting van de eerste ASSA warenwij (Pawel Geskin en ik) rechtse anar-

chisten: op privé-eigendom en loon-dienst hadden wij niets aan te merkenen op marktverhoudingen al helemaalniet. Op het ogenblik ook nog niet, of-schoon mijn opvattingen de laatste tijdiets naar links zijn verschoven (in demate waarin de regeringspolitiek naarrechts is verschoven). Het meningsver-schil tussen de 'anarchokapitalistische'SWT (Bond van Vrije Werkers) en mijop dit ogenblik betreft in hoofdzaak devraag hoever je in het staatssysteemmag integreren en in hoeverre anarchis-tische verhoudingen nu mogelijk zijn.Voor Pawel Geskin is anarchisme ietsvoor de toekomst, terwijl ik van meningben dat er nu al sprake is van anarchis-tische verhoudingen en dat die altijdhebben bestaan, zij het niet tussen allemensen. Om die reden reken ik me totde aanhangers van een 'elitair' anar-chisme, ofschoon anarchisten evenveelreden hebben om zich een 'elite' te noe-men als iedere andere groep mensen.Het anarcho-communisme van Kropot-kin en Wadim Damier heb ik nooit aan-gehangen en hang ik ook nu nog nietaan, omdat voor mij 'bezit' (ook vanproduktiemiddelen) niet iets kunstma-tigs is dat je kunt afschaffen. Voor mijzijn 'recht' en 'bezit' waarden, ofschoonhet duidelijk is dat mijn opvattingenover bezit en recht niet overeenstem-men met die van de staat.Dit soort overwegingen is misschienniet bijzonder interessant maar ze heb-ben meer met mij te maken dan mijnchroomleren laarzen of mijn bontmuts(niet uit de burgeroorlog maar uit deTweede Wereldoorlog!).In je brief schreef je dat het je interes-seert hoe mensen tot anarchisme ko-men. Ik ben nooit socialist of commu-nist geweest. In 1984, ik was toen noggeen anarchist, werd ik van het insti-

24 De AS111

tuut [veel universitaire opleidingenwerden en worden aan instituten gege-ven, opm. BMI uitgesloten en daarnabracht ik twee jaar door in een genieba-taljon, om vervolgens een jaar in eenijzergieterij te werken. Misschien heeftdat allemaal invloed op mij gehad... Deduivel zal het weten.Toen we in augustus 1989 met de uitga-ve van Nowi Swjet begonnen, was er eenorganisatiepot waaruit de krant werdbetaald en de deelnemers aan de orga-nisatie kregen de krant gratis. De potwerd gevormd uit contributies. Zo ver-schenen de eerste drie nummers. Na hetuiteenvallen van ASSA in het voorjaarvan 1990 werd de pot verdeeld en geli-quideerd. Vanaf nummer 4 moest voorde krant betaald worden: je droeg nietbij aan een organisatiepot maar aan dezaak, rechtstreeks aan de krant, en jekreeg een deel van de oplage naar ge-lang je bijdrage. In de jaren 1990-1991was de kostprijs per exemplaar 15 ko-peke en de verkoopsprijs 50 kopeke, enelk verkocht exemplaar bracht 25 kope-ke zuivere winst op, terwijl de krantzichzelf kon bedruipen. (In 1990 draai-den veel 'samizdat'-kranten op die ma-nier. De uitdrukking 'samizdat' slaatdaar ook op. Nu zijn er nog maar eenpaar kranten die zo werken. Dat bleefzo tot midden 1993. Toen begon de be-langstelling voor 'politieke exotica' tedalen en na de 'anti-communistische re-volutie' van dat jaar daalde de vraagnaar de krant helemaal scherp. In de ja-ren 1990-1991 raakte je normaal 30 tot50 en soms wel 100 exemplaren per dagkwijt, op meetings nog veel en veelmeer. Nu in doorsnee zo'n acht krantenper dag. In waarde is de verkoopprijsvan de krant ook nog gedaald, maar deinkomens in doorsnee nog meer. Ookdaardoor is de vraag naar de krant ge-

daald, met andere woorden: de krantwordt niet meer gekocht zowel doordat'de revolutie' voorbij is als door de da-ling van de levensstandaard.Daar staan wij machteloos tegenover.Omdat de krant niet meer gekochtwordt, moeten er andere financierings-bronnen worden gezocht. Sommigeanarchisten zijn, om de propaganda tekunnen financieren, in zaken gegaan(A. Tsjervjakov in Moskou, A. Sjarov inNizjni Nowgorod, de SWT in Peters-burg en Kazanj). Alleen zijn zij gewoon-lijk het anarchisme uitgegaan. Mensendie anarchistische uitgaven financieelsteunen, zijn er ook niet veel. De eco-anarchisten krijgen soms geld van heteen of andere fonds, bijvoorbeeld vanhet ISAR (Institute for Soviet-AmericanRelations, gefinancierd door de Ameri-kaanse staat), maar in de eerste plaatswordt lang niet iedere aanvraag geho-noreerd en in de tweede plaats vind ikgeld vragen aan een staat voor werk dattegen de staat is gericht, niet zuiver. Delaatste vier nummers van Nowi Swjetzijn verschenen met geld dat anarchis-ten uit Frankrijk, Spanje, Duitsland eneen individualistische anarchist uit on-ze groep in Petersburg hebben gegeven.Ik zelf leef sinds 1990 van de verkoopvan de krant. Voor de staat werken doeik niet. Opdrachten krijgen is moeilijk:mijn specialiteit is geschiedenis. Devoortzetting van de krant interesseertmij daarom niet alleen uit propagandis-tisch-ideologisch maar ook uit materieeloogpunt. Op het ogenblik heb ik hierstapels (honderden) oude nummers vanNowi Swjet liggen, maar andere anar-chistische groepen nemen ze niet voorverspreiding, zelfs niet gratis. In Peters-burg gaat de verspreiding nog weldoor. Het mooiste zou zijn als een han-delaar de hele voorraad - desnoods heel

De AS 111 25

goedkoop - opkocht. Dan zou er weergeld zijn voor volgende nummers envoor al het andere. Eenvoudigweg hulpaannemen is maar zowat. Een organisa-tie die steeds maar krijgt, went aan ditparasitaire bestaan en aan het leven opandermans zak, terwijl anarchie zoalsik het versta inhoudt dat je op je eigenbenen staat en voor jezelf zorgt. Ik zouartikelen kunnen schrijven of informa-tie kunnen verzamelen over de situatiein Rusland (bijvoorbeeld over de anar-chistische beweging). Dat zou ik kun-nen (en graag willen), maar zijn er inhet Westen anarchistische uitgeverijen ofuitgaven die voor artikelen betalen? InRusland niet (ook niet in de beste tijden).Je vroeg hoe het mogelijk is dat mensennazi worden in een land dat zo veeldoor de nazi's geleden heeft en waardie nazi's de mensen als ondermensenbehandelden. Ik denk dat de verklaringvooral in het volgende te vinden is: inde jaren zeventig, toen het totalitairesysteem in verval begon te raken, werdenerzijds het officieel-decoratieve waar-den- en taboestelsel gehandhaafd(openlijke overtreding van de regelswerd gestraft), maar anderzijds werdhet verbodene reeds toen half openlijkgerehabiliteerd - deze rehabilitatievormde de hoofdinhoud van het cultu-rele proces in die jaren. Het eenvoudig-ste is dat af te lezen in het filmwezen.De jaren dertig-veertig waren (in het al-gemeen beschouwd) jaren van mythe-vorming, in de jaren vijftig-zestig over-heerst de stilering van het realisme.Films uit de jaren zestig probeerdeneerlijk het leven van de mensen uit tebeelden. In de jaren zeventig begonnenvijanden uitgebeeld te worden als men-sen. In plaats van slogans van het type'Hitler menseneter' lieten films nu ziendat nazi's ook mensen zijn! Als aan 12-

15-jarigen die niet in het communismegeloven en de communistische ideolo-gie niet begrijpen, dit soort dingen 'geo-penbaard' wordt, worden die heel ge-makkelijk nazi's. Ik denk dat op hetogenblik veel jonge mensen op die ma-nier communist worden (volgens demethode 'er tegenin'). Daar komt ooknog de steeds aanwezige 'ideologische'sfeer bij (in de jaren zeventig was hetantisemitisme in de USSR heel wijd ver-breid). Echte nazistische organisatieshad je toen natuurlijk niet. Maar veeljongeren speelden toen (onder de in-vloed van films) met het nazisme. Na-zisme en witgardisme waren verbodenzaken (evenals anarchie). Geen wonderdus dat jongeren die van het voorge-schrevene niet wilden weten, een alter-natief daarvoor zochten bij iets dat nietgeoorloofd was. Het eenvoudigste wasmet iets te beginnen dat qua tijd dichtbijlag en qua vorm bekend was; het ginger in de eerste plaats om de dingen bijhun naam te noemen. In feite verschildehet 'ontwikkelde socialisme' van Brez-njew nauwelijks van het fascisme vanMussolini (vooral in de terminologie!).Als iemand het systeem beter leerdekennen, de eerste botsingen had meege-maakt en de eerste pogingen deed zichbij de beweging aan te sluiten, werd hetduidelijk dat het probleem niet in dewoorden stak maar in de invloed vanhet systeem op de eigen persoon. Fa-brieksbezetting [ik had een aanmerkinggemaakt op een triomfalistische voor-stelling in Nowi Swjet van de fabrieksbe-zetting bij LIP in Besançon, Frankrijk, in1973, en in sommige publikaties vananarchisten in de USSR/GOS werd zo-maar in het algemeen tot bezetting vande fabrieken opgeroepen, wat ik ooktwijfelachtig had gevonden. Opm. BM]is op het ogenblik een moeilijk onder-

26 De AS111

werp. De Moskouse en Petersburgseanarchisten hebben maar heel weinigcontact met de arbeidersbeweging. Inde jaren 1989-1991 legden wij contactmet twee onafhankelijke vakbondenNezawisimostj (Onafhankelijkheid) vanL.N. Pawlow en Sprawjedliwostj (Recht-vaardigheid) van W.I. Gomelski - beidezijn inmiddels omgegaan en steunen nuJeltsin) en probeerden wij over strijdvoor de rechten van de arbeiders te pra-ten; er waren zelfs pogingen stakingente organiseren maar het gebeurde alle-maal met te weinig inzet, te episodischen behoort ook allang weer tot het ver-leden. Dit najaar was ik met een vanonze anarchisten op het Tweede Con-gres van Arbeidersraden. Zouden daarmisschien contacten met de arbeiders-beweging te leggen zijn? Die afwezig-heid van contacten is overigens in be-langrijke mate een gevolg van het feitdat er helemaal geen arbeidersbewe-ging is (de werkelijkheid is veel treuri-ger dan de mythen die daarover zohardnekkig worden verspreid). Naarmijn mening is het werk in de arbei-dersbeweging nodig, al is het maar om-dat zij potentieel een kracht is waarvande situatie in het land voor 50 procentafhangt. Maar voor mij persoonlijk zieik in dat werk niet zoveel: ik heb alsinds 1987 niet meer in een fabriek ge-werkt, en "de bevrijding van de arbei-ders is een zaak voor de arbeiders zelf.In de Petersburgse Liga van Anarchis-ten vind je helaas vrijwel geen arbeidersmeer (er waren er wel!)."

Vjatsjeslav Chazov is een vroegere spoor-wegemployé, die in 1989 in Kalinin, nuTwerj, een plaatselijke KAS-organisatieoprichtte na eerst actief te zijn geweestin de anarchistische fractie binnen deDemokratitsjeski Sojoez. Hij was een

van de organisatoren van de staking ophet plaatselijke 'spoorwegstation in datjaar. Hij heeft de meeste anarchistischepiketten geleid die met maatschappelij-ke problemen te maken hadden en waslange tijd de charismatische leider vande anarchisten in zijn stad. Hij was ooklange tijd de voornaamste kracht achterde uitgave van Boentarj (Opstandeling),een van de oudste nieuw-anarchistischeperiodieken, met een inhoud bestaandeuit anarchistische theorie, antimilitaris-tische propaganda, verhaaltjes, gedich-ten en andere leuke dingen. Chazowhielp ook andere anarchistische organi-saties met hun uitgaven. KAS-Twerj iseen van de weinige officieel geregi-streerde anarchistische organisaties, enwel als TO (werkorganisatie) KAS.Hierdoor kan de organisatie wat geldverdienen voor het drukken van pam-fletten en ter dekking van andere kleinekosten. Zijn anarchisme werd verdachttoen Chazow in het verkiezingsjaar1993 protofascist en politieke down Zji-rinovski naar Twerj haalde en hij voordiens LDPR ging werken. Wegens zijnlidmaatschap van een politieke partij isChazow uit de KAS gezet maar hij be-schouwt zich nog steeds als anarchisten gaat ook nog steeds door met anar-chistische publikaties.

Evaldas Balciunas in Siauliai (Litouwen)is een van de weinige anarchisten dieniet alleen thuis zijn in de anarchosyn-dicalistische theorie maar ook actief zijnin de arbeidersbeweging. Hij is lid vande KAS sedert het eerste congres enwas in de jaren 1990-1991 een van devoorzitters van de Litauwse arbeiders-bond en voorzitter van de plaatselijkeafdeling daarvan in zijn woonplaatsSiauliai totdat serieuze meningsver-schillen met andere activisten van de

De AS111 27

bond bleken. Hij was correspondentvoor KAS-KOR vanaf de oprichting tot-dat hij in mei 1993 onenigheid met deredactie kreeg. De relaties van Balci-unas met de verschillende regeringenzijn onveranderlijk slecht en herhaalde-lijk zijn er huiszoekingen bij hem onderhet voorwendsel dat hij van drugsbezitwordt verdacht. De anarchistische orga-nisatie in Siauliai heet 'Anarchisten-koor' omdat alleen koren zich in Litou-wen niet hoeven te laten registreren.

Igor Podsjiwalow (geb. 1962) was een vande oprichters in 1988 van de Socialisti-sche Club in Irkoetsk, een van de voor-lopers van de KAS. Op de universiteit(hij studeerde af in 1984) publiceerde hijin samizdat. Zijn afstudeerscriptie gingover 'burgerlijke en politieke onrijp-heid', maar een week voordat hij diezou verdedigen werd hij van de univer-siteit uitgesloten.Politiek het actiefste was hij op het eindvan de jaren tachtig en in het begin vande jaren '90. Hij organiseerde de Socia-

listische Club, hielp de KAS van degrond, hielp het Baikals Volksfront op-richten, organiseerde een collectievehongerstaking bij het oblastcomité vande CPSU, verzamelde handtekeningenter ondersteuning van Sacharovs 'De-creet over de overheid' en hielp geld in-zamelen voor stakende mijnwerkers in1991. Hij kreeg herhaaldelijk boetes op-gelegd wegens het organiseren van de-monstraties en piketten, had met deKGB te maken en kreeg waarschuwin-gen van het openbaar ministerie.Podsjiwalow is erg teleurgesteld ge-weest door de apathie waarin veelanarchisten na de putsch van augustus1991 zijn vervallen. Later probeerde hijde verschillende anarchistische groepenin Irkoetsk tot samenwerking te bren-gen. Deze samenwerking was vooralgericht tegen het weer opkomende ko-zakkendom, dat soms nationalistische,zo niet fascistische trekken vertoont.Ook werkte hij mee aan de oprichtingvan een afdeling Irkoetsk van de PartijaTroeda.

NIEUWE UITGAVEN

Zojuist is door De AS een brochure uitgebracht die de tekst bevat van de achtste AntonConstandselezing, in september 1994 gehouden voor vrijdenkersvereniging De Vrije Ge-dachte door AS-redacteur Hans Ramaer. De titel van deze brochure, die 22 pagina's telt, isHet individualisme van Anton Constandse. Inclusief verzendkosten bedraagt de prijs ƒ3,50.Bovendien is ons fonds uitgebreid met een vijftal reprints van brochures die Constandsein de jaren 1923-1932 schreef. Ze werden eerder uitgebracht door de Jan Börger Biblio-theek en kosten ƒ2,50 of f3,50 per stuk. Meer informatie elders in dit nummer.

Bij de Jan Börger Bibliotheek verschenen ondertussen enkele nieuwe uitgaven. De eerste isgetiteld De werkelijkheid op zoek naar zichzelf en bevat de tekst van een in 1934-1935 door JanBörger gehouden cursus. Wim de Lobel schreef er een kort nawoord bij. De brochure telt46 pagina's en kost ƒ5,-. De betekenis van de Europese cultuur voor het leven van de mensheid isde titel van een rede die Börger in 1932 in Duitsland heeft gehouden. In een vertaling vanErwin Muilwijk is deze tekst nu als brochure verkrijgbaar voor ƒ2,50. Wim de Lobel, diezich onvermoeibaar beijvert om de geschriften van Börger (her) uit te geven en diens ar-chief beheert, schreef een informatieve brochure over deze 'christen-anarchistische' filo-soof. De brochure is getiteld Jan Börger -filosoof en anarchist, telt 25 pagina's en kost f3,50.De tekst is een bewerking van een eerder voor De Vrije Gedachte gehouden lezing. Meerinformatie over deze uitgaven elders in dit nummer.

28 De AS111

OEKRAINE: MACHNO VERSUS MOSKOUBas Moreel

In oktober 1994 richtte een aantal anarchisten in Donetsk de RKAS op, de RevolutionaireConfederatie van Anarchosyndicalisten, een volgens de door Dmitri Kostenko en LjoebaIijina uit Moskou midden 1995 afgesloten anarchistische adreslijst 'separatistische' organi-satie. Voor als eenheidsdenken vermomd imperialisme lijken ook anarchisten niet immuunte zijn! Eerder aan isolatie dan aan separatie doet de oproep aan de anarchistische gemeen-schap denken die de opricht(st)ers van de RKAS op hun oprichtingsboodschap lieten vol-gen:

'Wij deelnemers aan het oprichtings-congres van de RKAS vinden het nodigonze mening te zeggen over een aantalzogenaamd anarchistische groepen enpersonen. We denken hierbij aan eenaanzienlijk aantal leden van organisa-ties zoals IREAN, FAB-Minsk, de anar-chistische fractie van de LOM (een link-se jongerenorganisatie) en ADA (m-l),met name Dmitri Kostenko, Ljoeba Ilji-na en Oleg Nowikov.Om een aantal redenen willen zij op in-ternationaal niveau werken; doordat zijvoortdurend de publiciteit zoeken en insteden wonen die als centra van deanarchistische beweging gelden, trek-ken zij onverdiend de aandacht. Wes-terse kameraden beschouwen hen zelfsals leiders en theoretici van het anar-chisme in de voormalige Sovjetunie. Inwerkelijkheid is alles wat zij doen pureprovocatie en brengen zij daarmee dedoelstellingen, methoden en reputatievan het anarchisme in discrediet. Devakbonden Studentsjeskaja Zasjtsjitaopgericht door de IREAN en de Komso-mol, en Prjama Dija, opgericht door deLOM, roepen op tot 'seksuele revolutie'en een 'festival van de Internationalevan Fioleto' om zo een image te creërenvan lieden die tot het uiterste gaan, enhebben niets gemeen met de strijd te-

gen staat en kapitaal. Onder het momvan anarchistische propaganda ver-spreiden deze organisaties riooljourna-listiek.Voor een beoordeling van de juistheidvan onze beschuldigingen is het vol-doende een blik te werpen in publika-ties zoals Tsjornaja Zwjezda en Nowi Nes-tor uit Moskou, Tsjornaja Beijotsika uitMinsk, enz. Wij laten hierbij weten datwij alle relaties met deze mensen enhun medestanders verbreken en stellenalle anarchisten, ook in het Westen,voor voorzichtig te zijn met contactenmet hen en hun iedere steun te onthou-den.'

