communisme naar natio­I-socialisme

o de Haas en het radicale sentiment in deeschiedschrijving van de Nederlandse poli­

ke cultuur*Kan je in één mensenleven zulke uiteenlopende ideolo­gieën als het marxisme en nationaal-socialisme aanhagen?Aan de hand van het leven van Nico de Haas geeft BarbaraHenkes antwoord op deze fascinerende vraag.

Al vroeg in zijn leven liet Nico de Haas (1907-1995) zich inspireren doorRussische avant-garde kunstenaars als de filmers Sergej Eisenstein en Vsevo­lod Poedovkinde. Niet alleen als fotograaf en vormgever oriënteerde hijzich in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw op de Sovjet-Unie,ook de politieke ideologie en praktijk van het communisme sprak hemaan. Rond 1930 sloot hij zich aan bij de Communistische Partij tot het mo­ment waarop hij, tot verbijstering van zijn communistische kameraden, in1936 voor het nationaal-socialisme koos. Binnen de NSB maakte hij deeluit van de radicale groep die zich na de Duitse inval met de Schutzstaffeln(SS) engageerde. Een dergelijke overgang was, hoe schokkend ook voor denaaste omgeving, niet uniek. Er waren er meer die de stap van radicaal linksnaar rechts op het partijpolitieke spectrum zouden zetten, al is daar in deNederlandse geschiedschrijving weinig aandacht aan besteed. Door De Haasop zijn artistieke en politieke pad te volgen, kan inzicht verkregen wordenin de continuïteiten tussen 'Jinks' en 'rechts' in de Nederlandse politiekecultuur voorafgaand aan, en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het interbellum wordt wel getypeerd als 'een zoekende tijd,l: een tijd

Deze bijdrage i, gebaseerd op CCi1 hoofdstuk over Nico de H,,", in mijn boek Uitliefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit dat in sep­tember 2005 zal verschijnen bij uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep.Zie de bijdrage van De Rooij aan: Remieg Aerts, Herman de Liagre Böhl, Piet deRooy e.a., Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland] 780­]990 (Nijmegen 1999).

427

Henkes

waarin men vormen zocht om de democratische structuren verder doorte voeren (bijvoorbeeld door de uitbreiding van het kiesrecht), maar hiertegelijkertijd over aarzelde. Was het 'gewone' volk met weinig opleiding ofwaren vrouwen eigenlijk wel toegerust om van de democratische rechtengebruik te maken? Veroorzaakten de vele verschillende politieke partijen inNederland niet eerder verdeeldheid dan dat zij de bevolking samenbrachten?De noodzaak van een hechte nationale eenheid lag een ieder op de lippenbesloten, zoals ook Wichert ten Have en Rob van GinkeI in hun studies overhet cultuurpolitieke krachtenveld van de jaren dertig hebben laten zien.2

Maar wat was daar voor nodig? Wie zou het heft in handen nemen om deverzuilde 'schotjesgeest' en de - al dan niet vermeende - tegenstellingen tus­sen stad en land en tussen arm en rijk te doorbreken en de rijen aaneen tedoen sluiten? De onmacht van de Nederlandse overheid om de economischemalaise in de jaren dertig effectief te bestrijden versterkte de bestaandetwijfels aan de parlementaire democratie.

Hoewel het beeld bestaat dat dergelijke twijfels nimmer tot een 'grotecrisis' of een fundamentele bedreiging voor de nog jonge Nederlandsedemocratie hebben geleid,3 werden het communisme in de Sovjet-Unie, hetfascisme in Italië en op het Iberisch schiereiland en het nationaal-socialismein Duitsland wel degelijk als serieuze alternatieven overwogen. Boden hetkrachtig leiderschap, de planeconomie en de manier waarop in die landen'het volk' gemobiliseerd werd geen betere garanties voor een nationale een­heid? Werden daar de individuele belangen en onderlinge verschillen nietopzijgezet ten bate van 'de' gemeenschap? Naast aandacht voor de kritieken verontrusting die deze politieke alternatieven in Nederland en eldersopriepen is hun aantrekkingskracht in de Nederlandse geschiedschrijvingnog te zeer onderschat. Dat hangt samen met het breed gekoesterde beeldvan de Nederlanders als een 'burgerlijk'en binnen hun levensbeschou­welijke 'zuilen' gedisciplineerd volk dat niet of nauwelijks ontvankelijkzou zijn geweest voor radicale stromingen zoals het nationaal-socialisme

