BAKOENIN' S BIECHT

*PRIVE-DOMEIN#

NR.36

MICHAEL

BAKOENIN'S

BIECHT

UIT DE PETER EN PAULS VESTING

TE ST. PETERSBURG

AAN TSAAR NIKOLAAS I

Ingeleid door Arthur Lehning

AMSTERDAM • UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS

Vertaling : Dick Peet

Copyright inleiding © 1976 Arthur Lehning, AmsterdamCopyright Nederlandse vertaling © 1976 B.V. UitgeverijDe Arbeiderspers, Amsterdam

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd enfofopenbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, micro-film of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaandeschriftelijke toestemming van B.v. Uitgeverij De Arbeiders-pers, Singel 262, Amsterdam. No part of this book may bereproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or anyother means, without written permission from B.V. Uitgeverij DeArbeiderspers, Singel 262, Amsterdam.

Oorspronkelijke titel : Ispowjed M. A. BakoeninaDruk: Hooiberg, Epe

ISBN 90 295 0112 X

INHOUD

Inleiding 7Bakoenin's biecht 41

Petitie aan Alexander II 199Aantekeningen 207

Verantwoording 216

Index van namen 218

INLEIDING

`Het verhaal van Bakoenins leven is het verhaal van hetsocialisme en de revolutie in Europa gedurende meer dandertig jaar (184o-1876), want hij heeft met een persoonlijkeinzet de revolutionaire ideeen ontwikkeld en deelgenomenaan alle revolutionaire bewegingen.'

FILIPPO TURATI

Op 17 mei 1851 om twee uur in de ochtend, bijna elf jaarna zijn vertrek uit Rusland, betrad de toen zevenendertig-jarige Michael Alexandrowitsj Bakoenin als gevangene deRussische bodem. Hij was geboren op 3o mei 1814 op hetlandgoed Premoechino in de provincie Twer, niet ver vanMoskou. Zijn familie behoorde tot de landadel. Zijn vaderwas in diplomatieke dienst in Italie geweest en in het ouder-lijk huis heerste een kosmopolitische sfeer. Voorbestemdvoor een loopbaan in het leger, ging Michael naar de Artille-rieschool in Sint-Petersburg, werd in januari 1833 officier,maar diende op 2I-jarige leeftijd zijn ontslag in om in Mos-kou filosofie to gaan studeren. Daar behoorde hij tot de be-roemde literair-filosofische kring van Nikolaj Stankjewitsjen Wissarion Bjelinski. Oorspronkelijk sterk onder de in-vloed van de filosofie van Fichte, wiens Vorlesungen Tuber dieBestimmung des Gelehrten hij in 1836 vertaalde, werd hij eenenthousiast aanhanger van Hegel. De eerste Russische verta-ling van een werk van Hegel–twee van diens Gymnasialre-den–was van zijn hand. Ze verscheen in 1838 en het voor-woord van Bakoenin kan men beschouwen als een manifest

[71

BAKOENIN'S BIECHT

van de jonge Russische Hegelianen. In 1840 ging Bakoeninnaar Berlijn om daar zijn filosofische studies–en dat bete-kende Duitse filosofie en met name Hegel–voort te zetten;op de collegebanken zaten tegelijkertijd zijn vriend IwanToergenjew en Friedrich Engels, die overigens in dezelfdestraat als Bakoenin woonde, maar pas vier jaar later in Parijskennis met hem maakte.

In Berlijn werd Bakoenin een linkse Hegeliaan'. De kri-tiek van Bruno Bauer en Feuerbach had de theologie tot an-tropologie gemaakt, God en iedere vorm van religie tot eenschepping, een projectie, een wensdroom van de mens ver-klaard. Daardoor is de mens van zijn menselijkheid ver-vreemd. De waarheid moet niet gezocht worden in het den-ken, dat wil zeggen het uitgangspunt van de filosofischemens moet niet het abstracte denken zijn maar de werkelijkemens, de totaliteit van het menselijke leven. Zo leidde dekritiek op de religie tot een radicale kritiek op de samenle-ving. Bakoenin was, naar Feuerbachs woord, van een Ian-didaat van het Jenseits' tot een 'student van het Diesseits' ge-worden, en de bespiegelende idealistische filosofie werd toteen revolutionaire 'filosofie van de daad'. Van nu of ging heter Bakoenin om, op de basis van een empirisch realisme enatheisme de wereld te veranderen; anders gezegd: die toe-stand te scheppen, die de abstracte bevrijding van de mensoverbodig maakt.

De universitaire studie aan de Friedrich Wilhelm Univer-siteit, waarvan hij zoveel had verwacht, maar die tenslottetoch neerkwam op een professorenfilosofie van de filosofie-professoren, bevredigde hem niet en hij vertrok in juli 1841naar Dresden. Zijn opvatting over de filosofie en ook zijnnieuwe interpretatie van Hegel die hij de grootste filosoofvan zijn tijd noemde, zal hij samenvatten in een artikel dathij in oktober 1842 onder de titel Die Reaktion in Deutschland

[8]

INLEIDING

onder het pseudoniem Jules Elysard in de Deutsche jahrblicherfur Wissenschaft and Kunst publiceert. De redacteur van dit teLeipzig verschijnende blad was Arnold Ruge, de belangrijk-ste publicist van de links-Hegelianen, met wie hij in Dresdenvriendschap sloot.