De verklaring munt uit door onduide-lijkheid over wat de aangevallen perso-nen wordt aangewreven en wie wel ofniet bedoeld zijn. Bij navraag werd megezegd dat FAD-mensen zich zeer ge-kwetst hebben gevoeld door sommigeuitlatingen in bijvoorbeeld Nowi Nestoren Tsjornaja Beljotsjka, waar soms in-derdaad een niet zo fijnzinnig soort hu-mor ten beste wordt gegeven ten kostevan wat in theorie kameraden zijn. Al-leen Oleg Nowikow geldt echter alsniet-serieus. Tegen hem had dus weliets lichter geschut in stelling kunnenworden gebracht, evenals waarschijn-

De AS /1/ 29

lijk tegen Dmitri Kostenko's vriendinLjoeba Iljina, wier enige zonde mis-schien haar relatie met Dmitri is. De op-richters van de RKAS zijn echter zeerserieus bezig en hebben mogelijk daar-door moeite met kameraden die alleswat gemakkelijker nemen.De coördinatiegroep voor Oost-Westcontacten in Berlijn was nogal geschoktdoor de Oekraiense verklaring (ik wasook nogal bevreemd) en stelde eencommentaar op, ten dele gebaseerd opde opinies van niet-genoemde Mosko-vieten in Berlijn, die geacht werden deanarchistische situatie in de GOS tekennen maar zich waarschijnlijk eenmet de paplepel ingegeven supe-rioriteitsgevoel van bewoners van eenhoofdstad en een moederland van eenimperium niet bewust waren. Hoe danook schreven zij de woedeuitbarstingvan de Oekraieners met name aan jaloe-zie toe.Inderdaad beschikken de Oekraienersnog steeds niet over de middelen om demassa's te bereiken, die volgens henrijp zijn voor het anarchisme of an-archosyndicalisme. Terwijl zelfs deGRAS-kant van de IREAN sinds okto-ber 1994 over een eigen computer enprinter beschikt, produceert de RKAShaar Anarchosinficalist nog steeds als insamizdattijden op een schrijfmachinedie per drukgang 5 exemplaren levert.Het werk onder de massa's gebeurt nogsteeds in min of meer individuele ge-sprekken en met behulp van de FAD-uitgave Anarchia uit 1993, in 5000 exem-plaren gedrukt van de 250 mark die zehadden gekregen van de Duitse FAU.De FAD was in die tijd met al haar re-volutionaire retoriek nog bij de refor-mistisch geachte KAS aangesloten en deIREAN hoopte de FAD in haar revolu-tionaire kamp te krijgen. Met het oog

daarop had zij de FAD toen aan eengoedkope drukker geholpen, ofschoonmisschien niet alleen daarom. Maartoen de FAD in eerste instantie bij deKAS bleef, stopte de IREAN haar hulpen verdween de FAD zelfs uit het lijstjeanarchistische organisaties in DmitriKostenko' s Nowi Nestor. Sinds de FADmet andere Oekraiense anarchistischegroepen de RKAS heeft gevormd, geldtzij althans voor Dmitri als separatis-tisch. Zowel de RKAS met haar opvat-ting van 'provocatie' als Dmitri met zijngebruik van de term 'separatistisch' lij-ken zich nog niet helemaal te hebbenlosgemaakt van het spraakgebruik uitde communistische tijd.Door haar gebrek aan middelen kan deRKAS nog steeds in de illusie verkerendat de arbeiderswereld in haar landslechts op het verlossende woord vande anarchistische boodschappers wachtom zich bij de anarchosyndicalistischewereldbeweging aan te sluiten. Dit al-thans in haar meer theoretische uitspra-ken. In hun Anarchosindikalist wordengeen pogingen gedaan om de hardewerkelijkheid te verbergen.Het nummer van maart 1995 bevat en-kele verslagen van acties:'Op 16 februari gingen activisten van deFAD uit Donetsk naar de steden Sjewe-rodonetsk en Lisitsjansk om een indrukte krijgen van de ecologische situatiedaar en contacten te leggen met plaatse-lijke milieuorganisaties en sociale acti-visten, alsook om de grote fabriekendaar te bekijken en anarehosyndicalisti-sehe propaganda te maken. Sjewerodo-netsk had onze speciale aandacht alshoofdstad van de Oekraiense chemi-sche industrie. Na enkele vergeefse po-gingen om op het terrein van hetAZOT-combinaat te komen, plakten deactivisten posters op de muren en deel-

30 De AS1//

den zij aan een van de poorten litera-tuur uit. Het lukte ook met enkele ar-beiders te praten. Eerst waren deze ach-terdochtig, zij zagen de anarchistenwaarschijnlijk voor Getuigen van Jeho-va of partijpolitici aan. Maar zodra zebegrepen dat het anarchisten waren,raakten ze geïnteresseerd en werden zevriendelijk. Je kon gesprekken horenzoals het volgende:- Hallo, groeten uit Donetsk. Wil je eenkrant? Ze is gratis. Misschien staat eriets in dat je interesseert.- Nee, dank je. We hebben al genoegvan dat spul.- Maar deze ken je nog niet.- Wat dan? (Er wordt gekeken)- Weet je iets van Nestor Machno? vande Machno-beweging? Heb je daarvangehoord?- Natuurlijk!! (vriendelijke glimlach).Zijn jullie dat? anarchisten, machnovis-ten?- Ja, dat zou je zo kunnen zeggen. Wezetten zijn werk in zekere zin voort...En dan volgt een gesprek. De arbeidersvragen: Zijn er anarchisten in hun stad?Wat is de FAD? Wat zouden we kun-nen doen? Wat raad je ons aan? Hoekunnen we jullie bereiken?Ze maken afspraken onder elkaar overruilen van kranten. Vrouwelijke arbei-ders blijken verrassend actief en geïnte-resseerd. Ze stellen vragen, bekijken dekranten. Je hoort ze zeggen: 'Anarchia'heb ik al, geef me de 'Oproep van deanarchisten', een paar als het kan, ik wilze ook aan de buren laten zien...'. Jehoort aan hun stem dat ze menen watze zeggen, ze zijn echt geïnteresseerd.Geen aanvallen of scheldpartijen.In arbeiderswijken in Lisitsjansk doende activisten publikaties in brievenbus-sen en plakken ze posters. In totaal zijnvan de hand gegaan: 34 'Anarchia', 67

'Oproepen', 8 'Prjamoje Djeistwije', 13'Swobodni Golos' (de laatste twee vanGRAS Moskou), 4 posters.'

Ik vroeg Sergei Sjevtsjenko, redacteurvan de Anarchosindikalist, waarom dieaantallen zo laag waren na een zo suc-cesvolle actiedag. Zijn verklaring wasdat het die dag erg koud was geweest,dat ze grote afstanden hadden moetenafleggen langs de hekken en muren vande AZOT en dat de arbeiders zich nietzo gauw hadden laten overreden omkranten of pamfletten aan te nemen.Ook hadden de activisten die alleen aanmensen gegeven die de indruk wektenecht geïnteresseerd te zijn.Naar aanleiding van een staking op hetmetallurgische combinaat MMK in Ma-keevka ging een RKAS-FAD activistdaar op 15 maart heen en bracht daar-over het volgende verslag uit:'De MMK is een gigantisch complex datde helft van de oppervlakte van de stadMakeevka beslaat. De FAD voert daaral sinds 1993 propaganda. Er was al eenpaar maanden geen loon uitbetaald. Opde 14e 's avonds kreeg ik een telefoon-tje: 'Er is een staking uitgebroken, komhierheen'. Ik maakte een bundeltjekranten klaar en de volgende ochtendstond ik om 5 uur op. Om 8 uur was ikin Makeevka. Op weg naar het combi-naat: FAD posters: een, nog een. Naasthet combinaat een cokesfabriek. Ookeen producent van stank, herrie en vuil.Op de muren van de ijzergieterij groteletters 'Leve de FAD' en de A in een cir-kel. Binnen haast overal leuzen: 'Levede sociale revolutie', 'Dood aan debourgeoisie', 'Directie, betaal de gesto-len lonen eens uit', 'Algemene staking!'.Met de kameraad die me heeft opge-beld, ga ik naar de machineafdeling,waar eergisteren gestaakt is. Lunchtijd.

De AS /// 31

Bijna niemand daar. We leggen krantenop werkbanken, tafels en bureau's. Eenpaar arbeiders komen aanlopen. Ik gaerheen: 'Wil je een krant?' Sommigennemen er een, de een zegt niets, de an-der zegt 'Dank je wel'. Sommigen zijnbang, vooral vrouwen. Van de machi-neafdeling naar de ijzergieterij. Hetzelf-de verhaal, behalve dat niemand metons praat. De kameraad vertelt dat dearbeiders hun eisen ingewilligd hebbengekregen en op de 17e hun lonen uitbe-taald krijgen. Ook een goed ding...'

Hierop volgt een commentaar van deredactie: 'Het is mooi dat de arbeidersin verzet komen tegen de willekeurmaar hun acties zijn niet op een verdergelegen doel gericht en ze zijn nietanarchosyndicalistisch georganiseerd.Zo blijven hun overwinningen altijd il-lusies. De schijnbare successen van deanarchisten betekenen ook niets zolangde arbeiders de anarchistische ideeën en

organisatiemethoden niet overnemen.'De toon van dit preekje doet mij aan dejonge (geb. 1974) Sergei Sjevtsjenkodenken, die volgens sommige Mosko-vieten leiderschapsaspiraties heeft, watvolgens diezelfde Moskovieten schijn-baar een reden is om de Oekraieners inhun eigen sop te laten gaarkoken. In-derdaad geniet Sergei graag belangstel-ling maar op een nogal kinderlijke ma-nier en iemand wordt pas leider alsmensen zich laten leiden. Hoe dan ookis het zonde om een beweging van seri-eus werkende mensen te isoleren. Eenander probleem is dat, voorzover mijbekend, in Donetsk en omgeving, waarde meeste leden van de RKAS wonen,niemand een westerse taal actief be-heerst. Andrei Sushko in Charkov kanwel een verhaal in het Engels vertellenen schrijven en doet dat ook regelmatigzowel in briefvorm als in de vorm vanartikelen. In De RAAF wordt soms ietsvan hem opgenomen.

SPECIALE AANBIEDING BOEKEN EN BROCHURES

Alle door De AS uitgegeven boeken en brochures bieden we aan in één pakket. U krijgt ditpakket ter waarde van ƒ82,- voor de speciale prijs van slechts ƒ50,- (inclusief verzendkos-ten) door dit bedrag te storten/over te maken op postgiro 4460315 van De AS te Moerka-pelle, met vermelding 'speciale aanbieding'. Levering van dit pakket (ruim 650 pagina's)zolang de voorraad strekt.

Deze speciale aanbieding omvat: Eerste Jaarboek Anarchisme; Anton Constandse, De zelfver-nietiging van het protestantisme; De ellende der religie; God is het kwaad; Kan er een God zijn?;Godsdienst is opium voor het volk; Nederland, God en Oranje; Anarchisme; Heinrich Heine alsdichter en denker, R. Tamminga, Theorie en praktijk van het nemen; H. Eikeboom, De anarchisten het huwelijk; J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modern gewaad; Simon Ra-dius, Proudhon over kerk en samenleving; Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakfor-maat; Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse.

32 De AS111

ANARCHISME IN LITOUWENEvaldas Balciunas

Om de situatie in Litouwen te begrijpenmoet je iets weten over de toestandenhier. De laatste drie jaar heeft er een al-gemene verarming plaats gevonden. Degemiddelde inkomens zijn zo sterk bijde prijzen achtergebleven dat voor deovergrote meerderheid zelfs een reisnaar de stad in de buurt een luxe is ge-worden. Door de duurte van post envervoer beperkt de sociale activiteitzich steeds meer tot de eigen woon-plaats. Doordat dit soort activiteit in deSovjetjaren en de jaren van 'onafhanke-lijkheid' het domein was van de leiden-de kringen, zijn ze bovendien in discre-diet geraakt en moet de overgrotemeerderheid van de bevolking er nietsvan hebben. Zelfs de nog vrij grote vak-bonden (10-15 procent van de werken-de bevolking) kunnen het alleen nogbolwerken doordat zij hulp krijgen vanwesterse collega's en door geldmidde-len die ze nog uit de Sovjettijd hebben.

De politieke partijen kunnen alleen be-staan door staatshulp. In dit soort om-standigheden kunnen de anarchistenmet hun geringe aantal (er zijn er tenhoogste honderd actief) en met de af-standen, de menings- en de karakter-verschillen die hen scheiden, van eengoed werkende organisatie alleen maardromen. Dat er nog iets aan anarchisti-sche beweging bestaat, is te danken aande inspanningen van slechts enkelegroepen en individuen. Op het ogenblikken ik twee kleine groepen: de jonge-renorganisatie ARKA en de SNA. Ver-der zijn er enkele anarcho-kapitalisten.Zij publiceerden veel over vrijheid van

ondernemen, zolang hun activiteitengefinancierd werden door de miljonairStamantis, maar sedert deze in de ge-vangenis belandde wegens belasting-weigering verkeren zij ook in een crisis-situatie. De andere groepen werken nietmet hen samen.De meeste ARKA-leden zijn punks, dieactief zijn in hun eigen milieu. Zij ver-spreiden literatuur, organiseren concer-ten en festivals en houden acties voordieren en tegen fascisme. De SNAwerkt in hoofdzaak in de vakbonden,met het meeste succes in Siauliai. Overeen manifestatie die de verenigde vak-bonden hier op 4 november 1994 orga-niseerden, schreef een plaatselijkekrant: "Met de zwarte vlaggen van deanarchisten riepen de verenigde vak-bonden de mensen op naar de manifes-tatie tegen de werkloosheid te komen".ARKA en SNA onderhouden onderlin-ge contacten. Beide bestrijden fascismeen pacifisme.

In een begeleidende brief van 18 no-vember 1994 schreef Evaldas Balciunasnog: 'Chor Anarchistov' (anarchistischegroep en blad in Siauliai) staat momen-teel op non-actief wegens financiëleproblemen. (...) Wij verspreiden niet al-leeen informatie, bijvoorbeeld overwantoestanden in het leger, maar hel-pen ook mensen die zich aan de militai-re dienst onttrekken, om aan de staats-repressie te ontkomen. Een jaar geledenlukte het ons twee deserteurs uit de ge-vangenis te krijgen.

vervolg op pagina 49

De AS//1 33

DE VAKBONDEN IN DEVOORMALIGE SOVJETUNIE

Amandine Regamey

De Franse anarchiste Amandine Regamey heeft politieke wetenschappen gestudeerd inMoskou en studeerde in 1994 af op een scriptie over vakbonden in Rusland. Zij is nu do-cente aan de Witrussisch-Franse universiteit in Minsk. Voor De AS "deed zij zoveel moge-lijk anarchisme" in onderstaand artikel, geschreven in september 1994. De oprichting vankleine anarchosyndicalistische vakbonden in Moskou door de GRAS en in het SiberischeSjewer (Tomsk-7) door KAS-leden, en het werken in die richting door de Oekraïense RKASwerden pas later bekend. In overleg met Amandine is het artikel al eerder aan het anarcho-syndicalistische L'Affranchi (Lausanne, Zwitserland) aangeboden en daarin verschenen.(Bas Moreel)

De stakingsgolven van 1989 en 1991 le-ken voor de Sovjetunie een nieuw tijd-perk in te luiden. De stakingen begon-nen in de zomer van 1989 in hetKoezbekken en werden in het daaropvolgende najaar in het Donbekkenvoortgezet. Zij begonnen met economi-sche eisen: de mijnwerkers protesteer-den tegen hun slechte levensomstan-digheden en eisten een betere bevoor-rading van hun winkels; tegelijk begon-nen echter ook politieke eisen geformu-leerd te worden tegen de regering en te-gen het regeringsstelsel op zich. Som-mige mijnwerkers vroegen bijvoorbeeldtegelijk zeep in de winkels, sla in de be-drijfskantine, het ontslag van Gorbats-jov en de afschaffing van artikel 6 (overde leidende rol van de communistischepartij). Op de hoofdpleinen van demijnwerkerssteden vonden grote mani-festaties plaats, stakingscomité's wer-den opgericht, onafhankelijk van de of-ficiële vakbonden.Dat de mijnwerkers, de troetelkinderenvan het regiem, protesteerden, brachteen schok in het land teweeg, voor heteerst vond een gebeuren van deze aard

een positieve weerklank in de media. In1991 roerden ook andere groepen zichen ontstonden er ook stakingscomité'sbij de luchtvaart, bij de gezondheids-diensten en in het onderwijs. Deze sta-kingscomité's werden vaak vakbonden.In 1989 namen zeshonderdduizendmensen aan de stakingen deel, in 1991één miljoen zeshonderdduizend. Doorhet spontane uitbreken van de stakin-gen met stakingscomité's die iedere sa-menwerking met de officiële vakbon-den en met politieke partijen afwezen,en door het karakter van de beweging,waarin naast economische ook politiekeeisen werden gesteld, kon even de ge-dachte opkomen dat het afgelopen wasmet de vakbonden als gareel en als toe-zichthouders.Vóór 1989 waren er in de Sovjetunie al-leen officiële vakbonden aangesloten bijde VCSPS [Centrale Vakbondsraadvoor de Sovjetunie]. Formeel was lid-maatschap niet verplicht, maar niet-lidzijn betekende op geen enkele manierverzekerd zijn, aangezien de verzeke-ringskassen en pensioenfondsen in han-den van de vakbonden waren. De vak-

