Analyse corpus 20e eeuwse...

Analyse corpus 20e eeuwse adviesboeken Cooth, A.M.C. van; Lans, M.J.A. (1909).................................................................................................. 2 Vogel, Albert (1931)............................................................................................................................... 12 Ritter Jr., P.H. (1940)............................................................................................................................. 19 Kerssemakers S.J., J.W. (1947)............................................................................................................ 23 Hesp, A.P. (1951) .................................................................................................................................. 28 Weller, Maximillian & G. Stuiveling (1961) ............................................................................................ 32 Faber, Pé (1966) ................................................................................................................................... 38 Zelko, H.P.; F.E.X. Dance (1968).......................................................................................................... 42 Tonckens, Liesbeth (1969) .................................................................................................................... 46 Korswagen, C.J.J. (1976) ...................................................................................................................... 52 Steehouder, M.F.; C.J.M. Jansen; J.L.C. van der Staak; E.T. Woudstra (1979) .................................. 59 Edens, Bert (1979) ................................................................................................................................ 62 Quick, John (1980) ................................................................................................................................ 70 Blum, Karl (1982)................................................................................................................................... 72 Tilanus, C.B..(1982)............................................................................................................................... 76 Steehouder, M. [e.a.] (1983).................................................................................................................. 78 Morse, Stephen P. (1983) ..................................................................................................................... 81 Geel, R.J. (1984) ................................................................................................................................... 86 Geel, R.J. (1984) ................................................................................................................................... 90 Tonckens, Liesbeth (1985) .................................................................................................................... 94 Boer, H. de (1986) ................................................................................................................................. 99 Brown, K.P. (1986) .............................................................................................................................. 103 Krusche, Helmut (1986)...................................................................................................................... 106 Oomkes, Frank R. (1986) .................................................................................................................... 110 Eijk, Inez van (1986)............................................................................................................................ 116 Korswagen, C.J.J. (red.) (1988) .......................................................................................................... 122 Janssen, D. (red) (1989)...................................................................................................................... 132 Palm-Hoebé. Marian; Hans Palm (1989) ............................................................................................ 139 Pereboom, R. (1989) ........................................................................................................................... 142 Spek, E. van der, J. Van den Bulck en Fanda Surink-Zandbergen (red.) (1990-2000) ...................... 150 Bloch, David en Leonore Tholen (1991).............................................................................................. 167 Leeds, Dorothy (1991)......................................................................................................................... 169 Meiden, Anne van der (1991) .............................................................................................................. 175 Robinson, James W. (1991) ................................................................................................................ 181 Steehouder, M. [e.a.] (1992)................................................................................................................ 187 Carnegie, Dorothy (1994) .................................................................................................................... 191 Eckhardt, Lex; Theo IJzermans (1994) ............................................................................................... 196 Edens, Bert (1994) .............................................................................................................................. 200 Floor Hilgers en Jan Vriens (1994)...................................................................................................... 204 Spek, Erik van der (1995).................................................................................................................... 209 Janssen, D. (red) (1989)...................................................................................................................... 222 Oskamp, Paul en Rudolf Geel (1999) ................................................................................................. 232 Steehouder, M. [e.a.] (1999)................................................................................................................ 236

1

>>

Note

Navigatie: - klik op inhoudsopgave - maak gebruik van bookmarks (links)

Cooth, A.M.C. van; Lans, M.J.A. (1909)

Algemene gegevens. Titelbeschrijving:

Cooth, Albertus Maria Cornelis van; Lans, Michaël Joannes Antonius (1909). Handleiding bij het onderwijs in de gewijde welsprekendheid, 3de dr. herz. door J. W. van Heeswijk Leiden: van Leeuwen, 1909. [eerste dr. uit 1886; 2e dr 1896; 4e dr. 1920 met G. Kuijs] [boek bevat register]

Doelgroepen:

“Dit doel was niet, zooals aanstonds ter inleiding van de eerste uitgave in 1886 gezegd is, eene optelling van rhetorische voorschriften te geven; nog veel minder aankomende studenten af te richten tot die soort van rhetorica, waartegen vooral in de latere jaren zoo geweldig te veld is getrokken als tegen een zielloos pronkerig woordenspel. Zulk eene rhetorica staat tegenover de welsprekendheid ongeveer als de sophisterij tegenover de wijsbegeerte; in verfoeiing van beide wenschen wij voor niemand onder te doen. Maar de bedoeling van de ze Handleiding was en is deze: aan de studenten van onze klein-seminariën, die tot voltooiing hunner letterkundige vorming een jaar aan de studie der gewijde welsprekendheid besteden, een zorgvuldig gekozen verscheidenheid van toelichtende voorbeelden in handen te geven, ten einde hun de groote macht van het menschelijk woord op de menschelijke ziel proefondervindelijk duidelijk te maken en hun den goeden weg te wijzen tot ontwikkeling van hun eigen begaafdheid voor de ‘flexanima atque omnium regina oratio’” [Aan den lezer; blijkbaar was de 1e druk anders ?]

Totaal aantal bladzijden:

396

Aantal bladzijden gewijd aan presentaties/monologen:

idem [276 – rest van het boek geeft historisch overzicht van de gewijde welsprekendheid van oude testament tot heden [eind 19e eeuw]]

Passages over de inleiding Op pagina’s:

Schikking der gewijde rede: Het exordium: 161-181 Elocutio: de inkleeding van het exordium – 213/215 Exordium van de vastenmeditatie: 261-262 Divers: [insinuatio ‘indirecte pathetiek’– niet per se inleiding] p115-120

Aantal bladzijden gewijd aan inleiding van presentaties:

25 Percentage van aantal pag over presentaties: 6 %

Functies en technieken Welke functies onderscheidt de auteur [voeg ADB toe]

Onderdelen van het exordium: “Een gewijde rede vangt gewoonlijk aan 1e met een hoofdtekst; daarop volgt 2e de meer bepaalde inleiding van het onderwerp; deze wordt besloten 3e door de hoofdstelling en verdeeling der rede [D]; daarna volgt somtijds 4e nog een gebed of invocatie. Al deze onderdeelen moeten samenwerken niet alleen tot aankondiging en duidelijke omschrijving van het onderwerp [D], maar ook tot gepaste voorbereiding van de hoorder voor de eigenlijke rede [A/B]“ [p161/2; vervolgt met Benevolum, Attentum, Docilem-citaat uit Quint. L. IV, C.I; in de eerste druk wordt 2 pagina’s later de volgorde ABD aangehouden; in de 3e druk is de parallellie hersteld; In feite wordt dus begonnen met een tekst uit de bijbel of andere gewijde tekst;] “De vooropgezette tekst is een eerbiedwaardig gebruik, overgebleven uit de eerste tijden der Kerk, toen de prediking een homiletische verklaring was van dat gedeelte der H. Schrift, hetwelk door den diaken of lector was voorgelezen. […] De tekstwoorden zijn te beter geschikt tot inleiding der rede, naarmate zij beter de hoofdgedachte aangeven of althans in nauwer verband staan met den inhoud.” [p162; met voorbeeld van Bourdaloue] "De meer bepaalde inleiding van het onderwerp. Deze inleiding is de overgang van de tekst tot de aankondiging van het onderwerp in de hoofdstelling. Gelijk wij boven zeiden, moet het exordium den hoorder benevolum, attentum, docilem maken, en derhalve zullen al dadelijk in het exordium al die oratorische middelen van pas zijn, welke dienen om de welwillende aandacht der hoorders tot zich te trekken.[A/B/D]" [p164/5] Soorten exordium [ivm ‘de meer bepaalde inleiding van het onderwerp’:] Exordium simplex “het meest gebruikelijke en doorgaans ook het eenig goede voor de gewijde rede” [p165; voorbeelden van o.m. Chrysostomus] Exordium insinuans “somtijds [zullen] oratorische voorzorgen door de omstandigheden vereischt worden”[p166; voorbeeld Paulus in Athene] Exordium solemne ( in buitengewone omstandigheden en onderwerpen van verheven aard)

2

Exordium ex abrupto bestaat uit een pathetische aanhef ‘veronderstelt bij de hoorders eene stemming , die verdere voorbereiding overbodig maakt.’ "De stof van het exordium kan ontleend worden: 1e aan het onderwerp zelf (ex visceribus causae) […] 2e aan de omstandigheden van tijd, plaats, personen (exordium ex adiunctis) […] 3e aan een of andere belangwekkende toelichting […] (exordium ab illustratione)" [p168/70] "De hoofdstelling en verdeeling, welke het exordium moeten besluiten, worden gezamenlijk behandeld, omdat dikwerf de hoofdstelling tevens de verdeeling aangeeft. […] De hoofdstelling (propositio) is niets anders dan de eenvoudige en duidelijke bepaling van het eigenlijke onderwerp. In de ongewijde rede is het onderwerp dikwijls zóó door omstandigheden bepaald, dat eene hoofdstelling onnoodig is, somtijds schadelijk kan wezen; maar voor de gewijde rede - korte onderrichtingen en toespraken uitgezonderd - is zij in den regel van veel belang, en voor den redenaar èn voor de toehoorder. [p172; vervolgt met verwijzing naar Quint. Boek 4, 5] "Bij redevoeringen van enigen omvang moet de hoofdstelling in den regel ook eene verdeeling van de stof òf bevatten òf inleiden, om den hoorder vooruit met den algemenen gang der rede bekend te maken. Deze vaststelling en aankondiging heeft in het oog loopende voordeelen maar ook hare bezwaren. Vandaar dat er soms strijd gevoerd is over de vraag, wat het beste is: eeen verdeeling vooraf aankondigen of die verzwijgen" [p173; C&L vervolgen met de mening van Fénélon weer te geven. Ze merken op dat bij andere beroemde kanselsprekers de verdeeling niet gemist kan worden en dat Fénélon in voorkomende gevallen het zelf ook doet] "Uit het een en ander mogen wij veilig het besluit trekken: tollatur abusus, maneat usus, […] Altoos eene verdeeling voorop te zetten zou derhalve even verkeerd zijn als het uit beginsel nimmer te doen. Demosthenes zou de lichtzinnige en veranderlijke Atheners niet door vooraf aangekondigde verdeelingen tot groote daden gebracht hebben, wèl echter door nu van dezen, dan van dien kant hun gemoederen, na menschkundige voorbereiding, als bij verrassing en overrompeling te veroveren. [p174; lijkt me vb van insinuatio; C&L vervolgen met vb van Cicero] "Uit den aard der zaak moet, of ten minste kan, in den regel, een vooropgezette verdeeling wegblijven bij homiletische preeken, bij korte toespraken, bij redevoeringen van hoofdzakelijk pathetische aard en, over het algemeen, wanneer de omstandigheden het raadzaam maken den gang der rede niet vooruit bloot te leggen, b.v. wanneer oratorische voorzorgen vereischt zijn (zie boven blz. 148)." [p175; C&L verwijzen hier expliciet naar insinuatio-situaties]

Genoemde technieken [klassiek]

Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Het belang van het onderwerp

benadrukken "Men kan in het exordium voor een bewijsvoerende rede spreken b.v. over het hoog gewicht der waarheid, die behandeld zal worden, over het onafgebroken geloof der kerk daaraan, over de loochening ervan, over de hinderpalen om haar te leren kennen" [p169; 'algemene aanwijzingen voor een exordium ex visceribus causae']

x Historisch voorbeeld "een geschiedkundig feit" [p170; vb Paulus in Athene; exordium ab illustratione)]

x Citaat Bij wijze van een of andere belangwekkende toelichting: "een aanhaling, zinspreuk" [p170; vb van preek van Bourdaloue]

x Voorbeeld geven Bij wijze van een of andere belangwekkende toelichting: exordium ab illustratione [p170; geen voorbeeld]

x Omstandigheden [tijd, plaats]

"exordium ab adiuncis"[p169; meerdere voorbeelden o.m. Cicero's rede voor Milo]

Vergelijking Bij wijze van een of andere belangwekkende toelichting: gelijkenis [p170; geen vb]

x Uitdagende bewering "Men kan een meer algemeene grondstelling vooropzetten, van welke dan het onderwerp, d.i. de eigenlijke hoofdstelling, een toepassing of een gevolg of een onderdeel soms ook een tegenstelling wordt." [p168; mogelijk is hier in feite sprake van vier technieken waarbij steeds op een andere manier van een stelling naar het eigenlijke onderwerp gekomen wordt; bij de onderstreepte begrippen worden voorbeelden gegeven van met name Bourdaloue; C&L plaatsen de techniek onder 'stof ontleend aan het onderwerp zelf (ex visceribus causae)]

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld x Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt "Bij redevoeringen van enigen omvang moet de hoofdstelling in den regel ook eene verdeeling van de stof òf bevatten òf inleiden, om den hoorder vooruit

3

met den algemenen gang der rede bekend te maken [p173; bevat voorbeelden; zie discussie bij functies]

x Aankondiging van hoofdpunten van de narratio (partitio)

[zie boven] Bij redevoeringen van enigen omvang moet de hoofdstelling in den regel ook eene verdeeling van de stof òf bevatten òf inleiden, om den hoorder vooruit met den algemenen gang der rede bekend te maken" [173] "Dat bij de hoofdverdeeling niet tevens de onderdelen van ieder deel behooren aangegeven te worden, spreekt van zelf; de rede zou dan, in plaats van helder, duister worden, naar de juiste opmerking van Quintilianus […; p177; vervolgt met citaat Boek 4, 5] C&L geven eisen 'eener goede verdeeling' [Kerssemakers neemt die later gewoon over]: 1e Zij moet volledig zijn, d.i. de geheele hoofdstelling, niets meer, niets minder, omvatten. De hoofdstelling kan echter […] met de verdeeling samenvallen; dan is het voldoende, niets meer of niets minder aan te geven dan de twee of drie punten, die werkelijk in de rede zullen behandeld worden. [+vb] 2e De deelen moeten zoo onderscheiden zijn, dat zij niet geheel of gedeeltelijk in elkander overloopen [+vb] 3e De deelen moeten goed geordend zijn, d.w.z. in dezelfde betrekking staan tot het geheel, uitgedrukt in de hoofdstelling. Een hoofddeel en een onderdeel mogen niet naast elkaar geplaatst worden [+vb] 4e De deelen moeten klimmen, een gradatie vormen, naar het groote voorschrift: Semper augeatur et crescat oratio over het verschil tusschen logische en oratorische klimming [+vb; heb ik verder niet nagezocht] 5e De verdeeling moet gemakkelijk te onthouden zijn; daarom moet zij eenvoudig zijn van inhoud en vorm, niet meer dan twee of drie deelen tellen, en in korte, overeenkomstige volzinnen worden aangegeven. Somtijds ook kan zij in een andere vorm nogmaals herhaald worden.

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Lichtpunten van de zaak noemen "Voor een onderrichtende rede kan in het exordium behandeld worden b.v. van

hoeveel belang of hoe gelukkig het is die waarheid of die zedenwet te kennen, welke heilrijke gevolgen er voor 's menschen leven uit kunnen vloeien enz. enz." [p169; ex visceribus causae)]

x Zichzelf als geloofwaardig voorstellen

[zie insinuatio] “Bij onderwerpen, die ergernis kunnen wekken […] Cicero, een behendig meester in oratorische voorzorg, begreep dat hij in zijn pleitrede voor Cluentius, die een rechtsgeding tegen zijn eigen moeder voerde, allereerst moest duidelijk maken, dat Cluentius in weerwil van zichzelf daartoe gedwongen werd […]” [p149/50]

x Het publiek gerust stellen [zie insinuatio] “Bij het aanroeren van waarheden, die hard kunnen schijnen. Bourdaloue, voor den koning en zijn hof op het Kerstfeest predikend, koos tot tekst: ‘Dixit illis angelus: nolite timere: ecce enim evangelizo vobis goudium magnum” enz., en na gezegd te hebben, dat de engel veilig aldus tot de herders, arme, eenvoudige en onschuldige lieden kon spreken, vervolgt hij aldus [.. lang Frans citaat..]. De toestand van het Romeinse leger in den Caudijnschen bergpas was reddeloos; het eenig mogelijke was een vernederend verdrag; om dit enigszins dragelijk te maken hield Lentulus de volgende rede [.. lang Latijns citaat..]” [p150/1]

x Vleien [zie insinuatio] “Bij ongunstige stemming der hoorders. Hier kunnen alle voorbeelden van dienst zijn, welke wij boven gaven bij de middelen tot het bedaren der hartstochten. Vooral echter is de daar aangehaalde rede van bisschop Flavianus tot keizer Theodosius […] alle studie overwaardig, om te leeren hoe de weg tot het hart van den ongunstig gestemden hoorder kan gevonden worden. Wij geven hier slechts den korten inhoud [.. lang NL-citaat ..] Zoo volgde in deze rede eerst nà ootmoedige schuldbekentenis, nà erkenning van ’s keizers macht en recht, nà de opwekking van diens eergevoel, als keizer en christen, de herinnering aan het oordeel Gods, en deze nog in den toon van liefde, niet van bedreiging. […] [p153]

x Tegenpartij zwart maken [zie insinuatio] "De rede van Cicero over de agrarische wet van Rullus. Landverdeeling was het lokaas, waarmee de tribunen het volk overhaalden tot deelneming aan hun woelingen, en tegelijk gold zij voor het volk als onderpand voor vrijheid en welvaart. Daartegen opkomen was alle hartstochten des volks tegen zich keeren. Hoe Cicero het aanlegde, blijkt uit den volgende korten

4

inhoud van zijn exordium: Hij vangt aan met een breede en uitbundige dankbetuiging aan het volk voor de buitengemeene welwillendheid, waarmede het hem tot consul gekozen en zulk een hoog en gewichtig ambt had waardig gekeurd, en verbindt daaraan tevens de plechtige verzekering, dat hij om die reden boven al een consul popularis zijn en blijven wil; maar, zegt hij, dat woord heeft eenige verklaring noodig, en daarom toont hij lang en breed aan, wie in waarheid popularis is en wie onder dien schoonen naam verkeerde bedoelingen verbergen (de tribunen). Dan tot de agrarische wet komende, wacht Cicero zich wel die rechtstreeks aan te vallen; integendeel: een agrarische wet, zegt hij, kan in ’t algemeen zeer heilzaam wezen; met groote behendigheid roemt hij dan de beide Grachussen, die ook zulke wetten voorgesteld hadden, als uitmuntende volksvrienden; daardoor won de redenaar alle harten; want nooit had het volk een consul zóó de volksmannen horen prijzen. Eerst na dat alles geeft Cicero enkele gronden aan, waarom hij voor zich de wet van Rullus min of meer verdenkt, om ten laatste te betuigen dat het volk eigenlijk onder tien koningen zou geraken, die hen onder een populairen naam, overheersschen zouden enz. […] Cicero overwon, en van dien triumf schrijft Plinius de oudere: ‘Te dicente, legem agrariam, hoc est, alimenta sua, abdicaverunt tribus!” [p153/6;

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek C&L geven aan dat “de Ouden drie soorten van welsprekendheid

[onderscheiden”.

Anders, nl. “Tegenwoordig onderscheidt men de ongewijde welsprekendheid: a) parlementaire of staatkundige (in de raadzaal), b) rechterlijke (in de pleitzaal of voor de balie), c) academische (in de gehoorzaal), d) militaire. […] Wanneer nu de welsprekendheid poogt te overtuigen of te overreden rechtstreeks met het oog op die bovennatuurlijke bestemming van den mensch dan is zij gewijde welsprekendheid”[p2/3] Rhetorica sacra ”de stelselmatige samenvatting van de grondstellingen en regels, welke den natuurlijken aanleg van den aanstaanden verkondiger van Gods woord ontwikkelen en leiden, ten einde op gepaste wijze tot het doel der gewijde welsprekendheid mede te werken”[p4] Het boek beschrijft de volgende soorten gewijde rede: “overtuiging des geestes” : de eigenlijke leerrede of dogmatische rede; de conferentie; het volksonderricht*; de controverse of twistrede “Overreding van het gemoed en de wil”: zedenpreek; missiepreek; vasten- of lijdensmeditatie*. “de gewijde rede die overtuiging en overreding gelijkelijk verbindt”: de mysteriepreek; de zondagspreek; de homilie; de panegyriek*; de lijkrede*. [de * geeft aan dat hierbij apart informatie over het exordium gegeven wordt]

Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Ja, voor sommige aanvullende info gegeven: [Volksonderricht] “Het volksonderricht is niet zozeer eene redevoering als een wel meer uitgebreide catechismus […] Aan den gewonen oratorischen vorm is de redenaar hierbij natuurlijk niet gebonden. Zonder eigenlijk exordium kan hij de stof met een paar woorden aangeven. Het onderricht wordt in den regel met een zedelijke toepassing gesloten” [p255/6] [Panegyriek; bij Lijkrede wordt expliciet naar panegyriek verwezen]: “Het exordium moet de hoofdstelling en verdeeling inleiden, als de samenvatting van het leven en de werkzaamheden van den feestheilige”[p274]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd “De oratorische voorzorgen (cautio, précoutions oratoires) bestaan hierin, dat

de redenaar op een voorzichtige wijze iets, wat licht aanstoot kan geven en

5

toch gezegd moet worden, zóó voorbereidt en zóó inkleedt, dat het de welwillende aandacht der hoorders niet verstoort.”[p148; uitgebreide verwijzing met Latijns citaat naar Quint L. XI, C. I; en Cicero De Oratore L. II, C. XLIII & XXII - C&L geven vervolgens voorbeelden van dergelijke voorzorgen steeds vergezeld van uitgebreide Franse en Latijnse citaten] [Oratorische voorzorgen zijn nodig in vijf onderscheiden situaties]

Niet in pijnlijke details treden Beginnen met zichzelf geloofwaardig voor te stellen. [gedwongen deze nare kwestie te moeten aansnijden] [benevolumtechniek]

“Bij onderwerpen, die ergernis kunnen wekken […] Bourdaloue doet het zondig leven van de H. Maria Magdalena kennen zonder ook maar in eenige bijzonderheid te treden […]. Cicero, een behendig meester in oratorische voorzorg, begreep dat hij in zijn pleitrede voor Cluentius, die een rechtsgeding tegen zijn eigen moeder voerde, allereerst moest duidelijk maken, dat Cluentius in weerwil van zichzelf daartoe gedwongen werd […]” [p149/50]

Het publiek geruststellen [benevolumtechniek] -

“Bij het aanroeren van waarheden, die hard kunnen schijnen. Bourdaloue, voor den koning en zijn hof op het Kerstfeest predikend, koos tot tekst: ‘Dixit illis angelus: nolite timere: ecce enim evangelizo vobis goudium magnum” enz., en na gezegd te hebben, dat de engel veilig aldus tot de herders, arme, eenvoudige en onschuldige lieden kon spreken, vervolgt hij aldus [.. lang Frans citaat..]. De toestand van het Romeinse leger in den Caudijnschen bergpas was reddeloos; het eenig mogelijke was een vernederend verdrag; om dit enigszins dragelijk te maken hield Lentulus de volgende rede [.. lang Latijns citaat..]” [p150/1]

Begrip tonen “Bij berisping. […] Met zachtheid leidt de H. Paulus zijne berisping der Corinthiërs in over de scheuring onder hen: [.. lang Latijns citaat ..]. De hoofdzaak bij berispingen bestaat hierin, dat de gewijde redenaar in juiste mate het mansuete tegenover den zondaar weet te verenigen met het fortiter tegenover het kwaad: aan beide kanten kan hij tekort schieten. Treffend is de raadgeving van den H. Augustinus [.. lang Latijns citaat ..]. Scipio zeide met grooten tact tot zijn oproerig geworden leger: [.. lang Latijns citaat ..]” [p152/3]

6

Ontwapenen door vleien / tegenpartij zwart maken / opnieuw vleien / aanval

“Bij ongunstige stemming der hoorders. Hier kunnen alle voorbeelden van dienst zijn, welke wij boven gaven bij de middelen tot het bedaren der hartstochten. Vooral echter is de daar aangehaalde rede van bisschop Flavianus tot keizer Theodosius […] alle studie overwaardig, om te leeren hoe de weg tot het hart van den ongunstig gestemden hoorder kan gevonden worden. Wij geven hier slechts den korten inhoud [.. lang NL-citaat ..] Zoo volgde in deze rede eerst nà ootmoedige schuldbekentenis, nà erkenning van ’s keizers macht en recht, nà de opwekking van diens eergevoel, als keizer en christen, de herinnering aan het oordeel Gods, en deze nog in den toon van liefde, niet van bedreiging. […] De ongewijde welsprekendheid geeft ons drie beroemde voorbeelden. De rede van T, Quintius Capitolinus tot het oproerige Romeinsche volk […] Capitolinus trachtte nu door zijn woord de eendracht te herstellen, om een gemeenschappelijk ten strijde gaan mogelijk te maken. Hij begint, zonder nog iemand te beschuldigen, met zijn diepe schaamte te betuigen over een zoo ongehoord feit, dat voor iederen Romein een gruwel moest wezen [.. lang Latijns citaat , doorspekt met kort commentaar..] Het volk , tot inkeer gekomen, greep naar de wapenen en trok vol geestdrift ten strijde. De rede van Cicero over de agrarische wet van Rullus. Landverdeeling was het lokaas, waarmee de tribunen het volk overhaalden tot deelneming aan hun woelingen, en tegelijk gold zij voor het volk als onderpand voor vrijheid en welvaart. Daartegen opkomen was alle hartstochten des volks tegen zich keeren. Hoe Cicero het aanlegde, blijkt uit den volgende korten inhoud van zijn exordium: Hij vangt aan met een breede en uitbundige dankbetuiging aan het volk voor de buitengemeene welwillendheid, waarmede het hem tot consul gekozen en zulk een hoog en gewichtig ambt had waardig gekeurd, en verbindt daaraan tevens de plechtige verzekering, dat hij om die reden boven al een consul popularis zijn en blijven wil; maar, zegt hij, dat woord heeft eenige verklaring noodig, en daarom toont hij lang en breed aan, wie in waarheid popularis is en wie onder dien schoonen naam verkeerde bedoelingen verbergen (de tribunen). Dan tot de agrarische wet komende, wacht Cicero zich wel die rechtstreeks aan te vallen; integendeel: een agrarische wet, zegt hij, kan in ’t algemeen zeer heilzaam wezen; met groote behendigheid roemt hij dan de beide Grachussen, die ook zulke wetten voorgesteld hadden, als uitmuntende volksvrienden; daardoor won de redenaar alle harten; want nooit had het volk een consul zóó de volksmannen horen prijzen. Eerst na dat alles geeft Cicero enkele gronden aan, waarom hij voor zich de wet van Rullus min of meer verdenkt, om ten laatste te betuigen dat het volk eigenlijk onder tien koningen zou geraken, die hen onder een populairen naam, overheersschen zouden enz. […] Cicero overwon, en van dien triumf schrijft Plinius de oudere: ‘Te dicente, legem agrariam, hoc est, alimenta sua, abdicaverunt tribus!” [p153/6; C&L geven vervolgens nog een voorbeeld van Antonius om hen op te zetten tegen Brutus en Cassius – natuurlijk met uitgebreid citaat]

Beginnen met vleien en prijzen

“Bij het opwekken van onaangename herinneringen. Bossuet mocht in zijne lijkrede op de koningin-weduwe van Engeland den koningsmoord, aan haar echtgenoot, Karel I, op het schavot gepleegd, niet beschrijven dáár, in de tegenwoordigheid van hun kinderen, het hof enz.; van den anderen kant kon hij ook onmogelijk in die lijkrede daarvan zwijgen; op meesterlijke wijze ontwijkt hij de gevaren aldus [… lang Frans citaat ..] Niet minder bezwaarlijk was het voor Bossuet om. in zijn lijkrede op den roemrijken Prince de Condé, diens misstappen in herinnering te brengen: de prins had deelgenomen aan de woelingen der Fronde, was hierom gevangen gezet, had daarna de wapenen tegen zijn vorst opgenomen, maart later zijn schuld eervol hersteld. Bossuet bespreekt dit aldus, na eerst onmiddellijk vooraf een luisterrijke schets van ’s prinsen grootheid en zielenadel gegeven te hebben: [.. lang Frans citaat ..] [p157/8]

preteritio "ook kan men in het exordium, zonder strikt te argumenteren, doch b.v. bij wijze van praeteritie, het bewijs uit de rede aanroeren, wanneer de preek bewijzen uit het gezag zal aangeven, of omgekeerd enz. enz." [p169; in het kader van ex visceribus causae)

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd onpersoonlijke inleiding “voor inleidingen, welke zoo onbepaald zijn, dat zij voor allerlei onderwerpen

7

(vulgare) even goed, of liever: even slecht, kunnen dienen (exordium vulgare): b.v. over de deugd en de zedelijkheid in het algemeen” [p171]

Vermijd een te lange inleiding (longum)

“In de preeken van Bourdaloue en andere Fransche kanselredenaars vindt men twee exordia, een meer algemeen en een meer bijzonder: dit is echter tegen de thans bestaande gewoonte, en in kortere redevoeringen reeds daarom niet na te volgen, omdat de inleiding tot de eigenlijke rede (corpus orationis) in dezelfde verhouding dient te staan, als het hoofd tot het lichaam” [p171 – variant op vermijd te lange inleiding?]