Het nieuwe in de geschiedenis–aldus Bakoenin in zijn ar-tikel– ontstaat door de volkomen vernietiging van het oude.Dat is de conditio sine qua non van de historische vooruitgang.Nog voor Marx voegde hij een nieuwe dimensie toe aan deHegelse dialectiek : de revolutionaire filosofie van de daad,een sociale filosofie van de eenheid van theorie en praktijk.In deze revolutionaire interpretatie van de Hegelse dialec-tick (misschien moet men van een ombuiging van de Hegel-se trichotomie spreken) dient de kern gezocht te worden vanBakoenins geschiedenisfilosofie en daarmee van zijn opvat-ting over de revolutie waaraan hij de volgende drie decenniavan zijn leven heeft gewijd. De essentie van zijn theorie vande revolutie is deze, dat het doel van de wereldgeschiedenisde vrijheid en de bevrijding van de mens en de menselijkewaardigheid is, en dat alleen door revolutie, door een voile-dige breuk met het bestaande, de verwerkelijking daarvanmogelijk is. Revolte en vrijheid zijn correlate begrippen:vrijheid is de bron en het doel van het leven, maar de mensmoet handelen om werkelijk tot zelfbewustzijn te komen,en zich tegen alle boven hem gestelde autoriteit verzetten.Satan is voor Bakoenin de werkelijk prometheische figuur.In deze zin moet ook de beroemde slotzin van zijn artikelworden begrepen: die Lust der Zerstorung ist zugleich eineschaffende Lust–een der meest, maar veelal onvolledig geci-teerde zinnen uit zijn oeuvre, die daardoor dikwijls onjuistgeinterpreteerd is. Voor dit artikel geldt het woord vanFriedrich Engels : 'De strij d werd nog met filosofische wapensgevoerd, maar niet meer om abstract filosofische doeleinden.'

[9]

BAKOENIN'S BIECHT

In revolutionaire kringen wekte het anonieme artikel sen-satie. Bakoenins vriend Alexander Herzen, die de filosofievan Hegel de algebra van de revolutie noemde, schreef overDie Reaktion in Deutschland zonder te weten wie de auteurwas : Wanneer de Fransen beginnen de Duitse wetenschap tepopulariseren, dan begint het grote tijdperk van de daad.

Enkele weken na het verschijnen van zijn artikel las Ba-koenin het kort tevoren verschenen werk van Lorenz vonStein: Der Sozialismus and Kommunismus des heutigen Frank-reichs, de eerste uitgebreide studie van de socialistische theo-rieen en sociale bewegingen in Frankrijk sinds de Franse Re-volutie. Het werk maakte, schreef Bakoenin, een bijna evensterke indruk op de publieke opinie als het in 1835 versche-nen geschrift van David Friedrich Strauss Das Leben Jesu.Voor Bakoenin opende het werk van Stein een nieuwewereld. Ook het boek van de Franse, katholieke filosoofFelicite de Lamennais, La Politique a l'usage du peuple, ver-schenen in 1839, oefende een grote invloed op hem uit. Van

nu of aan gaat zijn belangstelling uit naar geschiedenis en po-litiek, en wordt zijn gedachtenwereld bepaald door het socia-lisme.

In oktober 1842 raakte hij bevriend met de revolutionaireDuitse dichter Georg Herwegh. Herwergh was gedwon-gen Duitsland te verlaten en Bakoenin vergezelde hem injanuari 1843 naar Zurich. Daar maakte hij kennis met Wil-helm Christian Weitling, de Duitse kleermaker die sinds1835 in het buitenland leefde en een van de voornaamste lei-.ders was van de geheime republikeinse genootschappen on-der de Duitse revolutionairen in de jaren dertig en veertig.Hij kan in zekere zin beschouwd worden als de grondleggervan het Duitse communisme. Voor een van deze geheimeorganisaties, de Band der Gerechten, die later de naam Bandder Kommunisten aannam (een geheime organisatie waarvan

[1o]

INLEIDING

ook Marx en Engels lid zouden worden) schreef Weitling inI 838 een programma in de vorm van een boek : Die Mensch-

heit wie sie ist and wie sie sein sollte. Het geheime comite vanWeitlings internationale organisatie te Parijs had hem me-degedeeld dat hij met Bakoenin nauwe relaties moest trach-ten aan te knopen. Uit de korte, indringende karakteristiekdie Bakoenin in de Biecht van Weitling geeft, blijkt de in-druk die deze eerste ontmoeting met een revolutionaire so-cialist op hem maakte. Overigens trachtte Bakoenin hemtijdens hun bijeenkomsten in de Hegelse filosofie in te wij-den, met weinig resultaat, zoals Weitling in 1851 niet zon-der ironie in een autobiografisch stuk vermeldde.