34 De AS111

bonden waren ook eigenaars van va-kantiehuizen, ziekenhuizen, pioniers-kampen, sportvoorzieningen, winkelsen kleuterscholen, zodat de mensenvoor hun vrijetijdsbesteding in sterkemate op de vakbonden waren aangewe-zen. Deze fungeerden als doorgeefluikvan de Communistische Partij en als'school voor communisme' (zij organi-seerden ook studieweken) en legden inoverleg met de directies van de bedrij-ven normen, premies en lonen vast incollectieve arbeidscontracten. Zij had-den ook de hand in de aanstelling vanwerkers en één procent van het loonwerd automatisch als contributie naarde vakbonden overgemaakt. Via hetwerkboekje konden de vakbonden ookde loopbaan van de werkers beïnvloe-den. Voor de KGB vormden zij doorhun aanwezigheid in de bedrijven eenbelangrijke inlichtingenbron wat betreftde stemming die daar heerste. Aan wel-ke kant de officiële vakbonden stondenbleek overduidelijk toen zij tijdens destakingen van 1989 voor de regeringeen akkoord met de stakers sloten.In de bedrijven was iedereen, van arbei-der tot directeur, lid van een vakbond.Met arbeidsconflicten bemoeiden devakbonden zich alleen als de arbeids-wet geschonden werd of als een direc-teur al te grof misbruik maakte van zijnfunctie. Als hun belangen in het gedingwaren, gingen de mensen daarom nietnaar de vakbonden maar bewandeldenzij andere wegen. Zij schreven vaakbrieven aan de hoogste politieke instan-ties of aan de kranten, zonder veel re-sultaat, zoals ook wel te verwachtenwas. In het Westen zijn het hoge ar-beidsverzuim en de slechte werkpresta-ties vaak als passief verzet tegen hetsysteem beschouwd, maar dat verzetwas meestal onbewust, het was vooral

ongeïnteresseerdheid in het werk.Dat wil niet zeggen dat er vóór 1989 en1991 niet geprotesteerd en gestaakt is.Weliswaar kende de Sovjetunie geenstakingsrecht omdat de staat van hetproletariaat geacht werd geen politiekte kunnen voeren die tegen de belangenvan de werkers inging, maar in de groteindustriële centra, met name in de 0e-kraïne, is herhaaldelijk gestaakt tegenimpopulaire economische maatregelen,tegen afpersing door de politie en voor-al tegen de daling van de levensstan-daard. Als regel beantwoordde de rege-ring deze bewegingen met eencombinatie van toegeven en maatrege-len tegen wat heette 'raddraaiers', maarsommige stakingen zijn wreed onder-drukt. Het bekendste voorbeeld is detragedie van Nowotsjerkassk in 1962,toen tegen een plotselinge prijsverho-ging werd geprotesteerd en het leger demanifestanten uit elkaar jaagde; daarbijvielen veel doden en zijn veel mensennooit meer teruggevonden.Ook vóór 1989 was al geprobeerd hetmonopolie van de officiële vakbondente breken en vakbonden op te richtendie de belangen van de werkers werke-lijk behartigden. Zo richtten eind 1977een veertigtal werkers rond ingenieurKlebanov een vrije vakbond op. Zijhadden tegen hun ontslag of tegen deonaangenaamheden geprotesteerd diezij ondervonden omdat zij problemenin hun bedrijf aan de kaak hadden ge-steld; de meesten van hen moesten te-rechtstaan, terwijl de actiefsten in eenpsychiatrische inrichting terecht kwa-men. Dat gebeurde ook met leden vande in dezelfde tijd door intellectuelenopgerichte SMOT [InterprofessioneleBond van Werkers].1Deze twee vakbonden hebben nooitveel meer dan honderd leden geteld; tij-

DeAS111 35

dens de grote stakingen speelden zijeen rol en zij bestaan nog steeds maarop het ogenblik hoor je er in Ruslandnog maar weinig van zich spreken. (DeSMOT heeft in Parijs een vertegenwoor-diger, die een buitenlands bulletin uit-geeft.2) De stakingen van 1989 en 1991wekten vooral de hoop dat de arbeiderseindelijk hun zaken in eigen hand gin-gen nemen. Dat blijkt onder andere uitde oprichting van de KAS en het infor-matiecentrum inzake arbeidersbewe-gingen KAS-KOR, dat bedoeld was ominformatie te verspreiden en de oprich-ting van arbeiderscomité's en de samen-werking tussen zulke comité's te bevor-deren, maar het liep allemaal op niets uit.

Naast de FNPR (Onafhankelijke Fede-ratie van Russische Vakbonden), de erf-gename van de vroegere VCSPS, zijn ertwee soorten vakbonden. Enerzijds uitstakingscomité's ontstane categoralevakbonden: NPG (mijnwerkers), PLSGA(piloten), FPAD (verkeersleiders); zijzijn ook anders dan de vroegere offi-ciële vakbonden in die zin dat die be-drijfstaksgewijs georganiseerd warenmet weinig inbreng van de verschillen-de beroepsgroepen. Dan zijn er nogvakbonden die het initiatief zijn van eenbepaalde persoon of partij: Socprof (so-cialistische vakbonden die sociale vak-bonden werden, onder leiding van S.Chramov), KSPR (Confederatie vanRussische Vrije Vakbonden, onder lei-ding van S. Alekseëv).3Een eerste activiteit die de nieuwe vak-bonden hadden kunnen ontplooien wasstrijd voor collectieve eigendom van deproduktiemiddelen op een tijdstip datde regering over ontstatelijking van debedrijven begon te praten. De in het na-jaar van 1993 verdeelde vouchers (eensoort volksaandelen in bedrijven, BM)

hadden door de werkers benut kunnenworden om hun bedrijven op te kopen,dit te meer omdat de regering de moge-lijkheid overwoog 50 procent van deaandelen aan de arbeidscollectieven toete wijzen .4 Enkele groepen hebben ge-probeerd dat te stimuleren maar prak-tisch zonder resultaat. De vakbondenproberen in hoofdzaak een aandelen-pakket in handen te krijgen dat grootgenoeg is om één of meer zetels in be-sturen van ondernemingen te krijgen.Dat de collectivisatiegedachte zo weinigweerklank vond, is waarschijnlijk toe teschrijven aan een gevoel van onvol-doende bekwaamheid bij de nieuwevakbondsleiders en aan het feit dat di-recteuren vaak het hele financiële be-heer van de ondernemingen in handenhebben, de mogelijkheid hebben zich deonderneming min of meer legaal toe teeigenen en de informatie te manipule-ren. Daar komt nog bij dat de meesteondernemingen bankroet zijn en dat dewerkers er dan weinig voor voelen dieover te nemen.5De geringe belangstelling van de wer-kers voor bedrijfsovername bewijstvooral hun gevoel van machteloosheid.De meesten hebben het gevoel dat zijgeen enkele macht hebben, dat zij aande beslissingen van de top niets kunnenveranderen en dat het enige wat zijkunnen doen, is zich aan te passen. 6 Devakbonden zijn voor hen nog wat zeonder het bolsjewisme waren: instellin-gen voor de vrijetijdsbesteding. Ze leve-ren nog steeds vakantiebonnen en va-kantieadressen, zeggend dat de arbei-ders het niet zouden begrijpen als zedaarmee ophielden. Ook bij degenendie de vakbonden als organisaties voorbelangenbehartiging beschouwen, heerstdeze consumptiehouding: ze verwach-ten dat hun belangen behartigd worden

36 De AS111

maar zijn niet altijd bereid daar ook ietsvoor te doen en nog minder initiatievente nemen. Bovendien zijn de arbeidersbang voor ontslag als ze echt op hunrechten staan.De bestaande toestand is echter niet al-leen door de houding van de arbeiderste verklaren. De overgrote meerderheidvan de vakbonden stelt zich afwach-tend en passief op. Ze zijn allemaalvoor een markteconomie, waarbij welis-waar vooral aan een 'sociale markteco-nomie' wordt gedacht; de meeste willendat de staat bescherming blijft bieden;het liberalisme is niet wat ze allemaalwillen.7 Van de markt wordt verwachtdat daardoor de echte ondernemersnaar boven zullen komen en dat de be-langen van de werkers behartigd zullenkunnen worden in onderhandelingenmet duidelijke, onafhankelijke part-ners.8 In hun verlangen afscheid te ne-men van hun oude rol van doorgeefluikvan een partij zien de vakbondenslechts het bestaande westerse modelals oplossing. Zij zien dat in het Westende vakbonden partners van de onder-nemers zijn en houden geen rekeningmet de historische en ideologische ont-wikkeling die het westerse vakbonds-wezen heeft doorgemaakt van revolu-tionair syndicalisme naar collectieveonderhandelingen. Zij denken dat erechte ondernemers moeten komen op-dat de vakbonden als partners kunnenoptreden. Deze houding verschilt maarweinig van die van de politieke leidersdie rustig recepten uit het Westen co-piëren zonder zich af te vragen waaropdie berusten en waar die toe kunnenleiden; de houding van de vakbondenlaat vooral zien dat deze, na zeventigjaar aan een leiband te hebben gelopen,moeite hebben in te zien wat eigenlijkhun taak is.

Ook de omstandigheden vormen eenverklaring voor het feit dat de vakbon-den met de regering Jeltsin samenwer-ken. In het begin wezen de stakingsco-mité's alle partijen af die samenwerkingmet hen zochten, maar langzamerhandkwam er een verbond tot stand tusseneen aantal vakbonden en de partij De-mocratisch Rusland in de gemeenschap-pelijke strijd tegen de regering Gorbat-sjov. Tenslotte zijn de vakbonden onge-twijfeld ook zo marktgezind omdat hetmarktsysteem hun voordelen biedt. Zezijn allemaal economisch actief, hebbenbelangen in ondernemingen; de meestegebruiken de contributies om inves-terings- of verzekeringsmaatschappijente vormen.De meningsverschillen tussen vakbon-den en regering betreffen niet het ja ofnee van een markteconomie maar dewijze waarop en de snelheid waarmeedie moet worden ingevoerd en welkeplaats daarin voor de staat gereserveerdmoet blijven. De arena waarin hieroverwordt gestreden, is de in 1992 door Jelt-sin ingestelde tripartite commissie be-staande uit vertegenwoordigers van re-gering en ondernemingen en voor-zitters van de voornaamste vakbonden.De aantallen vertegenwoordigers die deverschillende vakbonden mogen stel-len, hebben geen relatie tot hun 1-111M e-

rieke sterkte. In 1992 had bijvoorbeeldde FNPR 6 vertegenwoordigers, deSocprof 3, de NPGR en de FPAD ieder1, terwijl ze respectievelijk 60 miljoen,250 duizend, 50 duizend en driedui-zend leden tellen.Waarschijnlijk betalen de bevoordeeldebonden hun sterkere vertegenwoordi-ging en prestige met grotere gezeglijk-heid. In de tripartite commissie wordtjaarlijks een akkoord afgesloten waarinde staat zich verbindt een sociale poli-

De AS111 37

tiek te voeren, de bedrijven beloven dater geen ontslagen zullen vallen en devakbonden dat er geen radicale actieszullen komen. Niemand houdt zich ooitaan dit principeakkoord omdat zowelde wil als de middelen ontbreken. Mis-schien verbaast het dat vakbonden zichbij voorbaat onderwerpen aan een poli-tiek waarin voor de rechten en levens-omstandigheden van de werkendenduidelijk geen plaats is. En inderdaadzorgt dit feit voor spanningen binnende vakbonden.

Er loopt een scheidslijn tussen de lande-lijke vertegenwoordigers en de plaatse-lijke organisaties. De landelijke leiderssteunen de politiek van de regering ter-wijl het de werkenden slecht gaat en zijdaarvoor de regering verantwoordelijkstellen. Veel plaatselijke organisatieshebben daarom in het najaar van 1993en de winter van 1994 stakingen uitge-roepen terwijl hun landelijke vertegen-woordigers tegelijk verzoening predik-ten. Het frappantste voorbeeld is deNPG, de mijnwerkersvakbond, waar-van de voorzitter een van vurigste ver-dedigers van de regeringspolitiek is. Inde stad Workoeta hebben de sinds 1991min of meer vergeten arbeiderscomité'sechter weer de alarmklok geluid.Deze scheidslijn tussen plaatselijke or-ganisaties en hoofdbestuur van de vak-bonden versterkt de scheiding tussenleiders en werkenden. In alle uit sta-kingscomité's ontstane vakbonden zijnde vertegenwoordigers functionarissengeworden. Deze te verwachten bureau-cratisering vervreemdt de strijdbaarstewerkenden van de leiding en bevordertde consumptiehouding van de overi-gen. Veel vakbondsleiders zijn politicigeworden die zich bij verkiezingen kan-didaat stellen of laten stellen en op de

noodzaak van partijvorming wijzen.Volgens hun zeggen kunnen alleen ver-tegenwoordigers van de vakbonden debelangen van de werkenden in het par-lement behartigen en voor wetten aan-genomen krijgen die gunstig zijn voorde werkenden. De wetgevende organenhebben in Rusland echter zo weinigmacht dat het die vakbondsleiderswaarschijnlijk alleen om het grotereprestige van een partijleiderschap tedoen is. De arbeiders moeten in het al-gemeen niets van politiek hebben, zo-zeer is bij hen de gedachte verbreid datpolitiek iets onbehoorlijks is.Bovendien mogen de vakbondsleidersvoor een markteconomie zijn, de wer-kenden betalen de rekening en zijndaarom veel sceptischer. Veel werken-den denken met een zeker heimwee te-rug aan de tijden vex5r de perestroika,toen zij er materieel beter voor stondenen meebouwden aan een imperium, deUSSR, in plaats van hand- en spandien-sten te verlenen in een kolonie van hetWesten, Rusland. Dit heimwee komtnog bij hun 'teleurstelling' over de de-mocraten (als ze daar ooit vertrouwenin hebben gehad) en geeft de patriotti-sche of nationalistische bewegingen inde ogen van sommigen een zekere aan-trekkelijkheid.Deze geestesgesteldheid is goed begre-pen door bijvoorbeeld de op twee nagrootste Russische vakbond, de KSPR,die in maart 1994 een overeenkomstaanging met de fascistoïde RNE (Russi-sche Nationale Eenheid) van Barkasjovom 'de nationale beweging een plaats tegeven in de vakbonden'. In de praktijkis deze overeenkomst zonder betekenisgebleven omdat de arbeiders nog echtniets moeten hebben van het 'fascisme',ook al hebben ze geen duidelijke voor-stelling van wat fascisme inhoudt.

38 DeASM

De scheidslijn tussen leiders en werken-den blijkt bijzonder duidelijk bij stakin-gen. Voor alle vakbonden is een stakingeen 'uiterste middel' om een arbeids-conflict uit de wereld te helpen, allevakbonden zijn het erover eens dat ergeen loonsverhogingen moeten wordengevraagd omdat daardoor de inflatietoeneemt en dat staken uit den boze isomdat de bedrijven er ook zo al cata-strofaal voorstaan. Niettemin zijn er se-dert 1991 steeds stakingen geweest ennajaar 1993 en winter 1994 overspoeldeeen ware stakingsgolf Rusland: mijn-werkers, arbeiders in de gas- en de olie-industrie, weerkundigen, medewerkersvan radio en televisie: alles staakte.Steeds ging het om niet-uitbetaling vanloon, soms al sinds meerdere maanden.

De werkenden hadden hun vrees voorde gevolgen overwonnen doordat zij

vonden dat zij in hun recht stonden, zijwaren er zeker van dat de publieke opi-nie hen in ieder geval steunde, dat zijniet het verwijt zouden krijgen de infla-tie aan te wakkeren. Overigens werdenniet alle sectoren van de economie ge-troffen. Alle stakers wezen erop dat zijeen sleutelpositie in de economie inna-men en dat zij alles in het honderd kon-den laten lopen: de regering nam dezevooral symbolische dreigementen tel-kens serieus. Wat de aandacht verdientbij die stakingen is dat zij spontaan uit-braken en geen deel uitmaakten vaneen vakbondsstrategie: de vakbondslei-ders bleven maar verzoening prediken.De bureaucratisering en het aan de lei-band lopen van de nieuwe vakbondenzou dus tot een verschijnsel kunnen lei-den dat ons bekend is uit 1989: sponta-ne stakingen en afwijzing van alle vak-bonden.

NOTEN

(1) Gegevens over de vrije vakbonden en de arbeidersbeweging in de USSR in de jarenzeventig zijn te vinden in: V. Haynes, red., Syndicats et libertés en URSS, Uitgeverij Maspéro,Parijs, en Le Feu Souterrain, een verzameling samizdat teksten uit de USSR, Editions Ad Hoc.(2)Adres: Alexandre Tchoukaev, 145 rue Amelot, 75011 Parijs. (3) In dit artikel gaat het uit-sluitend om vakbonden van loontrekkenden; kleine ondernemers en leden van coöperaties,studenten en gepensioneerden hebben in Rusland ook vakbonden. (4) Arbeidscollectievenbestonden reeds in de sovjettijd. Anders dan de vakbonden, waarbij alle werknemers van eenbedrijfstak waren aangesloten, omvatte een arbeidscollectief alleen de werkers van een be-paald bedrijf; het had in hoofdzaak tot taak jaarlijks met de directie een akkoord over lonenen arbeidsvoorwaarden af te sluiten. (5) Deze moeilijkheden zijn echter vooral toe te schrijvenaan betalingsproblemen tussen bedrijven onderling; de prijzen zijn enorm gestegen, alle on-dernemingen staan bij hun leveranciers in het krijt en er zijn bedrijven die niet meer in staatzijn grondstoffen te kopen en lonen uit te betalen. Bij voldoende solidariteit tussen de wer-kers is deze vicieuze cirkel wel te doorbreken, bijvoorbeeld door goedkope leveringen. Tij-dens de mijnwerkersstaldng in Workoeta in de winter van 1994 zetten de stakers hunleveranties aan de metaalcombinatie in Tsjerepovets voort om te voorkomen dat de arbeidersdaar brodeloos werden. (6) Alexander Berkman betreurde deze karaktertrek van de bevol-king, dit fatalisme, dit gebrek aan geloof in de eigen krachten uitgedrukt in het steeds weergehoorde 'nitsjewo ne podjelajesj' [je doet er niets aan] reeds in zijn The Boishewtk Myth. (7)De meest uitgesproken voorstander van het liberalisme is voorzitter S. Chramov van Socprof,die regelmatig samen te zien is met K. Borovoi, de leider van de Partij voor Economische Vrij-heid. (8) De directeuren zijn nog afhankelijk van de staat omdat de meeste ondernemingennog niet ontstatelijkt zijn; in de Sovjettijd waren de directeuren van bedrijven bovendien ookvakbondslid op dezelfde manier als gewone werkers.

De AS/// 39

EEN ECONOMIE VAN DE VRIJHEIDWadim Da mier

Vrijheid betekent kunnen kiezen en daarvoor heet een markt nodig te zijn, maar niet vol-gens Wadim Damier, door sommigen in de ex-USSR ideoloog genoemd, in ieder geval eenopiniemaker en een boegbeeld van het nieuwe Russische anarchisme. Wat hij schrift, zalvoor ingewijden hier niet al te nieuw zijn maar geeft wellicht aanleiding tot op- of aanmer-kingen en misschien zelfs tot een discussie met het GOS-anarchisme die in een behoefte zouvoorzien. Wie zich geroepen voelt, schrijve via of aan de redactie van De AS. Duits kanWadim zelf lezen en daarin kan hij ook antwoorden, al zal hij dat spaarzaam doen gezien devoor een eenvoudige wetenschappelijk medewerker exorbitante portokosten. Misschien zouzo'n discussie het begin kunnen zijn van een internationaal discussieblad (anarchistisch ofbreder). Brieven in een taal die Wadim niet kan lezen, worden voor hem vertaald. (BasMoreel)

De geschiedenis van de ineenstortingvan de staatskapitalistische dictaturenin Oost-Europa en de voormalige Sov-jetunie heeft aangetoond dat alle pogin-gen om het ideaal van een rechtvaardi-ge samenleving te laten samengaan meteen staat en met goederen- en geldver-houdingen (dus met een markt) onont-koombaar tot mislukken gedoemd zijn.Het communistisch anarchisme heeft demarxistische utopieën altijd dit eindevoorspeld; het anarchistisch communis-me is niet in het minst gediscrediteerddoor de ervaringen met sociaal-demo-cratie en met partij- en staats- 'commu-nisme' en er is geen enkele noodzaakhet 'aan te vullen' met ontleningen aandoctrines die volledig gefaald hebben.Het idee 'marktsocialisme' is zo'n ontle-ning. Het is ontstaan in de hoofden vansociaaldemocratische theoretici en toe-gepast door partijcommunistische her-vormers in Oost-Europa en de USSR.Het heeft de regimes daar echter nietkunnen redden en de economischecatastrofe is er alleen door versneld.Niettemin hebben veel linksen - ookanarchisten - de gedachte van een sa-

mengaan van socialisme en markt op-gepakt als alternatief voor gecentrali-seerde bureaucratische 'planning'.De pogingen van anti-autoritaire socia-listen en anarchisten om een rechtvaar-dige maatschappijstructuur te verbin-den met marktverhoudingen is echtersteeds mislukt. Er kwam hetzij eensoort 'collectief kapitalisme' (zoals, vol-gens Gaston Leval en Diego Abad deSantillan, het geval was in enkele ge-collectiviseerde bedrijven tijdens deSpaanse revolutie die geld en loon-dienst handhaafden en egoïstisch vooreigen rekening en risico bleven werken)hetzij beperking van het zelfbestuur enuitbreiding van de bevoegdheden vande managers (om op de markt sneller,slagvaardiger en effectiever te kunnenbeslissen, zoals in kibboetzirn gebeur-de).