Vermijd structuuraankondiging "Uit den aard der zaak moet, of ten minste kan, in den regel, een vooropgezette verdeeling wegblijven bij homiletische preeken, bij korte toespraken, bij redevoeringen van hoofdzakelijk pathetische aard en, over het algemeen, wanneer de omstandigheden het raadzaam maken den gang der rede niet voorruit bloot te leggen, b.v. wanneer oratorische voorzorgen vereischt zijn (zie boven blz. 148)." [p175; C&L verwijzen hier expliciet naar insinuatio-situaties]

Vermijd een te gekunstelde inleiding (conpositum)

“voor inleidingen, die louter woordenspel zijn, zonder het eigenlijke onderwerp te raken” [p171] [bij hoofdverdeeling/structuuraankondiging merken C&L op:] Men hoede zich voor afgezaagde gemeenplaatsen, maar zorgvuldig ook moeten alle ijdele antithesen van woorden en alle gekunstelde symmetrie vermeden worden. Onder dit opzicht zijn de Fransche voorbeelden niet onvoorwaardelijk na te volgen [p178; volgt voorbeeld van Fénélon in het Frans; erbij voegen C&L een noot waarin zij 'de fijne ironie' van La Bruyère citeren als die het heeft over sommige Franse kanselredenaars - [mijn Frans is te slecht om de volle 'fijnheid' van het het citaat te waarderen]

Vermijd clichés [Bij structuuraankondiging] “Men hoede zich voor afgezaagde gemeenplaatsen” [p171]

Vermijd historische inleiding “voor inleidingen, die ‘ab ovo’ genoemd worden, of die ‘fumum ex fulgore’ beloven, zooals zeer gemakkelijk inleidingen kunnen worden die aan den chaos of aan de schepping ontleend zijn; “ 1[p171]

Niet te vroeg je kruit verschieten “voor inleidingen, die het onderwerp niet alleen voorbereiden, doch het reeds gedeeltelijk afhandelen: b.v. eene inleiding over den tijdelijken zegen, aan de aalmoes verbonden, wanneer de hoofdstelling is: beweegredenen tot het geven van aalmoezen;” [p171]

Actio-vitia (vals pathos) [bij een exordium ex abrupto] “Het spreekt wel van zelf, dat men slechts in geheel buitengewone gevallen een exordium ex abrupto zal kiezen, en dan men daarbij zeer voorzichtig moet zijn om het gevaar te vermijden van in valsche pathos te vervallen. Voorbeelden als van Segneri, die zijn preek over het Laatste Oordeel begint met den Ciceroniaanschen aanhef: ‘Hoelang nog zullen wij het geduld van God misbruiken!’ zijn dan ook volstrekt niet na te volgen. [p167]

Vitia bij de voorop gezette tekst “In den regel, zal het niet mogelijk zijn zulk [zie eerder eisen aan tekst] een tekst te vinden. Geheel verkeerd en geheel in strijd met het beoogde doel zou het dan wezen, tekstwoorden min of meer te verwringen of op gezochte wijze toe te passen, gelijk Massillon on toeschijnt te doen in zijne preek” [p163; vervolgt met het voorbeeld] “Men vermijde in den tekst alles, wat op kinderachtige woordspeling gelijkt; terecht b.v. berispte Fénélon (Dial I) een redenaar, die op Asdag tot tekst name: Cinerem tamquam panem manducabam” [p164] “Men vermijde lange teksten, en duistere, die, om begrepen te worden, eerst een uitvoerige uitlegging vereischen”[p164] “Men vermijde teksten die den hoorder in twijfel brengen, welk onderwerp behandeld zal worden; b.v. Statutum est homnibus semel mori, post hoc autem iudicium, voor een preek over den dood” [p164]

Noodzaak Wanneer is geen inleiding

noodzakelijk (en waarom) [Volksonderricht] “Het volksonderricht is niet zozeer eene redevoering als een wel meer uitgebreide catechismus […] Aan den gewonen oratorischen vorm is

1 Ab Ovo: Nec gemino bellum Troianum orditur ab ovo ( Ars poet. V. 147) Fumum ex fulgore : Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem Cogitat, ut speciosa dehinc miracula promat (Ibid. v. 143, 144)

8

de redenaar hierbij natuurlijk niet gebonden. Zonder eigenlijk exordium kan hij de stof met een paar woorden aangeven. Het onderricht wordt in den regel met een zedelijke toepassing gesloten” [p255/6]

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn [zie ook bij vitia] “de inleiding tot de eigenlijke rede (corpus orationis) in

dezelfde verhouding dient te staan, als het hoofd tot het lichaam” [p171 – variant op vermijd te lange inleiding?]

Wanneer schrijf je de inleiding C&L citeren Cicero bij de vraag “of wij het exordium vóór of na het corpus orationis moeten maken” [p171/2; De Oratore L. II, C. LXXVIII; alsmede C. LXXVII] “Hieruit volgt, dat wij de stof van het exordium slechts moeten bepalen, na het plan der rede volledig te hebben vastgesteld. Bij het uitwerken en schrijven schijnt het echter natuurlijker, als wij met het exordium zelf beginnen, gelijk ook Quintilianus zegt …” [p172] [een advies aan den beginner –zie ook aantekeningen verderop] “Eerst nu [dus na de onderverdeling e.d. van zijn toespraak] bepaalt hij in ’t algemeen den inhoud van zijn exordium, en kiest den inhoud zijner peroratie, onder de verzamelde bouwstoffen met zorgvuldigheid die in’t oog houdende, welke hem ’t best geschikt toeschijnen voor dit hoogst belangrijke gedeelte zijner rede.” [p206/7]

Stijl “Uit den aard van het exordium volgt, dat den stijl ervan in regel rustig, eenvoudig, bescheiden, bondig, kernachtig moet zijn, zonder schitterende sieraden, zonder glansrijke uitdrukkingen.” [p213; C&L geven uitgebreide Franse citaten van Massilon en Dechamps]

Memoria “De naaste voorbereiding tot de voordracht bestaat daarin, dat de redenaar òf de op schrift gebrachte redevoering van buiten leert òf zich alleen het te behandelen onderwerp met de hoofdpunten der behandeling en den gedachtengang in den geest prent, zoodat de redevoering den in meerdere of mindere mate geïmproviseerd wordt.”[p241] [C&L gaan in op de vraag of het beter is om te improviseren of van uiten te leren] “Zelfs de grootste redenaars waren van de noodzakelijkheid om zich door voorafgaande studie en overleg voor te bereiden levendig overtuigd, en toen aan Demosthenes met eenige verwondering werd gevraagd, waarom hij zoveel zorg aan de voorbereiding zijner redevoering besteedde, gaf hij ten antwoord: ‘Ik zou mij schamen, wanneer ik voor zulk eene volksmenigte optrad zonder voorbereiding en niets ander wist te zeggen dan wat mij op dat oogenblik inviel (Plut. Orat. vitae VIII)” [p242] [C&L halen verder o.m. Fenelon aan die pro improviseren is – na grondige voorbereiding evenwel] “Met het oog op wederzijdsche voordeelen en bezwaren, en rekening houdend met de vaardigheid, die door oefening verkregen wordt, meenen wij den beginnenden redenaar het volgende te kunnen aanraden. In het begin, d.w.z. eenige jaren lang, stelle hij zich in het algemeen tot regel om zijne preek geheel te schrijven en te leeren, als het beste middel om later te kunnen improviseren. De overgang van de eene tot de andere manier moet geenszins plotseling geschieden: als de redenaar eerst, geruimen tijd lang, zijne preeken geheel heeft geschreven en van buiten geleerd, dan beproeve hij een gedeelte, bijvoorkeur de peroratie, wat vrijer te behandelen om zijn krachten te meten en te oefenen. […] en na zulk een geleidelijke en welgeslaagde oefening kan hij ertoe overgaan om alleen de hoofdpunten, den algemeenen gang der gedachten, der bewijzen, der wederleggingen op schrift te brengen.” [p[245/6]

Actio [niet op inleiding gericht; wel beperkt algemeen advies over stem / gebaren / houding e.d. – slechts 3 pagina’s]

Spreekangst [niets over gevonden]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen klassiek Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Veel Franse en Duitse bronnen. [zowel homiletisch, als retorisch] Geen pagina zonder citaat of verwijzing. Ook Engelse verwijzingen

Hoe klassiek retorisch? sterk klassiek retorisch, met veel Latijnse en Griekse citaten en bronnen

9

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Brugman “Maar de man, wiens naam sedert de 15e eeuw spreekwoordelijk eerst aan kallen, later aan praten is verbonden gebleven, was een Franciscaan, Joannes Brugman, kort vóór 1400 te Kempen geboren (+ 1473), de grote voorstander der ‘observantie’ in zijne Orde, die als rondreizend prediker en inzonderheid te Amsterdam verbazenden opgang maakte en zich een blijvende faam van welsprekendheid won. Het weinig, wat in schrift, en dat niet eens in ongeschonden staat, tot ons gekomen is, vooral zijn sermoen Over de drie tafelen [noot: Prof. Moll, Johannes Brugman en het godsdienstige leven onzer vaderen in de vijftiende eeuw, grootendeels volgens handschriften geschetst (Amsterdam: Portielje, 1854)] kenmerkt hem als een redenaar, niet altoos van zuiveren smaak, doch die in hooge mate de oorspronkelijkheid, kracht, beeldrijkheid, kortom alle gaven van den echte volksredenaar bezat. Hij schreef ook een Leven van Jezus, en gaf in drievoudige bewerking een levensgeschiedenis van de H. Liduina van Schiedam in het Latijn. Ook zijn een paar geestelijke liederen van hem bewaard gebleven.” [p352] [Over De kanselwelsprekendheid van den nieuweren tijd] “De tijd van zedenbederf, waar de zoogenaamde ‘Hervorming’ uit voortkwam, en de godsdiensttwisten, welke deze veroorzaakte, konden niet anders dan verderfelijk wezen voor de ware kanselwelsprekendheid: algemene achteruitgang en verwildering waren het gevolg van de ontketening der hartstochten in de zestiende eeuw” [p353] “In ons vaderland behoorden katholieke kanselredenen, sedert de zegepraal van het Calvinisme in de 16e eeuw, tot de ‘paapsche stoutigheden’, waartegen met macht en plakkaten te velde werd getrokken. Maar te vergeefs! Eere aan de heimelijke en toch zoo werkzame prediking van een Sasbout Vosmeer, die de geteisterde en verstrooide kudde der noordelijke provinciën in 1589 weder onder den herdersstaf van een Apostolisch Vicaris verenigde.” [p366/7] Voorbeeld Exordium Simplex Chrysostomus, optredend terwijl hij nauwelijks hersteld was van een ziekte "Zwak ben ik en arm en ongeschikt tot woorden van onderrichting; maar wanneer ik uw bijeenkomst zie, dan vergeet ik mijne zwakheid, dan ken ik mijne armoede niet, dan weet ik niets meer van mijne ongeschiktheid: zóó groot is het alvermogen uwer liefde. Daarom dan wil ik u met meer bereidvaardigheid, dan zij, die in overvloed leven, de tafel mijner armoede voorzetten. En van grootmoedigheid zijt gij de oorzaak, daar gij ternedergeslagenen opwekt door uw begeerte om te hooren, en met geopende mond luistert, en hangt aan de lippen van den spreker [p165/6; vb loopt nog verder door] [echt eenvoudig zou ik het niet willen noemen; duidelijk benevolum gericht] In verband met Partitio C&L weiden uit over gemakkelijke verdelingen. Het heeft duidelijk iets weg van vaste tekstschema's. "Als van zelf geven: I aard (wat eene zaak is); II eigenschappen (hoe zij is); III werking (wat zij werkt een goede verdeeling aan (verg. bv. 46). Doch zij kunnen ook ieder afzonderlijk of twee aan twee genomen worden". [p179; vervolgt met voorbeeld] "Evenzoo geven: I de oorzaken; II de overeenkomst en verschil; III de gevolgen - òf gezamenlijk òf ieder afzonderlijk - een goede grondslag van verdeeling (vergl bl. 56) [p179; voorbeelduitwerkingen volgen] Langzamerhand lopen aanwijzingen voor de verdeeling hier dus over in aanwijzingen voor de structurering van de gehele toespraak.

Doel redenaar [Over het doel van de redenaar- p74] “Inderdaad het doel van den redenaar mag geen ander zijn dan 1e den geest van de waarheid overtuigen (docere, H.Aug en Cic.), en 2e den wil tot het goede te bewegen (flectere, H.Aug; permovere, Cic.); doch daartoe zullen de duidelijkste bewijzen en de krachtigste beweegredenen onvermogend zijn, als de redenaar zich niet 3e van de welwillende aandacht zijner hoorders weet meester te maken (delectare, H.Aug.; conciliare, Cic.)” [p74/5 - verwijzing naar DeOratore L. II, C. LXXVII) “Tribus rebus omnus ad nostram sententiam perducimus, aut docendo, aut conciliando aut permovendo” maw geen attentum benevolum docilem, maar docere, permovere en conciliare of volgens de H.Aug: docere, flectere en delectare]

10

Indeling van de rede “Elke redevoering bestaat hoofdzakelijk uit drie deelen: 1e de inleiding der rede of exordium 2e de ontwikkeling der rede of corpus orationis 3e het besluit der rede of peroratio” [p161]

Over de preektoon ‘Verlos ons van den preektoon, Heer / Geef ons natuur en waarheid weer!’ (P.A. de Genestet)” [p249]

Proces “Met behulp der uiterlijke en innerlijke bronnenheeft hij een menigte gedachten over de te behandelen stof èn op het papier èn in het hoofd; ’t eerste werk is thans om uit die ordelooze menigte één hoofdgedachte te kiezen en vast te houden, die de meer bepaalde stof zal zijn, waarover hij gaat spreken, ruim genoeg en beperkt genoeg: dit is de éénheid zijner rede. Met die éénheid voor oogen beschouwt hij de bewijzen of beweegredenen, uit de bronnen geput, en brengt die tot twee of drie hoofdpunten terug, welke zijn deelen kunnen vormen, terwijl datgene, wat niet onder die eenheid te brengen is, zonder aarzelen ter zijde wordt gelaten; daarna stelt hij vast, wat onder ieder deel geplaatst zal worden en in welke orde. Hij gaat dus voor zich analytisch te werk, van het bijzondere opklimmende tot het algemene, terwijl hij voor zijn hoorders synthetisch te werk gaat, van het algemeene afdalende tot het bijzondere: hoofdstelling, verdeeling, onderverdeeling, dezer bewijzen enz. Is deze arbeid verricht, dan kiest hij zijn tekst, zoo deze zich bij de beschouwing der voorhanden gedachten niet reeds vanzelf heeft aangeboden. Eerst nu bepaalt hij in ’t algemeen den inhoud van zijn exordium, en kiest den inhoud zijner peroratie, onder de verzamelde bouwstoffen met zorgvuldigheid die in’t oog houdende, welke hem ’t best geschikt toeschijnen voor dit hoogst belangrijke gedeelte zijner rede.” [p206/7]

11

Vogel, Albert (1931)

Algemene gegevens. 1. Titelbeschrijving:

Vogel, Albert (1931). Rhetorica. Basis der welsprekendheid. Rotterdam: W.L. & J. Brusse’s Uitgeversmaatschappij, 1931.

2. Doelgroepen:

Algemeen (voornamelijk hoger opgeleid ) publiek. “Men mag van elk ontwikkeld en beschaafd mensch eischen, dat hij zich behoorlijk weet uit te drukken, hoeveel te meer dus nog van hen, wier roeping het is in het openbaar te spreken.” [Voorwoord]

3. Totaal aantal bladzijden:

395

4. Aantal bladzijden gewijd aan presentaties:

395

5.


5, 16-22 Exordium 25-26 Propositio 250-252 Praktijk (Actio)

6. Aantal bladzijden gewijd aan inleiding van presentaties:

8 2%

Functies en technieken 7 Maakt de auteur de klassieke drieslag? ja 8 Welke functies onderscheidt de auteur [voeg ADB toe]

“Exordium = Prooimion = Inleiding, waarin al dadelijk die oratorische middelen worden toegepast, welke dienen om de welwillende [B] aandacht [A] tot zich te trekken en om tot de hoofdzaak [D] te komen.” “Vooral bedoelt het exordium de hoorders met het onderwerp bekend te maken, dus in te leiden tot de stelling [D], gunstig daarvoor te stemmen [B] en niet meer te bevatten dan hetgeen daartoe medewerkt. Opdat de rest van de rede met volle kracht gegeven kan worden, mag het exordium maar even een kijk geven op de uiteenzetting. Oorspronkelijkheid daarbij boeit het gehoor. [A]” “Aristoteles zegt van het Exordium, dat het licht moet werpen op de hoofdgedachte van de rede. [D] Spreker moet erin:

1. zichzelf een persoon van karakter toonen. [B] 2. zijn hoorders welwillend voor zich en zijn onderwerp stemmen. [B]”

“Het publiek is spoedig afgeleid. Wie na vijf minuten nog niet de aandacht en de belangstelling heeft weten te trekken, is een verloren man. “ V. volgt Van Cooth & Lans na in zijn indeling van soorten inleiding (zie aantekeningen verderop).

5 17 67


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld pp x Het belang van het onderwerp

benadrukken het onderwerp zelf = Exordium ex visceribus causae in het Exordium van een bewijsvoerende rede kan men speken b.v. over de belangrijkheid der waarheid, die behandeld zal worden [het belang van het onderwerp] ”de zaak waarover ik spreken zal, is van groot gewicht voor mij, maar nog meer voor u” [p17]

21

Iets geestigs presenteren “het aanhalen van een geestig woord” 17

Stijlmiddelen gebruiken aanspreking van derden (voorbeeld; geen techniek)

Aanspreking van derden “Exordium ex abrupto; eigenlijk meer een pathetische aanhef dan een inleiding, waarbij verondersteld wordt, dat een eigenlijke voorbereiding overbodig is. Hierin wordt Pathos aangewend. (Cicero’s beroemde toespraak tot Catilina): `Tot hoever, Catilina, zult ge ons geduld nog misbruiken?[…]enz.’” [de ex abrupto

21

12

x

historisch voorbeeld - figuurlijk taalgebruik

(vergelijking, metafoor, ironie)

techniek lijkt echter algemener: een heftige, onverwachte opening.] historisch voorbeeld: “een of andere belangwekkende toelichting, als het aanhalen van een geschiedkundig feit […] = Exordium ab illustratione” [V. geeft Frans voorbeeld van Bourdaloue; zie ook citaat]]

22

x Citaat “een of andere belangwekkende toelichting, als het aanhalen van een zinspreuk […] = Exordium ab illustratione” [V. geeft Frans voorbeeld van Bourdaloue]

22

x Uitdagende bewering doen/ stelling poneren

“een algemene grondstelling vooropzetten, van welke dan het onderwerp (de eigenlijke grondstelling), een toepassing, gevolg, onderdeel, soms ook een tegenstelling wordt” [V. verwijst naar eerder genoemd voorbeeld van Bossuet]

21-22

Anekdote “een anecdote, een toepasselijk kort verhaal” [Geen concretisering of voorbeeld]

17

x Omstandigheden van tijd, plaats

de omstandigheden van tijd, plaats, personen = Exordium ex adjunctis [p22; V geeft Frans voorbeeld van Massillon]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld pp x Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt “Men wijst op de veelzijdigheid der onbegrensde stof en maakt dat door een paar woorden duidelijk. Dan kiest men een hoofdzaak, het liefst een kernpunt “ [p17] “Propositio is het poneeren van een stelling of een onderdeel van eener stelling” [p25] “De Propositio mag zich alleen tot het onderwerp bepalen, waarbij ook weer een oordeelkundige verdeeling moet worden gemaakt. Op deze wijze zal de rede niet verwarrend werken op de toehoorders.” [p25]. “De Propositio […] dient mede ter verfraaiing der rede” [p25; geen toelichting hierop door Vogel]

17


“en daarna nog even als afleidingen eenige andere hoofdpunten” [p17] “Men kan de onderdelen speciaal aankondigen. Ze zijn wat de mijlpalen voor den wandelaar zijn (Quintilianus). Het telkens aankondigen van onderdeelen heeft voordeelen, maar ook nadeelen. Demosthenes en Cicero kondigen al of niet hun hoofdstelling en onderdeelen aan. Zij voegen zich hier naar de omstandigheden, want het kan zeer zeker nuttig zijn plotseling en onaangekondigd de toehoorders aan een punt te boeien, voor ze hun gedachten daarop vooruit hebben kunnen concentreeren; maar meestal helpt een aangekondigde verdeeling de hoorders in het begrijpen van den samenhang.”[p25; V noemt dit onder het kopje Propositio]

17

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld pp Ab nostra Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen

De eigen partij prijzen Indruk wekken improviserend te

spreken

x Vooroordelen tegen spreker wegnemen

[zie lijst met welwillendheids technieken mogelijk op basis Aristoteles – zie opmerkingen] “tegenspraak voeren: ‘het is niet het geval’; ‘niet nadeelig’; van weinig beteekenis’; ‘is het wel nadeelig, dan is het toch eervol; is het wel moeilijk of pijnlijk, dan is het toch nuttig’.” [p18]

13

“verzachting of verontschuldiging bezigen: bewijzen dat de daad louter en alleen een fout of een vergissing was of wel onvermijdelijk. Sokrates zeide: ‘hij beefde niet voor zijn beschuldiger, maar uit angst dat zijn 80 jaren hem of zijn keuze zouden overwinnen.’” [p18] “de beweegreden verdraaien, zoodat deze het best past bij de intentie van den spreker: zeer prijzen, wanneer dit het ware middel blijkt en zeer afkeuren, wanneer het laatste wenschelijker is. Ulysses zeide: ‘Diomedes koos hem tot zijn metgezel bij zijn avonturen, omdat hij de dapperste der Grieken was.’ Maar zijn tegenstander zeide: ‘hij koos hem om zijn lafheid, zoodat hij de minste kans had benadeeld te worden in zijn eer.” [p18/9; het gaat dus om het direct wegnemen van een indruk die bij het publiek ontstaan is over de beweegredenen van de spreker]

Underdogpositie innemen Ab adversariorum persona x De tegenpartij zwart maken “argwaan opwekken of zinspelingen maken en op deze wijze

wegruimen wat nadelig zou kunnen werken.” [p18; zie ook opmerkingen verderop] “opwekken van een vooroordeel tegen den beschuldiger: ‘al is de man niet waardig ons vertrouwen te genieten, toch kan men nog wel vertrouwen aan zijn woorden schenken.’” [p18]

x Verdachte eigenschappen van de tegenstander prijzen

“weinig prijzen of veel afkeuren in den beschuldiger of in zijn rede; een korte lof uitspreken, gevolgd door een lange afkeuring; in het kort op deugden wijzen, of op zeer verschillende hoedanigheden, welke opzichzelf wel eenige waarde bezitten, maar juist niet die waarde hebben, welke vereischt wordt voor de te behandelen zaak. van dit laatste is een voorbeeld: ‘goed bij wedrennen, bij ping-pong, – maar niet bij het vervullen van een staatsrang.’ Dit is een krachtig en zeer kwaadaardig middel, want men poogt hier te beleedigen door deugden te vermengen met gebreken en fouten.” [p18; zie ook opmerkingen verderop]

Ab iudicum persona x Het publiek vleien en prijzen “Exordium simplex; de eenvoudigste vorm. Wil niet meer zijn dan

een eenvoudige korte kennismaking met het onderwerp [D] en de spreker [B; ethos] , een opwekking tot welwillendheid van het gehoor[B; vleien]: “het is mij een groot genoegen in dezen sympathieken kring [B; vleien] te mogen spreken over een onderwerp dat zoowel u als mij [B: ethos] zeer ter harte gaat.”enz.” [p19]

A causa Lichtpunten van de zaak noemen “Exordium ex visceribus causae: zonder strikt te argumenteren het

bewijs uit de rede aanroeren.”

Verantwoordelijkheid voor ongunstige zaak afschuiven

x De door de tegenstander geintroduceerde zaak onbelangrijk verklaren

de gebeurtenis zelf als niet zeer belangrijk erkennen: b.v. ‘het gebeurde is slechts belangrijk, omdat het beslissingen uitlokt, die niets met de hoofdzaak te maken hebben en niet steunen op de kracht van de eigenlijke zaak.’” [p18; ] “het gezegde of gebeurde in twijfel trekken: ‘het is hier niet de plaats noch het oogenblik een vaste mening uit te spreken.’” [p18; het lijkt op een van de status waarbij de zaak niet past niet past bij deze rechtbank of publiek]

Ab orationem

Overige technieken

Publiek – genres

14

Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek beraadslagende 4 Juridisch gerechtelijke 4 Gelegenheid demonstratieve 4 Anders, nl.Indeling der moderne

welsprekendheid gewijde, gerechtelijke, beraadslagende, politieke, paedagogische, zakelijke, vertoonende welsprekendheid, debat, militaire welsprekendheid

53-63


verschillende inleidingstechnieken Niet besproken

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd Exordium insinuans; hierin past spreker oratorische voorzorgen toe, om

zich van de welwillendheid van het gehoor te verzekeren. [met lang voorbeeld van Bourdaloue in het Frans] “Bourdaloue verzacht hier de waarheid die hard zou kunnen schijnen.” [p19]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)?


noodzakelijk (en waarom) “In sommige gevallen kan het Exordium gemist worden, b.v. wanneer het onderwerp elke voorbereiding [van het publiek, JJ] overbodig maakt, slechts om een zeer korte behandeling vraagt, of van weinig beteekenis is.”

17

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “Quintilianus wijst erop, dat het Exordium niet meer moet zijn dan een

inleiding en dus niet te veel van den tijd, welke voor de rede bestemd is, mag vragen. “ [p17/8] “Meestal spreekt de Hollander te lang en is hij nog niet voldoende doordrongen van de gedachte, dat de menschen eigenlijk nooit tijd hebben. De inleidingen zijn vaak gerekt” [p66]

Wanneer schrijf je de inleiding Haalt Cicero instemmend aan; pas na overdenken van gehele verhandeling: inleiding. “Deze raad dunkt ons zeer behartigenswaard, want eerst als de geheele rede, product van stijl, logica, argumentatie en gevoel, gereed ligt als een gesloten eenheid, kan de redenaar juist beoordelen in welken vorm de Inleiding het best zal voldoen. Daarbij komt nog, dat bij het achtereenvolgend optreden voor verschillende vergaderingen, wellicht telkenmale het exordium eeniger mate moet worden gewijzigd.” [p17]

Welke stijladviezen gelden voor de inleiding

“Evenals in een tempel of huis, de hal of vestibule eenige versiering behoeft, is dit het geval in het exordium. […] Het begin zij bescheiden, rustig, kalm, eenvoudig van stijl en voordracht, tenzij het juist de bedoeling is een indruk van onrust of schrik te verwekken.” [p16] “Exordium solemne; wordt toegepast in buitengewone omstandigheden en bij onderwerpen van verheven aard.” [p20; voorbeeld van begrafenisrede van Bossuet voor Henriëtte de France; onduidellijk of het hier een techniek betreft of een type inleiding; een goede omschrijving ontbreekt]

Welke actio-adviezen worden gegeven (stem, oogcontact e.d.)