2 Rob van GinkeI, Op zoek naar eigenheid. Denkbeelden en discussies over cultuur enidentiteit in Nederland (Den Haag 1999); Wichert ten Have, De Nederlandse Unie.Aanpassing, vernieuwing en confrontatie in bezettingstijd, 1940-J941 (Amsterdam1999).

3 A.A. de Jonge, Crisis en critiek der democratie. Anti-democratische stromingen ende daarin levende denkbeelden over de staat in Nederland tussen de wereldoorlogen(Utrecht 1982). Als er, in navolging van De Jonge, over een 'crisis in de democratie'wordt geschreven, wordt snel vergeten dat 'de' democratie nog maar net vorm hadgekregen en in feite pas na de Tweede Wereldoorlog gevestigd raakte.

428

Supplement

of het communisme." Dit beeld slootaan bij de naoorlogse visie op dehouding van 'het Nederlandse volk'tegenover de Duitse bezettingsmacht.Nederlanderszouden zichvanzelfspre­kend te weer gesteld hebben tegen deondemocratische en racistische poli­tiek van de nazi's. In de laatste tweedecennia van de twintigste eeuw werddit heldhaftige geschiedbeeld kritischherzien. Er kwam meer aandacht voorde aanpassingsbereidheid, of de zoge­naamde accommodatie onder hetgros van de Nederlanders. Maar deverwoede pogingen om ui t de banvan 'goed' of 'fout' te raken en deaanverwante interesse voor de 'grijs­tinten',5 droegen er niet toe bij de aan- Nico de Haas. ca.

Particulier bezit.trekkingskracht van radicale politiekealternatieven in het geschiedbeeld te integreren.

De socioloog Dick Pels - inmiddels bekend als biograaf van Pim For­tuyn - was in Nederland een van de eersten die dit thema in de jaren 1980oppikten en daar de heikele vraag aan verbonden naar de overeenkomstentussen nationalistisch, antiliberaal rechts en socialistisch of communistisch,antiburgerlijklinks.6 Het ging daarbij niet om een gelijkschakelingofhet leg-

4 Typerend is wat dat betreft de titel van het voornoemde handboek Nederlandsegeschiedenis van Aerts e.a., Land van kleine gebaren. Frank van Vree heeft zich in DeNederlandse pers en Duitsland 1930-1939. Een studie over de vorming van de publiekeopinie (Groningen 1989) als een van de eersten aan dit beeld onttrokken door inplaats van over een 'stabiel en conservatief land' te schrijven over een 'verlammendeonmacht' waardoor de Nederlandse samenleving tijdens het interbellum getroffenzou zijn.

S Vgl. ].C.H. Blom, "In de ban van goed offout?'Wetenschappelijke geschiedschrijvingover de bezettingstijd In Nederland' in: Idem, Crisis, bezerring en herstel. Tien >iudióover Nederland 1930-1950 (Den Haag 1989) 102-120. Chris van der Heijden, Grijsverleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2001).

6 Dick Pels, 'De redelijkheid van het fascisme' Socialisme en Democratie 39 ([982);Idem, 'De zelfkant van het socialisme', t.a.p.41 (1984); Idem, Het democratisch ver­schil../acques de Kadt en de nieuwe elite (Amsterdam 1993).

