Beheer van het heidelandschap

Praktische handvaten voor beheerders om hun heidegebieden

optimaal te beheren

De vraag uit de praktijk

• Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen?

Ontwikkelingsgeschiedenis van heidelandschappen

Historische ruimtelijke samenhang van gebruikstypen

Recente snelle veranderingen

Habitatverlies en versnippering

Verlies van heterogeniteit in standplaatsen

Menselijke invloed op milieuparameters: verzuring, vermesting, (verdroging, klimaatverandering)

Heidelandschappen

• Pastorale landschappen: – Outfields, behorende bij het infield-outfield systeem – In Nederland: esdorpen systeem

• Bouwland rond de bewoningskern, daarbuiten graasland voor schapen en vee; de gemeenschappelijke gronden

– Nutrienten van heide naar stal en uiteindelijk het bouwland » Geleidelijke verarming van het outfield, en verrijking van het infield.

– Plaggenlandbouw: verzamelen organisch stof tbv bodemverbetering bouwland

» Sterke verarming van het outfield, en ophoging van het bouwland (de bolle es)

– Tot 1990 was de gangbare gedachte: “Dit systeem heeft eeuwenlang nagenoeg onveranderd bestaan”

– Heide was al die tijd gedomineerd door monocultures van met name Struikhei (Calluna vulgaris)

Heide ≠ Heideveld

• P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), Van Dale Etymologisch woordenboek

heide*, hei [plant, grond met heideplant begroeid] {heide, hede, hei(e) [heide, vlakte, heideplant] 1201-1250} oudsaksisch hetha [heide], middelnederduits heide, hede [heide, grond], oudhoogduits heida [heideplant], oudengels hæð (engels heath) [heide], oudnoors heiðr [hoogvlakte], gotisch haiþi [veld]; buiten het germ. welsh, bretons coed [woud]. • J. de Vries (1971), Nederlands Etymologisch Woordenboek heide znw. v., of hei, mnl. heide, hêde v., ‘heide, vlakte, heideplant’, mnd. heide, hēde ‘heide, grond’, os. hētha ‘heide’, ohd. heida ‘heideplant’ (maar nhd. heide ook ‘heidevlakte’), oe. hæð (ne. heath) ‘heide, onbebouwd land’, on. heiðr v. ‘effen op een bergrug gelegen deel van de gemene mark, hoogvlakte’, got. haiþi v. ‘veld, akker’. — gall. cēto- in plaatsnamen als Cētobriga, Etocētum, okymr. coit ‘bos, woud’, misschien ook lat. bucētum ‘koeienweide’ (hoewel het vocalisme niet geheel past). — Zie: heiden.

Landschapsecologische systeem analyse

10.000 BC 3000 BC 1000 AD 1600 AD 1800 1900-heden

Tijdsasp

ect

Ontstaan

Verval

(Naar Spek, 2004)

3400-2800 BC

1700-1400 BC

300 BC

Ontstaansgeschiedenis heidelandschap

Loofbos

Heischraal grasland

Heide

Stuifzand

Heidelandschap

Lan

do

pp

erv

lak

Dre

nth

e

Beheerdersdag 2014: Heidebrochure Focus op droge heide

* Nieuwe kennis

* Kansen voor ontwikkeling

Kansen voor het droge heidelandschap

De diepte in

• Zichtbare lagen: – Verspreiding van plant en diersoorten

– Structuurvariatie vegetatie

– Reliëf

• Gedeeltelijk zichtbare lagen: – Gebruikshistorie

• Onzichtbare lagen (meetbare lagen) – Grondwaterstromen

– Bodemprofielen

– Bodemchemie

– Plantchemie

– Microklimaat

Kansen

1. Kies voor jonge óf oude heide

2. Ontwikkel geleidelijke overgangen

3. Open het heidelandschap

4. Geef geel de ruimte

5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen

6. gebruik medegebruik

7. graas in gradiënten

Waarop baseer je deze keuze?

“Voor een weloverwogen keuze is het van belang om naar de onzichtbare laag van bodemontwikkeling te kijken. Intensief beheerde, dynamischer heide is vaak het meest voor de hand liggend in de hoogst en droogst gelegen heide, zoals dekzandruggen, heide op voormalige stuifzanden of op andere in het verleden verstoorde bodems, zoals bijvoorbeeld heidecorridors. Op plekken met oude heide en een mooi ontwikkelde heidebodem (haarpodzolen) kan er voor gekozen worden om alleen extensief in te grijpen, bijvoorbeeld door middel van extensieve begrazing en het verwijderen van (een deel van) de bosopslag.”

Benodigdheden:

• Schep en/of grondboor/humushapper

• Meetlint

• Fototoestel

• Notitieboekje en pen

• Basiskennis bodemkunde

– Wat is een O, A, E, B en C- horizont?

• Actueel hoogtebestand

AE

E

Bhs

AE

O

E

Bhs

BC

L/F Ae

C

AE

E Bh

Bhs

O

AEp

E Bhs BC

Ap

C

Cgr

Kansen

1. Kies voor jonge óf oude heide

2. Ontwikkel geleidelijke overgangen

3. Open het heidelandschap

4. Geef geel de ruimte

5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen

6. gebruik medegebruik

7. graas in gradiënten

Akkeren in heide!?

Heide

Heischraal grasland

Heideakkers als temporele standplaatsen

Heide-akker

Stalmest;

bufferstoffen

Toevoegen

Keuters

Zure heide

Verlaten akker/ graasland schapen

?