“Dikwijls zoekt de stem nog naar haar natuurlijke kracht en hoogte en daarom moeten niet reeds onmiddellijk alle registers opengetrokken worden.” [p16] Inschatten publiek tijdens de inleiding: “Al dadelijk bij den inzet houde men rekening met de mentaliteit, het ontwikkelingspeil en de gezindheid van het publiek en tevens met de omstandigheden, waaronder men optreedt. Komt men te staan voor een geheel vreemd gehoor, dan trachte men tijdens de Inleiding dezen aard en gezindheid te ontdekken.” [p17]

15

[p250-252] “Een factor, die dikwijls verwaarloosd wordt, is het ‘opkomen’, het aannemen van den stand en het kiezen van het juiste aanvangsmoment.”[p250] “Het publiek […] oordeelt uit den aard der zaak zeer oppervlakkig en liefst op het eerste gezicht. Vóór nog de spreker den mond heeft geopend, heeft hij al bij een groot deel der aanwezigen sympathie of antipathie gewekt. Teneinde zooveel mogelijk een voorbarig oordeel te voorkomen, dient hij iedere ‘pose’ – als ook geheel onnoodig – te vermijden en evenmin een te groote gemeenzaamheid in zijn optreden te leggen. Het beste is: dat hij opkomt in een normaal wandel-tempo en zich zoo spoedig mogelijk concentreert op zijn taak. Dan zal zijn gelaat, evenals zijn geheele houding, vanzelf den vereischten indruk maken.” [p250] “Een overhaast begin is te ontraden, want het publiek moet eerst aan hem wennen en hij aan het publiek. Vóór alles moet er rust van hem uitgaan, zoodat het gehoor zich met vertrouwen aan hem overgeeft. Hij kan dus staan, in niet-symmetrische houding, ongeveer vóór in het midden van het podium, of wel achter een catheder, terwijl zijn oogen kalm voor zich uit zien. Het oogenblik van aanvang zal daar zijn, wanneer hij voelt, dat in de zaal rust is ingetreden.”[p250] [In kleine intieme kring kan de spreker ook gelijkvloers staan. V. raadt aan om dan de luisteraars vooraan te verzamelen. In grotere zalen is een podium nodig en moeten gebaren forser en breder worden. p250]

Spreekangst [niet aan inleiding gerelateerd] “De zenuwen spelen menig spreker parten, waardoor hij tot malle hebbelijkheidjes kan vervallen. De één doet niets dan de glazen van zijn pince-nez afpoetsen, de tweede draait voortdurend zijn potlood tusschen zijn vingers, weer een ander zoekt telkens met de vingers in zijn vestjeszak, of grabbelt naar zijn horlogeketting, of trekt zijn broek op” [p251; V.verwijst hier o.m. naar zijn eigen Voordrachtskunst]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Aristoteles; Quintilianus, Cicero, Prof. Hoekstra: Homiletiek; Van Cooth

en Lans

Typering bronnen (algemeen) klassiek; USA; wetenschap; ed.

Vrij veel klassieken (geen verwijzing naar tekstuitgaven),veel bronnen over actio (stemvorming, fonetiek en gebaren). Veel Frans en Duits, minder Engels.

Hoe klassiek retorisch? Sprokkelt diverse adviezen bij diverse auteurs bij elkaar, maar heeft bijv. Quintilianus slechts zeer gedeeltelijk gebruikt.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Albert Vogel was docent aan de “Hoogere Krijgsschool en aan verschillende Rijksuniversiteiten”, tevens Algemeen voorzitter der Maatschappij tot bevordering van woordkunst. Zeer chaotische behandeling van de inleiding (niet in de laatste plaats wegens gebrekkige vormgeving en structurering). Allerlei adviezen aan elkaar geplakt en door elkaar behandeld. Geen systematische ADB-behandeling, geen helder onderscheid functies en technieken (topen); geeft eerst een lijst benevolumtechnieken (ontleend aan Aristoteles, zonder dat te zeggen), stelt vervolgens dat er ook topiek kan worden toegepast (de vorige lijst was al een vorm van topiek), presenteert dan vier soorten exordia (simplex, insinuans,solemne en ex abrupto) zonder die adequaat te definieren of die te koppelen aan de vorige lijst. Stelt dan zonder voorbeelden: “Bij de meeste Exordia wordt ethos toegepast.” En eindigt met een aanvullende lijst van topen, die niet aansluit bij de vorige indelingen: Exordium ex visceribus causae; ex adjuncties; ab illustratione. [zie p19 e.v.] Van Cooth en Lans geven ongeveer de volgende indeelingen [van soorten exordia]: 1. Exordium simplex; de eenvoudigste vorm. Wil niet meer zijn dan een eenvoudige korte

kennismaking met het onderwerp [D] en de spreker [B; ethos] , een opwekking tot welwillendheid

16

van het gehoor[B; vleien]: “het is mij een groot genoegen in dezen sympathieken kring [B; vleien] te mogen spreken over een onderwerp dat zoowel u als mij [B: ethos] zeer ter harte gaat.”enz.

2. Exordium insinuans; hierin past spreker oratorische voorzorgen toe, om zich van de welwillendheid van het gehoor te verzekeren. {met lang voorbeeld van Bourdaloue in het Frans] “Bourdaloue verzacht hier de waarheid die hard zou kunnen schijnen.”

3. Exordium solemne; wordt toegepast in buitengewone omstandigheden en bij onderwerpen van verheven aard. [voorbeeld van begrafenisrede van Bossuet voor Henriëtte de France]

4. Exordium ex abrupto; eigenlijk meer een pathetische aanhef dan een inleiding, waarbij verondersteld wordt, dat een eigenlijke voorbereiding overbodig is. Hierin wordt Pathos aangewend.” Voorbeeld: “Cicero’s beroemde toespraak tot Catilina: `Tot hoever, Catilina, zult ge ons geduld nog misbruiken?’” enz.

Bij de meeste exordia wordt Ethos toegepast. [Vogel geeft hier geen uitleg. Elders, 23 wel: “Ethos. Redenaar wil door het karakter en den stijl van zijn rede den indruk maken van een eerlijk man te zijn, niet in staat om de feiten te verdraaien, bekwaam genoeg om ze te begrijpen, vol genegenheid voor zijn hoorders en hun belangen. Hij wijzigt zijn stem, al naar hij de verschillende personen toespreekt of hun toestanden, eigenschappen of omstandigheden bespreekt.” ] Verder kan de stof van het Exordium ontleend worden aan:

1. het onderwerp zelf = Exordium ex visceribus causae: a. in het Exordium van een bewijsvoerende rede kan men speken b.v. over de

belangrijkheid der waarheid, die behandeld zal worden [het belang van het onderwerp]

b. zonder strikt te argumenteren het bewijs uit de rede aanroeren. c. een algemene grondstelling vooropzetten, van welke dan het onderwerp (de eigenlijke

grondstelling), een toepassing, gevolg, onderdeel, soms ook een tegenstelling wordt 2. de omstandigheden van tijd, plaats, personen = Exordium ex adjunctis 3. een of andere belangwekkende toelichting, als het aanhalen van een zinspreuk, een

geschiedkundig feit = Exordium ab illustratione

Lengte toespraak “Een moderne rede moet in den regel niet langer dan een uur duren, maar dit eischt veel zelftucht van den spreker, want hij beschikt over zóóveel stof en bewijzen, dat hij ze haast niet kan beperken tot een geheel, dat binnen dat tijdsverloop behandeld kan worden. In één uur kan men ongeveer 24 bladzijden spreken.” [p69]

Interculturele communicatie Interculturele communicatie en kritiek op het spreken van Nederlanders: “In de Romaansche landen wordt de menigte op geheel andere wijze overreed en overtuigd dan bij ons. Onder den noordelijken hemel gaat het verstandelijker toe en wint de bewijsvoering het meestal van de overreding, hoewel van die overreding zeer zeker toch ook hier een groote macht moet uitgaan.” […] (men spreekt anders tot Limburgers dan tot Friezen) […] In het algemeen wil men hier te lande systeem: oorzaak en gevolg; geleidelijke ontwikkeling naar een conclusie.

Meestal spreekt de Hollander te lang en is hij nog niet voldoende doordrongen van de gedachte, dat de menschen eigenlijk nooit tijd hebben. De inleidingen zijn vaak gerekt en de eigenlijke bewijsvoering te vaag en te breedvoerig.

De Hollander spreekt wat moeizaam en blijft hangen tusschen zinsdeelen. Onze redenaar moet over het algemeen wat vlotter worden, zonder nochtans in den ongegeneerden schettertoon van vele Amerikaansche sprekers te vervallen. Hij houde zijn verstandige en eerlijke spreekwijze, maar zoo mogelijk in wat levendiger tempo en stijl.” , [p66/7] Bij politieke welsprekendheid: “De redenaar van een christelijke partij zal, hoewel ook wel eens gemeenzaam in zijn spreken, dit toch op geheel andere wijze zijn dan de volksleider en blijft steeds min of meer verheven. De liberaal treedt gematigd, rustig op, de volksleider in den regel zeer gemeenzaam.”56-57. Over de vrouwen rede: “Menigmaal bouwt de vrouw fijner op, maar construeert minder vast. Zij kan heel fijn en scherp, naief of sarcastisch zijn, maar doet zij dat op een mannen-manier, dan wordt ze grof of onevenwichtig […]” 70. Zeer lange passage over de pronunciatio (actio)133-244, maar zonder adviezen voor de inleiding

17

Over gebaren “De redenaar heeft zich evenwel steeds te wachten voor een ‘tooneel-spelers-gebaar’, dat in de omstandigheden en de milieu’s van zijn optreden als opzettelijk en theatraal zou aandoen. Vrije, losse, natuurlijke gebaren (wij zagen reeds, dat het bestudeerde gebaar zich uit het natuurlijke dient te ontwikkelen en dus wederom natuurlijk moet worden), eenvoud en soberheid – dáár heeft hij zich op toe te leggen.” [p251; in het kader van het begin van de toespraak].

Relatie met Aristoteles Vogel: 18-19 [lijst van 8 middelen doet sterk danken aan de lijst van 11 topen van Aristoteles 3,15,1-10 – overigens zonder daarnaar te verwijzen – slaat punten over, levert soms verkeerde vertaling, verzint zelf voorbeelden (ping-pong). Het citaat dat hij toeschrijft aan Socrates is volgens Aristoteles van Sophocles ] “Om deze welwillende stemming te bereiken kan men de navolgende middelen toepassen: 1. argwaan opwekken of zinspellingen maken en op deze wijze wegruimen wat nadelig zou kunnen werken. 2. tegenspraak voeren: ‘het is niet het geval’; ‘niet nadeelig’; van weinig beteekenis’; ‘is het wel nadeelig, dan is

het toch eervol; is het wel moeilijk of pijnlijk, dan is het toch nuttig’. 3. verzachting of verontschuldiging bezigen: bewijzen dat de daad louter en alleen een fout of een vergissing

was of wel onvermijdelijk. Sokrates zeide: ‘hij beefde niet voor zijn beschuldiger, maar uit angst dat zijn 80 jaren hem of zijn keuze zouden overwinnen.’

4. opwekken van een vooroordeel tegen den beschuldiger: ‘al is de man niet waardig ons vertrouwen te genieten, toch kan men nog wel vertrouwen aan zijn woorden schenken.’

5. het gezegde of gebeurde in twijfel trekken: ‘het is hier niet de plaats noch het oogenblik een vaste mening uit te spreken.’

6. de gebeurtenis zelf als niet zeer belangrijk erkennen: b.v. ‘het gebeurde is slechts belangrijk, omdat het beslissingen uitlokt, die niets met de hoofdzaak te maken hebben en niet steunen op de kracht van de eigenlijke zaak.’

7. weinig prijzen of veel afkeuren in den beschuldiger of in zijn rede; een korte lof uitspreken, gevolgd door een lange afkeuring; in het kort op deugden wijzen, of op zeer verschillende hoedanigheden, welke opzichzelf wel eenige waarde bezitten, maar juist niet die waarde hebben, welke vereischt wordt voor de te behandelen zaak. van dit laatste is een voorbeeld: ‘goed bij wedrennen, bij ping-pong, – maar niet bij het vervullen van een staatsrang.’ Dit is een krachtig en zeer kwaadaardig middel, want men poogt hier te beleedigen door deugden te vermengen met gebreken en fouten.

8. de beweegreden verdraaien, zoodat deze het best past bij de intentie van den spreker: zeer prijzen, wanneer dit het ware middel blijkt en zeer afkeuren, wanneer het laatste wenschelijker is. Ulysses zeide: ‘Diomedes koos hem tot zijn metgezel bij zijn avonturen, omdat hij de dapperste der Grieken was.’ Maar zijn tegenstander zeide: ‘hij koos hem om zijn lafheid, zoodat hij de minste kans had benadeeld te worden in zijn eer.’

18

Ritter Jr., P.H. (1940)


Ritter Jr., P.H. (1940), Van stamelaar tot redenaar. Utrecht: Erven J. Bijleveld. [2e dr. 1949; vooral spellingwijziging]

2. Doelgroepen:

"handleiding voor den gelegenheidsredenaar. Voor de beroepsredenaars, de predikers en advocaten en parlementariërs is het niet geschreven" [p21]


165


147 + [voorbeeldrede] kanselrede van Busken Huet

5.


p.45


2 [incl. diverse verspreide opmerkingen] 1%


“Wij nemen contact met onze hoorders […] Vertel uw hoorders daarna waarover gij van plan zijt te spreken.” [p45; contact/D]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Aanhef “Daarom: bedrijfsleiders ietwat plechtig al zijt ge in uw hart ook nog zulke

eenvoudige kerels! Nooit: gemoedelijk, nooit: ‘beste Jansen’. Maar: meneer Jansen, de directie vindt aanleiding ...." [p19]

x Iets geestigs presenteren "Gebruik den humor, maar zóó dat ge den humor vasthoudt, of dat hij organisch in uw rede is begrepen" [p96]

x figuurlijk taalgebruik (vergelijking, metafoor, ironie)

Toast [max. 5 minuten] "Hoe begint men een toast? Ietwat ver van huis. Men moet er zich rekenschap van geven dat de aandacht na de maaltijd zelden gespannen is [...] Men beginne een toast met een beeld, een vergelijking" [p23] "Tref uw publiek terstond met een rake, beeldende opmerking" [p96]

x Omstandigheden, tijd, plaats “wij herinneren aan […] enige bijzondere betrekking van plaatselijke relatie” [p45] "Voor de vuist spreken" "Klamp u vast aan een gegeven dat ge vóór u ziet, aan een omstandigheid, die ge op het oogenblik, waarop ge naar de sprekersplaats gedreven wordt, aanwezig ziet" [p34; R. geeft vervolgens een voorbeeld van N.Beets op zijn 70e verjaardag]. "Reken met de omstandigheden. Een spreker, die een feest opent in een koude zaal, en dan zijn rede aanvangt met: 'Weest welkom, waarde feestgenooten' is door dien aanhef al als spreker mislukt" [p96]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Aankondiging van hoofdpunten van

de narratio (partitio) "uw hoorders een overzicht geeft van de hoofdpunten, die gij uiteen wilt zetten. In een redevoering van een half uur is het mogelijk drie hoofdmotieven te ontwikkelen en te toetsen, met feiten en illustraties. Die drie motieven moeten

19

aangekondigd worden in de inleiding en de reden waarom men ze aanwendt in het kort worden vastgesteld." [p45]

x Korte voorgeschiedenis van een zaak geven: narratio

“wij herinneren aan de aanleiding tot de rede” [p45]

x Onderwerp noemen "Vertel uw hoorders [...] waarover gij van plan zijt te spreken" [p45]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het gemeenschappelijke

benadrukken "herinneren aan [...] eenige bizondere betrekking van geestverwantschap, van plaatselijke relatie, van herinnering, die ons aan het auditorium verbindt" [p45]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Toast [max. 5 minuten] "Hoe begint men een toast? Ietwat ver van huis. Men moet er zich rekenschap van geven dat de aandacht na de maaltijd zelden gespannen is [...] Men beginne een toast met een beeld, een vergelijking" [p23] "Voor de vuist spreken" "Klamp u vast aan een gegeven dat ge vóór u ziet, aan een omstandigheid, die ge op het oogenblik, waarop ge naar de sprekersplaats gedreven wordt, aanwezig ziet" [p34; R. geeft vervolgens een voorbeeld van N.Beets op zijn 70e verjaardag].

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Actio-vitia (Vermijd gevoelstoon) Toon: "De groote, onvergeeflijke fout, waaraan de meeste sprekers [...]

zich schuldig maken is deze: dat zij bij voorbaat den gevoelstoon aanzetten. Zij plaatsen hun voeten op de pedalen nog eer het oratorisch klavierspel begint. Velen beklimmen het spreekgestoelte, die eigenlijk meer huilers dan sprekers zijn. […] De meeste verzenvoordragers gelijken echter op de poezen in Maart." [p82]

Vermijd clichés "Toen ik de uitnoodiging van uw bestuur [...] ontving, om op dezen voor u zoo gedenkwaardigen dag te spreken, heb ik eerst geaarzeld om aan dat verzoek gevolg te geven.” Een aller ongelukkigste aanloop voor een rede, omdat iedereen weet, dat de spreker zijn aarzeling overwon. De eerste fout in deze standaardopening is, dat de mededeeling feitelijk niet waar is. De tweede fout, dat de redenaar begint met over zichzelf te spreken, terwijl een goed spreker zich terstond in de(n) aangesprokene(n) objectiveert en het eigenlijke onderwerp aanvat". [p96]

Vermijd mop

Noodzaak

Aanpak Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) "De gang naar het spreekgestoelte moet zoo rustig, zoo neutraal mogelijk zijn. Eigenaardigheden in houding of gebaar bij de eerste verschijning leiden af, voordat de spreker nog begonnen is" [p74] "Hij wacht tot de voorzitter is uitgesproken, maakt een lichte buiging in diens richting en beklimt in uiterste rust de trappen of de verhooging."

20

[p74] [Waar met de handen naar toe:] "De vingertoppen op den rand van het lessenaartje, zonder dat hij de indruk geeft, zich daaraan vast te klampen" [In open veld:] "armen gewoon laten hangen, of voor zich hebben, met de armen gekruist." [p74] [Klok:] direct letten op waar de klok is. Bij geen klok: "terstond [...] zijn horloge op den lessenaar leggen ( hij zorge ervoor, dat de ketting reeds losgemaakt is, zoodat het publiek hem niet aan een vestknoop ziet peuteren)" [p75] Water: direct inschenken en oppassen waar je het zet. "Het vuur der welsprekendheid kan het water uit een vallend glas doen stroomen, maar het effect der rede valt bij zoo'n incident evenzeer te pletter als de omgestooten kelk" [p75] Hoe beginnen: "de spreker kijkt in de zaal, maar hij zegt geen woord. Hij vangt zijn rede niet aan, alvorens men een speld kan hooren vallen [...] De spreker moet niet beginnen alvorens de laatste laatkomer zijn plaats heeft gevonden" [p75] "Indien hij zijn toehoorders door zijn strakke houding, door zijn uithoudingsvermogen tot stilte heeft gedwongen, dan heeft hij hen reeds in zijn macht eer hij begint" [p76] Verder: ademadvies als remedie tegen zenuwen. Ook het letten op een actieve luisteraar kan helpen "Eén geheel aandachtig persoon kan hem bezielen en moed geven, vooral wanneer die persoon tot de andere sexe behoort." [p80/1] Zorg voor verstaanbaarheid. "Men slikt pillen in, maar geen woorden" [p83] Gebaren: "Het gebaar / is een gevaar!" [p89]

Spreekangst Ritter gaat in het eerste hoofdstuk in op de "eenzame positie van de spreker". "aan den angst voor de redevoering mag geen kans worden gelaten. De redenaar, die als eenling gesteld wordt tegenover de massa, moet zich als uit de massa voortgekomen gevoelen". [p12; curs auteur]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen - Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Divers; elf nummers. Onder meer Vogel en eigen werk. Ook Angelsaksische literatuur John Rigg / Willhoft / G.E.M. Walker en Duitse.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen

Algemeen Ritter hield gezien zijn verwijzingen naar eigen ervaringen onder meer praatjes voor de radio [p.11]. In hoofdstuk VI "thans kom ik tot een belangrijk onderdeel van het spreken in het openbaar: de mikrofoonrede" [p97; blijkbaar een belangrijk item in die tijd. het draait vooral om het feit dat het publiek alles hoort]. Boek bevat uitgebreid hoofdstuk over 'spraaktechnische opmerkingen' door mevr. B.H. Nijland [20 pagina's] met doorsnedes van strottehoofd e.d.

Humor R. geeft ook adviezen over debat. Hoe reageren op interpellant: Het beste is humor. "Hij wien het gelukt is zijn tegenstander te laten uitlachen, staat sterk in den strijd" [p113]

21

Boek bevat hoofdstuk over 'vrouw als spreekster'. Vrouwen spreken vooral voor vrouwen. "Humor is een gevaarlijk wapen in vergaderingen van vrouwen. De vrouw neemt u het spoedig kwalijk, wanneer gij het peil der discussie wilt verlagen door een poging, grappig te zijn, en wanneer ge een anecdote wilt invlechten, dan moet het er een zijn, die aan iedereen, onder alle omstandigheden kan worden verteld. En zij moet vooral beeldend zijn en concreet." [p129; voor mannen geldt dan minder?]. Verder adviezen over stem, toonhoogte en beschaafd uiterlijk. "menig lieve vrouwenstem leent zich, bij al haar bekoorlijkheid, niet voor het podium" [p131; te hoge stem] In het slothoofdstuk een complete kanselrede (over de bijbel) van Busken Huet. R. schrijft over de inleiding dat het door Busken Huet gebruikte beeld het doel van de rede al bevat.

Gelegenheidstoespraken Ritter stelt dat bv de jubileumrede meer inhoud moet krijgen "de redevoering heeft uit te gaan niet van de gedachte dat procuratiehouder Jansen zoo braaf zijn plicht heeft gedaan, maar van de onpersooonlijke analyses der betekenis, welke de functie heeft die de heer Jansen vervult, in het geheel van het bedrijfsleven" [p17; latere schrijvers vinden juist dat het licht wel vooral op Jansen persoonlijk zou moeten schijnen]. Als beste redenaars uit zijn tijd benoemt Ritter: prof. Slotemaker de Bruïne [p27]. Hij haalt ook voorbeelden aan van o.m. Troelstra. "Het is voor een ieder, die zich wil voorbereiden tot het spreken in het openbaar volstrekt noodzakelijk, dat hij eenmaal of verscheidene malen zijn stem laat vastleggen op een grammofoonplaat, en daarna de eigen redevoering beluistert. Practischer methode tot zelfkennis bestaat er niet." [p30] "Ik heb [...] onderzocht hoe lang de duur was van mijn eigen uithoudingsvermogen, zelfs wanneer er uitermate boeiende sprekers aan het woord waren. Ik kwam op een maximum van drie kwartier." p41] "De werkelijke waarde van de redevoering is gelegen in datgeen, wat het publiek zich herinnert" [p47] "De kunst van het spreken is [...] het afleeren van de pleinvrees der retorica" [p8] "Voor de welsprekendheid is het noodzakelijk, dat men een achtergrond heeft van ervaring, geörienteerdheid of persoonlijkheid ten einde een evenwichtig redenaar te zijn met een breed gezichtsveld, die in staat is vertrouwen te wekken" [p34; niet op inleiding gericht]

22

Kerssemakers S.J., J.W. (1947)


Kerssemakers S.J., J.W., Eloquentia; Handboek van de niet-gewijde welsprekendheid. Voorhout: Uitgeverij 'Foreholte', z.j. [1947] [bevat zaakregister]

2. Doelgroepen:

Allen die het woord gaan voeren, hetzij priesters, predikanten, of leken, hetzij geleerden of niet-ingewijden, dus "leken" in een bepaald studievak"[p17] "een practisch handboek, evenzeer geschikt voor persoonlijke studie als voor klassikaal onderwijs"


327


206 + 121 p met voorbeeldteksten [voordrachtfragmenten en ander proza]

5.


Deel 1-H3 Hoe zult gij beginnen: 34-43 Deel 3-H2-3 Drie mogelijkheden om een ongunstige stemming te bezweren 124-125 Deel 3-H2-5 Het winnen en bevorderen van de welwillende aandacht: 129-134


≈ 15 => 5%


"Zij [de inleiding] dient, zoals het woord reeds zegt, om 'in te leiden', dat is: om zijn onderwerp [D], zonodig zichzelf [B], bij de hoorders aan te dienen. Of zo ge het van de andere kant wilt bezien: om uw hoorders in te leiden binnen de gedachten die te ontwikkelen staan en hun aandacht daarvoor te wekken [A]: wellicht, tot goed begrip, een en ander te verklaren (zoals vaktermen enz.) [D] en hun gemoed in de vereiste stemming te brengen [B]- alles naar gelang de omstandigheden en het doel van de rede" [p34] Van het begin af zoveel mogelijk belangstelling wekken voor de zaak, die we gaan behandelen! Of, zo het 'wekken' overbodig blijkt, omdat de belangstelling er al is: dan toch het gewicht van de woorden, die men gaat spreken, terstond als het ware tastbaar doen voelen!" [p36] Iets verder op: "Uw aanhef zij: beheerst, verantwoord, kort en helder" [p35; curs auteur] K. onderscheidt inleidingen naar de inhoud van de inleiding [omstandigheden-exordium ex adiunctis; zaak zelf-exordium ex visceribus causae; illustrerend verhaal-exordium ab illustratione] en naar de vorm van de inleiding [insluipend-exodrdium insinuans; met de deur in huis vallend- exordium ex abrupto; hooggestemd of plechtig-exordium solemne]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld pp x Belang … "met terzijde lating van omstandigheden, gehoor en eigen persoon

zal men vaak nog het best zijn inleiding aan de zaak zelf ontlenen ('ex visceribus causae'), en de belangstelling der toehoorders wekken door de betekenis van het onderwerp, in het bijzonder voor hen (hoe persoonlijker de belangstelling, hoe beter!), in duidelijk licht stellen." [p36; curs auteur ; Let op zie ook Lichtpunten a Causa – daar lijktie ook wel te plaatsen – overlappen de categorieen?]

x Anekdote "Inleiding langs de omweg van een of ander illustrerend verhaal (een geschiedkundig feit, een gelijkenis, een veronderstelling, een in beeld gebracht spreekwoord -zoals de dierenfabels van Lafontaine - een voorbeeld uit de natuur en dergelijk) de aandacht boiet, zonder het eigenlijke onderwerp direct te verraden ('exordium ab illustratione')." K. geeft voorbeeld over vorstelijke erfopvolging. [p38]

23

illustrerend verhaal [p39; in het kader van insinuatie-situatie; geen voorbeeld]

x Voorbeeld geven Een pakkend bijzonder geval "uitgaan om tot een algemene waarheid in te leiden" [p37] K. refereert aan "de ondergang Uiver op zijn Kerstvlucht 1934 [...] om de juiste sfeer te scheppen voor een beschouwing over de nietigheid van menselijk vernuft en menselijke kracht tegenover Gods beschikking" [p37] Karakteristiek onderdeel van het te behandelen geheel (of omgekeerd) [p38, geen voorbeeld]

x Algemene Waarheid

FILOSOFISCHE OPENING

"Of, zo het 'wekken' [van de belangstelling] overbodig blijkt, omdat de belangstelling er al is: dan toch het gewicht van de woorden, die men gaat spreken, terstond als het ware tastbaar doen voelen! Daartoe kan men breder uithalen, en een indrukwekkende algemene waarheid vooropzetten" [p36, vet auteur]. K geeft voorbeeld van Bossuet in inleiding op lijkrede Henriette de France "Inleiden met een uitspraak van gezag of rede" [p38; geen voorbeeld]

x Uitdagende bewering (Tegenstelling)

K geeft voorbeeld van trekschuit vs spoorweg

x Omstandigheden, tijd, plaats Omstandigheden (exordium ex adiunctis) - genoemd bij 'feestelijke gelegenheid': "antwoord op de vraag waarom wij, hier, op deze plaats, op deze dag, voor dit gehoor, in deze omstandigheden deze woorden gaan spreken" [p35]. "geeft echter niet steeds de fraaiste opening. Zij kan de dwaze indruk wekken van iemand die een grote aanloop neemt om ... over de drempel van een openstaande deur heen te stappen!"[p35]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld pp x Aankondiging van hoofdpunten van

de narratio (partitio) K. maakt er een punt van dat dat het een oude wijsheid is - ouder dan de opvatting van bijvoorbeeld Fénelon - "dat de inleiding uitloopt op een duidelijke formulering van het onderwerp (hoofdstelling, propositie), met zelfs, als regel tenminste (want hierover gaat voornamelijk de strijd) een duidelijke aankondiging van de delen (indeling, divisio). " [p41; K wijdt vervolgens uit met eisen aan een goede indeling, volgens mij gaat het hier eigenlijk niet meer om de inleiding]]