429

Henkes

gen van een causaal verband tussen verschillende vormen van 'het Kwaad'.?Het was evenmin de bedoeling om de inhoudelijke tegenstelling tussen linksen rechts teniet te doen, al veroorzaakte de val van de Muur korte tijd laterde neiging om het communisme samen met het nationaal-socialisme opéén grote vuilnishoop van de twintigste-eeuwse geschiedenis te vegen. Devraag naar de overeenkomsten tussen links en rechts kwam juist voort uitde behoefte aan differentiatie binnen het politieke domein door er een emo­tionele component aan toe te voegen. Want de antiburgerlijke sentimenten,de revolutionaire voorhoedegedachte en het leiderschapsprincipe maaktenzowel deel uit van de aantrekkingskracht van de communistische bewegingals van het nationaal-socialisme. Zeker waar het ging om romantische zielenmet dromen vervuld van opoffering en heroïek. 8

Nico de Haas, zoveel wordt duidelijk uit zijn vooroorlogse activiteitenen publicaties, was een ambitieuze jongeman uit de ontwikkelde arbeiders­klasse met een sterke behoefte aan richtinggevende principes van waaruithij zijn leven en werk vorm kon geven. Zijn politiek engagement uitte hijvoor het eerst in 1924 met illustraties voor radicaal anarchistische bladenals - de namen zeggen het al - De Kreet der Jongeren en De Moker. Zij n stapnaar het communisme was nauw verweven met zijn interesse op het ter­rein van de vormgeving. Hij bewonderde de nieuwe beeldtaal, met namein de Russische film en de Duitse fotografie, waartoe de communistischebeweging een aanzet had gegeven. Hij werd geïnspireerd door deze interna­tionale avant-garde, die met moderne middelen een tastbare bijdrage wildeleveren aan een nieuwe wereldorde. Samen met zijn vriend Cas Oorthuysnam De Haas vanaf het eind van de jaren twintig het fototoestel ter handom de erbarmelijke leefsituatie van de arbeidersklasse vast te leggen als eenaanklacht tegen het onbarmhartige kapitalisme.

In de praktijk zag De Haas zich als 'arbeidersfotograaf' echter spoedig

7 Dat verband was wel inzet van de zogenaamd Historikerstreit, die toentertijd inDuitsland losbrandde over de kwestie in hoeverre Hitiers nationaal-socialisme zichhad gespiegeld aan Stalins bolsjevisme en derhalve of Auschwitz op één lijn gezetkon worden met de Goelach. Voor een bondig en verhelderend overzicht over dezediscussie: Georgi Verbeeck, 'I n de schaduw van Auschwitz en de Goelag Archipel. DeHistorikerstreit' in: Patriek Dassen en Ton Nijhuis ed., Gegijzeld door het verleden.Controversen in Duitsland van de Historikerstreit tot het Slo terdijk-debat (Amsterdam2001) 23-42.

8 Deze constatering werd door Pels verbonden aan het zogenaamde 'hoefijzermo­del'. Voor zijn meest recente uitwerking daarvan: Dick Pels, De geest van Pim. Hetgedachtegoed van een politieke dandy (Amsterdam 2003) 31.

430

Supplement

gefrustreerd in zijn ambities door de gebrekkige middelen die hem door departij ter beschikking werden gesteld. Zijn weerzin tegen de partijbonzenwerd nog versterkt toen er van bovenaf een nieuwe politieke koers werdverordonneerd. Met de opkomst van het fascisme en nationaal-socialismeverving het communisme haar radicale strijd tegen de 'burgerlijke' demo­cratie door een politiek van samenwerking en dus compromis met anderepartijen in hun antifascistische strijd. Aanvankelijk ging De Haas mee indeze ommezwaai en werkte hij bij het sociaal-democratische weekblad WIJ- ons werk, ons leven, waar hij ook een aantal van zijn communistische kame­raden aan opdrachten hielp. Maar toen hoofdredacteur P.]. Muijksenaar in1936 vervangen werd door de fervente communistenhater M. Sluiser ginghet mis. De Haas zag zich gedwarsboomd in zijn vernieuwende aanpak alsvormgever en hij verloor zijn vertrouwen in de kracht van een samenwerkingtussen communisten en sociaal-democraten.