In juni 1843 werd Weitling door de Zwitserse autoriteitengearresteerd en aangeklaagd wegens godslastering en ge-heime communistische propaganda, en in mei 1844 aan Prui-sen uitgeleverd. De publikatie van zijn in beslag genomenpapieren, waarin Bakoenins naam voorkwam, was voor deRussische ambassade reden aan de regering van het kantonZurich inlichtingen over Bakoenin te vragen, hetgeen voordeze laatste aanleiding was naar Bern te vertrekken. Daardeelde de Russische ambassaderaad hem een bevel van detsaar mee om onverwijld naar Rusland terug te keren. Hier-op verliet Bakoenin Bern en begaf zich enige tijd later naarBelgie. Intussen had zijn vader van de Russische geheimepolitie opdracht gekregen nadere inlichtingen over zich zelfte geven en men eiste dat hij zijn zoon, die hij overigensreeds geruime tijd niet meer financieel ondersteunde, naarRusland terug zou roepen. De gehele familie Bakoenin werdin Premoechino onder politietoezicht gesteld.

Tijdens zijn verblijf in Brussel, van maart tot juli 1844,brengt Bakoenin een kort bezoek aan Parijs, waar hij voorhet eerst Marx ontmoet. Hij maakt er kennis met de schrij-ver van de Voyage en Icarie, Etienne Cabet, en is aanwezig op

[II]

BAKOENIINT'S BIECHT

een banket van Franse republikeinen en Europese democra-ten. In juli 1844 gaat hij weer naar Parijs, waar hij nu totdecember 1847 zal blijven.

In januari 1845 publiceerde de Franse Gazette des Tribu-naux de volgende oekaze uit Petersburg van 26 oktober1844: `I\Ta beschouwing van het zeer getrouwe rapport vande regerende Senaat (ve Afdeling) over de demissionairvaandrig Michael Bakoenin, en na genoemde Bakoenin, vol-gens de stukken van het dossier, schuldig te hebben bevon-den aan criminele betrekkingen in het buitenland met kwaad-willige individuen en aan ongehoorzaamheid aan de op-dracht van de regering en de wil van Zijne Majesteit met be-trekking tot de terugkeer van voornoemde naar Rusland,heeft de Raad van State het volgende arrest uitgesproken:genoemde beklaagde wordt overeenkomstig de uitspraakvan de Senaat vervallen verklaard van zijn adellijke rang entitel en zal, in het geval dat hij zich in Rusland vertoont, naarSiberie worden verbannen om dwangarbeid te verrichten.'

Vanaf dit ogenblik beschouwde Bakoenin zich als politie-ke banneling. Op 27 januari 1845 verscheen in het Parij se dag-blad la Reforme, het orgaan van de republikeinse democratie,een brief van zijn hand, waarin hij zich openlijk tegen hetRussische regiem en voor een democratische revolutie inRusland en Polen uitsprak. Zowel onder de Russen als on-der de Polen die het artikel in het Pools vertaalden, vond hetgrote weerklank. Intussen had Bakoenin contacten aange-knoopt met tal van vooraanstaande Franse socialisten en re-publikeinen, onder wie Louis Blanc, Victor Considerant,Emile de Girardin en George Sand, maar in het bijzondermet Pierre-Joseph Proudhon, wiens ideeen van beslissendebetekenis zouden worden voor zijn latere denkbeelden. Hijfrequenteerde ook de kring van Duitse emigranten die mee-werkten aan het blad Vortviirts waarin onder meer Heines Die

[12]

INLEIDING

Weber gepubliceerd werd; hij leerde Marx nader kennen enontmoette Friedrich Engels. In dezelfde tijd ontwierp hijtwee filosofische geschriften: Over het christendom, of de filo-sofie en de tegenwoordige maatschappy, en een Uiteenzetting enontwikkeling van de ideeen van Feuerbach ; beide manuscriptenzijn niet teruggevonden en moeten als verloren worden be-schouwd.

Op een bijeenkomst ter herdenking van de Poolse op-stand van 1830, op 29 november 1847, hield Bakoenin voor15oo toehoorders een rede die een requisitoir was tegen hetRusland van Nikolaas I. Hij riep op tot een alliantie vanhet Poolse en Russische yolk om gezamenlijk het Russischedespotisme ten val te brengen en een onafhankelijk Polen testichten. Deze redevoering maakte hem in geheel Europaberoemd, maar ook de geheime politie van Metternichs`Heilige Alliantie' kreeg belangstelling voor hem. Op ver-zoek van de Russische ambassadeur werd hij door de rege-ring van Louis-Philippe uit Frankrijk uitgewezen, hetgeeneen golf van protest zowel van de publieke opinie als van deparlementaire oppositie met zich meebracht: de uitwijzingvormde een schakel in de keten van gebeurtenissen die tot hetuitbreken van de Februarirevolutie in 18 48 zouden leiden.