Onderwerp noemen 'Nadere omschrijving van het onderwerp' [p38, geen voorbeeld] "Soms kan men met zijn eigenlijke bedoeling eerst tegen het einde van rede voor de dag komen. Maar dan kan nog een algemeen-geformuleerde 'enunciatie' ('aankondiging', d.w.z. propositie plus divisio) nuttig zijn." [p42; K geeft voorbeeld uit rede Thorbecke]

Benevolum Techniek A

BD

Gebruikte term /voorbeeld pp

-1 De tegenpartij zwart maken ["Hatelijkheden en verdachtmakingen aan het adres van tegenstanders zijn onchristelijk." [p132]

x Het publiek vleien en prijzen [bij feestviering]: "Beginnen met een hoffelijkheid jegens diegenen die de vergadering, de feestviering georganiseerd hebben [K vermeldt hier ook lof voor manifestatie, opkomst, eervolle vermelding persoon] kunnen geschikt zijn om de sympathie te winnen: het is zelfs in sommige gevallen simpele eis der wellevendheid. Maar doe dit met mate en tactvol!" [p35] "overdreven ophemeling en laffe vleierij [zijn onchristelijk]" [p132]

Overige technieken

24

Publiek – genres

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd JA Hoe genoemd? exordium insinuans "is echter de stemming der hoorders misschien

reeds terstond in de aanvang ongunstig voor het te bereiken doel, dan gaat er om deze te bedaren, weg te werken, zo mogelijk om te zetten" [p124]

x Concessio [2e stap uit 4-stappentechniek]

"De redenaar verzet zich niet tegen de heersende stemming, maar gaat er met grote ruimte van geest zo ver mogelijk op in [...] om dan echter langzamerhand of, op het juiste ogenblik, met een onverwachte ruk het onjuiste, onverantwoorde te laten zien dat achter het goed zich verschuilt" [p125: K geeft voorbeeld van St. Joannes Chrysostomus] verontschuldiging [p39; geen voorbeeld] hoffelijkheid [p39; geen voorbeeld]

x Beginnen met iets dat gelach kan oproepen

"een al te sterke spanning, van welke aard dan ook, wordt ook wel gebroken door een grap, een geestige wending. Dit middel is heel eenvoudig en doeltreffend. Het leidt af, het verzoent, het werkt als veiligheidsklep. Zo laat de moeder het kindje lachen als het zich bezeerd heeft [...] iets geziens of gehoords, dat de hartstocht kan prikkelen, wordt erdoor geneutraliseerd." [p126; geen voorbeeld, wel opmerkelijk dat hartstocht door lachen wordt getemperd]

"over iets geheel anders beginnen" K. haalt Shakespeare aan: "Maar Brutus is een achtenswaardig man"

[p126]

illustrerend verhaal illustrerend verhaal [p39; geen voorbeeld] x Iets droevigs nieuws of gruwelijks

inlassen Medelijden opwekken, bijvoorbeeld: "medelijden wekken met de ellende van een gezin, zonder vooreerst nog de oorzaak van die ellende te noemen, om pas op het laatst, als allen van deernis met zulk een ten hemel schreiend leed vervuld zijn, te zeggen: dat de drankzucht van den huisvader de oorzaak is. " [p.39]

x Rust en zelfbeheersing [geen duidelijke omweg, maar een mogelijke actie op het probleem] "Tegenover de opgewonden gemoederen stelt de redenaar zijn eigen rust en zelfbeheersing. [...] Het is wonderlijk, hoe spoedig op die manier soms één mens een opgezweepte of terneergeslagen menigte beheersen kan. Maar het veronderstelt wel, dat zo iemand karakter heeft: dat hij onwrikbaar weet te staan een eerbied af te dwingen te midden der grootste beroeringen. Zijn staan alleen al en de klank van zijn stem moeten het doen - want woorden vermogen in die omstandigheden gewoonlijk weinig." [p125; K geeft voorbeeld van Flavianus staande tegenover keizer Theodosius]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een onpersoonlijke

inleiding (vulgare) "Inleidingen die zo algemeen zijn, dat ze overal voorgespannen zouden kunnen worden" [p41]

Vermijd een irrelevante inleiding (Separatum)

"Inleidingen die om de zaak heendraaien of zelfs niets met de zaak te maken hebben" [p41]


"te lange en te zware inleidingen zijn even wanstaltig als waterhoofden" [p136]

Vermijd historische inl. "niet altijd beginnen in de oertijd!" [p41] Niet te vroeg je kruit verschieten "Ook is het in de regel fout, reeds bij de opening de sterkste troeven op

tafel te werpen; of als voorspijs de gasten al vast iets voor te zetten van wat later, in de rede, als hoofdschotel of als een der gangen gepresenteerd zal worden" [p41]

Vermijd verdachtmakingen ["Hatelijkheden en verdachtmakingen aan het adres van tegenstanders zijn onchristelijk." [p132; zie ook tegenstander zwartmaken]]


noodzakelijk (en waarom) K.onderscheidt het directe begin (exordium ex abrupto) "zonder omhaal of verdere 'pourparlers' - een begin zonder inleiding dus". [p40]. K. stelt dat beginnen zonder meer meestal een "getuigenis [is] van

25

onvermogen". Soms echter is het juist en indrukwekkend (voorbeeld van Chrysostomus

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn "De inleiding (als het hoofd) mag ongeveer één-achtste van het geheel

beslaan." [p136; 12,5%]

Wanneer schrijf je de inleiding "De eerste zin is het halve werk - maar gij hoeft hem niet het eerst te schrijven. Bewaar desnoods heel de inleiding tot het laatst, tot ge helder overziet, waarop gij in moet leiden". [p170]


"De inwerking op het gehoor moet méér in de zaak zelf en de boeiende voorstelling, dan in de rhetorische opmaak en pathetische voordracht liggen. In de meeste gevallen verdraagt de inleiding zulk een zware aanzet niet: de mensen zijn er nog niet voor in de stemming. En het gevaar is groot, dat na een al te kleurrijke inleiding de rede zelf vlak en grauw aandoet. Men opent een dag met saluutschoten, die de mensen wakker maken en in de stemming brengen - maar een bont en luidruchtig vuurwerk bewaart men beter tot het slot van het feest!" [p36]


- zorg voor juiste lichtval op de mond [p181] - "begin op een vrij zachte, rustige toon. Zoek al sprekende, het juiste klankvolume voor deze zaal te treffen, de juiste richting van spreken en de juiste toon. Loop niet te hard van stapel. Begin vooral de eerste keren langzaam genoeg" [p181] - (over gebaren) "Wees rustig, bedaard; gewoon, doch zonder slordigheid; verzorgd, maar zonder aanstellerij. Reeds uw gang naar lessenaar of spreekgestoelte zij waardig en eenvoudig zonder 'dikdoenerij'; neem daarom hetzij gij staan blijft of zitten gaat, terstond een houding aan die het gehoor beheerst zonder uitdagendheid. Tracht innemend te zijn, maar pas ook weer op voor verlegen liefdoenerij" [p188] "zoals met de stem, zo beginne men ook niet met de gebaren: zachtjes-aan. Wij raken de mogelijkheid van stijging en alle contrôle kwijt als wij te hard van stapel lopen". [p190] - (over houding) "de hakken tegen elkaar te plaatsen, de punten van de voeten uit elkaar (zodat de twee voeten ongeveer in een rechte hoek tegen elkaar staan). Als gij 'in actie' komt kunt gij (spontaan, niet met gescharrel en evenmin met een ruk, als op commando) de ene voet (het best de rechtse, als gij tenminste niet links-aangelegd zijt) iets naar voren plaatsen, zodat de hak ongeveer naar de wreef van de andere voet wijst. Bij manier van afwisseling kan men de stelling der voeten nu en dan eens wisselen: het meest geschikte ogenblik daartoe is de aanhef van een nieuw deel". [p189]

Memoria-adviezen K. stelt dat het met name de redenaars zijn die niet kunnen schrijven, die de mening toegedaan zijn dat "het vrij, spontaan spreken het enig-juiste is." [p169] "Maar slechts wie het vak volledig beheerst (en dat zal slechts kunnen zijn na oefening aan de hand van schriftelijk uitgewerkte stukken) en zijn stof terdege heeft voorbereid (bij improvisatie moet die voorbereiding grondiger en breder zijn dan bij het spreken van schrift!) slechts die zal veilig de weg der improvisatie kiezen. [...] Voor nog jonge krachten en beginnelingen is niet alleen de veiligste, maar alles samen genomen ook de kortste weg: éérst volledig uitschrijven en goed instuderen en dan langzaam aan, mét de groei der ervaring, zich meer en meer losmaken van het papier en het van buiten leren". [169] Bij het van buiten leren geldt de volgorde: "schema, begin, eind, belangrijke passages en overgangen" [p177]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Belangrijkste bron: Cooth en Lans Handleiding bij het onderwijs in de Gewijde welsprekendheid Joseph Foliet, Tu seras orateur! ... Maar ook: Vogel Rhetorica [expl verwijzing bij betekenis/kleur van woorden]

26

Klassiek klassieken worden aangehaald; de klassiek - latijnse termen worden steeds toegevoegd.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Blijkbaar Jezuiet: opdracht - CUM PERMISSU SUPERIORUM Goed toegankelijk gemaakt boek: uitgebreide inhoudsopgave en toevoeging van zaakregister. Opmerkingen van Kerssemakers niet als voetnoot, maar als in kleiner font gezette alinea's. Veel voorbeelden uit de Nederlandse literatuur [Kloos], maar ook veel uit de gewijde welsprekendheid.

Over Aandacht "Vooral de dwalende fantasie en het elders-heen trekkende gemoed van de toehoorder, zijn dikwijls oorzaak dat hij geestelijk afwezig blijft, ook al zit hij lichaamlijk op de eerste rij" [p36] K. maakt verschil tussen 'verzorgde' stijl t.o.v. 'mooie' stijl [p139]

Orde K. beschrijft gedetailleerd wat te doen in geval van rumoer en rustverstoring [p194-196] 1 "Trek u van de rustverstoorders niets aan en doe zo lang mogelijk of gij niets merkt" 2 Niet verlegen of zenuwachtig; kijk de onrustschoppers terloops een rustig aan alsof je hen bijzonder toespreekt "Tien-tegen-één kruipen ze dan in hun schulp - want de grootste herriemakers zijn gewoonlijk de dappersten niet" 3 Helpt dat nog niet. "Houd dan even op en wacht, rustig voor u uit kijkend, of, zo nodig, met een nuchteren blik naar de onrustige hoek. Liefst geen dramatisch 'bliksemend oog': want dat is ofwel komedie, en dan hebben ze maar schik; ofwel echte woede, en dan hebben ze misschien nog méér schik" 4 Zeg iets gevats en probeer de lachers op je hand te krijgen "vaar niet uit, en bedgin noch minder een twistgesprek" 5 "Ook bij onwillekeurige storingen [...] is een doodleuke opmerking de beste bliksemafleider" K. vervolgt met een opmerkelijke instructie tot voorkoming van onrust: "men [zal] goed doen 'commissarissen van orde' aan te stellen, die alle onrustige elementen terstond tot de orde roepen en desnoods uit de zaal verwijderen. Het verdient in die gevallen ook aanbeveling een aantal vrienden en welgezinden strategisch over de zaal te verdelen. men kan ze verzoeken, tijdig te komen en de orde-commissarissen kunnen hun de plaatsen aanwijzen, bijv.: de eerste twee of drie rijen stoelen en ook de laatste twee of drie achterin; verder een zeker aantal plaatsen over de twee diagonalen van de zaal van voor tot achter verdeeld. Ook moet men, met list of beleid of met krachtiger maatregelen, absoluut niet dulden dat onbetrouwbare elementen in clubjes bij elkaar kruipen. Tegen dat de zaal vol is, reeds vóór het begin der rede of voordracht, zullen de orde-commissarissen zich zowel vóór als achter in de zaal op de geschikte plaatsen van waar zij gemakkelijk alles kunnen overzien en terstond bij de hand kunnen zijn (bijv. tegenover de gangen). Zij moeten niet door de lezing worden afgeleid of onder elkaar gaan 'buurten', maar steeds met volle aandacht bij de zaal, en op hun post blijven. Het spreekt vanzelf dat het flinke jongemannen (waar het past ook kordate meisjes) moeten zijn: men make hen door een armband of strik duidelijk als orde-commissarissen kenbaar; aan hun hoofd stelle men steeds een ervaren een bezadigd iemand, krachtig en beheerst tegelijk, in staat de moeilijkheden met een glimlach op te lossen" [p195-196; deze aanpak zal tijdens de bezetting wel geleerd zijn :-) ]

27

Hesp, A.P. (1951)


Hesp, A.P. (1951), Goed spreken in het openbaar. Assen: Born. (De practische bibliotheek, no. 5). 2e dr. 1952 waarschijnlijk identiek aan eerste dr. 1951.

2. Doelgroepen:

oud-leerlingen in Nederland en België […] en “anderen”


118


118

5.


36, 66-82; 110-11


17 15%


“We stellen niet alleen onszelf maar ook de toehoorders op hun gemak [benevolum?] en laten meteen doorschemeren, hoe we ons onderwerp zullen behandelen [docilem].” [p70] “Binding met onze toehoorders tot stand brengen . […] Terstond de volle belangstelling der luisteraars te wekken” d.m.v. verhaaltje] [p71; attentum; ook spreekangst oplossende functie]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Aanhef Net als een brief heeft een toespraak een begroeting. Twee criteria: “1Wat is

de gewoonte in deze kringen? 2 Wat eist de hoffelijkheid , het fatsoen?” In vrijwel alle omstandigheden kunnen we volstaan met ons alleen te richten tot de leider van het gezelschap. […] ‘Mijnheer de voorzitter’. “ Beter: Mijnheer de voorzitter, dames en heren. is er een bekende gast of waardigheidsbekleder op het podium of aan de bestuurstafel dan : Mijnheer de voorzitter, Excellentie, dames en heren. Zit de persoon onopvallend in het publiek, dan kan deze speciale aanhef beter achterweg blijven om de persoon zijn incognito te laten bewaren. maak de aanhef niet te lang”. [p68]

x Vraag Voorbeelden: “Wat is eigenlijk de reden, waarom we op zo’n ongebruikelijk uur zijn bijeengekomen?’ ‘Waarom gaat het vanavond, dat we allemaal door regen en storm hierheen zijn gekomen?’ Functie: ‘We breken even de spanning van het eerste moment zowel voor onszelf als voor de toehoorders. […] Als we beginnen met een vraag te stellen, hebben we dikwijls terstond het ijs gebroken. We stellen niet alleen onszelf maar ook de toehoorders op hun gemak en laten meteen doorschemeren, hoe we ons onderwerp zullen behandelen. [p70] [Didactische ? speech:] “Vooral wanneer onze speech een leerzaam element bevat kunnen we de vragende vorm kiezen voor de eerste dingen, die we het publiek willen laten horen. Dat gaat zo: ‘dames en heren. Hoevelen onder ons, die vanavond hier zijn bijeengekomen, zullen…,’ en dan laten we onze vraag horen” [p 70]

x Anekdote “We kunnen iets vertellen wat we zojuist hebben meegemaakt. […] Het mag zijn een kort relaas van een werkelijke gebeurtenis.” [p71] En het hoeft helemaal geen grappige geschiedenis te zijn. Liever niet humoristisch dan wel.” [p71] “Niet aankondigen dat we een verhaaltje gaan vertellen […] en dat onze geschiedenis dient om te komen tot ons onderwerp.” [p72]

x Omstandigheden, tijd, plaats, [personen]

“We kunnen uitgaan van de omstandigheden, welke thans en op deze p[laats voor het grijpen liggen. Misschien heeft iemand anders juist voor ons het woord

28

exordium ex circumstantiis gevoerd en heeft een zijner gezegdes ons een inspiratie opgeleverd. Een zijner beweringen kan ons stof geven voor een goede inleiding. Het bijzondere karakter van deze bijeenkomst kunnen we misschien tot uitgangspunt nemen. Misschien is het een historisch moment, misschien zitten er dramatische kanten aan, misschien heeft er juist een humoristisch voorval plaats gehad, dat ons een welkom begin verschaft. “ [p72] Voorbeeld: “Op het ogenblik schijnt de zon. Het is volop zomer. Iedereen geniet van de natuur in zijn vacantie. Neen, toch niet iedereen kan thans de zon zien schijnen. (N.B. Hier wordt de overgang gemaakt van de omstandigheden – de zon zien schijnen – naar het onderwerp-zelf). Er wonen in onze stad nog honderden gezinnen in nauwe steegjes. […] “ De omstandigheden leveren een gemakkelijk aanknopingspunt. […] De Romeinen noemden deze methode ‘exordium ex circumstantiis’. We zijn dus in goed gezelschap wanneer we deze methode beproeven.“ Nog een lang voorbeeld over de T-vorm van de feestdis als symbool voor het huwelijk in een huwelijkstoespraak. “Door gebruik te maken van de omstandigheden kunnen we binnen tien seconden contact scheppen met ons publiek.” “We kunnen in herinneringen brengen wat velen der aanwezigen kort geleden is overkomen.Maar het moet wel in verband staan met ons onderwerp, of er althans gemakkelijk in verband mee te brengen zijn.. Anders wordt het te gezocht.” [p71]

x Visueel / Audio “Vrijwel terstond krijgen we van het publiek de aandacht. want we maken door het materiaal de nieuwsgierigheid gaande. De mensen in de zaal gaan zich onmiddellijk afvragen: ‘Wat wil hij met de dingen die hij heeft meegebracht?’ [Voorbeeld: ingenieur die met een lange spiraal geluidsgolven nabootste: “Ik weet zeker, dat iedereen hem sympathiek vond, omdat hij ons niet pardoes overviel met ingewikkelde berekeningen.] Wel meteen weer weghalen als het de dienst heeft bewezen anders leidt het af. Demonstratie-materiaal kan ons over onze spreekangst heen helpen.” [75/6]


de narratio (partitio) “Reeds de inleiding geeft ons gelegenheid duidelijk te laten blijken, welke gedachten we gaan ontwikkelen en in welke fragmenten we dit denken te doen. [Bijvoorkeur drie stuks, p. 36] Zo kunnen we vooraf ons programma aan onze toehoorders voorzetten. Een goed redenaar zal dat ook zeker doen. Hoe meer orde er is in het denken, hoe meer orde er ook zal zijn in het spreken en hoe gemakkelijker de zaal hem zal volgen. dit maakt het contact tussen redenaar en auditorium sterker, wat weer ten goede komt aan de resultaten van zijn woorden.” [p77] “Maar het luisteren gaat het publiek ook beter af, wanneer we zorgen voor een eenvoudige overzichtelijke structuur in ons betoog. […] Daarom kondigen we […] reeds bij de inleiding aan, volgens welke punten we gaan spreken.” [p36]

x Onderwerp noemen Na begroeting van het publiek “kondigen we aan welk onderwerp we zullen behandelen.” [p69]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Indruk wekken improviserend te

spreken Burgemeester O’Dwyer van New York […] verscheen meestal met een stuk papier in de hand, waarop hij zijn notities had staan. Voordat hij begon te spreken keek hij de zaal eens rond en zei dan: ‘Hallo Joe, hallo Harry’ enz. Daarop liet hij volgen: ‘Ik wist niet dat ik hier vanavond zo veel oude kennissen zou ontmoeten. Voor mensen als jullie heb ik geen aantekeningen nodig om mijn speech te houden, want ik kan jullie van hart tot hart toespreken.’En met een weids gebaar gooide hij dan zijn redevoering op de grond. Het publiek waardeerde deze geste altijd zeer.” Journalist die papier opraapte merkte dat er helemaal geen redevoering op stond. [p110/1]

29

Overige technieken x « Pauze tussen inleiding en kern “We kunnen niet zondermeer overgaan van de inleiding naar het betoog-zelf.

Die overgang moeten we even aangeven door een nadrukkelijke pauze.” Geen duidelijke reden om dit te doen (wel vergelijking met mop: vlak voor clou is korte pauze spanning wekkend.) [p71] Hesp oefent deze rustpauzes met behulp van zijn ‘snuif-methode’: door zijn leerlingen bij een korte rust drie maal te laten snuiven. Een langere tussenpoos vergt viermaal snuiven. “De langst pauze […] is die van vijfmaal lucht-opsnuiven.” [p81]

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een irrelevante inleiding

(Separatum) “Het moet in verband staan met ons onderwerp, of er althans gemakkelijk in verband mee zijn te brengen.” [71]

71

Vermijd eigen roem “Willen we of moeten we gebruik maken van onzen eigen ervaring, dan kunnen we spreken over iemand, die we van zeer nabij kennen. dat is beter en sympathieker, dan dat we met Ikke komen aandraven.” Niet gekoppeld aan inleiding. [p104]

Vermijd excuus in begin Dit is “een ernstige fout”. “Ze zeggen b.v. ‘Ik ben helemaal geen redenaar en u moet het mij maar niet kwalijk nemen als mijn spreekbeurt vastloopt’. Anderen voelen zich gedrongen de kwaliteit van hun speech vooraf reeds omlaag te halen door te vertellen, dat zij veel te weinig tijd kregen toegemeten om hun onderwerp naar behoren te behandelen. Dus nooit een excuus aan het begin van een speech. [p69]

Vermijd historische inleiding [Bondigheid/vitium van te lange toespraak: prachtig citaat van Godfried Bomans in Elseviers weekblad:] “Iemand die een lezing houdt over het glasblazen, begint bij de Phoeniciërs, gaat dan over op de onvermijdelijke Grieken en Romeinen, vervolgt zijn weg over de Venetiaanse school, de meesters van Cluny, Poitiers en Keulen en blijft, omdat in de zaal het verlangen naar de laatste bus zich kenbaar maakt, noodgedwongen in de 18de Eeuw steken. De nadelen van deze werkwijze zijn veelvuldig. Ten eerste is de spreker niet aan Leerdam toegekomen. Dat is een kapitale fout. De beschrijving ener historische ontwikkeling zonder het heden als resultante is cathederwijsheid. Vervolgens laat hij een totaal uitgeputte vergadering achter. Er is niets zo slopend als een spreker, die alles zegt wat hij weet, in plaats van slechts te weten wat hij zegt.”(p.102)

Noodzaak

Aanpak Memoria-adviezen “Leer nooit een speech van buiten. Probeer het zelfs niet. Dat ‘vossen’ kost te

veel moeite en veel te veel tijd. Het loont de moeite niet.” (p.7). Dat hadden we eerder moeten leren: “voor geheugenwerk is de tijd van lager, middelbaar en hoger onderwijs de gunstigste” (p.8) Afwijking van de klassieke retorica dus. Ander nadeel van uit hoofd geleerde en half voorgelezen verhalen: het verbreken van de illusie: “De mensen in de zaal waarderen veel meer een woord, dat uit het hart komt en niet van te voren is uitgeknobbeld. dit mag dan een illusie zijn waaraan het publiek graag vasthoudt, een illusie die we met het verstand kunnen bagatelliseren. Doch we mogen niet vergeten, dat we als spreker de goede gezindheid of althans de aandacht (maar liefst een

30

sympathiserende aandacht) van het auditorium moeten veroveren.” (p.11) Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Bij openingsverhaaltje niet vast zitten aan de letterlijke tekst, maar met spiekpapiertje levendig en duidelijk vertellen.” [p72] “Hebt u eenmaal een inleiding gekozen, er over nagedacht en die gedachten verwerkt in uw spiekbriefje, wijk er dan niet te licht van af . […] Geef uw weloverwogen inleiding niet prijs voor een inval van het laatste moment. Anders loopt u het gevaar, het evenwicht van heel uw redevoering te verstoren.” [p72]

Spreekangst Heel hoofdstukje (p.105-118.) “De eerste stap om spreekangst te bestrijden op het critieke moment is: resoluut opstaan van de stoel. Dat krachtig opveren plaatst ons op onze voeten in het volle licht en gezicht der mensen. Dan kunnen we niet meer terug. Dan moeten we doorzetten en zeggen wat we op het hart hebben. Doe slechts uw mond open; nu gaat het vanzelf.” [p108]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Noemt enkele psychologische bronnen. Ook Cicero (zonder duidelijke bron)

Hoe klassiek retorisch? Alleen maar : “De Romeinen noemden deze methode exordium ex circumstantiis’.”

73


Scholing Over scholing: “Aan de Europese universiteiten van tegenwoordig zullen wij doorgaans tevergeefs zoeken naar een leerstoel in de Welsprekendheid.”(p.90) Over de inleiding. “Er zijn evenveel goede manieren om een inleiding te houden als er mensen zijn, zegt de klassieke welsprekendheid.” Dus er is geen sprake van een goede manier: “zoveel hoofden zoveel zinnen.” “Naarmate we echter als spreker meer routine krijgen, valt het begin ons steeds lichter. En dikwijls kunnen we bij een improvisatie (de moeilijkste vorm van welsprekendheid) uitgaan van de omstandigheden om goed op dreef te komen.” 73

Commentaar Vrij veel over inleiding! Wel Attentum, wel docilem, geen benevolum (negatief over ethos, niks over vleien, negatief over zielig doen). Niets over insinuatio. Geen helder genreonderscheid.

Belang van de inleiding “De eerste momenten van onze toespraak zijn van grote waarde zowel voor de spreker als voor het publiek. Vaak beslissen deze seconden over het al of niet slagen van een spreekbeurt. [p70]

31

Weller, Maximillian & G. Stuiveling (1961)


Weller, Maximillian & G. Stuiveling (1961). Moderne Welsprekendheid. Handboek voor mondelinge taalbeheersing. Amsterdam/Brussel: Elsevier [Bewerking van M. Weller, Das Buch der Redekunst] [de2e herz. druk verscheen in 1962 en de 3e herziene uitgave verscheen bij Agon Elsevier1968; geen verschillen met de eerdere uitgaven]

2. Doelgroepen:

breed publiek: “voor ieder die zijn stem wil laten horen, hetzij in beroep of organisatie, hetzij in de politiek of het verenigingsleven” (flaptekst)


214


214

5.


82, 83, 85, 86, 89-90, 186, 211


4; relatief weinig aandacht aan inleiding. 2%


B: “toehoorders welwillend te stellen “ A: “en bij hen het verlangen naar de hoofdzaak te wekken” [ A: “De inleiding moet de aandacht van het publiek […] bevestigen” B: “De inleiding moet het gezag van de redenaar bevestigen” [ethos] B: “In psychologisch opzicht moet de wederkerige onbekendheid van spreker en publiek worden opgeheven” [ethos] B: “De inleiding is dus het middel om deze afzonderlijke personen te herscheppen in een bijbehorende groep luisteraars, een gemeenschap van toehoorders” “De aanhef van de rede geen ander doel dan de toehoorders welwillend te stellen [B] en bij hen het verlangen naar de hoofdzaak te wekken [eventueel Romeinse D: interesse wekken, p89]”

89-90

Geen duidelijke koppeling tussen functies/doelen en technieken. Presentatie- en inhoudsadviezen lopen doorelkaar heen.