Tegelijkertijd werd hij door zijn communistische vrienden teruggeflotentijdens de voorbereiding van de manifestatie 'De Olympiade Onder Dicta­tuur'(D.O.O.D.). Deze werd georganiseerd in 1936, bij wijze van kritischcommentaar op de Olympische Spelen die toen onder auspiciën van denationaal-socialisten in Berlijn gehouden werden. De Haas was van planeen fototentoonstelling in te richten waarin hij een parallel wilde trekkentussen het antisemitisme in nazi-Duitsland en het racisme in de VerenigdeStaten. Met het oog op de antifascistische samenwerkingspolitiek, waarbijkritiek op het democratische Amerika niet opportuun was, werd zijn ont­werp afgekeurd. Voor De Haas gold dit opnieuw als een knieval voor debehoudende krachten. Hij zocht naar alternatieven voor zowel zijn werkbij het weekblad WIJ, als voor zijn politieke strijdlust. En hij vond dat al­ternatief in de kring van radicale SB'ers die onder leiding van M.M. Rostvan Tonningen bezig waren met de oprichting van het Nationale Dagblad.Daar hervond hij de compromisloze, antiburgerlijke en antiparlementairevernieuwingsdrift die hem eerder bij de anarchisten en communisten zosterk had aangesproken. Dat betekende echter wel dat hij zijn marxistischeoriëntatie op de klassenstrijd moest herzien.

Hoe hij dat deed komt naar voren uit de afleveringen van de feuilleton'Spoed, voor Spanje.. .' die hij vanaf eind maart tot eind juni 1938 vrijweldagelijks in het Nationale Dagblad publiceerde. Daarin heeft De Haas eentweetal alter ego's van zichzelf opgevoerd: een werkloze marconist dienaar het communisme neigt en een nationaal-socialistische chauffeur dievanwege zijn politieke overtuiging wordt ontslagen. Zij treffen elkaar rond

431

Henkes

de keukentafel van pension Malefijt, waar de bewoners het wereldgebeu­ren doornemen en proberen hun leven richting te geven in een door eco­nomische en politieke crises ontwrichte samenleving. Uit de dialogen tussende beide werkloze mannen wordt duidelijk hoe De Haas' keuze voor hetnationaal-socialisme gepaard ging met zijn afscheid van de klassenstrijdals drijvende kracht voor maatschappelijke verbetering.

'[D]enk niet, dat ik ondankbaar ben voor de groote verdiensten van de ar­beiders-leiders van ons volk. Voor den strijd van een Troelstra en dergelijkevoorvechters. Zij hebben de arbeiders vooruit gebracht, op een hooger plan- en daarmee ons volk een grooten dienst bewezen. De democratie heeft inhaar bloeitijd heerlijke vruchten voortgebracht. Maar niets is bestendig.'

Aldus De Haas' nationaal-socialistische hoofdpersoon, die vervolgens 'hetherboren socialisme' aanprijst, 'dat historisch gegroeid is, om het internatio­nale democratische marxisme op te volgen.' De Haas benadrukte zodoendede continuïteit tussen zijn socialistische idealen en het nationaal-socia­lisme, dat hij omschreef als 'een synthese, de hoogere eenwording van deeeuwenoude rechtvaardigheidsgedachte van het arbeidssocialisme en vanhet cultureeIe erfdeel onzer vaderen.'9 De rechtvaardigheidsgedachte vanhet socialisme zou gehandhaafd blijven binnen het nationaal-socialistischestreven naar'volkseenheid': naar de organische eenheid van volk, bloed enbodem. Niet langer stonden de economische productieverhoudingen alsdrijvende maatschappelijk kracht voorop, maar werd 'de cultuur' gezien alsde stuwende motor in de samenleving.