Marktverhoudingen, ook de meest'vrije', kunnen nooit samengaan met so-lidariteit en moraal en ook niet met dieveelbegeerde vrijheid zelf. De Franse fi-losoof en ecoloog André Gorz heeft inzijn boek Critique de la raison économique

40 De AS /1/

aangetoond dat zowel onder een cen-tralistisch-bureaucratisch als onder eenmarktsysteem de wil van de mens ge-ketend is en de mens geen greep heeftop zijn eigen activiteiten en op het le-ven van de gemeenschap als geheel. Alsde mensen onderworpen zijn aan on-persoonlijke, niet van hen afhankelijke,oncontroleerbare marktwetten, beant-woorden de resultaten van de niet inoverleg verrichte activiteit niet aan hunwil en verlangens. Het zijn toevalligeresultaten, zoals in de thermodynamica.Vrijheid echter betekent het eigen levenbewust te kunnen besturen (zelf-be-stuur). De socioloog Erich Fromm heeftin zijn Haben oder sein een schitterendeanalyse gegeven van het zogenaamde'marktkarakter'. Hij liet zien hoe markt-verhoudingen de menselijke persoon-lijkheid uiteentrekken en misvormen:zij wordt een koop- en verkoopobject,een stuk koopwaar dat probeert zich zogunstig mogelijk te verkopen en inzichzelf slechts 'verkoopbare' eigen-schappen ontwikkelt. Alle tussenmen-selijke relaties worden onderworpenaan het egoïstische, utilitaristische pro-fijtbeginsel, elke activiteit wordt eenprostituering, onderlinge hulp en soli-dariteit verdwijnen en maken plaatsvoor een oorlog 'van allen tegen allen',tussen verbitterde, elkaar benijdendeindividuen.Marktverhoudingen mogen in een echt vrijeen solidaire samenleving niet voorkomen:die samenleving gaat daar onvermijdelijkaan kapot, daar valt niet aan te ontkomen.

Sommigen stellen voor het 'socialisti-sche' marktmodel alleen te behoudenvoor de 'overgangs'-periode naar hetanarcho-communisme, met betalingvan de arbeid 'naar hoeveelheid enkwaliteit'. Zij herhalen de marxistische

ideeën over verschil tussen 'socialisme'en 'communisme', over 'doorgroeien'van het eerste in het tweede, en over devoorwaarden die vervuld moeten wor-den opdat die doorgroei mogelijk is(hogere arbeidsproduktiviteit, over-vloed, hoog bewustzijn, enz.).Dit soort produktivistisch denken haddertig jaar geleden, vóór de milieucri-sis, nog serieus genomen kunnen wor-den. Nu is echter volkomen duidelijk:een rechtvaardige samenleving is alleenop basis van ecologische harmonie mo-gelijk. Als de mensheid wil blijven be-staan, is niet alleen groei maar in eenaantal bedrijfstakken ook behoud vanhet productieniveau van het ontwikkel-de kapitalisme volkomen uitgesloten.Wie communisme verbindt met 'over-vloed' in de traditionele betekenis vanhet woord, loopt gevaar nooit tot com-munisme te komen: onbegrensde eco-nomische groei is in het begrensde sy-steem van planeet Aarde onmogelijk.'Betaling van arbeid naar hoeveelheiden kwaliteit' is moeilijk als het meest ef-fectieve en acceptabele middel te zienals het erom gaat ongeïnteresseerdheiden passiviteit bij werkenden te voorko-men. Onverschilligheid tegenover eigenwerk ontstaat als mensen geen meesterzijn over verloop en resultaat van hunwerk, het maatschappelijk nut ervanniet inzien en geen idee hebben van zinen doel van het arbeidsproces als ge-heel. Dit is vanzelfsprekend het gevalbij de vervreemding en vergaande (tay-loristische) arbeidsverdeling die nu inde industrie wordt toegepast; geen en-kele 'materiële stimulans' verandertdaar iets aan. In de landbouwcommu-nes van revolutionair Spanje en in dekibboetzim met een communistisch ver-delingssysteem begrepen de mensendaarentegen wel waarom en voor wie

De AS111 41

zij werkten en zij werkten niet mindergoed en presteerden niet minder dan inkapitalistische ondernemingen het ge-val is.Betaling van werk naar hoeveelheid enkwaliteit serieus nemen kan alleen alsin navolging van de marxisten veron-dersteld wordt dat het mogelijk is degeleverde arbeid te meten. In werkelijk-heid is dat onmogelijk. Iedere maat-schappelijk noodzakelijke arbeid is vangelijke waarde; het is onmogelijk te b&palen welke hoeveelheid arbeid van eenboer of een autobuschauffeur gelijk isaan een bepaalde hoeveelheid arbeidvan, bijvoorbeeld, een ingenieur. Hoeproduktief arbeid is, kan een kwestievan toeval zijn en afhangen van talrijke,op geen enkele manier berekenbare fac-toren. Tegenwoordig ontstaat boven-dien ieder produkt dankzij de arbeidvan duizenden en duizenden mensenen zelfs van enkele generaties. Wie zaldan 'hoeveelheid en kwaliteit' van ar-beid vaststellen? Een nieuwe staat?Een nieuwe maatschappelijke hiërar-chie op basis van arbeidsprestatie zouhet einde zijn van gelijkheid en solidari-teit, het ontstaan betekenen van eennieuwe geprivilegieerde elite van 'goe-de werkers', 'gekwalificeerden' en lei-den tot de machtsverovering van nieu-we 'Stachanowitsi' en nieuwe heldenvan de 'socialistische arbeid'. En de be-scherming van hun macht en hun privi-leges vereist weer een staat.Natuurlijk zijn er in het begin van eenvrije anarcho-communistische samenle-ving nog kleine boeren en ambachtslie-den met individuele bedrijven maar erzal geen uitbuiting van de arbeid vananderen zijn. Van gedwongen onteige-ning zal geen sprake zijn: de individu-ele bedrijven gaan geleidelijk aan vrij-willig coöperaties vormen. Het zou

echter een ernstige vergissing zijn in degesocialiseerde economie hetzelfdesoort verhoudingen te scheppen als inde individuele 'sector', dan zou de heleeconomie aan de individuele sector on-dergeschikt worden. Zolang de samen-leving niet volledig is gecollectiviseerd,blijven er twee totaal verschillende, zijhet op elkaar inwerkende economischesystemen; de grootste daarvan, de geso-cialiseerde, moet daarbij vanaf het begincommunistische verdelingsbeginselenvolgen: vrij gebruik van wat er in over-vloed is, en verdeling van al het overigein onderling overleg, waarbij rekeningwordt gehouden met de individuele b&hoeften (Kropotkin): van ieder naarhaar individuele, verschillende mogelijk-heden, aan ieder naar haar individuele,verschillende behoeften (het kibboetzbe-ginsel). De relaties met individuele b&drijven kunnen berusten op eenvoudigeruil van produkten, op in overeenkom-sten vastgelegde toegang van individu-ele bedrijven tot de gesocialiseerde goe-deren en diensten, vervoer, enz. Coöpe-raties dienen daarbij voorrang te genie-ten.

De verhoudingen in de gesocialiseerde(communistische) 'sector' berusten van-af het begin niet op marktbeginselenmaar op de behoeften van concretemensen. De economie van een vrije sa-menleving is planmatig in de volle bet&kenis van het woord. Onder de staats-kapitalistische dictatuur was de 'plan-ning' een schijnplanning omdat zij nietvan de basis uitging, van de consumen-ten, maar van boven, uit het centrumkwam. Nu echter kunnen de geassoci-eerde producenten en consumenten sa-men in solidariteit bepalen wat waar hoegeproduceerd en geconsumeerd wordten op basis van een vrije overeenkomst

42 De AS //1

'van beneden naar boven' kunnen be-hoeften en produktiemogelijkheden opelkaar worden afgestemd. Hoe deze'planning van beneden' tot stand moetkomen, wijst de praktische ervaringvan concreet bestaande gemeenten enverbuikerscoöperaties uit: de consu-menten stellen hun gezamenlijke be-hoeften vast tijdens regelmatig gehou-den algemene vergaderingen vanplaatselijke verenigingen en stemmendeze af op de produktiemogelijkhedenin economische organen van de ge-meenten of op hun algemene vergade-ringen met afgevaardigden van de ver-enigde producenten. Gemeenten ver-enigd in regionale en interregionale fe-deraties, zelfbestuurde producenten enconsumenten kunnen, via afgevaardig-den op congressen van gemeenten en ineconomische raden van verschillend ni-veau, met behulp van statistieken sa-men in solidariteit behoeften en moge-lijkheden vaststellen en op elkaar af-stemmen en grotere economische een-heden vormen die een aantal of alle ge-meenten bedienen.De economische 'planning' van eenanarchistische samenleving hoeft nietcentralistisch te zijn. Lang niet alleshoeft op regionaal, continentaal of pla-netair niveau gecoördineerd te worden.Hier is een ander beginsel van toepas-sing. Een regio hoeft niet te doen wateen gemeente zonder hulp van buitenen zonder de belangen van andere ge-meenten te schaden, zelf kan. En eenregio lost ook zelf haar problemen opals ze dat kan. De economie van hetanarchisme is gericht op zoveel moge-lijk (zij het natuurlijk niet volledige)zelfvoorziening. Mede hierdoor kunnenmilieu-, grondstoffen- en vervoerspro-blemen verminderen en kan de produk-tie dichter bij de verbruikers komen.

De huidige samenleving dankt veel eco-nomische en ecologische problemen aanhet simpele feit dat niet wordt geprodu-ceerd wat concrete consumenten echtwillen maar wat de producenten onaf-hankelijk van elkaar denken dat de con-sumenten zouden kunnen willen, datwil zeggen niemand weet vooraf of erbehoefte is aan een bepaald produkt,dat bepaalt achteraf de markt of een bu-reaucraat. In een vrije, ecologische sa-menleving moet dat anders.

In een vrije samenleving begint de eco-nomie bij de consument. Consumenten-en bewonersverenigingen stellen samenmet medewerkerssyndicaten van ver-deelcentra in stadswijken en op hetplatteland de momentele en toekomsti-ge behoeften van de bewoners vast (eensoort bestelsysteem) en overhandigenhet statistische materiaal aan de econo-mische raad van de gemeente, die sa-men met afgevaardigden van de mede-werkerssyndicaten en consumenten-verenigingen aan de hand van statistie-ken bepaalt wat de gemeente zelf kanproduceren, wat geheel of ten dele vanbuiten moet komen en welke goederenen diensten de gemeente aan andere ge-meenten kan leveren. Wat een gemeen-te zelf kan hoeft niet met andere ge-meenten te worden afgestemd. Al hetoverige wordt met andere gemeentenop regionaal, interregionaal, continen-taal of ander niveau besproken naar ge-lang noodzaak of gewenstheid. (Nie-mand kan natuurlijk een gemeentedwingen aan een bepaald projekt meete doen maar ook kan niemand dan an-dere gemeenten dwingen zaken met diegemeente te doen.) Met andere woor-den, geproduceerd wordt alleen wat concre-te mensen of groepen echt nodig hebben. Deverdeling van het geproduceerde ge-

De AS111 43

beurt op verdeelcentra op basis vandoor die centra verzamelde consumen-teninformatie. Verstrekking gebeurtniet tegen betaling maar op vertoon vaneen persoonlijke kaart met de aanteke-ning dat de door de leden van de ge-meente afgesproken tijd gewerkt is, of-wel van een kin der- of uitkeringskaart(voor niet-werkenden en zieken).Als zich nieuwe maatschappelijke ver-houdingen ontwikkelen, kunnen de su-persteden geleidelijk aan inkrimpen,kan in het openbare en privé levenmeer rekening worden gehouden methet milieu, kan er een andere arbeids-verdeling komen (onder andere tussenvrouwen en mannen), kan de vèrgaan-de vakspecialisatie tot het verledengaan behoren en kan werken schep-pend, voldoening gevend constructiefspelen worden.Het economische stelsel van de nieuwesamenleving kan slechts een in alle op-zichten door alle leden van de samenle-ving zelf bestuurde economie, een eco-nomie van vrijheid zijn. Het regelenvan de produktie moet niet gebeurendoor beroepsbestuurders, bureaucratenen directeuren, maar door de werkendemassa's zelf. Economische besluiten dieiedereen aangaan, moeten door ieder-een worden genomen op algemene ver-gaderingen van consumentenverenigin-gen en gemeenten of op congressen

waar de afgevaardigden een imperatiefmandaat hebben; de dagelijkse sturingvan de produktieprocessen ligt hele-maal in handen van de zelfbestuurdewerkcollectieven, van de daardoor in-gestelde technische raden en van syndi-caten verenigd in een tweeledige (be-drijfstaks- en gebiedsgewijs opgezette)federatie.

Wat ik hier heb opgeschreven zijn na-tuurlijk slechts algemene principeover-wegingen. Allerlei details zijn eenvou-digweg niet te voorzien en al helemaalniet te bespreken in een kort artikel alsdit. De praktijk van de vrije samenle-ving zal de vragen beantwoorden. Voorhet ogenblik is het belangrijk één dingin gedachten te houden: wie waardigwil leven moet niet willen heersen overde natuur en over andere mensen. Datbetekent een fundamentele omwente-ling in de besluitvormingsprocessen ophet gebied van algemeenmaatschap-pelijke en economische vraagstukken;voor 'regelen van buitenaf' (door eenbureaucratie of door ongecontroleerdemarktwetten) komt zelfbestuur en fede-ratief planoverleg van beneden af.Met andere woorden: een anarchistische sa-menleving is een samenleving zonder bu-reaucratie, zonder geld en zonder markt, ofhet zal geen anarchistische samenlevingzijn.

SOCIALISME EN VRIJHEIDOnder dit motto organiseert De Vrije Socialist vanaf oktober 1995 bijeenkomsten op de eer-ste zondag van de maand, om 14.00 uur. Plaats: Anna Sprenglerstraat 83, Amsterdam. Tebereiken met tramlijn 1, 11, 6, 3 of 12, uitstappen halte Overtoom/le Const. Huygens-straat. Op de agenda staan:1 oktober - Het failliet van de sociaaldemocratie. Ton Geurtsen spreekt over zijn boekSociaaldenwcratie in Nederland - Een geschiedenis van verloren illusies.5 november -De toekomst van het anarchisme. Peter Zegers geeft zijn visie.3 december - Jules Vallès en de Commune van Parijs. Door Dick Gevers, vertaler van detrilogie Kind, Jongeman en Opstandeling van Jules Vallès.

44 DeAS111

OVER LIMONOV EN ANDERE FASCISTENMarkus Mathyl

Markus Mathyl (geb. 1964), juist voor de 'Wende' als 25-jarige uit de DDR naar het Wes-ten gekomen, studeert pedagogiek, filosofie en Russisch aan de universiteit van Hamburg.In oktober 1993 ging hij naar Moskou om iets te doen voor de anarchistische beweging inde GOS. Gedurende het jaar dat hij daar doorbracht, verdiepte hij zich tegelijk in de ex-treem-rechtse bewegingen, die hij als zeer bedreigend ervoer, waarschijnlijk mede door zijnervaringen in de DDR. Over verschillende aspecten van Russisch ultrarechts publiceerdehij al in het FAU-blad Direkte Aktion en in Schwarzer Faden. De bedoeling was dat hijvoor dit AS-nummer een overzichtsartikel zou schrijven met cijfers over omvang en recep-tie van die bewegingen omdat schokkende of treffende uitspraken op zich niets zeggen overwat van een beweging te verwachten valt (anders hadden wij, of in ieder geval degenen diehet leven ervan afgebracht hadden, al lang in een christelijke, islamitische, trotzkistische,stalinistische of andere monolithische wereld geleefd). Zijn aanstaande afstuderen heeftMarkus echter niet de nodige tijd gelaten om zulk een artikel op tijd te schrijven. In plaatsdaarvan stuurde hij onderstaand artikel, dat hij schreef voor het underground literair tijd-schrift Der Steken (BM)

Moskou, 12 april 1995. In een grote ijs-sporthal vindt vandaag een concertplaats in de serie 'Russische Door-braak'. Boven het podium een grote ro-de vlag met in het midden een witte cir-kel waarbinnen een hamer en sikkel opde plaats waar meer naar het Westenzestig-zeventig jaar geleden een haken-kruis zou hebben gestaan. De overeen-komst is niet toevallig. Voor de ideolo-gen achter dit evenement staat hetnationaal-socialisme model voor dederde weg tussen kapitalisme en com-munisme die hun voor ogen staat.Op aanwijzing van de spreker, die hetterritorium van de hal eerder tot bevrijdgebied heeft verklaard, gaan de lichtenuit en neemt Eduard Limonov, het en-fant terrible van de Sovjetrussische let-teren, het woord: 'Onze tekens hangenaan de wand' - 'Ons doel: de Russischenationale revolutie!' - 'Een RussischRusland' - 'Rusland voor de Russen!' -'De russificering van Rusland!' - 'Wij

zijn de grootste blanke natie van Euro-pa!' - 'Wij zijn met zijn 130 miljoen!' -'We hebben recht op een Russischestaat!' - 'Heil Rusland!' - 'Onze held:maarschalk Zjoekov!' - 'Kalasjnikov!' -'Stetsjkin! - 'Onze leuze: wet en orde!' -'Een nieuwe orde, een Russische orde!'- 'God is met ons, de rock is met ons!' -'Jegor Ljetov is met ons!' - 'AlexanderBarkasjov is met ons!' - 'Viktor Anpilovis met ons!' - 'Sta klaar als het uur vande Russische nationale revolutie aan-breekt!'.Elk van deze uitroepen wordt gevolgddoor gejoel en fanatiek applaus van hetmerendeels jonge publiek, dat geens-zins uitsluitend uit geuniformeerde na-zi's bestaat. In meerderheid zijn hetzelfs punks die gekomen zijn om deavantgarde van de zogenaamde natio-naal-communistische rockbeweging tezien. Vanavond treden de bands Rodi-na (Vaderland) en Grazjdanskaja Obo-rona (Burgerwacht) op. Opwarmer

DeAS/// 45

Eduard Limonov kondigt de optredensook aan. Alleen al zijn uiterlijk: base-ballpet en leren jack, onderscheidt hemduidelijk van traditionele Russische na-tionalisten zoals leider Wassiljew vanPamjat, voor wie rockmuziek altijd eenprodukt van 'duistere duivelse (zionis-tische) krachten' was en die nu varkensfokt in een echte Russische 'obsjtsjina'in plaats van het commando te voerenover zwarthemden. Zou iemand mijvragen wat Eduard Limonov eigenlijkvoor iemand is, dan zou ik in eerste in-stantie antwoorden: een Russische fas-cist! Maar dat is slechts één aspect vanzijn persoonlijkheid.