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld pp Vraag “Stel een vraag” [p214; geen vb] x Anekdote “Men kan een anekdote of iets uit eigen ervaring vertellen” [p 90;

geen vb] “Vermijd iedere omslachtigheid en verveling, vertel eens een anekdote” [p211; geen vb]

Aanhef opening, lezing, congres: begroeting moet met zorg, precies gebeuren: “Juist deze passage, die soms een fijn geschakeerde woordkeus vereist om niet banaal te worden, kan men het best geheel geschreven vóór zich hebben. Van de hartelijke toon waarop men leden en gasten welkom heet, hangt voor de prettige stemming en daarmee het welslagen van de bijeenkomst meer af, dan men meestal denkt.” [p186]

x Actuele invalshoek “Men kan een krantenbericht gebruiken als aanloop tot een principieel vraagstuk” -- Maar tegen citaat (zie vitia) [p90; geen vb]


standpunt [Alleen bij persuasieve toespraken kan, eventueel, deze techniek toegepast worden:] “het wezenlijke deel van de rede-om-te-

32

overtuigen noemen wij de kernzin. Daarin is de eigenlijke bedoeling van die speciale rede samengevat. […] Of een redenaar deze kernzin werkelijk onder woorden brengt; of hij hem door voortdurende en telkens krachtiger herhaling zijn toehoorders inhamert; of hij hem als allerlaatste woord aan het slot plaatst; of hij hem, wat ook voor kan komen, zelfs in het geheel niet noemt maar enkel suggereert – dat alles is minder belangrijk en hangt van ieder afzonderlijk af.” [p31,32] [niet expliciet gekoppeld aan inleiding]

Aankondiging van hoofdpunten van de narratio (partitio)

[Fel op tegen!] [p86]

x [Van algemeen naar bijzonder] TRECHTEROPENING

“Men kan van het algemene naar het bijzondere gaan” [p90; geen vb]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld pp Ab nostra x Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen “Zorg ervoor dat men vertrouwen krijgt in uw persoonlijkheid en uw redenaarsgaven” [p211]

x Indruk wekken improviserend te spreken

“Hoe goed ook voorbereid, toch dient uw toespraak vrij en spontaan te zijn in de woordkeus.” [p211; 90]

Ab adversariorum persona Ab iudicum persona Het publiek vleien en prijzen x Het gemeenschappelijke

benadrukken “Men kan een gemeenschappelijk feit van beroep of afkomst, levensomstandigheden, landstreek herinneren” [p90]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid Anders, nl. 1rede om te overtuigen (bijv. politiek of juridisch): wilshandeling in

woorden (kernzin is essentieel); richt zich tot wil en gevoel [p29] 2 zakelijke toespraak: gedachtengang in woorden (kernzin ontbreekt); richt zich tot verstand [p34] 3 lezing (uitgeschreven rede van politici; bij academische plechtigheden) [p36] Radiolezing [198]


verschillende inleidingstechnieken 3 opening, lezing, congres: begroeting moet met zorg, precies gebeuren: “Juist deze passage, die soms een fijn geschakeerde woordkeus vereist om niet banaal te worden, kan men het best geheel geschreven vóór zich hebben. Van de hartelijke toon waarop men leden en gasten welkom heet, hangt voor de prettige stemming en daarmee het welslagen van de bijeenkomst meer af, dan men meestal denkt.” [p186] Radiolezing: Bij een tien minuten lezing mag de inleiding maximaal 2 min. zijn. [p198]

186

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een inleiding die tegen de

principes indruist (contra praecepta)


“De geoefende redenaar zal de inleiding dan ook nauwelijks voorbereiden en het van de omstandigheden laten afhangen, waarmee

33

en op welke wijze hij begint. Dit geeft aan zijn rede een toets van spontane kracht en oorspronkelijkheid, die de toehoorders gemakkelijker voor de spreker inneemt dan allerlei retorische betuigingen van nederigheid omtrent zichzelf en van hoogachting voor zijn publiek.” [p90]

Overige Vermijd de geschiedkundige inleiding: Reeds de oude Romeinen

“Toch kan de rede-om-te-overtuigen in den regel de geschiedkundige inleiding of de historische uitweiding wel missen, ja meestal kan ze er zelfs helemaal niets mee beginnen. […] het is schadelijk; het is hinderlijke ballast [die] de aandacht van zijn toehoorders uitput. […] Voorts mag niemand tegenwoordig meer een rede beginnen met de opmerking: ‘Reeds de oude Grieken en Romeinen…’ [of] ‘Reeds in het stenen tijdperk was men gewoon…’ [p33,34]

Vermijd Citaat “Tegen een citaat zijn grote bezwaren in te brengen; de gecomprimeerde taalvorm past niet bij de eenvoudige woordkeus van de inleiding; en bovendien: de eerste woorden mogen m.i. niet de woorden van een ander zijn. Het is úw rede: uzelf hebt dus het eerste en laatste woord.” [p90]

Structuuraankondiging “Het middel om de onderdelen al van tevoren op te sommen, is erger dan de kwaal. De hoorders worden dan verondersteld een soort inhoudsopgave te onthouden, en zitten soms te wachten op de nog volgende punten terwijl ze alleen maar moeten luisteren naar de uiteenzetting van het moment zelf. enkele terugwijzingen in een rede zijn uiteraard veroorloofd; vooruitwijzingen eigenlijk nooit.” [p86]


noodzakelijk (en waarom) “De inleiding is geen noodzakelijk onderdeel van de rede, zoals het slot. Men kan ze soms vrijwel weglaten en onmiddellijk over de hoofdzaak spreken. De geoefende redenaar zal de inleiding dan ook nauwelijks voorbereiden en het van de omstandigheden laten afhangen, waarmee en op welke wijze hij begint. Dit geeft aan zijn rede een toets van spontane kracht en oorspronkelijkheid, die de toehoorders gemakkelijker voor de spreker inneemt dan allerlei retorische betuigingen van nederigheid omtrent zichzelf en van hoogachting voor zijn publiek” [p90; ]

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “Veel korter dan de hoofdzaak van de redevoering” [p86]

Radiolezing: “Bij een tien minuten lezing mag de inleiding maximaal 2 min. zijn.” [p198]

Wanneer schrijf je de inleiding Behandeling in boek: “eerst de omvangrijke hoofdzaak met z’n natuurlijke bekroning, het slot; en pas daarna de inleiding als het gedeelte waar men het laatst over moet denken. Zo zal men het bij de voorbereiding meestal ook doen, al kan men uiteraard ook wel eens van deze volgorde afwijken” [p83]


Eigen, spontane, directe stijl “eenvoudige woordkeus” [p90; geen vb] “Ook wat de inhoud betreft dient de inleiding eenvoudig te zijn. Het onderwerp moet worden ‘ingespeeld’. Klein beginnen geeft de gelegenheid tot telkens groter climax.” [p90; geen vb]

Welke memoria-adviezen gelden voor de inleiding

Niet uit het hoofd leren, maar liefst spontaan presenteren [90] W&S nemen bij het leren spreken een middenpositie in tussen – als fout aangeven -: 1 “direct vrij spreken 2 alles uitwerken” [p19]


Van te voren, ook ter bedwinging van spreekangst “enkele malen heel diep adem halen. […] maar natuurlijk niet op het podium, onder de ogen van het publiek” [p91] “Rustig, zacht, langzaam spreken is meestal het beste. Zachte, maar duidelijke zinnen zijn eveneens op hun plaats in passages waar de zaal, door welke misschien uiterlijke invloeden ook, onrustig wordt. In beide gevallen suggereert men de toehoorders rust en aandacht” [p90]

34

“De klassieke redenaar Crassus heeft zelfs gezegd dat de redenaar er bij de aanvang verlegen en angstig moet uitzien – nu, dat doen de meeste beginnelingen wel zonder zijn advies” [p90; S maakt wel vaker grapjes in het boek]

Spreekangst Van te voren, ook ter bedwinging van spreekangst “enkele malen heel diep adem halen. […] maar natuurlijk niet op het podium, onder de ogen van het publiek” [p91] “hier [spreekangst; plankenkoorts] ligt het werkelijke probleem van het onderwijs” [p25] W&S hebben daarom een hoofdstuk over spreekangst. [Gezien de opening, maar ook gezien de rest van de behandeling van het probleem in dit hoofstuk lijkt het alsof de auteurs het niet echt een groot probleem vinden; grappige – niet echt heel geschikte - anekdote over biljartende Multatuli] W&S citeren anekdote van Socrates die zijn beroemde leerling Alkibiades toespreekt. Hierbij splitst Socrates het publiek op in aparte mensen (de koperslager, de koopman, de schoenmaken) en vraagt steeds of A. daar dan vrees voor heeft. nee dus “De allervoornaamste oorzaak van de spreekangst evenwel is de onvoldoende voorbereiding van de stof. […] Iedereen kent het gevoel van bevrijding en zekerheid, als hij een zaak grondig weet en beheerst; iedereen voelt zich verlegen en geremd als hij er maar een slag naar moet slaan.” [p110] ”Wilskracht, verbeelding en autosuggestie tezamen geven ook de beginnende redenaar de beste kans op een verantwoorde prestatie” [p111; autosuggestie: de methode-Coué2 wordt aanbevolen: tegen jezelf zeggen dat het iedere dag beter gaat] “Juist het element van spanning is voor iedere spreker een stimulerende factor, die hij niet zou willen of kunnen missen” [p112] “Wie na al deze argumenten en overwegingen niet overtuigd is voor de mogelijkheid, zijn spreekangst te beheersen en de plankenkoorts door herhaaldelijk optreden te overwinnen, die behoort waarschijnlijk tot de mensen die niet te helpen zijn omdat ze niet geholpen willen worden. […] Wie zegt dat hij niet wil spreken zolang hij spreekangst heeft, is even dwaas als wie niet in het water wil vóor hij kan zwemmen. Zoals men zwemmen alleen kan leren in het water, zo kan men spreken alleen maar leren in het publiek” [p112]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen ontbreken Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Wel klassiek-retorische overzichtsboeken gebruikt (niet genoemd) en Duitse boeken over massa-psychologie. (in noten genoemd)

Hoe klassiek-retorisch? - Kritisch t.o.v. klassieke retorica: bijv. 117: “Deze dwaling is nog een erfstuk van de klassieke retorica […] wij echter verstaan onder mondelinge taalbeheersing het geschoolde vermogen om vrij te spreken, d.w.z. […] de woordkeus en zinsbouw eerst te doen ontstaan op het ogenblik van de redevoering zelf.” Dus niet alles eerst uitschrijven.

- Ook tegen ellenlange zinnen (retorische periodenbouw). “kunstig gebouwde zinsconstructies van een tamelijk grote omvang, die meestal uit twee delen bestaan, een begingedeelte en een slotgedeelte.Voor het Latijn van de klassieke tijd mag dat een

2 Émile Coué est né en 1857 à Troyes. Après ses études en pharmacie, il ouvre une officine à Troyes. C'est en répétant jour après jour à ses clients des phrases de type "Vous allez voir, cela va vous faire beaucoup de bien", "Vous irez de mieux en mieux" qu'Émile Coué découvrit l'effet placebo. Après s'être intéressé aux publications sur la suggestion et ses effets sur la thérapeutique, l'hypnose et le magnétisme, il affine sa méthode et écrit un livre "la méthode Coué". Si la méthode Coué devait se réduire à une recette, ce serait celle-ci :Tous les jours au réveil et tous les soirs répétez la phrases suivante : "tous les jours à tous points de vue, je vais de mieux en mieux". La méthode Coué repose sur le principe de la dissociation de la personne en personne consciente et personne inconsciente (appelé aussi être imaginatif). La personne inconsciente est plus forte que la personne consciente, puis que c'est elle qui l'emporte chaque fois qu'il y a conflit entre les deux. [http://www.teteamodeler.com/coininformation/dictiofiches/dictiofiches8.htm; geraadpleegd 8-8-2001]

35

aanvaardbare bron zijn geweest, de moderne westerse talen kunnen er weinig mee aanvangen”Liever zoveel mogelijk “tamelijk korte, overzichtelijke zinnen.” (127)

- Het boek heeft een inhoudsopgave die duidelijk niet klassiek-retorisch is. En maakt nagenoeg geen gebruik van retorische termen.

- [p83] W&S geven de rede-indelingen van achtereenvolgens Aristoteles, Quintilianus en Cicero weer

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen - Is waarschijnlijk gezaghebbend boek geweest (minstens twee herdrukken); Flaptekst: “modern

serieus handboek […] op wetenschappelijk verantwoorde manier” Helaas nagenoeg geen bronnen genoemd.

- Hoofdstuk VI De rede sedert de oudheid geeft een overzicht van beroemde Europese redenaars (ook een Nederlandse paragraaf van Brugman tot Troelstra ). Helaas nogal oppervlakkig en zonder bronnen. Boek bevat ook passages over het belang van welsprekendheid in onze cultuur.

- Bevat vrij veel literaire verwijzingen en anekdotes. Inleiding - Matige koppeling functies en technieken. Voorbeelden van inleidingstechnieken ontbreken. - Blz. 85 bevat de passage: “De inleiding handelt over de vraag: Waarom spreek ik, wat drijft mij

daartoe?” Maar bij de adviezen over de inlelding wordt dit helemaal niet uitgewerkt. - Inleidingsadviezen zijn nauwelijks aan de onderscheiden genres gekoppeld. - Felle afwijzing van citaat als inleidingstechniek. - Felle afwijzing van structuuraankondiging. Tegen klassieke retorica in theologische opleidingen [p21] relatie tot de ‘half’ klassieke retorica zoals die “in de vorige eeuw bij de theologische opleiding in de katholieke en protestantse kerkgenootschappen wel het geval was, en helaas tot op zekere hoogte zelfs nu nog is”. W&S hekelen het als ‘formele, verstarde en typisch papieren welsprekendheid’. “Wij gaan immers uit van de taal zoals een spreker die gebruikt en vormt.” “Wie geen hoger wijsheid kent dan de mening dat iedere mens immers wel kan praten, heeft geen begrip voor de wenselijkheid om het spreken als zodanig en speciaal het spreken-in-het-openbaar te leren en te scholen” [p21] Uiterlijk “Hoewel het uiterlijk van de redenaar betekenis heeft moet men de invloed ervan toch niet overschatten” “Hoe hij spreekt, dát bepaalt in het bijzonder onze beoordeling van een redenaar die wij totnutoe niet kenden. Door zijn spreektrant wint hij – of verliest hij – ons als luisteraars, nog voordat hij ons geheel gezegd heeft wat hij te zeggen had.”[p66; zegt iets over actio-achtige zaken in het begin van de rede] Verschil tekst - rede W&S stellen dat het wezenlijke deel van de rede-om-te-overtuigen de kernzin is. Dit is “de in woorden geformuleerde daad of op dadebn gerichte gezindheid, zoals deze de redenaar als einddoel voor de geest staat.” [p31] “De beperking tot de kernzin, - liefst maar éen, en hoogstens twee of drie, die dan nauw met elkaar verbonden moeten zijn – dwingt tot materiële onvolledigheid; en hierin onderscheidt een echte rede zich kenmerkend van een schriftelijk vertoog, dat meestal naar volledigheid streeft” [p32] [p54; over cultuurverschillen] “Zomin de Engelsen als de Nederlanders bezitten de krachtige, als vanzelf naar boven komende spreekbegaafdheid van de zuidelijke volkeren en evenmin hun betrekkelijk geringe geremdheid. De noordelijke volkeren moeten het spreken in het openbaar bewust en moeizaam leren met overwinning van sterke weerstanden; zij kunnen het niet vanzelf zoals sommige Fransen, van wie men kan zeggen dat zij vaak minder behoefte hebben aan een cursus in het spreken dan in het zwijgen.” Mondelinge presentatie = vrij spreken

36

[p117; definitie mondelinge taalbeheersing] “Wij echter verstaan onder mondelinge taalbeheersing het geschoolde vermogen om vrij te spreken, d.w.z. om na een grondige voorbereiding van de stof en na het maken van een weloverwogen indeling, de woordkeus en zinsbouw eerst te doen ontstaan op het ogenblik van de redevoering zelf” [p118] “Ofschoon een beginner altijd weer probeert zijn hele tekst schriftelijk vast te leggen, dient men dit eens en voor al te verbieden. Uitzonderingen zijn juist in de aanvang funest” Over geestigheid Waarschijnlijk hebben W&S het niet zo op geestigheid. “Geestig te zijn op papier [het gaat hier over lezingen] is uitermate moeilijk, en het ‘brengen’ van geschreven geestigheden een kunst apart, die maar weinigen beheersen. Zelfoverschatting is hier een heel gewoon feit, Maar ook zonder speciaal te streven naar geestigheid – een modekwaal van deze eeuw – kan men de taal op een persoonlijke wijze hanteren, o.a. door het concrete, het zichtbare, te vermeerderen in verhouding tot het abstract” [p166] Over het verschil tussen het wat en het hoe en ingenieurs “De redenaar moet zijn onderwerp geloofwaardig maken. […] Bij zulk een beïnvloeding van de toehoorders komt het er in zekere zin minder op aan wat men zegt, dan hoe men het zegt. Beginnende redenaars kunnen dikwijls maar niet begrijpen dat hun helder opgebouwde en met goede stofbeheersing gemaakte redevoering niet lukt; de opmerking van de kritische docent, dat dit te wijten is aan een ontoereikende voordracht, horen ze ietwat ongelovig aan. […] Dit soort verkeerd begrepen zakelijkheid komt nogal vaak voor bij technisch geschoolde personen. Maar ze is een miskenning van de rede, en wel de ergste die er bestaat.” [p150]

37

Faber, Pé (1966)


Faber, Pé (1966), De praktijk van de welsprekendheid. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum. Prisma-Boekenreeks nr.1195 [ingezien: 4e dr. 1974; 2e druk is eveneens 142 p.]

2. Doelgroepen:

[niet aangeven; Faber wordt gepromoot als cursusgever aan verschillende Nederlandse universiteiten en hogescholen [waarschijnlijk ook TUD].


142


142

5.


p46-52 Het begin van een voordracht;; 56 73-75 p140 beoordeling inleiding; en verspreide opmerkingen


≈ 8 => 6%


"Cicero bracht het reeds onder woorden door te zeggen: 'De inleiding van een rede heeft ten doel het gehoor in een welwillende luisterstemming [B] te brengen en bekend te maken met het onderwerp [D]'. Ik geloof dat deze uitspraak in onze tijd ook nog van kracht is. " [p48] "Wanneer de spreker na enkele zinnen al in de problematiek van het onderwerp zit met punt 1.a., kan het publiek, dat nog aan de persoon en de stem van de spreker moet wennen, hem beslist niet volgen" [p.48; verwijzing interessant ivm onze experiment motivering!] "Hij mag dan van punten spreken, hij zal zich de eerste zin van zijn toespraak bewust moeten zijn. Het is een zin die moet pakken, die de aandacht moet trekken [A] en zo mogelijk een beeld oproepen." [p48; F. reikt geen technieken aan waarmee dat gerealiseerd kan worden; het lijkt erop dat hij vindt dat een aandachttrekkende eerste zin het publiek in de gewenste 'welwillende luisterstemming' kan brengen] [F heeft geen aandacht voor Ethosvergroting e.d.; alleen AD]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Anekdote Zoek [..]”een verhalend gedeelte waaruit het onderwerp, desnoods de titel, naar

voren komt, waarnaar het publiek met genoegen zal luisteren en waarmeede belangstelling voor het onderwerp wordt gewekt.” [p56]

x Beeld [METAFOOR]

Zoek ”een beeld waaruit het onderwerp, desnoods de titel, naar voren komt, waarnaar het publiek met genoegen zal luisteren en waarmee de belangstelling voor het onderwerp wordt gewekt.” [p56]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Korte voorgeschiedenis van een

zaak geven: narratio "Terugkoppelen naar de vorige keer" Bij lezingenserie terugkoppelen naar vorige keer. Bijvoorbeeld: “De prettige nabespreking van de vorige keer heeft mij veel stof tot overpeinzen gegeven. Zo heb ik nog eens nagedacht over over een belangrijk punt dat toen ter sprake kwam. Hiervoor wil ik deze avond uw speciale aandacht vragen.” [p50

x Aankondiging van de hoofdpunten (bruggetje)

"Een goede raad is: kondig het eerste punt aan en werk dit uit. Ga vervolgens met een overgang waarin u laat zien dat er nog iets belangrijks besproken dient

38

te worden, naar het tweede punt, en zo verder. Vermijd het tellen" [p48]

Benevolum

Overige technieken Titel van de toespraak “De functie van de titel van een voordracht is aan te sluiten op de

aanwezige belangstelling en zo het publiek te stimuleren tot het besluit te voordracht te beluisteren.” [34/6]

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. nl. Legt Aristoteles een foute genredriedeling in de mond: doceren

(lessen en colleges), overtuigen politiek, commercie, preken) en representatieve toespraak (opening zaak, jubilaris, bestuurwissel) (Aristoteles is eigenlijk: juridisch, politiek en gelegenheid)[32-33]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Overige Vermijd de titel van de voordracht

te noemen Niet de titel van de toespraak noemen. "’Meneer de voorzitter, geacht bestuur, dames en heren. Het is mij een aangename taak en een grote eer hedenavond tot u te mogen spreken over…waarna zij de titel van onderwerp noemen. Dat is overbodig, want die stond op de convocatie en de voorzitter heeft in zijn inleidend woord die titel ook al vermeld. Als de spreker dat nu nóg eens doet, moet het publiek zich wel afvragen: 'Denkt de man dat wij achterlijk zijn en het nu nog niet weten?" [p47]

Vermijd clichébegin

Weinig fraai: "vertellen dat zij 'lang geaarzeld hebben de uitnodiging aan te nemen'. Ook geen fraai begin, omdat het alleen maar zegt hoe de spreker zich zes weken geleden voelde, toen hij de uitnodiging kreeg" [p47]

Vermijd te uitvoerige structuuraankondiging

Weinig boeiend, vaak in wetenschappelijke kring: "uiterst systematisch. Men noemt het gebied waartoe het onderwerp behoort en vertelt welk gedeelte daarvan zal worden behandeld. Vervolgens noemt men de vier, vijf punten die belicht zullen worden en gaat dn terug tot het al genoemde 'ten eerste' [...]. Deze methode is wel niet fout, maar weinig boeiend. Het grootste bezwaar is dat het gehele verloop van de voordracht nu tevoren bekend is." [p47/48]

Vermijd hoog van de toren blazen "Ik spreek uit ervaring" moeten jonge mensen niet doen [p74] Vermijd de sprekerskuch “In het begin van deze eeuw had men de ‘sprekerskuch’. gewoonlijk

begon de spreker met ‘Hm, hm. Meneer de voorzitter, dames en heren…’” [p74]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn 1/10 tot 1/20 van de spreektijd [p49] Wanneer schrijf je de inleiding Na kern en slot: “Pas daarna realiseert hij zich dat hij moeilijk beginnen

met midden in de problematiek van het onderwerp te stappen, maar dat er een inleiding aan vooraf moet gaan.” [p47]



Veel adviezen [73-108], maar onduidelijk in hoeverre gekoppeld aan inleiding.

39

- “Recht uw rug en loop rustig naar uw plaats. - Leg uw notities voor u op de lessenaar en kijk even rustig de zaal

in. - Pas als het stil is, kan de spreker beginnen. - In de paar seconden waarin hij wacht tot de zaalrustig is, kan hij het

beste naar de achterste rij mensen kijken. Want op die achterste rij moet hij zich richten. Er moet een spanningsboog zijn tussen de spreker en zijn verste toehoorder.”

- “Links van de katheder gaan staan” - “Ontspannen gaan staan, voeten niet te ver uiteen en de handen

losjes langs het lichaam.” Spreekangst Boek bevat een hoofdstuk over spreekangst [H2; 14 p]. Aan de hand

van twee voorbeelden bespreekt hij het verschijnsel. In zijn eerste voorbeeld komt het er op neer dat de spreker zich onvoldoende heeft voorbereid op de spreektaak en daarom afgaat, en vervolgens niet meer wil optreden. Het tweede voorbeeld betreft een jongen die in zijn jeugd door zijn ongetrouwde lerares Nederlands van zodanig bekritiseerd is over een spreekbeurt waarin hij iets te berde bracht over ongetrouwde vrouwen [boekbespreking] dat hij sindsdien niet meer durft.

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Noemt Cicero, maar geen duidelijke bron. Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. --

Faber gebruikt Latijnse termen, maar erg chaotisch (enkele taken en daardoorheen de delen, met dubieuze definities.) Heeft zelf de klassieken niet gelezen.”Bij de wetenschappelijke behandeling van de leer der welsprekendheid gebruikt men voor deze punten Latijnse termen.”[55-57] Verhaspelt Vogel (1931,5). Neemt bijv. Conclusio naast peroratio op.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen P. 11 bevat passages over de aandacht voor spreekvaardigheid op de TH’s en universiteiten. Bijv. het “baanbrekende werk van het Comité voor Voordracht en publicatie, ingesteld door vijf grote vakorganisaties, dat deze cursussen aan de meeste hogescholen en universiteiten heeft voorbereid.” F. uit in het eerste hoofdstuk een aantal opmerkingen over het leren spreken in het openbaar. Blijkbaar vindt hij dat de puber hiertoe nog niet rijp is. "De puberteitsjaren [...] lijken mij niet de meest geschikte tijd om te leren optreden voor een groep en in de schijnwerpers van de belangstelling te staan" [p11]. Hij ziet wel iets in toneelles. Verder zou een spreekbeurt wel kunnen bij kinderen op de lagere school. Die zijn nog minder kwetsbaar. Hij verwijst naar de USA. "met de gewenning om zich voor een groep mondeling te uiten kan men al heel jong beginnen, ver voor de puberteit. In de Amerikaanse scholen komen jonge kinderen van acht jaar al voor de klas om daar te vertellen wat er is behandeld, of om het thuis geleerde met eigen woorden weer te geven. " [p13] F. verwijst naar 'de voortreffelijke studie' van Van Dis voor aanwijzingen voor beginnende leraren. Het boek is anekdotisch van karakter. Van de inleiding schetst F. bijvoorbeeld een situatie waarin de spreker niet voldoende duidelijk aangaf waar zijn onderwerp over ging. Het publiek bleef daardoor lang aan het verkeerde aspect denken. Een tweede anekdote ging over een inleiding die het publiek op irrelevante bijgedachten bracht - tot uiting komend in de vragenronde. F. leidt uit de voorbeelden geen inleidingstechnieken af. - Wel veel actioadviezen, maar onduidelijk welke op de inleiding betrekking hebben. - Veel Vermijd-adviezen (vitia). N.B. Accommodatietheorie [48]!! “Wat is het doel van de inleiding? Cicero bracht het reeds onder woorden door te zeggen: ‘De inleiding van een rede heeft ten doel het gehoor in een welwillende luisterstemming te brengen [B] en bekend te maken met het onderwerp [D].’ Ik geloof dat deze uitspraak in onze tijd ook nog van kracht is. het

40

leven eist de mens, maar vooral de leidinggevende, volkomen op. Als hij de zaal binnenkomt, heeft hij zich moeten losmaken van de zorgen van die dag en menigeen zal als de voorzitter het podium beklimt om de bijeenkomst te openen, nog bezig zijn met de problemen van zijn dagelijks werk. Wanneer de spreker na enkele zinnen al in de problematiek van het onderwerp zit met 1.a., kan het publiek, dat nog aan de persoon en de stem van de spreker moet wennen, hem beslist niet volgen. Hij mag dan van punten spreken [d.i. vanaf een spreekschema, JJ], hij zal zich de eerste zin van zijn toespraak bewust moeten zijn. het is een zin die moet pakken, die de aandacht [A] moet trekken en zo mogelijk een beeld oproepen.”