Dat sloot ook goed aan bij De Haas' eigen maatschappelijke positie.Als journalist en kunstenaar in dienst van het nationaal-socialisme konhij zichzelf plaatsen als deel van de bezielde voorhoede van de 'scheppendecultuurmensen'. Zoals eerder de communistische heilstaat bevochten moestworden, zo moest nu gestreden worden voor de nationaal-socialistischevolkseenheid. Die werd niet zozeer ondermijnd door de uitbuitendeklasse van werkgevers, maar door 'volksvreemde elementen', zoals 'het opwinst beluste, internationale jodendom'. Opnieuw ging het om een idealegemeenschap die op vijandige krachten veroverd moest worden, waarbijde bestaande democratische vrijheden contraproductief werkten. 'Wat isde democratische vrijheid anders dan een vrijbrief tot roofbouw en eengoedpraten van gemis aan scheppend vermogen?' vroeg De Haas' natio-

9 Nationale Dagblad van 12 mei 1938.

432

Supplement

naai-socialistische alter ego zich af. lo

Het 'scheppend vermogen' stond centraal bij de fotograaf, schrijver, te­kenaar, vormgever en spoedig ook dichtende ico de Haas. Dat vermogenkwam bij hem tot bloei zodra hij zich deel voelde van een groter, richtingge­vend collectief. a zijn teleurstellende ervaringen met het communisme,hervond hij de bezielende kracht van het collectief in het nationaal-socia­lisme, waar hij zich opnieuw kon organiseren met kameraden die stredenvoor hun ideaal. a Sovjet-Rusland functioneerde nazi-Duitsland als zijnoriëntatiepunt. Daar 'ontbotten reeds de eerste bloesems van een nieuwekunst. Met haar bewees de Duitsche revolutie haar geestelijke adeldom enhaar levensscheppende vruchtbaarheid' schreef hij op 10 november 1936in zijn rubriek 'Kunst en Letteren' van het Nationale Dagblad. In een mumvan tijd had De Haas zich het nationaal-socialistische vertoog eigen ge­maakt, inclusief het antisemitisme dat binnen de 'volksche' stroming vande NSB opgeld deed.

Binnen een jaar na zijn overstap naar het Nationale Dagblad werd DeHaas lid van de NSB en sloot hij zich aan bij de nationaal-socialistischestudiecJub Der Vaderen Erfdeel. Dit gezelschap hield zich bezig met hetverzamelen, bestuderen en bekend maken van 'gegevens over de cultureleuitingen onzer voorvaderen'. De groep mannen rond Der Vaderen Erfdeelwaren er met hun onderzoek naar een oer-Germaansche volkscultuurop uit het bewijs te leveren van de superioriteit van het Germaanse ras.

a de Duitse inval werd Der Vaderen Erfdeel omgevormd tot de VolkscheWerkgemeenschap. Deze organisatie zou zowel het onderzoek naar, als depropaganda van een Germaanse volkscultuur in het nationaal-socialistischeNederland moeten leiden. Er waren twee tijdschriften aan verbonden: hetop een wetenschappelijk publiek gerichte kwartaalblad De Volksche Wachten het voor een breed publiek toegankelijke maandblad Hamer. De Haaswerd hoofdredacteur van Hamer. Daarmee propageerde hij een 'volksche',op de superioriteit van het Germaanse oordras gebaseerde cultuurpolitiek,zoals die van nationaal-socialistische zijde werd nagestreefd.