Bakoenin begaf zich nu weer naar Brussel, waar hij op 20

december arriveerde en opnieuw Marx ontmoette, die aleerder gedwongen geweest was Frankrijk te verlaten. Brus-sel was toen een internationaal centrum van verbannen de-mocraten. De traditie van Filippo Buonarroti, door Bakoe-nin eens de grootste conspirator van zijn eeuw genoemd,was er levend: Felix Delhasse had Buonarroti intiem gekend,Lucien Jottrand had zijn invloed ondergaan; Bakoenin hadmet beiden contact. Hij sprak op 14 februari 1848 wederomop een openbare vergadering over Polen, te zamen metJoachim Lelewel, de meest vooraanstaande figuur in de Pool-

[13]

BAICOENIN'S BIECHT

se emigratie. Bakoenin zette in zijn rede uiteen dat de eerstestap op de weg naar de vrijheid voor Polen de vernietigingvan het Oostenrijkse keizerrijk was.

Bij het uitbreken van de Februarirevolutie spoedt hij zichnaar Parijs. De eerste dagen behoren tot de gelukkigste in zijnleven. Het bezielende relaas van de revolutionaire gebeurte-nissen dat men in de Biecht kan leven, is een authentieke en bij-kans klassieke beschrijving van de atmosfeer van een revolutie.

Voor Bakoenin was de Februarirevolutie het begin vaneen Europese revolutie. In la Rejo. rme van 13 maart 1848schreef hij een artikel waarin hij spreekt over de ineenstor-ting van Oostenrijk en de vereniging van geheel Europa, in-clusief Rusland, in een geconfedereerde, democratische re-publiek. `Ik ben een Rus en mijn gedachten gaan vanzelf-sprekend uit naar Rusland. Vandaar kan men de eerste blik-sems van de reactie verwachten. Deze zullen niet uitblijven,maar zij zullen zich keren tegen degene die ze heeft ontke-tend. Na de Oostenrijkse regering, wordt wellicht niemandzodanig door de Franse Revolutie bedreigd als keizer Niko-laas. Deze revolutie die alle volkeren moet redden, zal ookRusland redden, daarvan ben ik overtuigd.'

Eind maart vertrok Bakoenin uit Parijs. Zijn reisdoel wasPosen, nabij de Russische grens, een centrum van revolutio-naire Poolse nationalisten. Hij verwachtte dat van daar uiteen revolutionaire actie tegen Rusland zou kunnen begin-nen. Begin april is hij in Frankfort, waar juist van 31 maarttot 3 april het Vorparlement vergaderde, dat een algemeenDuits parlement moest bijeenroepen. Hij ontmoette hier veelvooraanstaande Duitse democraten. Via Keulen, waar hijwederom Marx zal zien, reist hij verder naar Berlijn. Hijwordt hier echter uitgewezen en gaat via Leipzig naar Bres-lau dat nu, na een mislukte opstand in Posen in april, eencentrum van revolutionaire actie wordt.

[4]

INLEIDING

In mei 1848 vond de tweede opstand in Wenen plaats. Dekeizer vluchtte naar Innsbruck. De nationale Tsjechische par--tij die intussen een voorlopige regering had gevormd onderleiding van Frantisek Palacky, riep een Slavisch congres bij-een. Bakoenin begeeft zich eind mei naar Praag en propa-geert op het Congres–dat 3 juni een aanvang neemt–eenSlavische federatie, gebaseerd op de ontmanteling van dedrie monarchieen: Rusland, Oostenrijk en Turkije. Hij zetuiteen dat de Slaven van Oostenrijk niet alleen het Moskousepanslavisme moeten afwijzen, maar ook het Oostenrijkseslavisme dat door de Tsjechen Palacky, Rieger, Brauner enThun werd voorgestaan. In een ontwerp voor een constitutievan een toekomstige Slavische federatie stelt hij vast dat deeerste stap hiervoor de ontmanteling van het Oostenrijksekeizerrijk dient te zijn en dat de opzet onafhankelijk van Rus-land tot stand moet komen. In plaats van te vertrouwen op,of samen te werken met de Russische of de Oostenrijksestaat voor de Slavische onafhankelijkheid en een Slavischefederatie, propageert Bakoenin een populaire, democratischeen sociale revolutie. De Slaven zouden zich moeten vereni-gen met de democraten van Duitsland en Hongarije, die hetonvervreemdbare recht van de Slaven op een autonoom be-staan moesten erkennen. Het was de opvatting van Bakoenindat de bevrijding van de Slavische, Duitse, Hongaarse enItaliaanse volken en de stichting van hun vrije federatiesslechts te verwezenlijken zouden zijn op de ruines van deRussische, Oostenrijkse, Pruisische en Turkse monarchieen.

Een opstand van de Tsjechische democraten, die op 12

juni in Praag uitbrak en door generaal Windischgratz bloedigwerd neergeslagen, maakte een vroegtijdig einde aan hetCongres. Bakoenin had de opstand ontraden, maar toen dezeeenmaal was uitgebroken, namhij er aan deel. Na de nederlaagwist hij te vluchten en 20 juni 1848 was hij terug in Breslau.