Nu nationalisme en imperialistischchauvinisme steeds duidelijker de allesoverheersende ideologie van post-com-munistisch Rusland zijn geworden, ishet belangrijk Limonov te zien als ie-mand die met kop en schouders uit-steekt boven het leger van degenen diezijn uitgetrokken om Rusland te red-den. Limonov is niet alleen politiek acti-vist maar ook succesvol auteur. Zijnlaatste boek Limonov tegen Zjirinowskiverscheen in Rusland in een oplage van200.000 exemplaren, een aantal waar-van de meeste Russische schrijverssinds de perestroika alleen maar kun-nen dromen. Het is echter niet zo zeerzijn schrijverschap dat hem een soortvoorkeurspositie geeft boven zijn aan-hangers en medestrijders - er zijn welmeer nationaal-patriotten die hun be-denksels uitgegeven krijgen - als welhet feit dat hij vele jaren in het Westenheeft gewoond. Hij heeft geleerd eenimage te verkopen en de media steedsopnieuw voor zijn karretje te spannen.Slechts weinig Russische nationaal-pa-triotten zijn in het Westen geweest enhun soms krasse uitspraken over 'het

Westen' berusten eenvoudig op onwe-tendheid.Limonov is in 1975 gedwongen naarNew York vertrokken en heeft ook nogenige tijd in Frankrijk gewoond. Hijwas zijn land uitgezet wegens zijn 'deSovjetmoraal ondermijnende' poëzie enproza, die ook 'de zuivere betrekkingentussen de hard werkende mensen on-derling bevuilden'. Geschriften vanhem uit de jaren 1967-1974, die in zijnvaderland als samizdat van hand tothand waren gegaan of waren overge-typt, zijn in 1979 bij emigantenuitgeve-rij Ardis in Michigan verschenen. Zijnervaringen in het Westen verwerkte Li-monov vooral in zijn bekendste romanEto ja, Editsjka (Dat ben ik, Editsjka,1979 - de Duitse vertaling kreeg deveelzeggende titel Fudc off Amerika); hijschildert hierin het precaire leven dathij als Russisch emigrant in het rijkeNew York te leiden had. Andere boe-ken van hem, ook geschreven uit hetperspectief van een verliezer, werdencultboeken in de Sovjetrussische hippy-en punkwereld.

ANTI-AMERIKANISMELimonovs literaire geschriften vertoon-den tot het begin van de jaren tachtiggeen racistische en nationalistische trek-ken maar verschillende elementen uitzijn Eto ja, Editsjka zijn steeds weer te-rugkerende thema's in zijn latere boe-ken en in zijn politieke uitspraken. Heteerste wat opvalt is zijn sterk anti-Ame-rikaanse gezindheid - ongetwijfeld toete schrijven aan zijn ervaringen aan deonderkant van de Amerikaanse maat-schappij - omgeslagen in een bijna vol-ledig goedpraten van de stalinistischeSovjetunie en in een grootRussischchauvinisme gepaard aan anti-westerscultuurpessimisme.

46 De AS111

Vooral dat laatste brengt hem in debuurt van nieuw-rechts, dat in de ge-daante van nieuwe Euraziërs sinds deontbinding van de Sovjetunie met suc-ces de politieke koers van de Russi-sche nationaal-patriotten bepaalt. Hundroom van een 'Eurazisch Sovjetimpe-rium van Vladiwostok tot Dublin' mageen absurd waanidee lijken, de achter-liggende droom van een nieuw blokwaarvan Rusland het centrum vormt, isdat niet. Voor bepaalde invloedrijkekringen in de strijdkrachten en in de za-kenwereld is zij zonder meer aantrek-kelijk. Zijn charisma, vooral als leidervan een in feite fascistische jeugdbewe-ging, die echter ook bewust naar linksopen staat om een zo breed mogelijkspectrum van activistisch revolterendejongeren aan zich te binden, maaktLimonov voor de nieuw-rechtse ideolo-gen interessant. Zijn integratief vermo-gen en dat van andere vroegere aan-hangers van westers getinte tegencultu-ren speelt in hun plannen een grote rol.Reeds als voorzitter van de Nationaal-Radilcale Partij kondigde Limonov in1992 in een televisieinterview de op-richting van een modeme nationalisti-sche beweging aan die vooral voor jon-geren aantrekkelijk moest zijn. Bij deverkiezingen voor de post van burge-meester van Moskou steunden hij enzijn partij de kandidatuur van de zan-ger van de bekendste Russische heavymetal band Korrosia Metalla. Deze hadherhaaldelijk de aandacht getrokkenmet uitspraken van het type 'Negerszijn vuilnis' of 'Er is meer sex nodig alswe het blanke ras willen redden' endoor zijn bewondering voor Hitler enStalin, die 'de maatschappij door admi-nistratieve maatregelen hadden verbe-terd'. De populariteit van de band heeftdaar tot nu toe niet onder geleden.

Notulen over de vorming van een zoge-naamd nationaalbolsjewistisch front uithet jaar 1992 laten zien hoe Limonovzijn doel trachtte te bereiken. Naast drieextreemrechtse organisaties behoordenook groepen zoals de Beweging ter on-dersteuning van Cuba en de Kom-somol, de vroegere communistischeeenheidsorganisatie voor jongeren, totde ondertekenaars van de verklaringwaarop dit links-rechtse verbond be-rustte en die er in hoofdzaak op neer-kwam dat nationale en sociale revolutiehetzelfde zijn.Geen wonder dat Limonov, samen meteen andere tegenculturele activist vanzijn Nationaal-Radikale Partij, de popu-lariteit van Zjirinowski vooral onderjongeren hielp vergroten. In zijn laatsteboek tegen Zjirinowski beschrijft hij uit-voerig de werkwijze van het schaduw-kabinet van de leider van de LDPR,waarin Limonov uitgerekend ministervoor staatsveiligheid was. De voor-naamste stelling in dit boek: 'De laffehalfjood Zjirinowski kan geen leidervan de Russische patriotten zijn' is eropgericht de potentiële Zjirinowski-kie-zers in het kamp van de 'echte' patriot-tische revolutionairen te krijgen.Vertrouwend op het antisemitisme vanzijn patriottische landgenoten probeertLimonov altijd en overal, zelfs bij dedwaast lijkende aanleidingen, te herin-neren aan de 'ware' ('zionistische') zen-ding van Zjirinowski met antisemiti-sche metaforen zoals 'Wie geen gevoelheeft voor de heroïsche gedichten vande meetings en demonstraties, wie nietgeroerd wordt door volksoptochten,vlaggen, leuzen, toespraken, botsingen,vechtpartijen en het bij die vechtpartij-en vloeiende bloed, is biologisch een-voudigweg niet volwaardig. Zo iemandmist hartstocht, vuur, peper en zout, le-

De AS111 47

ven, zo iemand is een stuk zeep, geenmens.'Ongeveer op het tijdstip dat dit boekverscheen en het een breuk met Zjiri-nowski veroorzaakte, ontstond eennieuw verbond, de Radicale Oppositie,de wieg van de Nationaal-BolsjewistischePartij, waarvan Limonov tot nu toevoorzitter is.

Wie zijn de 'nieuwe' vrienden van onzeEditsjka? Daar is Alexander Barkasjow,leider van de in sagen gehulde fascisti-sche organisatie die in het najaar van1993 gewapenderhand meestreed omde macht. Zijn RNE (Russische Natio-nale Eenheid) is op het ogenblik als degevaarlijkste fascistische groepering inRusland te beschouwen. Ze telt duizen-den bewapende leden. Ook AlexanderDoegin verdient vermelding. Hij geldtals de voornaamste ideoloog van deRussische nationaal-patriotten en werktals hoofdredacteur van het rechtse theo-retische tijdschrift 'Elementy' nauw sa-men met het Franse nieuw-rechts. Dederde in dit gezelschap is konterkul-turtsjik (tegencultuurder) Jegor Ljetow,de zanger van Grazjdanskaja Oborona.Zijn aanwezigheid in dit gezelschapvan fascisme- en stalinisme-aanbiddersis even hallucinerend als Limonow alsKGB-minister: Ljetow werd louter we-gens zijn teksten aan psychiatrischedwangbehandeling onderworpen, zoalsin de Sovjettijd gebruikelijk was als las-tige geesten tot zwijgen moesten wor-den gebracht. Bij zijn zwenking naarrood-bruin (ooit noemde Ljetow zichanarchist) zwenkte een groot deel vanzijn ontpolitiseerde fans, vaak nog meteen A in een cirkel op hun leren jacks,met hem mee.In de oprichtingsverklaring van de Ra-dicale Oppositie - gezien de stijl waar-

schijnlijk opgesteld door Limonow -worden alle zogenaamde totaaltegen-standers van het systeem (rockers, anar-chisten, nationaal-revolutionairen, soci-aal-revolutionairen) opgeroepen zich bijhaar aan te sluiten. Zij luidt verder: 'DeVoorzienigheid heeft onze overwinningeen plaats gegeven in de logica van hetwezen en de heilige traditie van onsgrote volk... De wil van onze natie grooten vrij te zijn is sterker dan haar vijan-den en dan alle dollars ter wereld. Wijroepen alle sterke mensen op hun ver-trouwen in de pseudodemocratie op tezeggen... Radicalen en vijanden van hetcompromis, eis het onmogelijke!...'

Met begrippen als 'tegenstanders vanhet systeem', 'vijanden van het compro-mis' en vooral 'nonconformisten' pro-beren de vormgevers van de 'nieuwebeweging' de indruk te wekken moder-ner en vrijheidslievender te zijn dan bijhun mensverachtende fascistische ideo-logie past. Ze hebben daarmee zorg-wekkend veel succes. In 1994 lukte heteen rood-bruine jeugdbeweging van degrond te krijgen, waar niet alleen de po-pulairste punk and heavy metal bandvan Rusland voor speelt maar die ooknagenoeg ongestoord groeit: de Russi-sche tegencultuur reageert niet of sluitzich bij de nieuwe trend aan. Sinds eind1994 bezit de beweging een eigen krant,Limonka, Russisch slang voor 'handgra-naat' en tegelijk een woordspeling opde naam van de hoofdredacteur. Zijheeft een betrekkelijk bescheiden opla-ge van 15.000 exemplaren maar ver-schijnt wel regelmatig, elke twee we-ken. Naast Limonov, Ljetow en desteeds met het Duitse 'Parteigenosse'aangeduide Alexander Doegin werktook een zekere Margo Führer mee, zijverzorgt de 'afdeling feminisme'.

48 DeAS111

Het eerste nummer van Limonka bevat-te een artikel dat inging op de vraag:Wat doet de Nationaal-BolsjewistischePartij als zij aan de macht komt? Devraag mag absurd klinken, maar de tenantwoord gegeven voorbeelden latenzien dat bijna uitsluitend en zeer opzet-telijk op de angsten van de sterk veront-ruste bevolking wordt ingespeeld. Omde straatcriminaliteit te bestrijdenwordt een soort sheriff systeem voorge-steld, dat eigenlijk blokwachtersysteemzou moeten heten, omdat de plaatselij-ke politieman, zoals in de ergste stali-nistische tijden, moet controleren wie erin zijn wijk wonen en hoe, en waar zevan leven.

Een ander artikel: 'Wereldwijd Nation-aal-Bolsjewisme', laat zien hoe Limo-novs Nationaal-Bolsjewistische Partijbinnen het Europese Bevrijdingsfrontsamenwerkt met overeenkomstige or-ganisaties in West-Europa, die vooral inFrankrijk en Italië sterk heten te zijn. Li-monka reageerde op de verwoestingvan Grosny met 'Hoera - Grosny is in-

genomen' in grote letters op de voorpa-gina. Limonov heeft zelfs officieel voorcensuur gepleit voor de duur van deoorlog en zag, evenals Mussolini, 'oor-log als wedergeboorte van de natie'.

Limonov is voor Russische journalistennog steeds de talentvolle schrijver enniet de fascistische activist, ofschoon dietwee aspecten in zijn laatste twee boe-ken een duidelijke eenheid vormen. Li-monov leeft van de esthetisering vangeweld en oorlog. In een van zijn laat-ste boeken schildert hij zijn deelnameaan Servische zijde aan de gevechtenom Vukovar en in Bosnië. Op een vraagvan een journalist van een groot Mos-kous blad hoe hij zich tijdens de oorlogin Joegoslavie had gevoeld, antwoord-de hij: 'Oorlog is vrijheid. Oorlog is on-gelooflijk bevrijdend'. Waarna de inter-viewer niets anders meer te vragen wistdan 'Schiet u goed?'.

(Noot van de vertaler: Gekrenkte zielen. Vrij-heid in Rusland van Hubert Smeets (Balans,Amsterdam 1993) bevat een uitgebreid inter-view met Limonov.)

vervolg van pagina 33

LITOUWENOp het ogenblik hebben wij problemenmet onze ARKA-kameraad B, die on-langs een boete van 200 dollar opgelegdkreeg wegens niet verschijnen voor dekeuringscommissie. Om van een op-roep af te komen, moet hij nog 125 dol-lar bijeen zien te krijgen. Als je kunt,help dan. Vervangende dienst is alleenmogelijkheid voor leden van organisa-ties die officieel als pacifistisch geregi-streerd staan.

(Nawoord Bas Moreel: Het Nederlands-anarchistische FIS (Fonds Internationale Soli-dariteit) stelde 300 gulden beschikbaar omdie jongen te helpen. Maar toen er een briefboven water kwam waarin B schreef dat hijveel belangstelling had voor terrorisme,heeft het FIS die hulp geannuleerd, volgenszeggen tot woede van die jongen en mis-schien ook van Evaldas. Van het FIS kun jeechter niet verwachten dat ze terrorismesteunen, zeker als het om terrorisme in hetalgemeen gaat, zonder dat er van een concre-te reden sprake is. De jongen vroeg in diebrief ook nog of niet voor een inkomen voorhem gezorgd kon worden, zodat hij de ver-velende baan die hij had, kon opzeggen. Deinformatie over de levenswijzen in het Wes-ten is daar duidelijk even gebrekkig als debehoeftevoorziening.)

De AS /// 49

BLADEREN 32

'Appelscha', ik bedoel uiteraard de Pinkster-landdagen, haalde dit jaar weer eens de lan-delijke pers. De achterpagina van de NRCweliswaar, maar toch: een aardig stukje vanJeroen Erildaar er over waarin vooral aan-dacht voor actiekeuken Den Troag die nu alsinds jaar en dag bij vele 'linkse' manifesta-ties de inwendige mens verzorgt (NRC16.6.1995).Van inhoudelijk zaken kwam in Appelschadit jaar weinig terecht. Een aangekondigdediscussie over 'ariarcha-sex' bleek niet doorte gaan, terwijl AS-redacteur Marius deGeus, die was uitgenodigd om te praten over(de anarchistische kritiek op) zijn 'milieu-boek' niet gekomen was. Overigens: in hetpoliticologenblad Acta Politica (1995/1)schreef Marcel Wissenburg een positieve re-censie van De Geus' Politielc, milieu en vrij-heid. Kritischer was Peter Bostyn in hetVlaamse Perspectief (no. 36, los ca. ƒ5, info: F.Faes, Dracenastraat 21, 9000 Gent 1, België);De Geus schreef zelf voor Buiten de orde(1994/4, los: ƒ4, info: red. BdO, Postbus 1338,3500 BH Utrecht) een beschouwing over het'deep ecology'-debat tussen Bookchin enN aess.

Wat Appelscha betreft: van 'het programma'heb ik uiteindelijk slechts het praatje vanvrijdenkersvoorzitter Jan Vis een minuut oftien aangehoord. En dat was bepaald geenfeest. Vis was namelijk vooral boos en dat isbegrijpelijk. De Vrije Gedachte dreigt haarzendtijd per 1 september 1995 kwijt te raken.Uiterst merkwaardig natuurlijk dat uitgere-kend een paars kabinet de vrijdenkers dezeslag moet toedienen. De AS-redactie schreefeen protestbrief naar het Commissariaatvoor de Media. Hopen .* heeft dit protest, envooral de andere, waaronder die van ondermeer de VPRO, effect. Toch benieuwd of hetHumanistisch Verbond, waar de 'ex-vrijden-ker' Paul Cliteur tegenwoordig voorzitter is,een protest heeft laten horenDe opsteller van het AS-protest, redacteur

Rudolf de Jong, wees vooral op de culturelerijkdom waar de atheïstische stroming inNederland, terecht, trots op kan zijn: Multa-tuli, Presser, Constandse, om hier slechtsdrie Grote Namen te noemen. Toch moet hetmij van het hart dat hetgene dat de vrijden-kers dezer dagen te bieden hebben daar watmagertjes bij afsteekt. "De vereniging heeftwaarschijnlijk meer verleden dan toekomst",oordeelde Hanne Obbink dan ook, ik vreesterecht, in De Groene (21.6.1995)... Immers: devrijdenkersvereniging is volstrekt naar bin-nen gekeerd wat onder meer tot gevolg heeftdat de vereniging - en zeker ook het vereni-gingsblad - in intellectueel opzicht tamelijkchronisch lijdt aan bloedarmoede. Ander-zijds is Jan Vis er zeker in geslaagd om devereniging qua ledental uit te bouwen: sindszijn aantreden als voorzitter maakten de vrij-denkers een spectaculaire groei door. De -overigens uiterst spaarzaam toegewezen -zendtijd op radio en televisie zal daarbij eenbelangrijke rol gespeeld hebben. Zonder diezendtijd zal de vrijdenkersvereniging ver-moedelijk in no time gedecimeerd zijn - on-danks de 'potentiële achterban' van 10procent van de Nederlandse bevolking diezich 'atheïst' noemt en waar de vrijdenkersook nu weer mee schermen om hun claimeen culturele hoofdstroom te belichamenhard te maken....Er zal, in het geval de paarse plannen door-gaan, volgens mij niks anders opzitten dan teinvesteren in de kwaliteit van het maand-blad. Trouwens, dat is sowieso een must mijdunkt. Tussen dat gelikte blad De Humanistvan het Humanistisch Verbond, dat eigenlijkzelden op een eigen geluid kan worden be-trapt - zo'n beetje elk artikel had ook in bij-voorbeeld HP/de Tijd kunnen staan - en hetmoeizame, voor alles voor eigen parochieprekende maandblad van de vrijdenkersmoet toch een 'leesbaar compromis' te ma-ken zijn?Daartoe zullen dan wel bij de vrijdenkers deramen open moeten. En als dit het effect zouzijn van het schrappen van de zendtijd zouik daar als 'bladeraar' al met al niet treurig

50 DeAS/1/

over zijn. Maak bijvoorbeeld Jan Sleegerseind- en/of hoofdredacteur en het kan echtiets worden met dat blad, waarde vrijden-kers! Want wanneer je, zoals nu Het StaandeBeleid is, iedereen waar je het niet mee eensbent áf 'dom' (de gelovigen) df 'laf' (de ag-nosten) noemt, dan haken vele atheïsten - inieder geval schrijver dezes - onmiddellijk af.Al was het maar omdat beide diskwalifica-ties 'in strijd zijn met de feiten....''De ramen open': dat zal ook moeten impli-ceren dat de Grote Voorgangers aan een kri-tisch onderzoek zullen moeten wordenonderworpen. Misschien kan de negendeAnton-Constandse-lezing in september 1995,die Jan Vis zelf zal verzorgen, daaraan aan-dacht besteden?