41

Zelko, H.P.; F.E.X. Dance (1968)


Zelko, H.P.; F.E.X. Dance (1968), Mondelinge communicatie in bedrijf en beroep. Utrecht/Antwerpen: Marka-boeken, nr.84. [vertaling van Business and Professional Speech Communication. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1965. vertaling ir. A.H. Foest]

2. Doelgroepen:

iedereen “die in hun werk veel gebruik maken van het gesproken woord, en die hun bekwaamheid in dat aspect van hun bezigheden willen vergroten” [a-flap]


314


Hfdstk Spreken – 47; Hfdstuk Speechschrijven – 20p; Hfdstuk gelegenheidstoespraken – 17p = 84p

5.


p96 – toespraakonderdeel p236 – proces [p293 – inleiden sprekers] [en verspreide opmerkingen


≈ 2 == >> 2%


“De inleiding geeft de toehoorder een idee van de algemene doelstelling en het totale thema van de toespraak”[p96; D] “Een inleiding is dan ook goed, wanneer zij: 1. de aandacht en de belangstelling van de toehoorders trekt; [A] 2. hen doet begrijpen waarom het onderwerp voor hen van belang is; [A] 3. hen de achtergrond van het onderwerp onthult en zo mogelijk het oogmerk van de toespraak; [D] 4. heen voorbereidt op het middengedeelte [D]. Misschien al via een eerste samenvatting van de

hoofdpunten wanneer deze niet controversieel zijn. Zonodig kan de spreker een gedeelte van de voor de inleiding uitgetrokken tijd gebruiken om zijn toehoorders van zijn ‘geloofwaardigheid’ te overtuigen. [B]Het gebeurt wel eens dat degene die u heeft ingeleid, heeft verzuimd de aanwezigen te vertellen waarom u bevoegd bent om over het onderwerp te spreken, en het is dan vaak nodig van de inleiding gebruik te maken om uw toehoorders van die bevoegdheid te overtuigen. Dat vereist natuurlijk tact en goede smaak. U moet uw toehoorders het gevoel doen krijgen dat u, ofschoon u bevoegd bent om over het onderwerp te spreken, geen overdreven hoge dunk van uzelf hebt.” [p96; het B-deel blijft buiten de eisenopsomming; opmerkelijke aanduiding]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Uitdagende bewering doen [in voorbeeld] “een inleidende stelling om de aandacht en de belangstelling op

te wekken” [p98

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt ”zo mogelijk het oogmerk van de toespraak” [p96]


“Samenvatting van de hoofdpunten, wanneer deze niet controversieel zijn” [p96]


onthullen van de achtergrond van het onderwerp [p96]

42

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen “Zonodig kan de spreker een gedeelte van de voor de inleiding uitgetrokken tijd gebruiken om zijn toehoorders van zijn ‘geloofwaardigheid’ te overtuigen. [B]Het gebeurt wel eens dat degene die u heeft ingeleid, heeft verzuimd de aanwezigen te vertellen waarom u bevoegd bent om over het onderwerp te spreken, en het is dan vaak nodig van de inleiding gebruik te maken om uw toehoorders van die bevoegdheid te overtuigen. Dat vereist natuurlijk tact en goede smaak. U moet uw toehoorders het gevoel doen krijgen dat u, ofschoon u bevoegd bent om over het onderwerp te spreken, geen overdreven hoge dunk van uzelf hebt.” [p96]

Indruk wekken improviserend te spreken

[op verschillende plaatsen geven Z&D aan dat de suggestie van improvisatie belangrijk is – ze zeggen het evenwel niet bij de inleiding] “illusie van spontaniteit” - “de indruk […] voor de vuist weg te spreken” [p117]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. Z&D onderscheiden drie soorten spreekdoelen: “informeren, overreden

en onderhouden” [p89] Soorten: Briefing [voorlichting waarbij niet alleen de conclusies worden doorgegeven, maar ook de argumentatie zodat de luisteraars de conclusies ook weer naar hun publieken kunnen beargumenteren]; inleiden van sprekers; welkomstpraatje; Afscheidstoespraak; inwijding; tafelrede; vragenhalfuurtje.

Z&D behandelen een aantal gelegenheidstoespraken, maar geven hierbij meestal geen inleidingsadviezen: “Die verwachting [van de toehoorders bij die specifieke gelegenheid] is nu juist onder zulke omstandigheden de verreweg belangrijkste factor” “Bij deze gelegenheidstoespraken spreekt de spreker niet alleen voor zichzelf, doch tevens namens de toehoorders, wier verwachtingen hij in vervulling moet doen gaan” [p287; curs auteur; Z&D geven hierbij een voorbeeld van een spreker die veel werk maakte van een gelegenheidstoespraak, maar onvoldoende de voor de gelegenheid gebruikelijke plichtplegingen uitvoerde]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd expliciete doelstelling (fore-

warning) [eis aan inleiding] Een inleiding is dan ook goed, wanneer zij: […] hen voorbereidt op het middengedeelte. Misschien al via een eerste samenvatting van de hoofdpunten wanneer deze niet controversieel zijn. [p96; impliciet vitium]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “Ook al dient zij verschillende gewichtige doeleinden, zij mag nooit meer

dan een naar verhouding kort gedeelte van de gehele toespraak uit maken”[p96; geen concretere aanduiding gegeven]

Welke actio-adviezen worden [p123] houding moet “flinkheid suggereren” als de spreker zich naar de

43

gegeven (stem, oogcontact e.d.) lessenaar begeeft Spreekangst [Ja zie verderop; geen inleidingsadviezen]

Bronnen Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Literatuur in vorm van eindnoten bij de verschillende hoofdstukken van het boek. Merendeel USA-literatuur; veel onderzoeksliteratuur o.m. Hovland (1953)


Algemeen Boek is in drie delen opgezet: 1 algemene communicatie 2 spreken / luisteren [basis] 3 specifieke situaties [gesprek, conferentie, geschreven voordrachten, verkopen, telefoon,

gelegenheidstoespraken] Boek bevat weinig concrete voorbeelden. Wel relatief veel verwijzingen naar onderzoeksliteratuur – niet evenwel bij de inleiding Z&D proberen communicatie ook in het perspectief van cultuurverandering te plaatsen. In de huidige tijd zou er meer gecommuniceerd worden.

Onderzoek onder ingenieurs Op p53 een verwijzing naar een enquete onder afgestudeerde ingenieurs in Pennsylvanie. 80% van de ondervraagde ingenieurs meldt behoefte of tekort te hebben aan communicatieve bedrevenheid. [Dubin, Samuel S. & H.L. Marlow (1964), Continuing Professional Education for Engineers in Pennsylvania. op cit. in Z&D, p53] Verwijzingen naar de klassieken [p17] naar Aristoteles (350 vC) bij communicatie komt het op drie factoren aan: de spreker, de toespraak en het gehoor. “In de drieëntwintig eeuwen die sindsdien verstreken zijn zouden wij dit aantal factoren gemakkelijk kunnen vergroten, maar toch zullen bijna allen die zich met de theorie en de praktijk van de communicatie bezig houden, het ermee eens zijn dat het gehoor (de ontvanger) zich nog steeds op een primair belangrijke plaats handhaaft”. [p67] “het klassiek retorische begrip ethos refereert aan het feit dat de toehoorders een spreker zien als een produkt van zijn eigen ervaringen. Zien zij hem als een intelligent en integer persoon, dan zullen zij vertrouwen dat hij ook een goed spreker is” [Z&D geven niet aan hoe een spreker die visie van het publiek kan beïnvloeden] [p103] Aristoteles ivm ethische bewijzen: : Het begrip ‘geloofwaardige bron’ of ‘ethos’ heeft na het optreden der eerste redenaars voortdurend het middelpunt gevormd van waarnemingen, proefnemingen en wetenschappelijke commentaren” Z&D verwijzen naar de Rhetorica en naar Hovland’s Communication and Persuasion (1953). Het is “zelden raadzaam meer dan deze drie of vier hoofdpunten in uw toespraak te verwerken” [p91]

Spreekangst [p118-120] over spreekangst. Z&D maken onderscheid tussen fysiologische en psychologische factoren. Fysiologisch: “een van streek geraakte maag, transpireren, lukraak handelen, of min of meer bevende knieën” [p118/9] Psychologisch; “verschijnselen die duiden op door angstgevoelens verwekte geestelijke geremdheid, vrees, twijfel en aarzeling” [p199]

44

“Het is heilzaam een klein beetje zenuwachtig te zijn. Wie in een dergelijke toestand verkeert zal een grotere gevoeligheid, soepelheid en waakzaamheid aan de dag leggen dan onder normale omstandigheden.” [p119] Zes adviezen, o.m.: - denken dat “dit verschijnsel volkomen natuurlijk is en zich bij alle sprekers voordoet” - “niet te veel te eten of te drinken” gedurende de laatste vierentwintig uur vóór de toespraak - “Niet stokstijf te blijven staan, doch gebruik te maken van de mogelijkheid om door geëigende

gebaren, houdingen plaatsveranderingen een overschot aan lichaamsenergie kwijt te raken, dat anders zou ontstaan” [geen concretisering door Z&D]

45

Tonckens, Liesbeth (1969)


Tonckens, Liesbeth (1969), Spelregels voor sprekers. Universitaire Pers Rotterdam; Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar; Nederlands Instituut voor Efficiency; Standaar wetenschappelijke uitgeverij.

2. Doelgroepen:

iedereen die regelmatig spreekt, er tegenop ziet en weet dat het beter kon [p3]


191


105; rest over vergaderen

5.


p42 - p53-55 H10 (verspreide adviezen bij gelegenheidsredevoeringen: p69-70; p103-104


≈ 7 = 7 %


“inleiding en slot dienen om wat te vertellen heeft aan te kondigen en samen te vatten” [p43] “De vaste structuur waarvan u bij vrijwel alle redevoeringen kunt uitgaan is deze: - Welkom en ijsbreker (verrassend begin) [A]: “belangstelling voor zowel uzelf [B?] als uw onderwerp

wekken.” - Introductie van het onderwerp [D] - Aankondiging van de hoofdpunten [D]” [p42] "de meeste zieltjes wint u dan ook in de eerste twee minuten" [p53] [Opvalt dat T nauwelijks een benevolum-functie onderscheidt]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Iets geestigs presenteren humor;grapje; “een paar vrolijke noten garanderen de nodige aandacht”: “ [49]

begin met een humoristische opmerking” [52] “Een komische mededeling” + vb: “Jaren geleden draaide de film Çarnet de bal’. Daarin kwam een passage voor van een burgemeester die, op zeer middelbare leeftijd, met zijn huisdame hertrouwde en zichzelf in de echt verbond. In de raadszaal gearriveerd, versierde hij zich met zijn ambtsketen, haalde een fikse bundel dichtbeschreven vellen papier te voorschijn en sprak: hoewel geheel onvoorbereid …” [p53]

x

Stijlmiddelen gebruiken - aanspreking van derden -- historisch voorbeeld - figuurlijk taalgebruik

(vergelijking, metafoor, ironie)

"Ook voor de beginzin staan allerlei stijlfiguren ter beschikking [...].: - een komische mededeling - een retorische vraag of raadsel - de opkomst met een opzienbarend visueel hulpmiddel - een zin, die 'inhaakt' op hetgeen door de inleider gezegd is - een korte pantomime van het onderwerp - een historisch getinte constatering - een begin met 'couleur locale' - een citaat" [p53; overal voorbeelden bij behalve bij citaat; zie elders in het schema] Voorbeeld historisch voorbeeld: “Onze toenmalige minister-president, in Delft, ter gelegenheid van Winston Churchill’s bezoek aan Nederland in 1946: ‘I heet

46

(sprak hij per ongeluk) you welcome in this little town where all the Oranges (het klonk als oranges) are buried…’” [p54] [T verwijst naar een rijtje stijlmiddelen op p50/3, maar werkt die verder niet uit voor de inleiding: Stijlfiguren als overdrijvingen, understatement, tegenstelling, onomatopee, symbool, humoristische catalogus (na een reeks serieuze eigenschappen ineens een dwaze), anticlimax (verrassende wending), woord-of zinspelingen, imitaties of sprekend ingevoerde personen, retorische leugens, bedoelde vergissingen (om de aandacht te vestigen op de rectificaties), ridiculisaties, spreekwoorden]

Citaat [zie rijtje] Actuele invalshoek “En laat ook niet na bij de inzet al uit te leggen waarom uw onderwerp actueel

is.” [p55] x Raadsel

“een ingenieur van de Heidemaatschappij, die onvoorbereid over de Randstad Holland moest spreken begon zo: ‘het is zowat een meter lang; van boven zit het vast, van onderen niet; het zwaait zachtjes heen en weer, op en neer … Weet u wat het is? En u? Of u? Ik zal het u zeggen: het is een koeiestaart! En een koeiestaart is niet los te denken van een koe, terwijl niemand zich een rund kan voorstellen zonder weiland erbij. Welnu, weilanden zijn er, helaas!, bijna niet meer in de Randstad Holland. En over die Randstad Holland wil ik vanavond tot u spreken”. [p52/3]

x Opzienbarend visueel hulpmiddel (Video audio begin)

voorbeeld: “U kent de Amerikaanse musicals waarin spelers bv. opkomen met een kameel. Een gewiekste redenaar kan hiervan iets leren, al is het niet noodzakelijk dat hij zijn visuele hulpmiddelen uit Artis betrekt.” [p54]

x Pantomime Voorbeeld: “Iemand die over Vlaggetjesdag spreekt, zou kunnen aanvangen door pantomimisch een haring te verorberen aan een karretje op straat.” [p54]

x Couleur locale gebruiken [OMSTANDIGHEDEN, TIJD PLAATS]

Voorbeeld: “Dr. Norman Vincent Peale in de Kloosterkerk te den Haag, (1956): “Dit is pas de tweede keer dat ik op mij genomen heb in een land te spreken waar men anderstalig is. Maar gisteren zag ik boven een winkel in de Venestraat staan: ‘Wij praten Engels, wij begrijpen Amerikaans’. Dat geeft mij moed, want over het onderling begrip tussen de volkeren wil ik nu juist tot u spreken.” [p54]

Docilem Techniek A

BD



D “Aankondiging van de hoofdpunten” [p53] “Vertel wat u vertellen gaat” [p52] [p42; onderdeel vaste structuur inleiding; geen voorbeeld]

x Onderwerp noemen “Introductie van het onderwerp”[p42; onderdeel vaste structuur

inleiding; geen voorbeeld] “Aankondiging van het gespreksthema” [p53]

x Definitie geven "Spreekt u op een congres over een specialistisch onderwerp en is vakjargon niet te vermijden, verklaart u deze technische terminologie dan in het begin van uw rede, direct na de aankondiging van uw onderwerp" [p54/5]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld Indruk wekken improviserend te

spreken [is alleen voorbeeld; geen advies]

[als attentumtechniek gepresenteerd] “Ik ben erg dankbaar voor de vleiende opmerkingen, die over mij gezegd zijn. Niet dat ik ze waard ben of ooit zal kunnen worden, maar het doet altijd goed aangename dingen over jezelf te horen en er zijn mensen die beweren dat het geen kwaad kan… als je ze maar niet inhaleert.” [p54]

Overige technieken

47

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. "Globaal gezien kunnen we alle redevoeringen in viers soorten

onderbrengen: - de informatieve - de stimulerende - de onderhoudende - de revolutionaire" [p25] 1 lezing, college, les 2 moet geestig zijn 3 peptalk, enkele gelegenheidstoespraken; tot actie aanzetten 4 wil publiek overtuigen


verschillende inleidingstechnieken - de informatieve: "vertel wat u vertellen gaat, vertel het, vertel wat u verteld hebt" [p26] - de stimulerende "soms werkt het inspirerend voor wat sfeer scheppende hulpmiddelen te zorgen zoals bloemen, muziek, speciale verlichting of een kleine tentoonstelling; hoe u echter ook hierbij voor overdrijving" p27] - de onderhoudende: [zie standaardstructuur koldertoespraak verderop] "Drink niet teveel 'Dutch courage'" [p30] - de revolutionaire: "Begin nooit met constateringen die oppositie kunnen verwekken, vemeld liever eerst de punten waarmee men het vermoedelijk eens zal zijn en start op een gemoedelijke, hartelijke manier" [p31] Gelegenheidstoespraken Toespraak tot Jubilaris: [geen opm. over inleiding] Aanbieden van cadeau: [geen opm. over inleiding] inleiden van een spreker: "Laat de spreker vóór u uit lopen, bij het opkomen, en installeer hem tussen u en het publiek in. Vertel duidelijk en goed gearticuleerd hoe hij heet en zorg ervoor dat u zijn naam precies zo uitspreekt als hij zelf doet. " [p100] Geld vragen voor een goed doel: "Zorg in uw inleidende opmerkingen voor een ontspannen sfeer en vertel waarom het publiek belang heeft bij het goede doel". [p101] Ontvangen van koninklijke bezoekers: "Geef eerst op beleefde wijze blijk van uw dankbaarheid oor de komst van de hoge gasten. Zorg ervoor dat geen van uw beide handen in uw zak verdwaalt en dat u de koninklijke bezoekers letterlijk!, naar de ogen ziet" [p102] Openen van een nieuw gebouw: "Opent u een nieuw gebouw, dan verwelkomt u, kort, de belangrijkste aanwezigen. Hierna vertelt u wat tot stand kwam en bedankt u allen die hieraan meehielpen" [p102] Doen van een onaangename mededeling: "Schep eerst een sfeer van vertrouwen.[...] U begint ermee, -als dat kan!-, de onderlinge verstandhouding en de geest van samenwerking te prijzen en u verklaart dat u er dan ook van overtuigd bent dat u een beroep op de aanwezigen kunt doen. U houdt de toon ernstig, maar u praat vriendelijk en, zo mogelijk, ontspannen, zelfs al voelt u zich vermoedelijk heel anders" [p104] Uitspreken van herdenkingsrede: [geen expl. opm. over inleiding] Voorlezen van een grafrede [geen opm. over inleiding; oplezen is toegestaan en mogelijk zelfs gewenst] Onvoorbereid spreken: "Begin ermee een merkbaar geïnteresseerd persoon aan te kijken, dat versterkt uw zelfvertrouwen" Is het de bedoeling dat u tot actie of stemming opwekt ga dan als volgt

48

te werk: - wek sympathie (eerste fase) [...] Een verrassend begin zou zeer dienstig zijn, maar als u niets te binnen schiet valt u met de deur in huis en vertelt u meteen waarom u het te doen is" [p108]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd [Bij onaangename mededeling] “Schep eerst een sfeer van vertrouwen:

“U begint ermee – als dat kan! – de onderlinge verstandhouding en de geest van samenwerking te prijzen en u verklaart dat u er dan ook van overtuigd bent dat u een beroep op de aanwezigen kunt doen. U houdt de toon ernstig, maar u praat vriendelijk en, zo mogelijk, ontspannen, zelfs al voelt u zich vermoedelijk heel anders. daarna deelt u in korte, niet mis te verstane zinnen mee waarom het gaat; u windt er geen doekjes om, maar u belooft wel de een of andere genoegdoening. […]” [p103/4]

x Ja-techniek / instemming vragen [bij revolutionaire toespraak] "Begin nooit met constateringen die oppositie kunnen verwekken, vemeld liever eerst de punten waarmee men het vermoedelijk eens zal zijn en start op een gemoedelijke, hartelijke manier" [p31] “Toen een Nederlandse hoogleraar in de heelkunde een paar honderd mensen over wilde halen bij hun leven er voor te tekenen dat na hun dood geen begrafenis of crematie plaats zou vinden, maar dat hun stoffelijk overschot voor wetenschappelijk onderzoek beschikbaar gesteld zou worden,, - een waarlijk revolutionair thema dus – ving hij zo aan: ‘Iedereen kent het rijmpje: er is een tijd van komen, er is een tijd van gaan / dat hebt gij meer vernomen, maar hebt gij het ook verstaan. Denkt u er eens over na wat het zeggen wil heen te gaan, niet meer mee te kunnen doen. En roept u zich al die verschrikkelijke begrafenissen of crematies, die u gedwongen was bij te wonen, eens voor de geest. Dat alles kan vermeden worden: èn het nutteloos uitgerangeerd zijn, èn dat bijna niet op te brengen officiële laatste afscheid van een bemind persoon. Hiervoor is een oplossing want door u als dode beschikbaar te stellen voor hen die leven, zult u levens kunnen redden van de dood. Ik zal u zeggen hoe’, enz” [p31/2]’

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? [actio]

vermijd clichébegin vermijd excuus

- Een ceremonieel gelaat opzetten. - U achter een spreekgestoelte verschansen. Van een microfoon

gebruik maken (behoudens uitzonderingen). - Met een klein spiekbriefje in de hand opkomen. - Wapperen met papieren. - Denken dat deze neutrale beginstand stijf staat. Veronderstellen dat

men gedurende de hele rede zo stokstijf moet blijven staan. De wachttijd verkorte,. Aannemen dat de mensen in de zaal uw hart horen bonzen. U laten ontmoedigen door een gering aantal aanwezigen. Kuchen, ‘eh’ stamelen of ‘nou’. Oren, neus, haren of kelen betasten (sprekersjeuk heeft iedereen).

- Zacht of onduidelijk of te snel inzetten. De tekst voorlezen, Een ander begin uitspreken dan u voorbereid had.

- Met een cliché of een excuus aanvangen. “[p69-70]


noodzakelijk (en waarom)

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn Wanneer schrijf je de inleiding Welke stijladviezen gelden voor de

inleiding

Welke actio-adviezen worden [als onderdeel van systematische voorbereiding; p17]

49

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Fase 3 derde stap: "bedenk een begin en een slot" [dit si na het uitwerken van de kern van de voordracht] Fase 4 tweede stap "besteed speciale aandacht aan de voordracht van begin, climax, slot" [het gaat hier om het instuderen van de voordracht] "4 in een neutrale stand gaan staan (armen los, voeten tegen elkaar aan), 5 à 10 seconden wachten en het publiek aanzien. Pas beginnen als het publiek 'aan uw lippen hangt'" [p69; curs auteur] "5 Duidelijk starten: helder stemgeluid, goede articulatie Uit het hoofd praten. Het publiek voortdurend aanzien" [70; curs auteur]

Spreekangs Bevat geen hoofdstuk over spreekangst – wel losse opmerkingen


klassiek; USA; wetenschap; ed. Divers (17 nummers); o.m. Zelko & Dance; Whiting. En verwijzingen naar "Gesprekken met en syllabi van Robert Haakenson (Departement of Public Relations Smith Kline & French Laboratories, Philadelphia) en Harold P. Zelko (tot oktober 1968 Professor of Speech, Pennsylvania State University)." Blijkbaar is LT naar de USA geweest. Verder Kelley: (1965)The art of public adress en Monroe (1962) Principles and types of speech

Klassiek? Heeft klassieken niet gelezen.


Inleiding - De benevolumfunctie is nauwelijks uitgewerkt: geen technieken. - De attentumfunctie is voorzien van vele technieken (een aantal met voorbeelden). Centraal in

haar benadering staat het toepassen van lichtpuntjes (humorelementen) - Geen consequente koppeling van inleidingsadviezen aan genres. - Docilemfunctie is enigszins vaag: aankondiging van gesprekthema en structuuraankondiging. Er is

wel veel over boodschap geschreven: “Alleen bij amusements- en gelegenheidstoespraken zorgt u voor een indirecte boodschap, die u dan ook niet uitspreekt […] Bij alle andere redevoeringen dient u, minstens eenmaal, een directe boodschap uit te spreken, die altijd in de gebiedende wijs wordt gesteld. bijvoorbeeld: ‘word donateur’.”[41] Maar nergens staat dat deze boodschap in de inleiding geplaats moet worden.

- Bevat veel presentatietips en vitia mbt inleiding. Over het belang: Vergeet niet dat het publiek over u gaat oordelen op het moment dat u van uw plaats opstaat en naar het podium loopt: de meeste zieltjes wint u dan ook in de eerste twee minuten. Als u na uw inzet het publiek nog niet op uw hand hebt wordt het een moeilijke aangelegenheid; daarom is uw optreden gedurende die eerste ogenblikken zo belangrijk en zijn uw aanvangszinnen beslissend.” [53] "'Uw vonnis wordt geveld gedurende de eerste minuten', maar de laatste indrukken blijven het langst in de herinnering [p55; onduidelijk van wie het een citaat is] - [p89] "ook bij een radiopraatje kost het moeite voor een verrassend begin te zorgen" "Wanneer u een congres opent zet u uiteen wat de doelstelling is en kondigt u de gang van zaken aan, en zo geeft de gelegenheid u bijna steeds de woorden in de mond" [p34]

Het circulaire slot - -“Het slot moet een duidelijke relatie met het begin hebben; u brengt hetgeen u aanvankelijk zei

nu op een meer universeel plan, of u belicht het anders. [p55] - Slotvitium "Bedank nooit voor de aandacht" [p55; curs auteur]

50

Humor [Opmerkelijk gedetailleerd basismodel voor het houden van een 'koldertoespraak' - p29] - "schaf een alfabetisch gerangschikt boek als bv. Maxwell Droke's 'The speakers handbook of

Humor' aan - kies een onderwerp waarover waardevolle en originele uitspraken gedaan zijn - selecteer er een stuk of vijf uit, die een zekere overeenkomst vertonen - bepaal een boodschap, die uit deze vijf citaten samen voort kan vloeien - bedenk een begin en een verrassende slotopmerking" LT is erg voor humor in gelegenheidstoespraken "Sommige mensen verkeren in de waan dat het niet strikt nodig is geestig te praten aan tafel, maar naar hen moet u vooral niet luisteren: houd het leuk aan een diner of houd uw mond." [p29]

Gelegenheidstoespraak Spreker houdt zich niet aan de normen van de situatie als bijvoorbeeld bij een huldiging van een atleet minder vleiende woorden worden gebezigd over de trainer. "En in het zakenleven hoort men nogal eens dat de directeur die een jubilaris huldigt, van de gelegenheid gebruik maakt om mededelingen te doen over de groei en bloei van het bedrijf" [p34; vergelijk Ritter die wel vindt dat er een algemene draai aan de huldiging gegeven mag/moet worden]

51

Korswagen, C.J.J. (1976)


Korswagen, C.J.J. (1976), Mondelinge communicatie 2; III A De techniek van het spreken in het openbaar; B Instructietechniek; I Gespreks- en interviewtechniek. Groningen: H.D. Tjeenk Willink bv. [2e deel van een dubbelboek Mondelinge communicatie in theorie en praktijk. 1e deel : 1974]

Doelgroepen:

Studenten aan het hoger onderwijs; cursisten in trainingen “voor allen die in hun studie, beroep of vrije tijd betrokken raken bij de problemen van de mondelinge communicatie en hun inzicht en vaardigheid theoretisch en praktisch willen vergroten.” [flaptekst]


259


85


18,23, 29-32, 56-59, 68, 83




“In het algemeen kan worden opgemerkt dat de inleiding de basis moet vormen van de hoofden subpunten van het eigenlijke betoog [docilem] en moet dienen om de toehoorders tot een welwillende eenheid te smeden. [benevolum]” [p29; de nadruk lijkt hier eerder op het begrip eenheid, dan op welwillend te vallen- NIEUW] “In de inleiding van een voornamelijk informatieve toespraak moet duidelijk worden, duidelijker dan uit de titel, waarover nu precies de spreekbeurt zal gaan, wat de toehoorders te verwachten hebben. [docilem] Het is daarbij echter moeilijk het juiste midden te vinden tussen een te veel en een te weinig. Want in het eerste geval boet het middendeel aanmerkelijk aan kracht en waarde in; het zal te veel als een herhaling of echo van de inleidende woorden klinken en te weinig nieuws meer bieden, waardoor gemakkelijk het effect van de anticlimax kan optreden. In het tweede geval echter is de kans niet uitgesloten dat de spreker meteen al een sfeer van niet-begrijpen, van een niet-weten-waar-we-heengaan (of: waar-hij-heen-wil) wekt, met als gevolg onzekerheid of zelfs snel groeiende desinteresse bij de toehoorders.” [29] “Van groot belang is steeds voor ogen te houden dat door de inleiding op de informatieve toespraak bij het publiek de bereidheid gekweekt moet worden om het betoog inhoudelijk in zich op te nemen.” [p30] [attentum of benevolum - niet direct goed uitgewerkt] [Persuasieve toespraak] “Belangrijk is een zekere wij-stemming te kweken, niet alleen tussen de toehoorders onderling, maar ook tussen de toehoorders en spreker. Er dient een gemeenschapsbesef te groeien waarin het koel-redenerend verstand van de verzamelde individuen als dat nodig of gewenst is terugtreedt voor de collectieve wil tot bijvoorbeeld gezamenlijk handelen.” [p30] [nieuwe functie] [Alle gevallen] “In alle gevallen geldt dat een sterk, frappant begin meteen de interesse van de toehoorders wekt [attentum] en veelal ook het inzicht in het belang van de toespraak voor hen zelf. [attentum] ” [p30/1] [Benevolum] “Vrijwel altijd wordt de spreker door iemand ingeleid. Gebeurt dit niet dan dient hij te overwegen of het nuttig kan zijn alvorens met het eigenlijke onderwerp te beginnen, zichzelf kort te introduceren. Lang niet altijd is dat nodig, maar het kan wenselijk zijn dat de toehoorders weten met welk gezag of uit welke ervaring hij over zijn onderwerp spreekt. Mocht hij hiertoe besluiten, dan stelt hij zich vanzelfsprekend bescheiden op en geeft een objectieve opsomming van zijn kwaliteiten.”[p57]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld

52

x Vraag [alle gevallen] “”Het kan ook zijn dat de spreker zich in zijn inleiding rechtstreeks tot iemand of een groepje richt uit het publiek richt met een vraag. Het antwoord daarop kan hij dan in de rest van zijn inleiding en eventueel zelfs nog in het betoog zelf verwerken. Als de vraag interessant is, goed wordt geformuleerd en iets van ‘de schok van herkenning’ bij het publiek teweegbrengt, kan hij er zeker van zijn dat hij althans in zijn start niet heeft gefaald. hoe prikkelender, zelfs uitdagender de aanpak (maar net niet zo dat deze weerstanden oproept), hoe groter de kans op succes.” [p31]

Citaat “Een citaat”[p32; geen vb] x Anekdote [alle gevallen] “Een verrassende opening kan ook zijn te beginnen met een

korte uiteenzetting van iets dat de spreker zelf in de praktijk heeft meegemaakt. mits bescheiden gebracht, inzake de eigen rol daarbij, en precies het midden houdend tussen sensationeel en oninteressant, kan zoiets een goed uitgangspunt zijn voor het daarop volgende betoog.” [p31] ‘treffende anekdote [p32; geen voorbeeld]; kort toepasselijk verhaal [p32; geen voorbeeld]

x Actuele invalshoek [alle gevallen] “Een goed begin is om in te haken op de actualiteit. Dat kan iets zijn dat net via de televisie, radio of dagbladen bekend is geworden of dat om welke reden dan ook in de algemene belangstelling staat. Natuurlijk moet er bij zo’n begin wel een duidelijke relatie bestaan tussen de vermelde actualiteit en het eigenlijke onderwerp van de toespraak. Blijkt deze relatie niet aanwezig te zijn of te kunstmatig gelegd te worden, dan is de kans groot dat de spreker met zo’n opening een averechts effect oogst bij zijn publiek. De grootste openingswinst boekt men, als men de actualiteit niet objectief in verband met het onderwerp vermeldt, maar haar onmiddellijk weet te relateren aan het eigen bestaan, de eigen leefsituatie van de toehoorders (publieksanalyse!). Zij moeten zich persoonlijk betrokken voelen bij wat daar wordt gezegd, als tiener, huisvrouw, natuurkundige, bejaarde, etc. Niet de actualiteit zelf is van het grootste belang, maar de actualiteit voor de toehoorder.” [p31; relatie met benevolumaspecten]

x Video-audio begin “Treffend, maar meer voorbereidingstijd en technische voorzieningen eisend kan een begin zijn met een toepasselijke bandopname: de registratie van een praktijkgeval, of een van de radio overgenomen fragment uit een actualiteitenrubriek of hoorspel of documentaire. “[p31] [zie ook McKuen-voorbeeld bij insinuatiotechniek – p18]

spreekwoord [geen voorbeeld of uitwerking] [p32] x raadsel “een de nieuwsgierigheid prikkelend raadsel.”[Voorbeeld: Zo begon een

spreker eens als volgt: ‘In een auto zaten eens een vader en zijn zoon. Plotseling kwam de auto in een slip. De gevolgen waren zeer ernstig. De vader was op slag dood, zijn zoon werd bewusteloos naar een ziekenhuis gebracht. In het ziekenhuis zei de dokter: de jongen moet onmiddellijk geopereerd worden. maar ik kan het niet doen, want hij is mijn zoon’. Aan de oplossing van dit raadsel (de dokter was de moeder van de jongen, maar daar was niemand opgekomen!) knoopte de spreker een verhandeling vast over de vrouwenemancipatie.”[p32]

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld x Aankondiging van hoofdpunten van

de narratio (partitio) [informatieve toespraken] “Een mogelijkheid is, even de hoofdpunten van het betoog te noemen en verder die zaken aan te stippen die van belang zijn om het middendeel goed te kunnen volgen. Maar het kan ook zijn dat men dit op grond van de publieksanalyse als te saai, te frikkerig of overbodig achterwege laat. Besluit men tot dit laatste, dan is een andere, liefst verrassend begin gewenst […] Het is dan echter wel aan te bevelen in het middendeel enkele herhalingen of tussentijdse samenvattingen te verwerken.” [p30] [Dus: als geen vooraankondiging in inleiding, dan elders docilem compensatie] [Persuasieve toespraak] [Hier] “zal de spreker met het oog op het verrassingseffect juist niet beginnen met een overzicht van wat hij verderop gaat zeggen.. Als de hele toespraak om één kerngedachte is gebouwd, heeft dat bovendien geen zin.

x Onderwerp noemen "In de inleiding van een informatieve toespraak moet duidelijk worden […] waarover nu precies de spreekbeurt zal gaan, wat de toehoorders te verwachten hebben" [p29]

x Definitie geven [informatieve toespraken] “Ïn ieder geval is het gewenst in de inleiding een uitleg te geven van moeilijke of in een speciale betekenis gebruikte woorden en begrippen, als deze meermalen in het middendeel zullen voorkomen.”

53

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld Ab nostra x Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen “Vrijwel altijd wordt de spreker door iemand ingeleid. Gebeurt dit niet dan dient hij te overwegen of het nuttig kan zijn alvorens met het eigenlijke onderwerp te beginnen, zichzelf kort te introduceren. Lang niet altijd is dat nodig, maar het kan wenselijk zijn dat de toehoorders weten met welk gezag of uit welke ervaring hij over zijn onderwerp spreekt. Mocht hij hiertoe besluiten, dan stelt hij zich vanzelfsprekend bescheiden op en geeft een objectieve opsomming van zijn kwaliteiten.”[p57]

Ab iudicum persona Het publiek vleien en prijzen [oppassen: juist niet !] “Een beginfrase als ‘het is mij een grote eer en een waar

genoegen vanavond voor u te mogen spreken over…’ is zwaarwichtig en overbodig. iedereen weet al waarover het zal hebben, dankzij het convocaat of uit de woorden van degene die hem heeft ingeleid.” [p31]

x Het gemeenschappelijke benadrukken

[Persuasieve toespraken] “De meeste sprekers zullen hun publiek positief benaderen. Zij zullen liefst wat gemoedelijk openen met enkele opmerkingen of verklaringen waarvan zij bij voorbaat weten dat ze de instemming van het publiek hebben. Belangrijk is een zekere wij-stemming te kweken, niet alleen tussen de toehoorders onderling, maar ook tussen de toehoorders en spreker. Er dient een gemeenschapsbesef te groeien waarin het koel-redenerend verstand van de verzamelde individuen als dat nodig of gewenst is terugtreedt voor de collectieve wil tot bijvoorbeeld gezamenlijk handelen.” [p30]

x Het publiek bang maken of gerust stellen

[bij een persuasieve voordracht] "Er zijn echter sprekers die bewust de tactiek van de aanval kiezen om daar late munt uit te slaan. Zij beginnen met hun publiek flink te prikkelen of zelfs uit te schelden om daarmee een geladen stemming te kweken waarvan later profijt wordt getrokken. Zij moeten dan wèl heel vast in hun schoenen staan, de nodige ervaring als spreker hebben en tevoren de tactiek tot in de finesses hebben bepaald" [p30; geen verder concretisering toegevoegd]

Ab orationem -1 begrip vragen voor gebrekkige

toespraak [juist niet:] “Ook een zin als ‘pas na lange aarzeling heb ik mij verstout vanavond voor u te spreken over …’is overbodig. Niemand is geïnteresseerd in wat de spreker voelde toen hij werd uitgenodigd en daarna. men is gekomen om te horen wat hij nu te vertellen heeft.” [p31]

reageren op inleider/introductie Tijdens lange introductie door voorzitter: “Meestal is het maar het beste, met een neutrale blik (niet nors, niet lachend, desnoods met een wat relativerende glimlach) de complimentenstroom over zich heen te laten gaan, alsof zoiets er nu eenmaal bijhoort.”[p57] Bij een gezellige bijeenkomst met feeststemming mag de spreker wel reageren: “Hij kan zelfs bij voorbaat punten scoren als hij even ad rem als geestig al tijdens die inleiding van repliek weet te dienen, dus nog voor hij officieel het woord heeft gekregen.” [p57]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid Anders, nl. Informatief [p29] Informatieve toespraken

stimulerende of persuasieve toespraken gelegenheidsspeeches [p67-82] spreken voor radio en televisie [p83-85]

Gelden voor verschillende genres verschillende inleidingstechnieken

ja; gelegenheidsspeeches [p67-82] “’ Een pittige, toepasselijke anekdote, of een spits verhaaltje is vaak een uitstekende opening. Verder kan ook een enkel citaat, spreekwoord of voorbeeld, mits niet te clichématig, verrassend werken.” [p68] [Geen voorbeelden of uitleg] Kandidaatstelling: “Inleiding. Eventueel een toepasselijk citaat of verhaal, gerelateerd aan verkiezingen. Dit moet liefst later ook nog op de kandidaat van

54

toepassing blijken te zijn. Eventueel voorbeelden uit het recente verleden, de vaderlandse of wereldgeschiedenis van de gevolgen van een onjuiste keuze.” [p70] Bedelspeech: “Inleiding. Eventueel een pakkende anekdote, een nieuwsgierig makend verhaal, liefst zodanig dat er verderop in de speech functioneel naar kan worden teruggewezen, waarbij het dan (door de inmiddels verstrekte nadere gegevens) aan indringende wij of illustrerende kracht blijkt te hebben gewonnen.” [p71] Een spreker inleiden: Eerst “welkom aan spreker en toehoorders en het noemen van het onderwerp/ de titel van de toespraak. “[p72] Rede bij een begrafenis: “De rede heeft geen aanhef (dus geen ‘dames en heren’ of ‘geachte aanwezigen’) en wordt – ook buiten, aan het graf – blootshoofds uitgesproken, met de handschoenen in de linkerhand.” [p79] Voor radio en televisie: “Aan de inleiding moet echter zo mogelijk nog meer aandacht worden geschonken, want de luisteraar moet meteen geïnteresseerd zijn. Hij kan immers, anders dan in een zaal, de communicatie meteen verbreken door de knop om te draaien.” [p83; K geeft geen concretisering hierbij; de opmerking lijkt een beetje op die van Ritter jaren daarvoor]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd K. beschrijft wel de situatie dat de toehoorders mogelijk een "aversie" hebben

tegen zijn onderwerp. Het is daarom nodig dat de spreker dat te weten komt. "dan is het soms nodig zwaar geschut in stelling te brengen. Zwaarder dan bij een gemotiveerd publiek gewenst zou zijn, omdat het daar wellicht als te gewild, te artificieel, te veel als effectbejag zou worden ervaren" [p32; K maakt het niet concreter]

Hoe genoemd? Wanneer toepassen Bij ongeïnteresseerd, onwelwillend publiek, met aversie [p32] x Vergelijkbare zaak aanvoeren [Na goede publieksanalyse:] “Een neerlandicus werd eens uitgenodigd te

komen spreken over de 17e-eeuwse Nederlandse liefdespoëzie voor meisjes en jongens van de hoogste klassen Havo, in het kader van een werkweek. Niemand zag er wat in. […] Hij begon zijn spreekbeurt met het draaien van twee liedjes van Rod McKuen, waarvan hij de teksten daarna uitdeelde, vertaalde en kort analyseerde. Zijn aanvankelijk onwillig gehoor accepteerde zelfs, toen de interesse eenmaal was gewekt, dat hij aantoonde wat de zwakke plekken waren en dat het van zijn voetstuk gevallen idool werd vergeleken met Bredero en Hooft. […] De spreekbeurt werd een succes.” [p18] [Eventueel aandacht: muziekfragment laten horen]

x Zwaar geschut in zetten “Zwaarder dan bij een gemotiveerd publiek gewenst zou zijn, omdat het daar wellicht als te gewild, te artificieel, te veel als effectbejag zou worden ervaren. “ [p32] K geeft als voorbeeld van ‘zwaar geschut’: “Toch kan zelfs de nauwkeurigste publieksanalyse geen absolute garantie geven voor een geslaagde inleiding. Om een voorbeeld te noemen: menend dat seks, abortus of milieuhygiëne zaken zijn die zijn publiek wel zullen interesseren, heeft de spreker het hele begin van zijn betoog op één van deze onderwerpen gebouwd. Toch moet het hem niet verbazen, als zijn toehoorders in plaats van volop geïnteresseerd overeind te schieten eerder apathisch onderuit zakken met een gezicht van ‘is er nou werkelijk niets anders op deze aardbodem? iedereen heeft het ook altijd over hetzelfde’. [p32]

x Ja zeggen / Instemming realiseren [bij een persuasieve voordracht] "De meeste sprekers zullen hun publiek positief benaderen. Zij zullen het liefst wat gemoedelijk openen met enkele opmerkingen of verklaringen waarvan zij bij voorbaat weten dat ze de instemming van hun gehoor hebben"[p30]


inleiding (vulgare) “Een beginfrase als ‘het is mij een grote eer en een waar genoegen vanavond voor u te mogen spreken over…’ is zwaarwichtig en overbodig. iedereen weet al waarover het zal hebben, dankzij het convocaat of uit de woorden van degene die hem heeft ingeleid.”[p31]


“Ook een zin als ‘pas na lange aarzeling heb ik mij verstout vanavond voor u te spreken over …’is overbodig. Niemand is geïnteresseerd in wat de spreker

55

voelde toen hij werd uitgenodigd en daarna. men is gekomen om te horen wat hij nu te vertellen heeft.” [p31]


“Een inleiding mag niet overladen zijn” [p22] “Want in het eerste geval boet het middendeel aanmerkelijk aan kracht en waarde in; het zal te veel als een herhaling of echo van de inleidende woorden klinken en te weinig nieuws meer bieden, waardoor gemakkelijk het effect van de anticlimax kan optreden.” [p29] “Menig spreker verliest zich tijdens de inleiding al zo in details of zegt al zo veel meer dan hij van plan was, dat de verhouding inleiding – middendeel qua tijd volkomen scheef komt te liggen.” [p32]

Vermijd een inleiding die tegen de principes indruist (contra praecepta)

[Te weinig duidelijk maken waar de spreekbeurt over gaat. ] “In het tweede geval echter is de kans niet uitgesloten dat de spreker meteen al een sfeer van niet-begrijpen, van een niet-weten-waar-we-heengaan (of: waar-hij-heen-wil) wekt, met als gevolg onzekerheid of zelfs snel groeiende desinteresse bij de toehoorders.” [p30]

Niet beginnen met weerzin opwekkende opmerkingen

“Als zijn doelstelling is iets van het publiek gedaan te krijgen, zal hij ook niet moeten beginnen met zaken die wrevel of oppositie kunnen wekken. Daar veel mensen nu eenmaal geneigd zijn te blijven vasthouden aan een eerste indruk, kan dit nadelig werken voor de rest van het betoog.” [Maar je kunt publiek prikkelen en uitschelden. Voorwaarde is wel dat je heel vast in je schoenen staat en je tactiek tot in de finesses hebt bepaald – zonder vb] [p30]



Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn Een goede vuistregel is dat de inleiding zeker niet meer dan 10% van de totale

spreektijd in beslag mag nemen.” [p32] Wanneer schrijf je de inleiding “Het maken van een inleiding of slot als er nog geen middendeel is , is tamelijk

zinloos.” Dus eerst middendeel, dan inleiding, dan slot. [p23] Welke stijladviezen gelden voor de

inleiding


Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Onder het applausje dat volgt na de woorden van de inleider naar de sprekersplaats lopen. “Dan haalt hij – als hij daarvan gebruik maakt – rustig zijn papieren te voorschijn, d.w.z. niet met veel omhaal van gebaren, maar ook niet tersluiks. Uitvoerig in een tas gaan zoeken is evenmin nodig als steels enkele papiertjes uit een zijzak frommelen. Hij legt de papieren voor zich (tevoren in de juiste volgorde gerangschikt!) en wacht tot het helemaal stil is. Hij moet dus niet overhaast beginnen, maar vanaf het eerste ogenblik de stilte aandurven en zich zeker tonen. zelfs al zou hij staan trillen van de zenuwen.” [p57]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Diverse adviezen p58-59. Bijvoorbeeld: “Als hij voelt […] dat de zenuwen hem de baas dreigen et worden, dan moet hij een aantal keren diep ademhalen en zo nodig een paar keer zijn keel schrapen. als hij dat wat gewiekst doet, merken de toehoorders hiervan niets. hij kan dit al doen tijdens de welkomstwoorden van de inleider, hij kan ermee doorgaan terwijl hij naar zijn plaats loopt en zich installeert, en hij ademt nog enkele malen diep zolang het nog niet geheel stil is en hij zijn publiek ‘ter kennismaking’ aankijkt.” […] Zuurstof vermindert via een ingewikkeld fysiologisch proces de schadelijke werking van adrenaline.” “Er is maar één manier om over de beginvrees en plankenkoorts heen te komen: doorzetten. […] Noemden we dus zojuist de beginvrees een helaas vrijwel onvermijdelijke fase, daarnaast kunnen we vaststellen dat zij gelukkig van voorbijgaande aard is. Zeker als de voorbereiding naar inhoud, vorm en presentatie uitgebreid en zorgvuldig is geweest. het is een bevrijdend gevoel als innerlijke rust en zekerheid in het lichaam terugvloeien en daarna te zien dat het publiek luistert .” [p58] "Er is maar één manier om over beginvrees en plankenkoorts heen te komen: doorzetten" [p59]

56

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Niet Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Lange literatuurlijst, vooral Amerikaans en engels georiënteerd, ook enkele van de opkomende Nederlandse taalbeheersing; Vrij veel verwijzingen naar publicaties over stemvorming en spreektechniek (apart lijstje)

Hoe klassiek retorisch? wel korte geschiedenis van klassieke retorica; wel refereren aan vijf taken (fasen), maar andere termen gebruiken [p8]; refereren aan Aristoteles idee over de ethische bewijskracht die in de persoon van de spreker zelf besloten ligt. [p12] Afwijzen van gekunsteld gebruik van vele stijlfiguren (zoals in oudere welsprekendheidsboeken gebruikelijk)

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Het boek is een tweede deel van een tweeluik Mondeling communicatie in theorie en praktijk. Het eerste deel moet uitgekomen zijn in 1974 (evt. voorjaar 1975). In het eerste deel wordt de algemene communicatietheorie behandeld en is een deel opgenomen over discussie- en vergadertechniek. Onderwijs in monoloog. Vanaf klassieken tot nu. De geringe aandacht voor welsprekendheid in Nederlands onderwijs en de navenante staat van welsprekendheid. Teruglopende belangstelling voor lezing (wegens opkomst tv, radio en eenrichtingsverkeer); nieuwe kansen van studiedagen en symposia dankzij discussies na afloop. [p3-9] De adviezen worden regelmatig - maar niet overmatig veel - toegelicht met voorbeelden. De adviezen worden vaak gedetailleerd uit gewerkt. Het boek doet daardoor soms wat wollig aan. Boek bevat ook vragen aan het eind van ieder hoofdstuk: cursusboek. Hier en daar over spreek onderwijs. Aandacht voor microfoontechniek.

Voorbereiding “De spreker moet trachten te achterhalen wat zijn publiek vóór de spreekbeurt heeft gedaan en wat het erna zal gaan doen. dit is vooral van belang in het kader van een groter programma (studiedag, congres, werkweek). Niet alleen kan hij er wellicht aardige aanknopingspunten voor zijn betoog in vinden, maar vooral ook kan hij er rekening mee houden in verband met de structuur en presentatie van de toespraak. “[bijv. na lunch meer prikkelende verhaal houden; niks specifieks voor de inleiding genoemd] [p21]

Uit het eerste deel van het tweeluik [Deel 1, p113] 'De mens luistert ± 21/2 à 3 maal zo snel als dat hij spreekt. Hij spreekt gemiddeld met een snelhied van zo'n 130 woorden per minuut, maar hij kan er in dezelfde tijd wel 350 à 400 in zich opnemen. Hij houdt dus tijd over tijdens het luisteren" [uit onderzoek naar spreeksnelheid blijkt dat dat 'opnemen van woorden' dan niet via de oren moet gaan, want bij hogere spreeksnelheden loopt het begrip terug] [Deel 1, p146] [In het schema voor de 'organisatie van de mondelinge communicatie' heeft K. het over de inhoudelijke structuur van de boodschap. Hierbij meldt hij als te beantwoorden vragen over de inleiding] "Hoe begin ik mijn boodschap voor juist dit publiek en onder de gegeven omstandigheden? (rustig of overrompelend; agressief of vriendelijk; inspelend op de belangen of behoeften van het publiek?)" [De paginaverwijzing die bij het schema zijn opgenomen verwijzen niet verder naar adviezen over de inleiding]

Instructieve toespraken [p21; over de instructieve toespraak] "Het komt er voor hem nu [in het kader van de voorbereiding] op aan zijn boodschap zodanig te structureren en aan te kleden dat zijn toehoorders (emotioneel) gereed zijn èn ook (verstandelijk) in staat zijn haar te accepteren" [p21; curs auteur]

57

Relatie met publiek verstevigen [p44; niet specifiek gericht op de inleiding evenwel] "De relatie spreker - toehoorders wordt versterkt oor het gebruik van de eerste en tweede persoon van persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden"

58

Steehouder, M.F.; C.J.M. Jansen; J.L.C. van der Staak; E.T. Woudstra (1979)


Steehouder, M.F.; C.J.M. Jansen; J.L.C. van der Staak; E.T. Woudstra (1979). Leren communiceren. Procedures voor mondelinge en schriftelijke communicatie. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Doelgroepen:

Handleiding voor het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs, maar ook voor de individuele gebruiker.


197


21


132, 136, 138, 142-143




[Elders in het boek behandelen de auteurs ook functies van de inleiding – structureren en motiveren - zonder direct naar mondelinge presentaties te verwijzen. Bij motiveren onderscheiden zij: de actuele opening, de ‘filosofische’ opening, de persoonlijke opening, de anekdotische opening en de opening met verhalende voorbeelden –p110/2] “In een tekst kan de lezer zich door oriënterend of globaal lezen een goed beeld van de structuur vormen; raakt hij de draad kwijt, dan kan hij terug op vooruit bladeren. Bij een voordracht kan uw publiek dat niet. U moet uw publiek dus telkens helpen de lijn van uw voordracht te herkennen.” [p136; docilem] “Vaak kunt u in zo’n opening goed ingaan op de relatie tussen u, uw publiek, het onderwerp en de situatie waarin u spreekt.” [p138; deze opmerking wordt niet met een techniek wordt ingevuld /verduidelijkt; mogelijk benevolum] [attentum wordt hier niet los als functie genoemd; docilem is de enige functie die in het mondelinge deel echt wordt uitgewerkt] Het hoofdstuk bevat een uitgeschreven voorbeeld (met haperingen, pauzes en spreektaal) van een hele toespraak, met spreekschema en commentaren in de marge [p141-151]



benadrukken; [uw-probleem] [Commentaar in marge:] “Hier verschijnt – nu het stil geworden is – het centraal thema [rijksstudietoelagen], gevolgd door enkele motiverende elementen (twee redenen waarom het thema belangrijk is).” [p143] Voorbeeld: “dan kan ik jullie wat vertellen wat eh voor de meesten onder jullie belangrijk is. De meesten van jullie gaan na het eindexamen dus eh naar een of andere vorm van hoger beroepsonderwijs of naar universiteit of hogeschool. Voor een aantal van jullie zullen de ouders dan betalen, dus eh in je levensonderhoud voorzien, maar de meesten zullen dan toch afhankelijk zijn van een rijksstudietoelage. Omdat je die al binnen enkele weken moet aanvragen wil ik jullie vanmiddag daar iets over vertellen. Eh, in de praktijk … ik bedoel, ik merk namelijk jaarlijks dat veelleerlingen slecht op de hoogte zijn, eh, van de regelingen daarvoor, zodat ze later in de financiële problemen komen.” [p143]

59

x Letterlijk om aandacht vragen Deze “aanloop is niet bepaald interessant, maar wel effectief” [margetekst bij

uitgeschreven toespraak] Voorbeeld: “Meisjes en jongens. Ik weet ook wel dat het bijna kerstvakantie is, maar als jullie nu even stil willen zijn, eh, dan kan ik jullie wat vertellen wat eh voor de meesten onder jullie belangrijk is.” [niet als techniek gelabeled.] [p143]

x Voorbeeld geven “Voorbeelden zijn eveneens van groot belang in een voordracht. Vaak is het nuttig enkele voorbeelden ‘in reserve’ te hebben. Al naar gelang de belangstelling van uw publiek kunt u zo’n voorbeeld toevoegen of weglaten.”[p138] Bevat geen voorbeelden of uitleg van de werking.

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt


“De inleiding heeft, net als in een geschreven tekst, als structurerende elementen een minisamenvatting, eventueel aangevuld met noodzakelijke voorinformatie of toelichting op de samenhang. We verwijzen daarvoor naar 6.2.3. U kunt de structurerende werking van een inleiding versterken op het bord een overzicht te schrijven. Dat wil zeggen het centrale thema plus de hoofdvragen die aan de orde gaan komen. Zo’n overzicht kunt u gedurende de hele voordracht laat staan “ [p136] Voorbeeld: “Ik zal nu eerst iets vertellen over de voorwaarden, wanneer je wel en wanneer je niet een rijksstudietoelage kunt krijgen. Daarna zal ik vertellen wat je moet doen als je een toelage wilt aanvragen, dat moet je dus binnen enkele weken doen. Ik zal ook vertellen wat er verder gebeurt voordat je het geld krijgt, dus de hele procedure. En aan het eind wil ik dan vertellen hoeveel studietoelage je dat kunt krijgen.” [Commentaar in de marge:] “In het overzicht had Wilma vooraf op het bord geschreven. Bij haar minisamenvatting wijst ze naar de punten in het overzicht. Merk op dat ze niet de vraagvorm gebruikt.”[p143]

Korte voorgeschiedenis van een zaak geven: narratio

“eventueel aangevuld met noodzakelijke voorinformatie” [p136; zie ook p88 bij schrift. comm.]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. “We zullen ons vooral richten op min of meer zakelijke voordrachten;

gelegenheidstoespraken e.d. vallen buiten het bestek van dit boek.” [p131]

Insinuatio


Noodzaak

Aanpak Welke memoria-adviezen gelden “Vaak is het erg moeilijk om juist het begin van uw voordracht te improviseren.

60

voor de inleiding Bovendien bevat de inleiding structurerende elementen die u zeker niet mag vergeten. Daarom raden we aan om de inleiding volledig in uw spreekschema uit te schrijven.” [p132]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Korswagen 1974,1977) ; Bligh (1972)

Hoe klassiek retorisch? -

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen [1979} “Het schoolbord is het meest gebruikte a.v.-middel.” [p140] Zeer beperkt over inleiding van mondelinge presentaties: alleen structureren is enigszins uitgewerkt De motiverende functie die wel in het schriftelijk deel uitgewerkt is, vindt geen pendant in het mondelinge deel. Het benevolumaspect wordt niet uitgewerkt.