Opmerkelijk daarbij is hoe De Haas zijn modernistische beeldprincipesuit zijn communistische agitprop tijd integreerde binnen de antimoder­nistische, om niet te zeggen mythische verheerlijking van een traditionele,ambachtelijke volkscultuur. Scherpe portretten van onverzettelijke, getaandeboeren en boerinnen, of jonge, met hun blik op de toekomst gerichte vrou­wen en mannen -zoals die bekend waren uit de sociaal-realistische traditie

10 Nationale Dagblad van 12 mei 1938..

433

Voorpagina van de Vlaamse editie van Hamer I (oktober 1943)10. (Ontwerp: ico de Haas) Onder De Haas' redactionele leidingbreidde het blad zich uit tot een Groot-Germaanse ondernemingmet edities in Nederland, Vlaanderen en Duitsland.

Henkes

van de Sovjetfilm en - foto­grafie - vulden de pagina'svan het blad. Foto's dievóór de Duitse inval wa­ren gemaakt vanuit eenlinksgeëngageerde optiekvoor De Arbeidersperskonden zonder meer wor­den ingezet. Een sprekendvoorbeeld hiervan is hetmidwinternummer 1941van Hamer, waarin icode Haas zijn onverbloemdracistische ideeën onder detitel 'Ra en Arbeid' krachtbijzette met foto's van zijnvoormalige vrienden uitzijn communistentijdCas Oorthuys en CharlesBreijer.

Ook de strijdbare toonwaarmee hij zijn beschou­wingen over kunst encultuur combineerde met

zijn pleidooi voor een nieuwe wereldorde bleven gelijk, al werd het begrip'volk'- dat in de communistische context zo sterk met de arbeidersklasseen de klassenstrijd verbonden was- met De Haas' overgang naar het natio­naal-socialisme van een nieuwe inhoud voorzien. Het stedelijk proletariaatbleefhij, ook na zijn aansluiting bij de SB, in zijn foto's en geschriften alsslachtoffer van de maatschappij portretteren. Maar nulag de nadruk op hetbeeld van een gedegenereerd volk onder de schrijnende omstandighedenwaarmee de industrialisatie en modernisering gepaard ging. In aansluitingdaarop richtte hij zich op de regeneratieve, revolutionaire kracht van het'oer-eigen' volk, dat buiten de steden op het 'natuurlijke' platteland leefdeen de basis zou vormen voor een nieuwe, harmonieuze samenleving. Nietlanger ging het om de klassenstrijd tussen verschillende gelederen binnende samenleving, maar om de strijd voor het behoud van het eigen, 'zuivere'volk tegenover vreemde, onzuivere elementen van buitenaf. Klassenstrijd

434

Supplement

kon zo evolueren tot een 'volksche' rassenstrijd.Deze verschuiving van de geïndustrialiseerde arbeidersklasse naar pre­

industriële boeren en vissers verklaart waarom De Haas parallel aan zijnkeuze voor het nationaal-socialisme zo'n sterke interesse voor de 'tradi­tionele' voJkscultuur ontwikkelde. Vanaf het moment dat De Haas alseindredacteur van het volksculturele blad Hamer werd aangesteld, namhij alle ruimte die de nationaal-socialistische cultuurpolitiek hem bood.Want net als in zijn communistentijd wenste De Haas zich in deze nieuwecontext te bezinnen op de uitgangspunten waarmee kunstenaars, schrijversen dichters een bijdrage konden leveren aan een strijdbare volkspolitiek.Als fotograaf en vormgever verzorgde hij een buitengewoon aantrekkelijkgestileerd tijdschrift, als journalist en schrijver schreef hij pakkende teksten,als leergierige autodidact bestudeerde hij de geschriften van academischgevormde volkskundigen over de volkscultuur en verwerkte die in zijnbeschouwingen over kracht van het Germaanse volk en het Noordras. Hetging hem daarbij niet om de kennis op zichzelf, maar om de toepassingervan 'in de volksgemeenschap'.