De tekst van de achtste Constandse-lezing,'Het individualisme van Anton Constandse',gehouden door Hans Ramaer, verscheen inhet maandblad van de vrijdenkers (DVG252, febr. 1994, info: postbus 1087, 3000 BBRotterdam) en werd bovendien door De AS -lees: Wim de Lobel - op fraaie wijze als bro-chure uitgegeven (info: zie middenkaternvan dit nummer). Gelukkig corrigeerde Ra-maer in zijn tekst zijn opmerkingen overPaul Feyerabend, die hij in de uitgesprokenversie maakte, al kun je je afvragen of datge-ne wat er nu staat Feyerabend recht doet. De'anarchistische kennistheorie' zou neerko-men op de stelling dat Feyerabend "alterna-tieve methoden van onderzoek niet bijvoorbaat wilde uitsluiten" (p. 21)? Mij dunktdat Constandse, die zoals Ramaer terecht op-merkt, bepaald niet enthousiast was overFeyerabends ideeën, zich hier zeker achterhad kunnen scharen! Volgens Constandsewas er echter - en dat zag hij op zichzelf juist- méér aan de hand. Ik citeer weer Ramaer:"Het loslaten van het rationalisme in de we-tenschap zette volgens hem (= Constandse)de deur open voor bijgeloof, occultisme entoverij".

Rond 'Appelscha' verscheen er toch weereen nummer van De Vrije Socialist (1995/1,

20 blz., los f3). Het is het laatste nummer. Endat is begrijpelijk. Ach, het artikel van Her-man Noordegraaf over Bart de Ligt en deRussische revolutie was wel aardig, iets der-gelijks geldt voor een (vertaald) stuk vanChomsky. Maar aan deze artikelen kan eenanarchistisch tijdschrift toch moeilijk zijn be-staansrecht ontlenen.

Jean Tillie, in onze kring bekend door ondermeer zijn medewerking aan 'Gebroken Wit'(Amsterdam 1992), promoveerde begin junidit jaar op de studie 'Party utility and votingbehaviour' (Het Spinhuis Amsterdam 1995).In Het Parool (10.6.1995) een interview metTillie onder de nieuwsgierigmakende kop:"De zwevende kiezer bestaat niet". Tinie:"Het klopt dat politieke partijen geen natuur-lijke achterban meer hebben, maar dat bete-kent niet dat mensen geen voorkeur hebbenvoor bepaalde politieke partijen. Ze zwevenniet, maar aarzelen weloverwogen tussenenkele partijen". Tillie introduceerde daaromeen nieuwe methode om partij-voorkeur(en)te meten. Hij vroeg zijn respondenten nietnaar hun partijpolitieke voorkeur maar naarhun `stemkans'. Daarmee kan, zo tracht Til-lie in zijn studie aan te tonen, het stemge-drag van de aarzelende kiezer nauwkeurigergeanalyseerd worden.Exit 'zwevende kiezers' dus. En hoe zit hetmet de zwevende gekozenen? 'Ramaer dientvier partijen'. Onder deze kop liet het Rotter-dams Dagblad (4.3.1995) weten dat Hans Ra-maer - voor de Groenen - begin maart vandit jaar in de Provinciale Staten van Zuid-Holland gekozen was. Er was evenwel metdeze verkiezing van Hans iets aan de hand,meende de Razende RD-Reporter. De Groe-nen hadden namelijk een gezamenlijke lijstmet GroenLinks. Ziedaar al twee partijen dieRamaer zou 'dienen'. Maar dat was nog nietalles: Ramaer heeft voor een lokale lijst zit-ting in de deelgemeenteraad van Hillegers-berg-Schiebroek, een buitenwijk van deMaasstad. En bovendien is hij fractiemede-werker van de Rotterdamse Stadspartij. Hadde betreffende journalist geweten dat Ramaer

De AS 111 51

ook nog eens daarbij redacteur is van eenheus anarchistisch tijdschrift, dan had hijhem misschien zelf om opheldering ge-vraagd... Want, inderdaad: Rarnaer's partij-politieke activiteiten hebben inmiddels gere-sulteerd in een opeenstapeling van functiesdie volgens mij vroeg of laat (loyaliteits)pro-blemen gaat opleveren. Maar goed: je kuntzonodig altijd aftreden als de politieke zui-verheid in het gedrang komt. Ramaer desge-vraagd:"Het artikel in het pro-Peperiaanse Rotter-dams Dagblad had louter ten doel de Stads-partij Rotterdam in discrediet te brengen. Indat geval jammer voor mij, want een jaar te-rug had die krant mij keurig geciteerd waarik sprak over mijn federatieve voorkeur. Datwil zeggen dat ik op het basisniveau - dedeelgemeenteraad - een lokale groene partijvertegenwoordig die al vele jaren in alleopenheid banden heeft met de Groenen. Dielokale partij is de spreekbuis van een bewo-nersorganisatie, een huurdersvereniging enenkele actiegroepen (onder andere tegenvliegveld Zestienhoven) en bestond al toenzo'n tien jaar geleden De Groenen werdenopgericht. Voor mij geven politieke ideeënde doorslag, niet de naam van een partij.Daarom denk ik ook dat mijn opereren opverschillende politieke niveaus niet tot pro-blemen zal leiden. Bovendien gaat het steedsom partijen waarin plaats is voor mijn groen-libertaire opvattingen. De Stadspartij is op-gericht door Manuel Kneepke,ns, ex-partij-voorzitter van De Groenen en nu fractievoor-zitter (zie mijn artikel in De AS 107), die ikterzijde sta in de commissie milieu en ver-keer van de gemeenteraad van Rotterdam.Voor de provincie besloten GroenLinks ende Groenen in Zuid-Holland tot een nauwesamenwerking en werd ik gevraagd om opdie gezamenlijke lijst De Groenen te verte-genwoordigen. Het lijkt me zinvol om opzo'n plaats te proberen enige invloed opGroenLinks uit te oefenen. En dan De AS: opde allereerste Statenvergadering vroeg eenlid van de PvdA me of ik diezelfde Hans Ra-maer was die al zoveel jaren over het anar-

chisme schreef. Ze bleek dat alles thuis in deboekenkast te hebben staan! En tot slot voordiegenen die menen dat politici alleen maarhun zakken vullen: met het 'dienen' van drie(niet: vier) verwante partijen zit ik net ietsboven het minimumloon en werk ik zes da-gen per week."

Hoe het ook zij: van een 'Bakoenin back intown' lijkt mij met Ramaers politieke activi-teiten in ieder geval geen sprake. Dat wasvolgens Thom Holterinan wel zo toen deoud-burgemeester van Ridderkerk, dr. C.J.Verplanke, in Ng-magazine - een zelden op-windend blad voor gemeente-ambtenaren -een pleidooi hield om de Provinciale Statendoor gemeenteraadsleden te laten kiezen (Ng7.4.1995). In een reactie op dit pleidooi, in-derdaad onder de kop 'Bakoenin back intown?', constateerde Holterman dat klassiek-anarchistische ideeën een nieuw onthaal vin-den (Ng 5.5.1995). De ongewild komische re-actie van Verplanke: "De heer Holtermanvergeleek mijn opvatting met die van Bakoe:nin, een anarchist met wie ik geen enkeleband heb" (Ng 26.5.1995).

Hans Ramaer hield al weer een tijdje geledenin Utrecht een lezing over het anarchisme.Het buro Studium Generale gaf Ramaer's le-zing, 'Het onbegrepen anarchisme', te zamenmet een zestal andere lezingen over verschil-lende 'ideologieën' uit in een aardige bundeldie dan ook de titel 'De ideologieën' kreeg(prijs: ca. ƒ10,-; info: Buro Studium GeneraleUniversiteit Utrecht, Heidelberglaan 8, 3584CS Utrecht). Van die andere lezingen waszeer zeker die van Dick Pels, 'Fascisme alsideologie: een studieprogramma in zes pun-ten' de moeite meer dan waard. Pels maakthierin een interessante vergelijking tussendat fascisme en het anarchisme. De aantrek-kingskracht van beide stromingen is in eenaantal opzichten hetzelfde, zo stelde PelsHij spreekt in dit verband - en wat mij be-treft terecht - van een "onrustbarende ver-wantschap van het linkse en rechtse radi-calisme". Niet zonder belang is ongetwijfeld

52 De AS 111

ook zijn relativering van het postmodernisti-sche gedachtengoed waarmee Pels zijn be-toog opende. Er zou sprake zijn van een"betrekkelijk elitaire wensgedachte (...) vangeprivilegieerde westerse stadsintellectuelen(die) hun eigen relativistische inzichten zon-der veel nuance geldig verklaren voor de ge-hele wereld". Voorwaar geen gering 'grandrécit' ....Felle kritiek op het postmodernisme heeftook de Amerikaanse publicist John Zerzan,ten onzent vooral bekend vanwege zijn bun-del 'Elements of refusal' (Left Bank Books,Seattle 1988). Zijn roemruchte, eerder inA narchy verschenen essay 'The catastophe ofpostmodernism' is nu opgenomen in de Zer-zan-bundel 'Future primitive' (Autonome-dia, Brooklyn 1994). In Anarchy (14:3, Winter1995) een bespreking ervan door Paul Z.Simons. Een citaat uit deze bespreking:"Postmodernism (pm), originally an aesthe-tic theory, is now as prevalent in culturald iscourse as dog shit on an Amsterdam side-walk. Zerzan, in classic form, goes for pm asthe ultimate muddling of theory". Zerzanzelf droeg aan dit nummer van Anarchy eenartikel getiteld 'In Memoria' bij.Hakim Bey (zie ook De AS 109/110) lijkt zoonderhand een belangrijke naam te worden.Zo zijn er maar liefst twee Nederlandse ver-talingen van Bey's `De tijdelijke autonomezone' (TAZ) in omloop. In Buiten de Orde(1995/1) - kan dit voortreffelijke blad trou-wens niet 'gewoon' De Vrije Socialist gaanheten? Zijn we van een hoop gedoe af! - eenrecensie van Hakim Bey's TAZ, geschrevendoor Arnaud Zwakhals. Meer Bey in hetVlaamse anarcho-blad Perspectief nr. 38: eenvertaald artikel van Bey, getiteld 'De wil totmacht als verdwijning' en een beschouwingvan Wim Vandenbussche over Bey en zijnTAZ'en onder de kop: 'Ketters aan de feest-tafel', gevolgd door een nuttig, beknopt lite-ratuuroverzicht. Ook het filosofietijdschriftKrisis heeft Bey ontdekt. Ten behoeve vaneen nummer over utopieën (Krisis 59, juni1995, los ƒ18,50, info: p/a Klein Gartman-plantsoen 10, 1017 RR Amsterdam) werd het

artikel Summerland vertaald, dat voor deverandering handelt over de Periodieke Au-tonome Zone. In het genoemde nummer vanBd0 (1995/1, los pl, info: postbus 1338, 3500BH Utrecht) overigens ook een (vertaalde)bijdrage van Bey zelf over de PermanenteAntonome Zone. En in de BdO-tijdschriften-rubriek (hulde!) wijst redacteur Siebe This-sen terecht op 'WIG', een uitstekende uit-gave van het Limburgse PSUL (ProvinciaalSamenwerkingsverband Uitkeringsgerech-tigden in Limburg, info: postbus 4524, 6202SB Maastricht).

Bij de uitgeverij van het IISG verscheen, ineen prachtige, en helaas dus nogal prijzige,uitgave, de correspondentie van HenrietteRoland Holst en Henk Sneevliet. 'Waaromschrijf je nooit meer' is de titel (Amsterdam1995, 606 blz. ƒ75). Een boek dat zeker eenuitvoeriger recensie in dit tijdschrift ver-dient. Een ander 'ego-document' dat hier ge-signaleerd moet worden is de Slauerhoff-biografie van Wim Hazeu. Het boek is alomgeroemd, en werd ook al de 'definitieve'Slauerhoff-biografie genoemd. Terecht? Ar-thur Lehnin& bevriend met Slauerhoff, wei-gerde zijn dagboek af te staan aan Hazeu."Dat is begrijpelijk genoeg voorbehoudenaan zijn eigen (= Lehnings) biograaf", meld-de de biograaf in een interview in De Groene(24.5.1995).

Een opmerkelijk interview met het SP-ka-merlid Jan Marijnissen trof ik in Vrij Neder-land (17.6.1995). Marijnissen deelt daarin nietalleen mee dat hij destijds "van harte" aandie SP-brochure `Gastarbeid en kapitaal' uitde jaren tachtig (die toen door zo ongeveerheel links Nederland - mijns inziens terecht(vgl. De AS 64) - als 'racistisch' werd ge-(dis)kwalificeerd) heeft meegewerkt maarook dat hij er nu vooral spijt van heeft ....dat de SP "met die nota niet heeft doorgezet"En: "Ik ben er trots op dat wij ver voor Bol-kestein (!) dit onderwerp als eerste op deagenda hebben gezet". Waarmee Marijnissenop een nogal ingewikkelde manier zegt dat

De AS111 53

de SP er domweg nogal rekbare principes opna houdt.... Hoe flinterdun het maoïsme vande SP dan ook geworden (c.q. gebleven) is,dat uiterst gevaarlijke populisme is in iedergeval niet verdwenenEn die arme Eric Zwitser die op nauwgezetteen integere wijze in een brochure (le vrien-den kies je zelf....', door Zwitser in eigen be-heer uitgegeven en voor ƒ18 - excl. porto - tebestellen via De Rooie Rat in Utrecht, tel.030-317189) de samenwerking van de SP methele en halve racisten in 'Den Haag-Zuid-west' aan de kaak stelde krijgt natuurlijk ookonder uit de zak: "Evidente leugens". Eenwel erg gemakzuchtige manier om Zwitserskritiek domweg te negeren. Schandalig datVN's Leonard Ornstein hier zelfs niet naareen enkel voorbeeld vroeg!Kritischer naar de SP toe is gelukkig KleintjeMuurkrant (Muurkrantcollectief, postbus703, 5201 AS Den Bosch) die de SP sinds jaaren dag volgt, met name daar waar het de SP-standpunten over immigranten en vluchte-lingen betreft. En dat blijkt nodig, helaas.

Bij Uitgeverij Iris in Amsterdam verscheeneen brochure over Bernard Lazare en deDreyfus-affaire onder de titel 'Antisemitismeen revolutie' (te bestellen door storting vanƒ7,50 op postbankrekening 6259433 t.n.v. IrisAmsterdam o.v.v. Lazare). De brochure be-vat een tweetal brieven: een brief van eneJean Mouton, een arbeider die gevoelig blijktte zijn voor de antisemitische propaganda,aan zijn vriend Jacques en het antwoord datdeze Jacques aan zijn vriend terugschreef. Ineen voortreffelijke inleiding schetst DickGevers de achtergronden van Lazare en zijngrote tegenstander Drumont. De laatste waser in geslaagd het rechtse antisemitisme methet 'linkse' antisemitisme - waaraan zoalsbekend helaas ook Proudhon zich schuldigmaakte - te verbinden in zijn boek 'Het Jood-se Frankrijk' (1886). Lazare leerde van deDreyfus-affaire dat 'assimilatie' van de jo-den, waarvan de officier Dreyfus natuurlijkeen schoolvoorbeeld was, geen oplossingkon zijn. Na de Dreyfus-affaire, schrijft

Gevers, "voerde Lazare dan ook een pleidooivoor versterking van de culturele identiteitvan minderheden, voor een pluralistische,anarchistische samenleving. Misschien dat degeschriften uit deze periode van Lazare zelfook de moeite van het vertalen waard zijn?Hoe dan ook: de af faire-Dreyfus kwam be-gin vorig jaar opnieuw in het nieuws. OokGevers meldt in zijn inleiding het artikel vankolonel Gaujac, het hoofd van dienst die zichbezighoudt met de Franse militaire geschied-schrijving, waarin deze twijfels uitte over deonschuld van Dreyfus. In een column van dehistoricus Wesseling (NRC 22.12.1994) kondeze mededelen dat Gaujac al op 8 februarivorig jaar, op staande voet, ontslagen werd.Wesseling vond dat nogal overdreven: "Watuit dit alles blijkt, is dat de zaak nog altijdzeer gevoelig ligt". Tja... dat blijkt er inder-daad ook uit...De Dreyfus-affaire wordt ook een aantal ma-len genoemd in Geoffrey Wigoder's geschie-denis van de joodse cultuur die vorig jaar inNederlandse vertaling verscheen (Joodsecultuur: oorsprong en bloei, Ambo Baarn1994, 439 blz., ƒ79,). Zoals er véél genoemdwordt in dit fraai uitgegeven boek. Toch ishet jammer dat het boek dikwijls zulke sum-miere informatie geeft. Over denkers alsChomsky en Levi-Strauss wordt de lezer nietveel wijzer dan dat zij een 'revolutie' op hunvakgebied teweeg brachten. En inderdaad:Dreyfus wordt een paar keer genoemd, maarnaar de naam van Bernard Lazare zocht iktevergeefs. Mühsam en Landauer vond ikevenmin, wel trof ik de naam van EmmaGoldman. En uiteraard die van Karl Marx -evenals die van de Marx Brothers trouwens.Het heeft alleen al met al iets willekeurigs."Een geschikt uitgangspunt voor verderestudie van het judaïsme", oordeelde Salva-dor Bloemgarten in de NRC (13.8.1994) en hijzal in een aantal opzichten ongetwijfeld ge-lijk hebben. Maar wat mij betreft niet in alleopzichten. Want hoewel de paragraaf 'poli-tiek' in het vierde hoofdstuk over 'joden diehebben bijgedragen tot de moderne cultuur'toch zo'n 17 pagina's beslaat, ontbreekt in

54 De AS //1

het literatuuroverzicht waarmee dit boek af-sluit een verwijzing naar goede overzichts-werken op juist dit punt.