[Is]

BAKOENIN'S BIECHT

Na de mislukte democratische opstanden in Duitsland ende nederlaag van het Parijse proletariaat in mei en juni is hetrevolutionaire tij aan het keren, maar Bakoenin hoopt nogsteeds op een tweede Duitse revolutie, die een revolutionaireontwikkeling in Oost en Zuid-Oost Europa ten gevolge zoukunnen hebben. In de volgende weken en maanden knoopthij contacten aan met de revolutionaire Duitse democratendie in verschillende delen van Duitsland een actie voorberei-den. Het is Bakoenin die aan deze actie een ideologische ba-sis en een Internationale dimensie geeft. Gemeenschappelijkmet de revolutionaire democraten in Saksen worden inter-nationale verbindingen gelegd en ontstaat er een belangrijkcentrum voor de coOrdinatie van een revolutionaire ont-wikkeling in Oost en Zuid-Oost Europa. Bakoenin heeft ookrelaties met Bohemen en organiseert daar een comite alstegenhanger van de burgerlijk-liberale nationale beweging.Hij probeerde een samenwerking van Duitsers en Tsjechentot stand te brengen daar hij terecht vreesde dat Rusland, in-dien er een rassenstrijd tussen Duitsers en Slaven uitbrak, zoupogen de sympathie van de Slaven te verkrijgen en daardoorzijn macht te versterken. In verbinding met de Polen enHongaren moest de Habsburgse monarchie en het tsarismeten val worden gebracht. Een tweede Duitse revolutie zoutot een boerenrevolutie in Rusland kunnen leiden. Dit wa-ren de ideeen die ten grondslag liggen aan zijn Aufruf an dieSlaven, begin december 1848 in Leipzig als brochure gepu-bliceerd en onmiddellijk in het Pools en Tsjechisch vertaald.

Zijn relaties met de Poolse democraten werden bemoei-lijkt door de lasterlijke geruchten–uit de koker van de Rus-

sische ambassade in Parijs– dat Bakoenin een Russisch agentzou zijn. Zij kwamen op 6 juli 1848 in de openbaarheid dooreen publikatie in de Neue Rheinische Zeitung, het door Marxte Keulen geredigeerde blad.

[16]

INLEIDING

Na een verblijf van meerdere maanden in Berlijn (vanmidden juli tot circa 22 september 1848) werd Bakoenin uitPruisen uitgewezen. Hij ging naar Dresden waar hem het-zelfde lot wachtte en begaf zich midden oktober naarCOthen-Anhalt, de kleine vrijstaat niet ver van Dresden.Ook vooraanstaande leden van het Centrale Comite van deDuitse democratische partij – eveneens uit Berlijn uitgewe-zen– trokken naar COthen.

Bakoenins voornaamste activiteit was van nu of aan nietzozeer gericht op de propaganda van zijn ideeen die hij be-halve in de Oproep aan de Slaven ook in talrijke Duitse demo-cratische bladen verbreidde, maar op een strategie voor derevolutionaire strijd. Van circa 10 tot IS maart 1849 was hij,illegaal, opnieuw in Praag om daar een revolutionair comitevoor de opstand in Bohemen te organiseren, terwiji hij inDresden een Germaans-Slavisch comite trachtte te vormen:het zijn zijn eerste geheime genootschappen, in de traditievan de Carbonari en de Buonarrotistische organisaties dieoverigens een normaal verscliijnsel vormden in de revolu-tionaire bewegingen uit de eerste helft van de negentiendeeeuw. Het beginsel van geheime groeperingen vindt men inde revolutionaire activiteiten van Bakoenin in de jaren zes-tig terug.

Nadat de koning van Pruisen begin april 1849 verklaardhad de Duitse grondwet niet te willen accepteren en de ko-ning van Saksen op 3o april zijn parlement ontbond, brakin Dresden de derde mei een volksopstand uit. Er werd eenvoorlopige regering gevormd. Bakoenin was een van de mi-litaire leiders. 'De democratische arbeiders', schreef FriedrichEngels, `vonden in hem een capabel en koelbloedig leider.'Ook Richard Wagner met wie Bakoenin toentertijd be-vriend was, nam aan deze opstand deel. In zijn memoiresheeft hij uitvoerig over zijn en Bakoenins rol geschreven.

[17]

BAICOENIN 'S BIECHT

Op 9 mei wordt de opstand door de interventie van Prui-sische troepen neergeslagen. Op io mei wordt Bakoenin in.Chemnitz gearresteerd en na een kort verblijfin de gevange-nis te Dresden in de nacht van 24 op 25 mei naar de vestingKonigstein getransporteerd, geescorteerd door een detache-ment infanterie. Onder de staat van beleg krijgt hij geenopenbaar proces. Afgezien van enkele onzinnige beschuldi-gingen, erkent Bakoenin wat hem ten laste wordt gelegd.