Heideakker Salland

Akkeren in heide

• Verhoging diversiteit en dichtheid prooien

Aantal soorten loopkevers

Heideakker na 25 jaar braakleg en begrazing

Karakteristieke soorten

Heide-akkers Naastgelegen heide

Trofische groep

Heide-akkers Naastgelegen heide

Kansen

1. Kies voor jonge óf oude heide

2. Ontwikkel geleidelijke overgangen

3. Open het heidelandschap

4. Geef geel de ruimte

5. Koppel voedselarme en voedselrijke standplaatsen

6. gebruik medegebruik

7. graas in gradiënten

Heideboeren; landgebruik

Dichtbij bewoning

Intensief gebruik

Centrale hei

Incidenteel gebruik

Stuifzand Buntgras en

heide

Soortenarme

eenvormige

heide

Structuur-

en soorten-

rijke heide

Heischraal gras-

land en heide

Heide met

Bosopslag

Gradiënt in vegetatie- en standplaatstypen

Stikstofdepositie

Natuurlijke jaarlijkse depositie

Kritische depositiewaarde voor heide: 1100-1400 mol/ha/yr

Zure depositie

Kritische depositiewaarde voor heide: 1100-1400 mol/ha/yr

Bodemchemische relaties met C:N en N:P

Parameter Estimate Adj. SE z value Pr(>|z|)

Plant C:N ratio NO3- -34.09 8.14 4.19 <0.001

Olsen-P -6.08 4.23 1.44 NS

NH4+ -0.08 0.46 0.18 NS

Plant N:P ratio Ca2+ -0.72 0.67 1.08 0.281

Al3+ 5.11 0.98 5.21 <0.001

Olsen-P -14.09 3.40 4.14 <0.001

Mg2+ 0.48 1.07 0.45 0.653

C:N ratio: lager bij hoge bodem nitraat gehalten N:P ratio: hoger bij hoge Al3+ gehalten en laag plant beschikbaar P

gehalte Al3+ houdt sterk verband met bodemverzuring, plant

beschikbaar P deels ook met verzuring maar wellicht ook met beheer?

Plant NP, CN en eric. cover

Begraasd, onbeheerd

Voornamelijk geplagd

Begraasd, onbeheerd

Voornamelijk geplagd

Begraasd, onbeheerd

Voornamelijk geplagd

Sporen element gebreken?

• Bodemvruchtaarheid en elementen beschikbaarheid wordt bepaald door samenstelling van de bodem, voornamelijk door de mineralogie – Een mineraal is een chemische verbinding of

element met een kristalstructuur, die als vaste stof in de vrije natuur voorkomt en gevormd is door geologische processen.

– Bijna alle elementen en sporenelementen zijn afkomstig van verwering van mineralen

Strabrechtse heide

Toplaag 1 m diepte % afname

Quartz % 99.29 96.24

K-Feldspar % 0.32 2.18 85.32

Plagioclase % 0.11 0.66 83.33

Sillimanite/Kyanite % 0.01 0.02 50

Mica % 0.04 0.39 89.74

Clay % 0.02 0.09 77.78

Chlorite % 0.00 0.02 100

Epidote % 0.00 0.08 100

Amphibole % 0.01 0.06 83.33

Tourmaline % 0.02 0.06 66.67

Zircon % 0.05 0.05 0

Minerale verwering

Na 11.500 jaar, en meer dan 3000 jaar verarmind houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden… …Maar hoe zag dit er uit vóór de antropogene verzuring? 1. Het was al zo,

vóór de verzuring

2. In de laatste 100 jaar is dit proces versneld met dit eindresultaat.

Hoe groot is de antropogene bijdrage aan de verwering?

Kuil bommenlijntje: 75 jaar oude verse minerale bodem.

Measurement Name Toplaag Diepe bodem %afname

Quartz 89.16 85.40

K-Feldspar 4.79 6.57 27.16624

Plagioclase 1.78 2.99 40.54634

Mica 0.53 1.03 48.80938

Garnet (Grossular-Andradite) 0.44 0.56 21.41228

Hornblende 0.03 0.01 -103.985

Epidote 0.37 0.38 1.145784

Clinochlore 0.15 0.25 41.01226

Al-Si oxide (Kyanite) 0.02 0.17 90.09345

Staurolite 0.03 0.05 36.57613

Si-Al Clay 0.66 0.98 32.9369

Na 75 jaar houd je dit over in droge heide op de arme dekzanden, in Nederland… Dus: 1. Het was al zo,

vóór de verzuring

2. In de laatste 100 jaar is dit proces extreem versneld met dit eindresultaat.

Terug naar de vraag uit de praktijk

• Hoe behouden we de biodiversiteit van Nederlandse heidelandschappen? – Herstel van heidelandschappen ipv heidevelden

• Herstel habitatheterogeniteit

– Niet overal hetzelfde doen, laat de lokale geschiedenis leidend zijn van beheerkeuzen • Ontginningsgeschiedenis biedt kansen ipv hersteluitdaging

– Realiseer dat als gevolg van verzuring en vermesting ecosystemen fundamenteel kunnen veranderen. • Verwijderen van N-verzadigde horizont (plaggen) is veel te rigoureus,

en vraagt altijd om een vervolgbeheer. • Nieuwe, “vreemde” vormen van maatregelen zijn nodig; bestrijding

van verzuring is noodzakelijk voor herstel • Waarschijnlijk is ook herstel bodemmineralogie nodig, want wat

verdwenen is komt niet meer terug…

Links en referenties

• Heidebrochure: – http://dt.natuurkennis.nl/uploads/OBNbrochure_heide_lr.

pdf

• Insecten en natuurbeheer – http://www.nev.nl/thijsse/index.html

• Handleiding bodemgeografisch onderzoek: – http://landschapsleutel.wur.nl/documentatie/Technisch%2

0document%2019A.pdf

• Historisch kaartmateriaal en luchtfoto’s: – http://watwaswaar.nl

• Actueel hoogtebestand webviewer: – http://www.ahn.nl/pagina/viewer.html