De Haas werd bij dit alles gedreven door zijn revolutionaire ambities enzijn verlangen naar een nieuwe wereldorde die binnen een Groot-GermaanseRijk gestalte zou krijgen. Dat hij daarbij geen aarzelingen toonde tegenoverde antisemitische vervolgingspolitiek en geen twijfels bij de moord op poli­tieke tegenstanders, kan verkJaard worden met een verwijzing naar zijn evenromantische als rationele levensbeschouwing: voorop stond 'het volkschestreven' naar eenheid in het Groot-Germaanse Rijk; groepen of individuendie dat ideaal in de weg zouden staan konden -of moesten zelfs- zonderscrupules bestreden en desnoods uit de weg geruimd worden.

Nico de Haas behoorde tot degenen die, ook gedurende de laatste fasevan de bezetting, vasthielden aan hun Groot-Germaanse wereldbeeld waarinhet rasbeginsel een leidend principe vormde. De verliezen aan het Oostfronten de verhevigde weerstand tegen het nationaal-socialisme in eigen landleken hem te stijven in zijn overtuiging dat er gevochten moest wordenvoor een wezenlijke omwenteling in de Nederlandse en Europese samen­leving. Tegenover de nederlagen van de SS bracht hij zijn pen in het geweerom in vurige bewoordingen zijn Groot-Germaanse wereldbeschouwingkenbaar te maken. Opoffering en heroïek vormden in zijn geschriften hetLeitmotiv. Dat werd niet minder toen hij zich geconfronteerd zag met deoprukkende geallieerden. Voor hem gold dat hij zich, in het vooruitzichtvan de ondergang van het Derde Rijk, met des te meer overtuiging inzettevoor het behoud ervan.

435

Henkes

a de capitulatie in mei 1945 verdween Nico de Haas van het strijdto­neel. Tegenover de Politieke Opsporing dienst verklaarde zijn vrouw inaugustus 1946 dat zij hem sinds september 1944 niet meer had gezien enna maart 1945 niets meer van hem had vernomen. Jaren later gaf De Haaszelf inzicht in zijn Werdegang sinds mei 1945, toen hij naar Duitsland wasgevlucht. a de overwinning van de geallieerden had hij tevergeefs gepro­beerd naar de Sovjet-Unie te komen om zijn leven daar weer binnen eencommunistische context voort te zetten. Vervolgens dook hij onder inhet Franse Vreemdelingenlegioen waarna hij zich later met de Arabischevrijheidsstrijd geëngageerd zou hebben. ll Dat wijst erop hoezeer kame­raadschap en 'strijdbaarheid' tegen een gezamenlijke vijand nog lang inzijn leven een drijvende factor vormde. Aan het eind van de jaren vijftigkeerde hij terug naar het toenmalige West-Duitsland, waar hij zich - vlakbijde grens met ederland - onder de naam Bernhard Berger als architect zouvestigen en zich politiek nog het sterkst verwant voelde met de GrÜnen. Ineen terugblik op zijn leven in 1986 concludeerde Berger/De Haas:

'[OJns leven is een leven-op-aarde, een onafgebroken strijd, levensvormenkomen op en gaan onder, individuen planten zich voort en sterven. Er is weinigplaats voor ideologische franje, maar dat sluit echt sentiment niet uit.'12

Zijn levensverhaal laat zien hoezeer revolutionaire sentimenten en daad­kracht de verbindingslijn vormde waarlangs radicaal links en rechts elkaartijdens het interbellum en de bezettingstijd konden naderen. Tegelijkertijdvormt zijn biografie een prikkel om meer aandacht te besteden aan deaard en betekenis van radicale sentimenten in de geschiedschrijving vande politieke cultuur in ederland.

11 Frank van den Bogaard, Een stoottroep in de letteren. 'Groot Nederland; de SS en deNederlandse literatuur 1942- J944 (Den Haag 1987) 163-168.

12 Brief van 7 april 1986 van Berger/De Haas aan Frank van den Bogaard.

436