Over de motieven voor zijn deelname aan de opstand in

Dresden verklaarde hij bij zijn verhoor : `Ik heb deelgeno-men aan de Saksische opstand omdat ik daarin een middelzag de Pruisische invloed terug te dringen en, gezien de poli-tieke invloed van Rusland op Pruisen, tevens die van Rus-land. Daar mijn activiteiten voornamelijk gericht waren te-gen Rusland, leek het mij dat ook deze revolutie beant-woordde aan mijn streven de invloed van Rusland op Duits-land zoal niet te vernietigen, dan tenminste te verzwakken.Dat was de reden waarom ik met deze revolutie sympathi-seerde.' Hij geeft weinig details– om anderen niet te compro-mitteren– en verklaart onomwonden dat hij de eenheid vaneen democratisch Duitsland voorstond, de bevrijding van deSlaven en de vernietiging van alle staten en vooral van hetOostenrijkse keizerrijk.

Zijn advocaat had hem gevraagd ten behoeve van de ver-dediging een uiteenzetting te geven van zijn politieke opvat-tingen. Tijdens het schrijven ervan vergat Bakoenin blijk-baar waarvoor zijn relaas moest dienen en er ontstond eenmanuscript van tientallen pagina's over de politieke toestandin Europa en over de Slavische kwestie. De advocaat kon ervoor zijn verdediging weinig mee beginners, maar de tekstwerd tachtig jaar later gepubliceerd als een belangrijke bijdra-ge tot de kennis van Bakoenins ideal.' over het Slavischevraagstuk.

[i8}

INLEIDING

Uit de uiteenzetting die Bakoenin in de Biecht van zijn op-vattingen geeft (zoals overigens uit al zijn geschriften, vooren na zijn gevangenschap), blijkt duidelijk dat men Bakoe-nin ten onrechte van panslavisme heeft beschuldigd. Hij er-kent de nationale autonomie van de volkeren maar maakt desociale revolutie die hij voorstond toch niet ondergeschiktaan nationale doeleinden : integendeel, hij wil deze gebruikenin het belang van een sociale omwenteling.

In de Saksische gevangenis Konigstein hield hij zich on-ledig met wiskunde en geschiedenis; hij las ook Shakespeare.Hij verwachtte terechtgesteld te worden en op 19 januari185o werd hij inderdaad ter dood veroordeeld. De dagbla-den meldden dat zijn terechtstelling op handen was. Driemaanden later werd het vonnis bevestigd, maar begin juniwerd de doodstraf van hem en twee andere veroordeeldenin levenslange dwangarbeid veranderd.

Intussen had Rusland om zijn uitlevering gevraagd, zoook de Oostenrijkse regering, in verband met zijn deelnameaan de Praagse opstand van juni 1848. Op 1 3 juni 185o levertmen hem aan Oostenrijk uit. Hij wordt voorlopig in hetHradschin te Praag gevangen gezet en midden maart 1851overgebracht naar de gevangenis in Olmiitz, in Moravie,waar hij aan de muur geketend wordt en met een barbaarsehardheid behandeld. Op is mei 1851 veroordeelt een krijgs-raad hem tot de dood door de strop, maar opnieuw wordthet vonnis in levenslange gevangenisstraf gewijzigd. Die-zelfde dag brengt een sterk escorte hem, aan de voeten ge-ketend, via Krakau naar de Russische grens, waar hij op 17mei 1851 aan de Russische gendarmerie wordt uitgeleverd.Daar zijn ketens als Oostenrijks staatseigendom weer moes-ten worden ingeleverd, werden ze aan de grens voor Rus-sische verwisseld. Op 23 mei bereikt de tocht Sint-Peters-burg en wordt Bakoenin in cel vijf van de Peter en Pauls

[19]

BAKOENIN'S BIECHT

Vesting opgesloten. De volgende zes jaren, tot zijn verban-ning in 18 5 7, zal hij in eenzame opsluiting doorbrengen.

Twee maanden lang bleef Bakoenin zonder enige nadere in-formatie over zijn lot in zijn cel in het ravelijn Alexejew,behorende bij het complex van de Peter en Pauls Vesting.Het was dezelfde vesting waar Dostojewski in 1849 gevan-gen had gezeten, waar Dmitri Karakozow na zijn aanslagop de tsaar op 4 april 1866 werd gemarteld en opgehangen,waar Sergej Njetsjajew na een tienjarige opsluiting in 1882de dood vond en waar Peter Kropotkin van 1874 tot 1876gekerkerd was. Sinds Peter de Eerste kent deze steenmassa,opgetrokken aan de oever van de Newa tegenover het Win-terpaleis, de geschiedenis van moorden en martelingen, vanmensen die levend begraven werden of veroordeeld tot eenlangzame dood, of tot krankzinnigheid werden gedreven inde eenzaamheid van de duistere, vochtige kerkers.