Van Hans Achterhuis verscheen een nieuwebundel, 'Natuur tussen mythe en techniek'(Ambo, Baarn 1995, 278 blz. 1 .34,90). Vrijwelalle erin opgenomen artikelen zijn reeds eer-der elders verschenen, zodat de bundel nau-welijks verrassend te noemen is. Verrassendwas wel de studie van Michiel Korthals,`Duurzaamheid en democratie' die bij uitge-verij Boom verscheen. Korthals, tot veler ver-bazing ook al milieufilosofieprofessor, blijktniet alleen niet te kunnen schrijven, hij sta-pelt in zijn boek ook nog eens fout op foutop fout, zoals voornoemde Achterhuis in eenVolkskrant-recensie (13.5.1995) overtuigendaantoonde. Meer Achterhuis onder meer inde bundel 'Het beest in de mens' (H. Procee,red., Ambo Baarn 1994, 113 blz. ƒ24,90). Aande hand van de filosoof Girard(!) laat Ach-terhuis zien hoe geweld potentieel aanwezigis in alle menselijke relaties, zelfs in het den-ken, zij het dat de mens ook de mogelijkheidheeft om de weg van het geweld af te wij-zen.... Andere vermeldenswaardige bijdra-gen in deze bundel: Piet Vroon's 'De menseen wolf? Was het maar waar' en Nico Wil-terd ink's 'De politiek van het geweld'. Op devalreep zij ook nog de NRC-bijdrage vanAchterhuis naar aanleiding van de Green-peace-overwinning gemeld (24.6.1995). Eenuiterst merkwaardig stuk waar hopelijk eenstevige reactie op komt!

Geweld in het denken. De eerder genoemdePaul Cliteur moet van dit 'postmoderne' ideeniets hebben. AS-medewerker Aat Brand enschrijver dezes reageerden op Cliteur'suiterst dogmatische - want: universalistische- visie op het verschijnsel 'mensenrechten',zoals door hem verwoord in het tijdschriftBeleid en Maatschappij (B&M, 1994/4). Onzereactie (in: B&N, 1995/1) was voorzien vaneen uitvoerig naschrift van Cliteur. Helaasverzuimde Cliteur op onze argumenten in tegaan en liet de redactie van B&M (waarin:

Paul Cliteur) door middel van een briefje(!)weten dat zij de discussie voor 'gesloten'houdt. Het (soms wel èrg) academische rechtop een weerwoord valt blijkbaar niet onderde mensenrechten?Overigens hoop ik dat AS-redacteur Rudolfde Jong ook actief binnen de NederlandseAfdeling van de Internationale Liga voor deRechten van de Mens, binnenkort in dit tijd-schrift zijn visie op de notie 'mensenrechten'wil geven

Tot slot. AS-medewerker Ferd. van der Brug-gen bladerde voor deze rubriek in het Itali-aanse anarcho-periodiek Revista Anarchica enbericht daarover het volgende: "In RevistaAnarchica van november 1994 bespreektGiampiero Landi de biografie van F.S. Merli-no, door Nico Berd (ondertitel Dall'anarchis-mo al socialismo liberale; Milaan 1993).Francesco Saverio Merlino (1856-1930) is inde kringen die zich in Nederland bezighou-den met (de geschiedenis van) het anarchis-me niet zo goed bekend, veel minder danbijvoorbeeld Errico Malatesta met wie hijnauw samenwerkte. Die onbekendheid isjammer, want Merlino is in de ontwikkelingvan het Italiaanse èn het internationale anar-chisme een boeiende figuur omdat hij in en-kele opzichten een buitenbeentje was. Zijnlevensloop tot rond 1900 loopt vrijwel paral-lel met die van ander anarchisten in die tijd:publikaties, deelname aan internationalecongressen, langdurige propaganda-reizen,arrestaties, gevangenschap, verbanning,vlucht etc. Het bijzondere aan Merlino isechter dat hij temidden van zijn idealistische,naar het utopische strevende geestverwan-ten de stem van de realiteit, van het concretewilde laten horen. Hij was niet tevreden metsimplistische oplossingen van de grote socia-le problemen, wilde daarom - meer dan indie tijd gebruikelijk was - aansluiten bij his-torische ontwikkelingen.Hoewel hij zich fundamenteel aansloot bij degedachtenwereld van Kropotkin (met wie hijvaak contact had), vooral ten aanzien vanhet anarcho-communisme en de dubbele fe-

De AS1// 55

deratieve opbouw van de maatschappij,voerde hij in enkele brochures en artikeleneen polemiek met deze inspirator. Kropotkinbepleitte voor het allereerste stadium na derevolutie (die zowel voor hem als voor Mer-lino vooral zou bestaan uit de expropriatievan de produktiemiddelen uit de handenvan de bourgeoisie) meteen en zonder tus-senfase een totale ombouw van de economiein vrij-communistische zin. Merlino achttedit te optimistisch: een dergelijke opbouwkost veel tijd; wil men een desastreuze chaosvoorkomen, dan moet de nieuwe economiehier en daar aansluiting zoeken bij het be-staande en bij geleidelijk om te bouwen ver-houdingen; zo zouden naast communisti-sche associaties (die Merlino als het meestverkieslijk zag) ook collectivistische en zelfsmutualistische kunnen bestaan ("in ieder ge-val zoveel beter dan de huidige kapitalisti-sche monopoliestructuren"). Gezien dekarakters van Kropotkin en Merlino kon de-ze polemiek op een wederzijds respectvolleen ironische wijze worden gevoerd.Maar andere kameraden namen hem zijn op-vattingen kwalijk; zij hielden vast aan bijna-dogmatische uitgangspunten op grond vanemotioneel meer aansprekende, romantischeidealen. Zij wezen zijn 'reformisme' af als lafen verraderlijk; Merlino werd overstelpt methoon en verdachtmakingen, waaronder hij -volgens M. Nettlau - erg leed. Toch werd hijtot de eeuwwisseling ook gewaardeerd alseen belangrijk onafhankelijk anarchistischdenker. Hij vertegenwoordigde dan ook,meestal samen met Malatesta, de Italiaansebeweging op internationale congressen. Ookdaar liet hij soms ideeën horen die afwekenvan de in die kringen gangbare gedachten:een duidelijke scheiding in de anarchistischebeweging tussen de 'socialen' en de 'indivi-

dualisten', tussen de niet tot geweld geneig-de 'theoretici' (in het Italiaanse anarchismeheeft steeds een sterke pacifistische en ge-weldloze stroming bestaan) en de 'propa-gandisten van de daad'; geen absoluteverwerping van het parlementarisme; enige(intercommunale) planning van de produk-tie om deze zo goed mogelijk aan de reëlebehoeften te doen aansluiten; een moreleverplichting tot arbeid ('overeenkomstigieders mogelijkheden'); geen valse verwach-ting wekken van uiterst korte arbeidstijden...Begrijpelijk dat deze ideeën geen applauskregen van dogmatische anarchisten.Zowel Kropotkin als Malatesta hielden hemde hand boven het hoofd, maar de kloof methet overgrote deel van de beweging werdsteeds duidelijker. Merlino trok zich dan ook(rond 1900) terug uit de anarchistische bewe-ging, maar bleef wel publiceren. Later, in dejaren twintig tijdens het begin van de fascis-tische machtsovername, sloot hij zich 'op deachtergrond' weer aan. Als advocaat te Ro-me kwam hij op voor arbeiders die aan ac-ties hadden deelgenomen.De bespreking door G.P. Landi van Berti'sbiografie is voor een groot deel gewijd aaneen detaildiscussie: ontwikkelde Merlinozich na 1900 tot liberaal-socialist (aldus Berti)of bleef hij ook toen libertair en revolutionair(aldus Landi)? De beantwoording van dezevraag, bekent Landi, is afhankelijk van dedefiniëring van deze begrippen. Maar hij zietMerlino als een "degelijke radicaal": (1) hijliet nooit het revolutie-perspectief los, (2) hijwees het kapitalisme af, ook al accepteerdehij marktwerking ten behoeve van distribu-tie in zelfbeheer van de arbeiders, (3) hijbleef anti-etatistisch en streefde naar een"zelforganiserendegemeenschap".(CB)

REACTIES EN DISCUSSIESDoor plaatsgebrek moest de rubriek Reacties en Discussies (met een kritiek van Wim de Lo-bel op het Franse differentiedenken, zoals dat in De AS 109/110 centraal stond) vervallen.We nodigen lezers uit bijdragen te zenden voor deze rubriek, te plaatsen in De AS 112.

56 De AS111

BOEKBESPREKINGEN

CHOMSKYChomsky: je kunt hem, 'by any known crite-rion', onmogelijk een anarchist noemen. Al-dus George Woodcod( in zijn Anarchism andanarchists (1992, pp. 226 e.v.). Milan Rai doetwat mij betreft in zijn recent verschenenChomsky-studie nogal nuchter over een der-gelijk - mijn terminologie: - 'anarchistischfundamentalisme'. Terecht wijst Rai er inzijn boek op dat Chomsky zich nooit als eenanarchistisch theoreticus geafficheerd heeft,wel dat hij zich als een 'derivative fellow tra-veiler of anarchism' beschouwde. En inder-daad: 'de anarchistische theorie' is zeldenhet onderwerp van Chomsky's vele politiekegeschriften geweest. Centraal in dat politiekewerk staat zoals bekend vooral zijn kritiekop de Amerikaanse buitenlandse politiek.Rai's boek is voor alles een studie vanChomsky's werk op dit terrein. Na een minof meer biografische inleiding - die weinigmeer biedt dan bijvoorbeeld David Cohenjaren geleden in zijn Psychologists on psycholo-gy (Ned. vert. Psychologen over psychologie(Deventer 1979) over hem kon melden - vol-gen hoofdstukken met veelzeggende titelsals 'The culture of terrorism' en 'Patterns ofintervention'.Meer theoretische thema's komen aan de or-de in hoofdstukken als 'Visions'- waarinChomsky's verhouding tot het anarchismeen het (linkse) marxisme besproken wordt -'Strategies', 'The Function of the University'en 'The Responsibility of Intellectuals'.Met zijn nadruk op de politieke Chomskybiedt Rai geen volledig beeld van de geënga-geerde intellectueel die Chomsky is. Immers:ook zijn taalkundig en psychologisch werkheeft politieke implicaties. En alhoewel zijnessay 'Language and freedom' (opgenomenin de bundel For Reasons of State, 1970) be-handeld wordt, zijn (vooral) politiek geïnspi-reerde kritiek op het behaviourisme vanSkinner aan de orde komt, blijft bijvoorbeeldChomsky's visie op het (post)moderne Fran-se denken zonder meer onderbelicht. Maar

misschien is dit ook wel meer een kritiek opChomsky dan op Rai. Wellicht heeft Choms-ky inderdaad niet veel meer over mensen alsLacan en Derrida te melden dan dat zij 'in-fantile and ridiculous' zijn... Chomsky'smening over Foucault (met wie hij in de ja-ren zeventig, onder leiding van Fons Eldersvoor de NOS-televisie, debatteerde): "I likedhim personally". Maar ook: "I'd never metanyone who was totally amoral (...). It's as ifhe was from a different species or some-thing". Chomsky mist naar eigen zeggen dfeen gen om dat Franse differentiedenken tebegrijpen df die Franse denkers doen vooralzo moeilijk mogelijk omdat dat goed is voorhun eigen carrière.... Zou Chomsky het werkvan Pierre Bourdieu - en dan met namediens Homo Academicus - kennen? Hoe hetook zij: hoog tijd voor een Chomsky-num-mer, collega-redacteuren! (CB)Milan Ray, Chomsky's politics, Verso Press,London 1995, 225 pag.; 10.95 EP.

ROOIE REUS"Van binnen verzet je je, en dan kom je in be-weging", aldus Dirk de Vroome alias deRooie Reus. En in beweging kwam hij. Hetbracht heel wat beroering en schrik te weegonder autoriteiten en vreugde en leedver-maak bij machtelozen die leden onder de ar-rogantie van de macht, onder de 'dikköp'zoals men in Limburg zegt. Want we hebbenhet over de Rooie Reus die vanuit de ver-schillende plaatsen waar hij woonde in Lim-burg en Brabant acties ondernam die hemeen landelijke bekendheid gaven en somslandelijke resultaten opleverde. Acties, dik-wijls begeleid met practical jokes, ten behoe-ve van mensen die heel direct en zichtbaaronrecht werd gedaan door de autoriteiten.Mensen in sociale werkplaatsen, zigeuners,woonwagenbewoners, uitkeringstrekken-den: niemand klopte tevergeefs bij De Vroo-me aan.Over hem is nu een goed gedocumenteerdebiografie verschenen, waarin een groot aan-tal van zijn acties beschreven wordt. Hetboek leest als een trein. De auteur, Jo Schoor-

De AS111 57

mans die voortbouwde op onderzoek vanonder anderen Tij Kools die uitvoerige ge-sprekken met De Vroome op de band op-nam, heeft ook steeds getracht de anderekant - die van de autoriteiten - te belichten.Daarbij stuitte ook de historicus wel eens opde dikköp, zelfs waar hij de wet achter zichhad. "Kampioensaboteurs van mijn onder-zoek mogen zich Burgemeester en Wethou-ders van Geleen noemen". Het heeft uitein-delijk het resultaat van zijn onderzoek nietgeschaad.De Rooie Reus werkte altijd samen met degetroffenen, vaak met een kleine groep ge-lijkgestemden, voor concrete zaken somsmet PSP-ers in het parlement (Hein van Wijken Fred van der Spek); hij was eert tijd langlid van de PSP en van de SP, hij noemde zichook (gevoels)anarchist. Véo5r alles was hijechter een Einzelganger, die het 'directe ac-tie. zelf doen' op het lijf was geschreven, diezich door niets en niemand liet intimiderenen over een geweldige verbeeldingskrachtbeschikte zodat zijn acties aan die van Provodoen denken. Niet altijd had hij succes of ge-lijk (soms is het ook niet duidelijk hoe eenactie afliep), maar het is verbazingwekkendhoeveel hij bereikt heeft. Tot op landelijk ni-veau toe. Zo aangaande de behandeling vanmensen in sociale werkplaatsen en vanwoonwagenbewoners. Elke keer ontdek jeook weer: als het om hun eigen positie gaat,dan zijn het de autoriteiten die een loopjemet hun eigen regels en met de wet nemen.Zelf wilde De Vroome graag een biografie,zoals zijn vrouw zei: "niet zozeer om zijn le-ven als om wat de mensen de jaren dooraangedaan was". Zijn biograaf heeft ook ge-tracht de mens Dirk de Vroome over hetvoetlicht te brengen. Hij was een vakman,koelmonteur, geen intellectueel en alle intel-lectualisme was hem vreemd. Gemakkelijkwas hij zeker niet, genuanceerd nog minder.Hoewel wij veel over hem vernemen, komthij dacht ik toch niet helemaal uit de verf.Schoormans heeft hem niet persoonlijk ge-kend, maar citeert een informant: "Jij kuntDirk niet beoordelen als je hem niet als man

van vlees en bloed hebt gezien, als je hemniet geroken, niet gezien hebt, hoe hij liep,hoe hij achter zijn bril gluurde!". Iemand diehem wel van nabij had meegemaakt, sprakmij van zijn vrolijkheid die aanstekelijk wasoveral waar hij binnenstapte, elke kamer, elkcafé, "anders had hij al die acties ook nietkunnen volhouden". (Reil)Jo Schoorrnans, De Rooie Reus. Dirk de Vroorne,strijder tegen onrecht 1925-1986, Babylon-DeGeus, Amsterdam 1995; 415 pag.; geïll.; f39,50.

ANARCHISME IN HET GOOINog steeds leeft bij sommigen de opvattingdat het anarchisme - althans tot de jaren zes-tig - een typisch proletarische beweging was.Zeker in Nederland is dat slechts ten dele hetgeval geweest. Van oudsher was het anar-chisme een politiek-culturele beweging dieook een deel van de middengroepen wistaan te spreken. Het betreft dan onder meerhet christenanarchisme en (later) het religi-eus-anarchisme, die misschien beter alsethisch anarchisme aangeduid kunnen wor-den. Momenteel wordt het belang van dieethisch-anarchistische stroming - die sindsde jaren zeventig in uiteenlopende vormenals ecologisme, neomystiek en nomadismeeen tweede bloeitijd doormaakt - steedsmeer onderkend. Want in cultureel opzichtis deze stroming zeker zo invloedrijk ge-weest als het meer proletarische vrije socia-lisme.Onlangs verschenen twee studies over ondermeer dit ethisch-anarchisme van rond deeeuwwisseling, de eerste bloeiperiode. Deene is een doctoraalscriptie waarin niet al-leen de inspanningen op onderwijsgebiedvan de humanitairen (zoals de christenanar-chisten of tolstojanen zich noemden) in kaartzijn gebracht, maar ook de culturele invloe-den van deze ethisch-anarchisten belichtworden. Geografisch lag het zwaartepunt inhet Gooi, waar de humanitairen in 1900 eeneigen kolonie (de Internationale Broeder-schap in Blaricum) stichtten. Vanuit die kolo-nie ontstond de Humanitaire School in Larendie na allerlei verwikkelingen, waarbij ook

58 De AS111

Année de Jong (zie De AS 95) betrokkenwas, in 1931 als een 'normale' Montesso-rischool werd voortgezet. Ondertussen ken-de de school nog een afsplitsing: de Engen-daalschool van Chreestarchia (Ortt en VanMierop) in Soest en ontstonden verwantescholen als de Nieuwe School in Huizen ende Libertaire School in de Zaanstreek.De onderzoeker - Allie Visser - heeft veelmateriaal weten te verzamelen en alleen aldaardoor is zijn scriptie een welkome bijdra-ge aan de historie van het anarchisme in Ne-derland. Daarnaast echter plaatst hij hetpedagogische experiment van de humanitai-ren in een bredere context, en wel in het ka-der van de internationale reformpedagogiekén in het kader van anarchistische opvattin-gen over integrale educatie (Kropotkin, PaulRobin, Ferrer, Domela e.a.). Verhelderenddaarbij is Vissers uiteenzetting over de ver-schillen binnen de anarchistische hoofdstro-ming tussen libertairen, rationalisten (vrij-denkers) en humanitairen, verschillen dievandaag voortleven in de discussie anarcho-versus antipedagogiek.Staan bij Visser opvoeding en onderwijs cen-traal, in de andere studie, die van NRC-Han-delsblad journaliste Lien Heyting, zijn hetkunst en letteren. Haar boek bevat een boei-ende beschrijving van het milieu van schil-ders, schrijvers en 'wereldverbeteraars' alshumanitairen, theosofen en mystici die zichrond de eeuwwisseling in het Gooi vestig-den. Helaas ontbreekt bij Heyting een analy-se van dit romantische protest, zoals bijVisser. De laatste keert zich terecht tegen hetmarxistische simplisme van Romein enHarmsen die dat alles afdeden als kleinbur-gerlijk idealisme. Visser legt verbanden methet huidige ethisch-anarchisme en wijst ophet gevaar van een absolutistische (lees: tota-litaire) utopie waardoor een enkeling (Uyl-dert, Zwertbroek) uiteindelijk het fascismeomarmde.Jammer genoeg wordt Vissrs studie ontsierddoor slordigheden en enkele onjuistheden.Zo was het blad De Vrije Kommunist (circa1907) het anarcho-communisme van Corrie-

lissen en niet het radencommunisme toege-daan. (HR)A. Visser, Zedelijkheid en zelfzverkzaamheid.(Christen-)anarchisten en theosofen en de 'bewe-ging' voor humanitair ondertvijs 1902-1939 . 145pag. plus 8 bijlagen; doctoraal scriptie geschiede-nis Rijks Universiteit Utrecht 1995, te bestellenbij boekhandel De Rooie Rat te Utrecht (f20,-).Lien Heyting, De wereld in een dorp. Schilders,schrijvers en wereldverbeteraars in Laren en Bla-ricum 1880-1920; Meulenhoff, Amsterdam 1994;288 pag.; geïll.; f49,90.