Eind juli 18 5 1 kreeg Bakoenin in zijn cel bezoek van dechef van de Derde Afdeling (de tsaristische geheime dienst),graaf Alexej Orlow, die hem het verzoek van de tsaar over-bracht een verslag te schrijven over zijn revolutionaire acti-viteiten gedurende zijn verblijf in het buitenland. De gevan-gene kon tot de tsaar spreken, had deze eraan toegevoegd, als`een geestelijke zoon tot zijn geestelijke vader'. De graaf be-richtte aan zijn opdrachtgever dat hij een lang gesprek met degevangene had gehad, die bereid was op het verzoek in te gaanen dat hij de indruk had dat hij reeds berouw toonde.

Bakoenin moet onmiddellijk begrepen hebben dat zichhier een mogelijkheid voordeed om in zijn wanhopige posi--tie verandering te brengen. Hij begon diezelfde dag te schrij-ven en een maand later was het stuk gereed. Het negentigpagina's tellende manuscript werd zorgvuldig voor de tsaargekopieerd, die het op 13 augustus ontving.

[20]

INLEIDING

Graaf Orlow voegde er een memorandum aan toe, waar-in hij onder meer opmerkte dat de gevangene zijns inzienseen hoogst gevaarlijk persoon was en dat onder geen om-standigheid kon worden ingegaan op diens wens om de ge-vangenschap to veranderen in dwangarbeid. Door zijn on-tembare geest zou hij ook in het verbanningsoord een ge-vaarlijke en ondermijnende invloed hebben. Nadat de tsaarhet verslag had gelezen, berichtte hij aan Orlow: `Ik deel ge-heel Uw mening. Hij verdient geen vertrouwen en ik ge-loof dat hij voorlopig kan blijven waar hij is.' Nikolaas hadhet document zorgvuldig gelezen en van kanttekeningenvoorzien; onder meer schreef hij een notitie voor zijn zoon,de toekomstige Alexander II: je moet dit geheel lezen; het iszeer interessant en zeer instructief.'

Een werkelijk verhoor heeft Bakoenin nooit ondergaan.Wellicht zijn hem bepaalde vragen voorgelegd; meerderepassages uit zijn Biecht zouden daarop kunnen wijzen, maarbewijzen zijn er niet voor. Het document bleef zeventig jaarlang verborgen in de keizerlijke geheime archieven enwerd pas na de Russische Revolutie gepubliceerd. Zowel bijhistorici als bij geestverwanten en politieke tegenstandersvan Bakoenin wekte de publikatie sensatie. De onderdanigetoon tegenover de tsaar aller Russen, de berouwvolle passa-ges over zijn idean en zijn misstappen wekten verbazing.Jarenlang duurde de discussie over de vraag of Bakoenin inde Biecht–de titel waaronder het document in 1921 ver-scheen– de waarheid had gesproken. Was hij werkelijk deberouwvolle zondaar als wie hij zich voordeed? Had hij zijnrevolutionaire ideeen afgezworen?

De marxistische historici verschilden van mening: JoeriStjeklow, die later een omvangrijke biografie van Bakoeninzou publiceren en met een Russische uitgave van diens ver-zamelde werken begon, was van den beginne of de mening

[21]

BAKOENIN'S BIECHT

toegedaan dat de betwiste passages niet au serieux kondenworden genomen. De historicus Wjatsjeslaw Polonski diede eerste volledige publikatie in 1921 had verzorgd, had eentegenovergestelde opinie. Wera Figner, zelf twintig jaar eengevangene in Schlusselburg-waarover zij in haar uitzonder-lijke autobiografie Nacht over Rusland heeft geschreven- wasgeschokt : haar beeld van de grote Russische revolutionairwas geschonden. Peter Kropotkin die van het document opde hoogte was door de eerste fragmentarische publikatie in1919, deelde die mening niet. Voor anderen was het ge-schrift een welkom politiek wapen om te pogen de anar-chist Bakoenin, de politieke tegenstander van Marx, moreelin diskrediet te brengen.

In 1925 werd een brief bekend die Bakoenin bij een be-zoek van zijn zuster Tatjana in februari 1854 uit de gevange-nis had weten te smokkelen. De brief werd door de Rus-sische historicus Alexander Kornilow in het archief van defamilie Bakoenin gevonden en in het tweede deel van zijnbiografie over Bakoenin gepubliceerd. Het was deze briefdie Polonski, Wera Figner en vele anderen hun oorspronke-lijke mening deed herzien. De tekst luidde aldus:

Mijn beste vrienden : ik weet aan welk vreselijk gevaar ik jullieblootstel door deze brief te schrijven. En toch schriif ik hem; daar-uit kunnen jullie wel opmaken hoe groot min behoefte is julliemin opvattingen uiteen te zetten en al was het nog slechtskeer in min Leven-ongetwijfeld de laatste-vrijuit, ongedwongente zeggen wat ik voel, wat ik denk. Het is de eerste keer en het zaltevens de laatste zijn, dat ik jullie een risico laat lopen. Deze briefis min uiterste en laatste poging het contact met het Leven te her-nieuwen : is mjjn positie eenmaal duidelijk, dan zal ik weten of iknog moet blijven afwachten in de hoop dat ik mij nuttig zal kunnenmaken overeenkomstig de ideeen die ik had, overeenkomstig de

[22]

INLEIDING

ideeen die ik nog steeds heb en die altijd de mijne zullen blijven,dan wel of ik moet sterven. Beticht my niet van ongeduld en even-min van zwakte, dat zou onrechtvaardig zijn. Vraag het maar aanmijn voortreffelijke kapitein die nu majoor is; hij zal tegen jullieherhalen wat hij mij al dikwijls heeft gezegd, dat hij zelden eenzo redelijke, een zo moedige gevangene gezien heeft als mij ; ik benaltijd goed gehumeurd, ik lach altijd... en Loch overkomt het mijwel twintig keer per dag dat ik zou willen sterven : zo zwaar ishet leven voor my geworden. Ile voel dat mijn krachten verflauwen ;mijn geest is nog sterk, maar mijn lichaam wordt zwakker ; het ge-dwongen gebrek aan beweging, het nietsdoen, het gebrek aanfrisselucht en vooral een wrede innerlijke kwelling die alleen een gevan-gene afgezonderd zoals ik, zal kunnen begrijpen en die mij dag ennacht niet met rust laat, hebben in mij kiemen van een slependekwaal ontwikkeld die ik, daar ik geen dokter ben, niet duidelijkkan omschrijven, maar die zich elke dag op een onaangenamer ma-nier doer gevoelen : het zijn, geloof ik, aambeien, nog verergerddoor bijkomende aandoeningen die mij onbekend zijn. De aan-vallen van hoofdpijn wijken haast geen ogenblik. Mijn bloed isvolkomen in oproer, het sajgt mij naar de borst, naar het hoofd enbenauwt mij zo, dat ik urenlang geen adem kan krijgen envrijwel voortdurend hoor ik in mijn oren een geruis als van ko-kend water. Tweemaal per dag heb ik steevast koorts, in de voor-middag en 's avonds, en gedurende het overige deel van de dagword ik gekweld door een inwendig kwaad dat mjn lichaam ver-teert, mijn hoofd benevelt en dat mij langzaam schijnt te willenverslinden. Maar goed,jullie krijgen me te zien de zult me wel ver-anderd vinden Tatjana, zelfs sinds de laatste keer dat wij elkaargezien hebben. Een keer slechts heb ik de gelegenheid gehad mezelfin de spiegel te bekijken en ik vond me verschrikkelijk om aan tezien. Over dat laatste maak ik me weinig zorgen ; ik heb allangafgezworen wat ouderen zoals ik de naam ijdelheid geven, wat dejongeren met wel duizendmaal meer recht de essentie van het leven

[23]

BAKOENIN'S BIECHT

noemen. Voor mij bestaat er nog slechts e'en enkel belang, an en-kel voorwerp van verering en geloof: jullie hebben het genoernden als ik niet daarvoor kan leven, wil ik helemaal niet leven. Mijnlelijkheid kan me dus weinig schelen en ook die ziekte zou mijweinig hinderen als ze mij maar bliksemsnel wilde wegrukken ; ikzou me niet beter kunnen wensen dan samen met die ziekte heelgauw been te gaan ; maar een trage kruipgang naar het graf ter-wijl ik onderweg afstomp, daar kan ik me niet bij neerleggen. Mijnmoreel houdt zich nog goed ; mijn hoofd is helder, ondanks allepijnen waaraan het is blootgesteld, mijn wil, hoop ik, zal nooitbuigen ; mijn hart lijkt weliswaar van steen, maar geef mij de leansom te handelen en het zal weerbaar blijken. Nooit, lijkt me, heb ikzoveel ideeen gehad, nooit had ik een brandender verlangen naarbeweging en actie. Ile ben dus nog niet helemaal dood, maar juistdit leven van mijn ziel dat door de grotere concentratie inniger,misschien krachtiger, begeriger om zich te uiten is geworden, wordtvoor mij tot een nooit opdrogende bron van kwellingen die ik zelfsniet zal proberen te beschrifven. Jullie zullen nooit kunnen begrij-pen wat het zeggen wil zich levend begraven te voelen; elk ogen-blik van de dag en de nacht bij je zelf te zeggen : ik ben een slaaf, ikben uitgeschakeld, voor het leven machteloos gemaakt ; tot in decel het gerommel te horen van de grote strijd die in aantocht is, vaneen strijd waarin de meest essentiele vraagstukken van de mensheidbeslist zullen worden en daarbij werkeloos en stom te moeten blij-ven. Vol te zijn van denkbeelden waarvan althans een deel vannut zou kunnen zijn en er geen an van te verwezenlijken ; liefdete gevoelen in zijn hart– zeker, liefde, ondanks die uiterlijke ver-stening–en haar over niets en niemand te kunnen uitstorten. Kort-om zich vervuld te voelen van toewijding en zeljs* heldendom omeen duizendmaal heilige zaak te dienen en dan al die geestdrift tezien stuklopen op de vier kale muren, mijn enige getuigen, mijnenige vertrouwelingen ! –Zo is nu mijn leven ! en dan is dat nog nietsvergeleken bij een denkbeeld dat nog heel wat afschuwelijker is :

[241