GESCHIEDENIS VAN HET ANARCHISMEHet Franse overzichtswerk van Préposiet iseen welkome aanvulling op gelijksoortigepublikaties, waarvan een drietal Engelstalige(Marshall, Crowder en Woodcock) enige tijdgeleden door Hans Ramaer besproken werdvoor NRC-Handelsblad. De auteur, tot voorkort hoogleraar aan de universiteit van Bé-sancon, is geen onbekende. Hij maakte naamdoor drie boeken over het spinozisme, waar-van het belangrijkste handelde over Spinozaet Ia liberté des hommes (1967). Maar het anar-chisme is, zoals ik uit persoonlijke contactenweet, reeds enkele decennia zijn zorgvuldiggecultiveerde en gevoede hobby, die overi-gens ook nauwe verwantschap heeft met deprofessionele bestudering van Spinoza's po-litieke geschriften.Het werk is opgezet in vijf delen. Het eerstedeel behandelt de fundamenten van hetanarchisme. Deze fundamenten zijn ener-zijds historisch (oudheid en middeleeuwentot en met Godwin) en bestaan anderzijds inpsychologische condities alsmede filosofi-sche principes. Na deze inleiding wordt inhet tweede deel ingegaan op de geboorte enontwikkeling van het anarchisme als bewe-ging of politieke stroming. Spanje en het li-bertaire collectivisme krijgt hier aparte aan-dacht. In het derde deel worden systema-tisch en uitvoerig de grote theoretici van hetanarchisme besproken aan de hand van huneigen werken. De hoofdstukken heten hier:het absolute individualisme van Max Stirner,het kritisch anarchisme van Proudhon, het

De AS 111 59

revolutionaire anarchisme van Michael Ba-koenin, het libertijnse evangelisme van Tol-stoj, het anarchistisch communisme van Kro-potkin en de revolutionair-anarchistischepropaganda van Malatesta. Het vierde deelschenkt 'in de marge' aandacht aan vraag-stukken die met het anarchisme verbondenzijn, als pacifisme en antimilitarisme (Lecoin,Giono), het anarcho-kapitalisme (onder an-deren Spooner) en het libertinisme vanrechts (Céline onder anderen). Het vijfde enlaatste hoofdstuk is bestemd voor de volgen-de resterende thema's: het terrorisme en ni-hilisme in Rusland (Tkatchev), Netchaev,anarchistische aanslagen in Frankrijk, de an-archisten in oorlog (Makhno), het anarcho-syndicalisme. Het werk wordt besloten meteen indrukwekkende bibliografie van dertigbladzijden.De auteur verontschuldigt zich voor het feitdat hij niet volledig is en diverse keuzesheeft moeten maken voor zijn overzicht. Hijschrijft verder dat zijns inziens het anarchis-me wezenlijk een mentaliteit (un esprit) is of-wel een manier van in de wereld zijn,voordat het een definieerbare politieke atti-tude wordt. "Dat is misschien haar zwak-heid, maar ik geloof dat dit ook en vooraldatgene is wat haar eeuwigheid garandeert.Het an- archisme raakt nimmer uit de mode.Het anarchisme is niet voorbij te streven (in-dépassable)." Deze geloofsbekentenis mag erzijn. Ik heb haar trouwens meer gehoord.John Jansen van Galen schreef in De Groene(4-5-1994): "Het anarchisme is vooral eenmentaliteit die wij nog hard nodig zullenhebben bij de dekolonisatie van de burger".Toch is dit noch voor mij noch voor Prépo-siet voldoende. Het anarchisme is meer daneen droom die de verbeelding der mensenblijft occuperen. De onmogelijkheid van hetverkrijgen van algemeen welzijn middels on-derlinge overheersing van burgers is een in-zicht dat niet tot utopische fantasie geredu-ceerd kan worden doch berust op het be-staan van onmiskenbare en onuitroeibare so-ciaal-politieke mechanismen. In Préposiet'sboek vind ik dit terug op de vele bladzijden,

waar hij met kennelijke instemming het veizet van anarchisten bespreekt tegen algEmeen kiesrecht en het bestuur middels een candere vorm van volksvertegenwoordiging"De politieke vrijheden, in de loop der geschiedenis ten koste van zoveel strijd veroverd, laten de burger tegenwoordig volledig ontwapend tegenover de willekeur erhet administratieve neo-despotisme" (p. 65)Volksvertegenwoordigingen zijn niets darmystificaties, waardoor de burgers bedrogerworden en bedrogen of misdeeld uitkomen.In zijn hoofdstuk over 'filosofische principes'onderschrijft de auteur de ijzeren wet vanRobert Michels (in diens boek Les partis poli-tiques) dat partijen, syndicaten, vakbondenof welke vertegenwoordigende organisatiesdan ook onvermijdelijk ontaarden in een di-rigerende minderheid ten koste van, inplaats van ten gunste van, de gedirigeerdemeerderheid. De fatale stap is altijd de over-heveling, in goed maar misplaatst vertrou-wen, van de eigen macht aan een bepaaldebestuurdersgroep die vervolgens, krachtensvoor iedereen geldende psychologische wet-matigheden, niet kan ontkomen aan werk-zaamheden die primair het eigen groeps-belang dienen. "C'est encore urie fois auxanarchistes que revient le mérite d'avoir misl'accent sur les conséquences hiérarchisanteset oligarchisantes qu'entraine n'importequelle organisation" (p. 73).In tegenstelling tot zijn zoon, die actief is inde internationale anarchistische beweging enwerkzaam is op een anarchistische drukkerij,ziet de auteur geen mogelijkheden voor blij-vende resultaten van de anarchistische be-weging. "Ijs (les anarchistes) sèment et nerécoltent pas. Tel est leur destin" (p. 435). Ikben van mening dat deze stellingname in hetoverigens uitstekende en zeer informatievewerk een stap te ver is, een stap die niet doorde voorafgaande analyses en overwegingengedekt wordt. Wat niet is noch geweest is,kan nog komen. (WK)Jean Préposiet, Histoire de l'anarchisme. Biblio-graphie, index; Librairie Tallandier 1993; 499pag.; ISBN 2-235-02115-8; 150 NF.

60 De AS111

Beste lezer(es),Zonder uw financiële steun is de uitgave van dittijdschrift helaas niet mogelijk. We moeten iederdaarom vragen om - voorzover het daar niet van ge-komen is sedert onze laatste oproep - een bijdrageover te maken. Stort uw bijdrage in het Steunfondsvan De AS, postgiro 4460315, te Moerkapelle. Wevertrouwen op uw solidariteit en zeggen u daarvoor(alvast) dank.

Behalve De AS publiceren we ook andere uitgaven,uiteraard tegen kostprijzen. Nieuw is de tekst van deachtste Anton Constandselezing door Hans Ramaer.Verder hebben we een aantal reprints van brochuresvan Constandse overgenomen van de Jan BörgerBibliotheek. De complete fondslijst treft u elders indit katern aan. Misschien ten overvloede wijzen wenog op ons Eerste Jaarboek Anarchisme (1994) dat ineen herdruk leverbaar is. En: wie ooit de eerste drukbestelde en inmiddels een uit de band gevallenexemplaar in bezit heeft, kan dit omruilen zonderbijbetaling. Opzenden naar De AS, postbus 43, 2750AA Moerkapelle is voldoende.

Bovendien maken we melding van onze nog steedslopende speciale aanbieding van deze uitgaven. Voor 50gulden ontvangt u 2 boeken en 13 brochures van intotaal ruim 650 pagina's, ter waarde van 82 gulden.Tot slot: rond de jaarwisseling 1995/1996 verschijnthet laatste nummer van deze 23e jaargang. Deze AS112 is tegelijk het Tweede Jaarboek Anarchisme.Redactie en administratie De AS

LOSSE EXEMPLAREN

Zolang de voorraad strekt zijn nog losse exemplaren verkrijgbaar van diversereeds verschenen afleveringen van de AS. Men kan deze nummers bestellen doorstorting/overmaking van ƒ3,50 (inclusief verzendkosten) op postgiro 4460315van de AS, postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. In verband met de portokostenmoet voor tenminste ƒ10,50 besteld worden!Leverbaar zijn de volgende afleveringen: nr. 38 (Bedrog van het kapitaal), nr. 41(Gezondheidszorg), nr. 42/43 (Proudhon), nr. 44/45 (Onkruit & antimilitarisme),nr. 46 (USA), nr. 47 (Geweld), nr. 55/56 (Politieke vorming), nr. 59/60 (Anarchis-tische perspectieven), nr. 61 (Marx), nr. 63 (Anarchie & avantgarde), nr. 64 (Decrisis), nr. 65 (Nationalisme & bevrijdingsbewegingen), nr. 66 (Een libertairestaat?), nr. 67 (Arbeidsethos), nr. 68 (Anarchisme & utopie), nr. 69 (Nieuwe socialebewegingen), nr. 70 (Clara VVichmann), nr. 71 (Staatskunst of straatcultuur), nr.72 (Eigendom), nr. 73 (Technologie), nr. 74 (Spanje 1936-1986), nr. 75 (Macht), nr.76 (De sociocratie van Kees Boeke), nr. 77 (De verwording van rechts), nr. 78 (MaxStimer), nr. 79 (Musica Anarchica), nr. 80 (Berlijn), nr. 81 (Onderdak), nr. 82(Tegenethiek), nr. 83 (Provo), nr. 84 (Oost-Europa), nr. 86 (Literatuur), nr. 87(Domela Nieuwenhuis), nr. 88 (De staat van de ecologie), nr. 89 (Onder anarchis-ten), nr. 90 (De verlokking van rechts), nr. 91 (Murray Bookchin), nr. 92 (Mense-lijke natuur en anarchisme), nr. 93 (Stad, straat, federatie), nr. 94 (Het labyrintvan de vrijheid), nr. 95 (Christen-anarchisme), nr. 96 (Buitenstaanders overanarchisme), nr. 97 (Israël), nr. 98 (Transport), nr. 99 (Sarajevo), nr. 100 (Beeldvor-ming), nr. 101 (Media), nr. 102 (Nederland immigratieland), nr. 103 (WilliamGodwin), nr. 104/105 (België), nr. 106 (Economie), nr. 107 (Politiek). Nr. 108 (Wimvan Dooren) en nr. 109/110 (De bevrijding van het anarchisme) kosten 1'7,90 perstuk.Er zijn nu ook reprints verkrijgbaar van: nr. 1 (Syndicalisme), nr. 3 (Anarchismevandaag), nr. 9/10 (Onderwijs, opvoeding, misvorming), nr. 17 (Misdaad enstraf, met teksten van Clara Wichmann), nr. 18 (Arthur Lehning), nr. 21/22(Bakoenin), nr. 28 (Kropotkin), nr. 31 (Milieu & macht), nr. 33/34 (Sexualiteit), nr.36 (Europa), nr. 48 (Kunst & Anarchie), nr. 54 (Schijnanarchisme), nr. 57 (Tolstoj),nr. 58 (Coöperaties en collectieven), nr. 62 (Bart de Ligt) en nr. 85 (Anarcha-femi-nisme).Als speciale aanbieding geldt: alle nog leverbare afleveringen (exclusief reprints)van De AS voor slechts f 75,-

REPRINT REEKSDe AS is van start gegaan met de herdruk van oude anarchistische pamflettenen brochures. In deze reprint-reeks van curieuze geschriften zijn nu verschenen:- Anton Constandse, Anarchisme; een uit 1930 daterende, 14 p. omvattende

beschouwing die bij Constandse's eigen uitgeverij de Albatros verscheen (001);- R. Tamrninga, Theorie en praktijk van het nemen; een begin deze eeuw door deschrijver in eigen beheer uitgegeven brochure van 16 p., waarin het neem- eneetrecht wordt verdedigd (002);- Henk Eikeboom, De anarchist en het huwelijk; een 24 p. tellende, in 1921 bijLibertas (de drukkerij van Rijnders' Vrije Socialist) verschenen betoog van HenkEikeboom dat veel stof deed opwaaien. Clara Wichrnann sabelde Eikeboomspleidooi voor 'Stimeriaanse lustbeleving' fijntjes neer (003).- Anton Constandse, Heinrich Heine als dichter en denker; een uit 1928 daterende,48p. tellendebmdium van Constandse, opgenomen in de bundel Groote Persoon-lijkheden, een uitgave van Orion (1928) die sindsdien nooit herdrukt is (004).- J. Bedeaux en K.A. Fraanje, Rhapsoden, zangen in modem gewaad; een bundel diein 1951 verscheen bij Het Rode Boek te Rotterdam. Met een inleiding van B.Damme. 64p. (bestelnummer 005).

- Simon Radius, Proudhon over kerk en samenleving; een in 1981 bij de VrijeGedachte verschenen essay. 42p. (bestelnummer: 006).- Piet Kooijman, Heden, verleden en toekomst in zakformaat; een reprint van de in1935 voor het eerst verschenen brochure over de voorhoedefunctie van degedeklasseerden ('neem en eet'), aangevuld met een herdruk van het artikel De

vooruitzichten der arbeidersbeweging uit datzelfde jaar en een biografische schetsvan Piet Kooijman door Hans Ramaer. 48p. (bestelnr.: 007).Deze reprints kan men franco per post ontvangen door storting/overmaking oppostgirorekening 4460315 van De AS, Moerkapelle met vermelding van bestel-nummer(s): 001-003: f6,=; 004: f6,=; 005: f6,=; 006: f6,.; 007: f6,=.

OVERIGE UITGAVENEerste Jaarboek Anarchisme; 151 p.; inclusief verzendkosten f20,-Anton Constandse, De zelfvemietiging van het protestantisme, een in 1926 versche-nen kritische beschouwing van de godsdienst Complete reprint in paperback;VIII + 120 pag.; inclusief verzendkosten f15,-.Anton Constandse, De ellende der religie. Reprint van brochure uit 1923; 20 p.;inclusief verzendkosten f2,50.Anton Constandse, God is het kwaad. Reprint van brochure uit 1924; 31 p.; inclusiefverzendkosten f3,50.Anton Constandse, Kan er een God zijn?. Reprint van brochure uit 1927; 16 p.;

inclusief verzendkosten f2,50.Anton Constandse, Godsdienst opium voor het volk. Reprint van brochure uit 1929;15 p.; inclusief verzendkosten f2,50.Anton Constandse, Nederland, God en Oranje. Reprint van brochure uit 1932; 15 p.;inclusief verzendkosten f2,50.Hans Ramaer, Het individualisme van Anton Constandse. Tekst van de achtsteAnton Constandselezing (1994) voor De Vrije Gedachte in brochurevorm; 22p.;inclusief verzendkosten f3,50.Alle uitgaven te bestellen door storting op postrekening 4460315 van De AS teMoerkapelle.

Invullen en in gefrankeerde enveloppe opsturen naar adm De AS,pb 43,2750 AA Moerkapelle

• Ik steun de AS financieel en stort een bedrag van f .......... op postgiro4460315 van De AS te Moerkapelle.

• Ik word abonnee en stort daarvoor een bedrag van f12,- op postgiro4460315 van De AS te Moerkapelle en ontvang nog van de lopendejaargang nr. 112 (Tweede Jaarboek Anarchisme).

• Ik geef een jaarabonnement op De AS cadeau aan:

Naam: .......................................................................................................

Adres: ......................................................................................................

Plaats/postcode: .......................................................................................

Dit cadeau-abonnement betreft jaargang 1995. Ik betaal daarvoor f34,- viapostgiro 4460315 van De AS te Moerkapelle.Nieuwe abonnees, alsmede degenen die een cadea u-abo geven, ontvangen gratis eenreprint van oude anarchistische brochures (zie hierboven), naar keuze 001-003, 004,005, 006 of 007.

Naam: .......................................................................................................

Adres: .......................................................................................................

Plaats/postcode: .................................................. Ik kies reprint ...........

Datum: .................. .......Handtekening:

JAN BÖRGER BIBLIOTHEEKvoor filosofie

REPRINTS Jan BörgerHeelal en Beweging (wordings-ontwikkelingsprocesabstract) - met voorwoord 1933 60p. f6,5(De werkelijkheid en het begrip mens(Heilige Geest/Maagd Maria/Zoon des Mensen- abtract) 1934 110 p. f8,50

Samenvatting inzake de berekening van dewerkelijkheid (abstract) 1956-57 100 p. f8,50

DIVERSEN Jan BörgerEnige preken 1923 70p, f6,50Twee preken (met aanklacht) 1925 32p. f3,50Redevoering (antwoord aanklacht) 1925 16 p. f2,50Bergrede 1,1I, IV, V, VI (2 preken) 1927 20 p. á f2,50Bergrede III (1 preek) 1927 20 p. f2,50Hegel en onze tijd (rede) 1928 32p. f3,50De onhoudbaarheid van de doodstraf 1932 15 p. f2,50Communisme-Anarchisme-Nihilisme 1932 21 p. f2,50Zwijgt het wereldgeweten? 1932 19 p. f2,50Is het Fascisme en Nationaal Socialismelogisch houdbaar? 1932 45p. f4,50De fout in de Nationaal Socialistische Staatsleer 1933 40p. f 4,-Over het begrip mens in de cultuurgeschiedenisder mensheid 1936 102 p. f 8,50De universeel-culturele betekenis der Evangeliën 1938-39 118p.De betekenis van het kerstverhaal 1945 17p. ƒ2,50Cultuurgeschiedenis primitieve mensheid (1995)A-4 formaat 1934-35 95p. f20,-

HERUITGAVEN jan BörgerAnarchisme en Nihilisme (1993)met nawoord 1946 65p. f6,50De werkelijkheid op zoek naar zichzelf (1995).Een selectie uit: de mens als lichaam/levend organisme/hersenen, met inleiding 1934-35 46p. f 5,-Tristan en Isolde.Een filosofische analyse van deze Keltischelegende (1967) A-4 formaat 1932-33 66p. f15,-

NIEUWE UITGAVENDe betekenis van de Europese cultuur voor het leven van de mensheid (1995).Vertaling van een rede uit het Duits. 1933 20p. ƒ2,50Wim de Lobel (lezing)Jan Börger, filosoof en anarchistBewerkte versie met notenapparaat 1995 25p. f3,50Compleet pakket f90,-ANDERE UITGAVENMr. drs. J. Beken:Feitelijke cultuurgeschiedenis, Europa's laatste probleem (1994)met voorwoord (cursus het Logos-Verband) 1935 65p. f6,50Marchant en Rome (uitgave Logos-Verband) 1936 30p. f3,502 stuks te zamen f8,50Prijzen inclusief porto. Bestellingen: door storting op postgiro 77036 van Jan BörgerBibliotheek, Postbus 43, 2750 AA Moerkapelle. Donaties worden ook zeer gewaardeerd.