61

Edens, Bert (1979) Verwijzingen in geel zijn naar de uitgave van 1985

Algemene gegeve Algemene gegevens. Titelbeschrijving:

Edens, Bert (1979), Van Stamelaar tot Redenaar. Culemborg: Educaboek, Stam Technische boeken. [Herzien en licht uitgebreid met enkele gelegenheidsgenres als Edens, Bert (1985) Geachte toehoorders. Utrecht/Amsterdam: Het Spectrum. Marka-reeks. In 1994 herzien en verkort als Edens, Bert (1994) Spreken in het openbaar. Utrecht: Het Spectrum. Prismaboeken.] “In een vorige publikatie (Van Stamelaar tot Redenaar, Culemborg 1979) behandelde ik reeds de informatieve redevoering; gelegenheidsspeeches ontbraken. in deze leemte voorziet nu Geachte toehoorders…”[p5]

Doelgroepen:

*“Spreken in het openbaar is voor velen een noodzaak geworden, sinds inspraak, democratisering, ondernemingsraden gemeengoed zijn. Ik hoop dan ook dat dit boek bij bedrijfscursussen gebruikt zal worden een verder door leerlingen van de hoogste klasse van het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs, studenten van onderwijzers- en lerarenopleidingen en andere instellingen voor hoger beroepsonderwijs.” [p5]


134 [141]


134 [141]


15-28 [14-25]


≈ 12 Percentage van aantal pag over presentaties: 9 %


Opening: [Attentum] “De spreker heeft de taak meteen in het begin hun aandacht te trekken.”[…] [Docilem] “zodanig dat het doel van de voordracht ook meteen aan de orde komt.” [p16] “De opening, door de oude Romeinen aggressio genoemd, moet de aandacht trekken [A], concreet en nauw verbonden zijn met het doel dat de spreker in zijn betoog wil ontwikkelen. Bedenk in dit verband wat Du Perron zei: ‘De eerste zin van een goed boek is kenmerkend voor het hele boek, draagt het boek in essentie al in zich, zoals een gene al alle karaktereigenschappen van de mens die eruit zal voortkomen, in zich draagt.’ [p21] Inleiding: “We gaan ervan uit dat de redenaar zo boeiend geopend heeft, dat ieders aandacht getrokken is [A]. Nu gaat het erom de aandacht vast te houden. Zo de opening niet voldoende duidelijk heeft gemaakt wat de spreker wil aantonen, dient dit nu te gebeuren [D]. De luisteraar mag over de doelstelling niet onzeker zijn, hij moet weten waar het de spreker om begonnen is, welk probleem wordt behandeld en waarom het nodig is dat op te lossen. Opening, inleiding en kern moeten logisch in elkaar overvloeien.” [p21] + vb Garmt Stuiveling]. “Wanneer de redevoering bedoeld is anderen van iets te overtuigen, moet de redenaar natuurlijk in het begin proberen zijn toehoorders in een goede stemming te brengen. Enig gevlei is vele sprekers op dit moment niet vreemd.”[p23; B]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Uitdagende bewering doen “Eveneens aangepast aan de streek waarin hij spreekt, ietwat provocerend en

daarom de aandacht trekkend, tevens doelgericht is prof. Sassen in ‘Over het bestaan en ontstaan van Nederlandse woorden’: Er is een bekend verhaal over een Groninger, die voor het eerst in zijn leven een buitenlandse reis gemaakt heeft en, teruggekeerd in zijn geboortedorp, verslag doet van zijn ervaringen. Ook hem is het opgevallen dat allerlei dingen in het buitenland anders zijn dan thuis, onder andere de taal die de mensen daar spreken. Ze gebruiken de

62

vreemdsoortigste woorden voor de meest alledaagse zaken. neem nou bijvoorbeeld een mes. Daar zeggen ze in Duitsland Messer tegen – dat lijkt er nog wat op – maar de Fransen noemen zo’n ding couteau en de Engelsen knife, en dat, zegt hij, roast d’r haildaal nait noa; wie zeggen hier gewoon van mes, en dat is’t ook ja.” [p17-18] “Dr. v.d. Boogaard gebruikt om aandacht te krijgen tevens de herhaling als stijlfiguur: ‘In de tijd dat de Universiteiten op exponentiële wijze groeiden, in de tijd dat studenten verscheidene malen in opstand kwamen omdat de politie zich op het terrein van de universiteit begaf en de autoriteiten zich in universiteitszaken mengden, in de tijd dat docenten en studenten één bond van wetenschappelijke arbeiders vormden, in de tijd dat men zich voortdurend afvroeg wat nu wel wetenschap was, in de tijd dat de universiteit zich sloot voor het beroepsonderwijs, kortom in de dertiende eeuw…” [N.H.J. v.d. Boogaard: Taal, rekenen, geschiedenis. Over Franse motettenteksten uit de Middeleeuwen. Amsterdam 1973.] [p18; E. noemt deze techniek: verrassende ontknoping] “Smalhouts opening is enigszins shockerend: Toen op 16 oktober 1846 de tandarts William Green Morton in het Massachusetts General hospital te Boston aan de patiënt Gilbert Abbott met behulp van ether de eerste officieel geregistreerde narcose toediende, wist hij niet wat hij deed.” [p18] “Een tweetal voorbeelden van uiterst korte openingen, doeltreffend en aandachttrekkend: Professor Huizinga: Cultuurgeschiedenis is een lastig ding. en Heer koot van het simplistisch verbond: Deze week weer eens een smerig praatje.”[p19; E. noemt dit voorbeelden van korte openingszinnen]

x Anekdote “Dit boek opende met een anekdote, een herinnering aan de middelbare-schooltijd, bovendien een periode die vrijwel alle lezers uit ervaring kennen. Een dergelijke opening van de voordracht kan de aandacht trekken, omdat veel toehoorders zich erin kunnen herkennen.” [+ lang voorbeeld] “Concreet en voor zijn publiek van Neerlandici absoluut herkenbaar begint prof. Stutterheim zijn redevoering ‘Voornaamwoordelijke misstappen en misverstanden’: Een der belangrijkste eigenschappen van Keesje, het diakenhuismannetje uit Hildebrands ‘Çamera Obscura’, was zijn verregaande onnozelheid. [plus nog een lang voorbeeld van anekdote van Groninger student die Gronings spreekt en misverstaan wordt door een Fries; voor Groningse studenten)] [p17] “Afgezien van de echte illustratie (hoofdstuk 3), is het ook mogelijk een situatie met woorden te schilderen. Uit de toespraak van dr. P.A.E. Sillevis Smits, een tandheelkundige: Bij gelegenheden als deze is het geen gewoonte om te refereren aan een in het nieuwsblad afgedrukte cartoon. Goede cartoons echter kunnen bepaalde situaties scherp weergeven. Zo zag ik in een Franse krant in een reeks van vier afbeeldingen de hoofdfiguur monsieur Nimbus optreden als tandarts. hij is druk bezig met de behandeling van een patiënt wiens gebit vele hiaten vertoont. Deze hiaten zijn heel duidelijk zichtbaar als zwarte vlakken tussen de witte tanden van het restgebit. aan deze desolate toestand van de gebitten van zijn patiënten is monsieur Nimbus klaarblijkelijk zo gewend geraakt, dat hij thuis gekomen voor zijn piano staande uit gewoonte de boor grijpt om de afwisselend zwarte en witte vlakken van het klavier met dit instrument te bewerken.”[p21; E benoemt dit als illustratietechniek]] [E geeft definitie van anekdote – zie aantekeningen]

x Figuurlijk taalgebruik: woordspeling “Een ander voorbeeld van een herkenbare, het onderwerp aangevende opening, aantrekkelijk door de woordspeling : “Misschien herinnert dit uur, gewijd als het is aan het Nederlands, u aan andere uren, waarin u onderwerp, gezegde, voorwerpen en bepalingen moest aanwijzen in wat men ‘zinnen’ noemde. Deze bezigheid het te ‘ontleden in zinsdelen’. Niet gering is het aantal van hen, die zich eerder als lijdend dan als belanghebbend, laat staan van harte medewerkend voorwerp aan gezegde opdracht hebben moeten onderwerpen.” Of de woordspeling bij het publiek overkomt, zal sterk afhangen van het spreektempo en de accenten die de spreker legt.” [p17]

x citaat “Een korte, pittige spreuk, karakteristiek voor een bepaalde gedachtengang. is natuurlijk een prima hulpmiddel om een betoog mee te openen en te illustreren. Zo’n spreuk heet een aforisme. Onder andere Cees Buddingh’

63

heeft er duizenden verzameld […] Enkele aforismen betrekking hebbend op ‘spreken’: Gewend als ik ben aan het spreken in het openbaar, ken ik de nutteloosheid ervan. Franklin Pierce Adams […] Een voorbeeld van een speech die opent met een citaat is van prof Bezemer: Dorpsgemeenschap en collectief bedrijf in Rusland: Een eeuw is er verstreken sedert Alexander Herzen de hoop en de verwachting uitsprak dat in Rusland de overgeleverde communale agrarische orde, met voorbijgaan van een individualistisch stelsel, zou kunnen worden getransformeerd in een communistische orde.”[Lijkt me meer een parafrase] [p19-20]

x Raadsel “Zonder de naam van Multatuli te noemen, weet Stuiveling toch wel zoveel informatie over te dragen dat het publiek aan zijn ‘halve woord’ genoeg heeft.” Voorbeeld: “Dit nobele woord indachtig, zou ik ook nu niet willen beginnen met de een of andere theorie van welsprekendheid, maar met de kritiek daarop. Ik kies hiervoor geen actuele, zelfs geen moderne kritiek; geen professorale, zelfs geen academische kritiek, hoezeer die ook voor de hand zou liggen; maar de eenvoudige overwegingen van een negentiende-eeuwse autodidact, iemand overigens, die op de kleinerend-bedoelde vraag of hij niet ook in Leiden had gestudeerd, met rechtmatige slagvaardigheid ten antwoord mocht geven: ‘Nee, maar te Leiden studeert men in mij.’Het zal u duidelijk zijn wie ik bedoel.” [p22]

Iets geestigs presenteren Dankwoord “In uw opening sluit u aan op hetgeen de eerste spreker heeft gezegd. De ontspannen sfeer die deze persoon (hopelijk) heeft gecreëerd, houdt u in stand door, zo mogelijk op humoristische wijze, in te haken op zijn woorden. U hebt tijdens het uitspreken van het welkomstwoord dan ook enige aantekeningen gemaakt.” [p107]


standpunt “prof. Van Helten: Over de factoren van de begripsverwijzingen der woorden’ Nadat hij nog enkele voorbeelden van woorden met verschil in betekenis heeft genoemd, waarmee hij zijn gehoor nieuwsgierig heeft gemaakt naar de oorzaken van de verschillen, vervolgt hij met zijn doelstelling; dit doet hij in de vragende vorm, zodat het publiek erbij betrokken wordt: Van waar dit merkwaardige verschil van betekenissen, dat bij den leek op taalgebied allicht de gedachte aan een grillig spel van het toeval zou kunnen opwekken? Vanwaar, om de vraag meer algemeen te stellen, het overal en te allen tijde waar te nemen verschijnsel hetzij in verwante talen en dialecten, hetzij in onderscheiden perioden van een zelfde taal of dialect, hetzij ook in dezelfde periode van een taal of taaleigen ter uitdrukking leent van een groter of kleiner aantal verschillende en vaak zeer uiteenlopende opvattingen? Langs welke wegen en op welke wijzen ontwikkelde zich een zoodanige verscheidenheid?”[p22,23]


“dan gaat hij in de vragende vorm het puibliek vertellen wat hij daarna zal beantwoorden: 1 Was het geval Mia Versluis een uitzondering? 2 Hoe groot is de anesthesie-mortaliteit in het buitenland? 3 Waaraan sterft men onder anesthesie? 4 Hoe kunnen soortgelijke ongevallen ontstaan? 5 wat is hiertegen te doen?” [p23]


Professor Smalhout gaat […] in het kort vertellen wat de situatie vóór de uitvinding van de anesthesie was (een rauw en bloederig handwerk), de geboorte van een nieuw specialisme, de eerste tegenslagen en twee slachtoffers. “[p23]

x Onderwerp noemen “Een ander voorbeeld van een herkenbare, het onderwerp aangevende opening, aantrekkelijk door de woordspeling : “Misschien herinnert dit uur, gewijd als het is aan het Nederlands, u aan andere uren, waarin u onderwerp, gezegde, voorwerpen en bepalingen moest aanwijzen in wat men ‘zinnen’ noemde. Deze bezigheid heette ‘ontleden in zinsdelen’. Niet gering is het aantal van hen, die zich eerder als lijdend dan als belanghebbend, laat staan van harte medewerkend voorwerp aan gezegde opdracht hebben moeten onderwerpen.” Of de woordspeling bij het publiek overkomt, zal sterk afhangen van het spreektempo en de accenten die de spreker legt.” [p17]

x Titel “Het is ongebruikelijk de voordracht te beginnen met een titel, omdat dit een onnatuurlijke spreektrant is en geforceerd zou overkomen. Wel kan de titel in de openingszinnen opgenomen worden […].[ Twee eisen: informatief en

64

aandachttrekkend] “Wanneer mensen komen luisteren naar een voordracht getiteld: ‘Een dubieus bezit’, zullen niet-ingewijden er niet uit kunnen opmaken dat gesproken gaat worden over de verstandskies. De titel van een openbare rede zal in de eerste plaats informatief moeten zijn. “Wanneer de redevoering voor een geselecteerd publiek gehouden zal worden, een publiek dat toch al weet waar de spreker over gaat praten, dan mag de titel uitsluitend aandachttrekkend zijn. Een voorbeeld hiervan is de redevoering van de anesthesist prof. Smalhout: ‘De dood op tafel’. Zo zal het tandheelkundig publiek dat luisterde naar ‘De jongste telg’ al wel geweten hebben dat daarmee gebitsdynamiek bedoeld werd. […] De beste titel is zowel informatief als aandachttrekkend: -Koppelwerkwoorden met iemand hebben -De geur van wittebrood -Baas in eigen huis.” [p14]

x De aanhef “Edele jongelingen, kweekelingen dezer doorluchtige school, de vreugd uwer ouders, de hoop uwer leermeesters, en de toekomstige roem van het Vaderland. uitgelezene jongelingschap.” Een dergelijke aanhef was gebruikelijk in de vorige eeuw, in dit geval sprak de rector magnificus van een universiteit die bij de opening van het academisch jaar zijn studenten begroette. Nu zijn dergelijke zinnen verdwenen; veel eenvoudiger klinkt ‘Dames en heren’, ‘Geachte toehoorders’, ‘Klasgenoten’, ‘Beste medeleden’. In veel gevallen zal er geen enkel bezwaar zijn de aanhef weg te laten. Ook gebruikelijk is het de begroeting in de openingszin op te nemen: ‘enige tijd geleden. luisteraars, kreeg ik een uitnodiging…’ [p16]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het publiek vleien en prijzen “Wanneer de redevoering bedoeld is anderen van iets te overtuigen, moet de

redenaar natuurlijk in het begin proberen zijn toehoorders in een goede stemming te brengen. enig gevlei is vele sprekers op dit moment niet vreemd. Geen beter voorbeeld van een rede waarin al in het begin bij de toehoorders, een zekere welwillendheid gewekt wordt jegens de spreker, dan Max Havelaars toespraak tot de Hoofden van Lebak: Ik weet dat er onder ulieden zijn, die uitsteken in kennis en in braafheid van hart; ik hoop mijn kennis door de uwe te vermeerderen, want zij is niet zo groot als ik wenschte. En ik heb wel de braafheid lief, maar dikwijls bespeur ik dat er in mijn gemoed fouten zijn, die de braafheid overschaduwen, en daaraan den groei benemen… gij allen weet hoe de grote boom den kleinen verdringt en doodt. daarom zal ik letten op degenen onder u, die uitstekend zijn in deugd, om te trachten beter te worden dan ik ben. (…) Uw volk bezit rijstvelden in de dalen, en er zijn rijstvelden op de bergen. En het wenscht in vrede te leven, en ge begeert niet te wonen in landstreken die bewoond worden door anderen.””[p23] “Ook politici zullen hun kiezers regelmatig onaangename dingen moeten vertellen en vleien om de kiezersgunst niet te verliezen. Mr. P.J. Troelstra hield in 1917 een redevoering waarin bewapening en ontwapening aan de orde kwamen. Een moeilijk punt natuurlijk, vooral daar Troelstra, in tegenstelling tot vele van zijn socialistische luisteraars, weinig heil zag in eenzijdige ontwapening. Hij verdedigt [eerst ] zijn standpunt rationeel: Wanneer Nederland de wapens neerlegt, tot ontwapening overgaat, zijn wij dan van het militarisme af? Het antwoord is: neen. Het is voor de groote mogendheden, die ons omringen, Duitschland en Engeland, niet een kwestie van vrijen wil, maar een kwestie van noodzakelijkheid, dat daar is tusschen hen een gewapend Nederland, dat daar is een macht die enerzijds tegen de kust verdedigt, en die anderzijds tegen Duitschland het land verdedigt. Hoever wij daarmede zullen komen, daar vragen zij niet naar. Als wij morgen ons land ontwapenen, dan moet Duitschland zich hier vestigen, en als dat gebeurt, dan zijn wij van het Nederlandsche militarisme af, maar onder het Duitsche militarisme gekomen. Maar behalve met rationele argumenten, komt hij direct erna met emotioneel gevlei: Het is, mijne vrienden, niet prettig om dat te moeten zeggen, maar tegenover sociaal-democratische arbeiders kunnen droeve en harde waarheden gerust gezegd worden. Gij zijt geen kinderen, die men met koekjes moet paaien. Gij

65

zijt de mannen der toekomst, gij zijt de klasse die de realiteit voor zich heeft, en wat werkelijk en waar is zult gij het beste kunnen verstaan, en daarnaar zult gij u ook in uw politieke partij weten te richten.” [p23-24]

x Vooroordelen tegen zaak wegnemen

Toegevoegd in deze herziene druk [Eigenlijk: vooroordelen tegen de zaak wegnemen.] “Wanneer de spreker te maken heeft met misverstanden die de waardering voor de inhoud van zijn speech nadelig beïnvloeden, doet hij er verstandig aan deze in zijn inleiding te noemen en te weerleggen, om daarna in een open gesprek verder te kunnen gaan. Een moeilijke taak, die veel vergt van de spreker: hij mag hopen dat men zijn argumenten op waarde weet te schatten. daar komt bij dat vrijwel niemand eigen vooroordelen onmiddellijk prijsgeeft. zoiets heeft tijd nodig. De psychiater dr. Karl Menninger doet in zijn inleiding van zijn speech ‘Gezonder dan gezond’ een goede poging zijn gehoor ervan te overtuigen geesteszieken met begrip te benaderen: Geestesziekte kan bij ons allen optreden. Ze ontwikkelt zich tamelijk onverwacht. Niemand is van plan of verwacht geestesziek te worden. We weten allen dat we longontsteking kunnen krijgen of de komende winter een ernstige kou vatten. We verwachten bepaalde lichamelijke ongemakken, maar niemand rekent op een geestelijke kwaal. niettemin, geestesziekte velt vrienden en bekenden, prominenten en ondergeschikten, rijk en arm. Ze ontziet niemand, ze kan ons allen aantasten. Ik wil u niet alarmeren door dit standpunt. Maar ik wil de barrière van onbegrip slechten die de wereld verdeeld in ‘die mensen’– wat hier betekent: die onmogelijke, vreemde, gekwelde ‘gekken’– en wij – wij gezonde, verstandige mensen.”[p25]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Gelegenheid

Toegevoegd in 1985-druk De algemene adviezen betroffen de informatieve speech (soms specifieke toegespitst op overtuigende toespraak), maar het boek bevat ook specifieke adviezen voor gelegenheidstoespraken. 106-119.

Anders, nl. Toegevoegd in 1985-druk

Welkomstwoord “De spreker zet in zijn opening in enkele zinnen het doel van de bijeenkomst uiteen en heet iedereen welkom, maar in het bijzonder de nieuwe medewerker.”[p106] Dankwoord “In uw opening sluit u aan op hetgeen de eerste spreker heeft gezegd. De ontspannen sfeer die deze persoon (hopelijk) heeft gecreëerd, houdt u in stand door, zo mogelijk op humoristische wijze, in te haken op zijn woorden. U hebt tijdens het uitspreken van het welkomstwoord dan ook enige aantekeningen gemaakt.” [p107] Afscheidstoespraak bij begrafenis of crematie “ -Aanhef: u begroet de aanwezigen, bijvoorbeeld door de nabestaanden en de categorieën waaruit het gehoor verder is samengesteld te noemen. -U memoreert het overlijden” Voorbeeld: Echtgenote, kinderen, ouders, broers, overige familieleden, vrienden, directeuren, medewerkers… Hoe uw relatie ook geweest is met Jan, niemand zal willen ontkennen dat een goed mens gestorven is. Daarover zijn wij het allen met elkaar eens. “ [wel een voorbeeld, niet aangegeven waar de inleiding eindigt.] [p108] Openingsspeech “Opening: de spreker vertelt wat er aan de hand is en waarom juist hij daar staat.” [p110] “Een voordracht van Nico Scheepmaker, gehouden te Groningen, ter gelegenheid van een tentoonstelling van textiele kunstwerken. geachte aanwezigen, Ik hoop niet dat u denkt dat ik voor u sta als expert in de textiele kunsten, ook al ben ik daar in de loop der jaren niet ongevoelig voor geraakt. Ook hoop ik niet, dat u denkt dat ik de inleiding houd als columnist van het Nieuwsblad van het Noorden, ook al ben ik dat in hoge mate. De eigenlijke reden dat ik hier voor u sta, gaat tien jaar terug in de geschiedenis en houdt ten nauwste verband met een konijntje. Dat zit zo. Jarenlang heb ik voor Avenue beeldende kunstenaars geïnterviewd. Voor een van die interviews moest ik naar Gerda Edens. Ik kende haar niet, ik kende haar werk niet, maar door naar haar toe te gaan zou ik zowel haar als haar werk leren kennen, en

66

de ervaring leert dat dit het interviewen vergemakkelijkt. Het geval wilde dat…”[enz.] Opening van een vergadering: “De voorzitter opent de vergadering, heet iedereen welkom (hoewel deze frase een cliché is), zegt wie met kennisgeving afwezig is en vermeldt eventuele wijzigingen in de agenda.” [p113] Tafelspeech “De opening moet appelleren aan het gevoel van het gehoor. […] Gezamenlijke lunch met studenten die presentaties hebben gehouden. Voorbeeld: ‘Uw gebarentaal “Vandaag weer eens een smerig praatje”, zei Heer Koot eens. Ik zeg het men na, niet omdat ik zo graag vieze praatjes hou vertel, maar omdat uw gebaren er aanleiding toe geven. daaruit heb ik begrepen dat u – ik durf het nauwelijks te zeggen – van sex en alcohol houdt, twee – zoals u allen weet – uiterst bedenkelijke zaken. U zult inmiddels begrepen hebben dat ik uw gebaren tijdens uw voordracht heb opgenomen en geanalyseerd. Overigens viel dat niet mee: erg beweeglijk bent u niet, u geeft zich niet bloot. heeft uw noordelijke afkomst of woonplaats daarmee te maken? Of bent u echt zo stiekem als u voorgeeft te zijn: waarom houden zovelen van u uw handen anders op de rug?’ [p118] Huldigingsspeech “De spreker noemt het doel van de bijeenkomst, in een dusdanige vorm dat de aanwezigen zich bij voorbaat al verkneukelen om hetgeen gaat komen” [geen voorbeeld] [p119]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd [p24] zie vleien. [voorbeeld Lebak-toespraak]

“Ook politici zullen hun kiezers regelmatig onaangename dingen moeten vertellen en vleien om de kiezersgunst niet te verliezen” [p23]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd vakjargon “Hij kan ervan uitgaan dat zijn toehoorders meestal niet zo betrokken zijn bij

het onderwerp als hijzelf, dat ze minder dan hij voorbereid zijn en zich niet zo ingeleefd hebben. hij mag ze niet te abrupt overvallen met de problematiek, alsof ze pardoes en zonder te kunnen zwemmen ‘in het diepe gesmeten worden’. Dat doet hij als hij te abstract begint.” [p16]

Vermijd clichés “De spreker die in overbekende beelden spreekt, die zinnen bezigt die honderden voor hem ook al gebruikt hebben, kan verwachten dat zijn luisteraars snel verveeld en kort daarna geïrriteerd raken. De clichématige opening van de voordracht: Ik zou het vandaag willen hebben over… Ik zou u wat willen vertellen over… Tegenwoordig (Vandaag de dag – In deze tijd) horen (lezen) we steeds meer over… Het is voor mij een grote eer (een waar genoegen)…. [p81]

Vermijd slijmen “Het is voor mij een grote eer (een waar genoegen)…. [p81]

Noodzaak

Aanpak Welke memoria-adviezen gelden

voor de inleiding “Welk formaat aantekeningenpapier de spreker ook kiest, er is een aantal zaken dat hij noteert. De eerste zin(nen) schrijft hij volledig op. Hoewel hij deze van buiten heeft geleerd, zal het gevaar van een minder geroutineerde spreker groot zijn dat hij ze op dit belangrijke moment vergeten is en, ondanks de schitterende opening die hij in petto heeft, niets anders weet te zeggen dan: “Ik wil het vandaag hebben over …’ Een cliché dus (zie pag. 93). Wanneer hij ze niet op een natuurlijke manier weet voor te dragen, kan hij ze nog altijd zo ongedwongen mogelijk voorlezen. Zo de doelstelling niet voldoende duidelijk in de eerste zin(nen) staat, schrijft hij dit belangrijke punt ook in een volledige zin op.” [p60]

Welke actio-adviezen worden Niet gekoppeld aan inleiding

67

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Hoe wordt spreekangst behandeld? Nauwelijks – verwijzing in inleiding. [p10]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Alleen maar lit.opgave van voorbeeldcitaten. Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. + veel literaire voorbeelden, ook ontleend aan neerlandistiek. Wel wetenschappelijke bronnen, geen klassieke retorica. Wel buitenlandse literatuur. Bormann (1969), Braden (1961), Brown & Keller (1973), Dance & larsen (1972),Dietrich & Brooks (1958), Flesch (1977), Hegarty, (z.j.), Monroe & Ehninger (1975) Tucholsky ‘Ratschläge für slechten Sprecher’. In: Lerne Lachen ohne zu weinen. berlin 1932 Idem: für guten Sprecher.

Hoe klassiek retorisch? nauwelijks, wel in aandacht voor stijlmiddelen. Niet in verwijzingen.Wel enkele anekdotes (Demosthenes}

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen “Sinds zaken als medezeggenschap en ondernemingsraden gemeengoed zijn geworden, is spreken in het openbaar voor velen een noodzaak.” [p5] “Spreken en schrijven behoren in de Nederlandse scholen een gelijkwaardige positie in te nemen. Dit houdt in dat spreken een facultatief of zelfs verplicht examenvak zou moeten zijn. Wie weet zal deze wens ooit in vervulling gaan!” [p5] Hst 9 Het schrijven van een voordracht … voor een ander: 7 blz. voor speechschrijvers. Behandelt in h. 2 titel, aanhef, opening, inleiding, kern, slot, beantwoording van vragen. Edens maakt een onderscheid tussen opening (aandachttrekken en doelstelling aan de orde laten komen) en inleiding (aandacht vasthouden en doelstelling verduidelijk maken; bij overtuigende toespraken ook toehoorders via gevlei in goede stemming brengen! [p16] Indicatieve samenvatting. “Omdat, zoals gezegd, de titel op een aankondiging of een convocatie vaak onvoldoende informatie geeft of uitsluitend bedoeld is om de aandacht te trekken, kan hij gevolgd worden door een korte uiteenzetting waarover de voordracht zal gaan. Deze samenvatting hoeft niet te vertellen welke resultaten en conclusies meegedeeld gaan worden, ze is alleen bedoeld om de probleemstelling te verduidelijken.. Zij is dus niet informatief, maar indicatief.”+ voorbeeld [15] Heeft eigenlijk met voorbereiding te maken en niet met inleiding Aandachtstechnieken voor de Opening: anekdote, woordspeling, concreet en herkenbaar punt, ontknoping, shock-effect, zeer korte zin, citaat en aforisme, illustratie. [16 vv]

Circulaire slottechniek “Een andere mogelijkheid om het publiek te laten weten dat de voordracht is geëindigd, is de aandachttrekkende en doelgerichte openingszin, al of niet in gewijzigde vorm te herhalen. Een chemisch student opende zijn voordracht over geur-, reuk- en smaakstoffen met de uitstekende zin: Over smaak valt niet te twisten. Zijn samenvattende, concluderende slotzin was: Over smaak valt dus wel te twisten. De spreker vatte het gehele betoog tussen de poten van een tang, of zoals prof. pen zegt: Zijn laatste zin is het natuurlijk eindprodukt van een proces, dat aan het begin is vastgelegd, het gehele verhaal staat gespannen tussen zijn eerste en zijn laatste zin. [ Een andere truc is: de doelstelling herhalen en beantwoorden + voorbeeld] [p37-38]

Spreeksnelheid voorlezen versus spreken: “Een ander bezwaar van lezen is dat het tempo hoger is dan bij spreken: ongeveer 150 tegenover 100 woorden per minuut.”[p58] Goede parlementaire sprekers: Marcus Bakker, Wiegel, Schakel: ze lazen niet voor. h.6 taalgebruik bevat een grote verzameling stijlmiddelen met aardige voorbeelden.

68

Anekdotedefinitie Definitie van anekdote [87,88]: De oude Grieken gebruikten het woord ‘anèkdoton’ voor een nog niet uitgegeven werk. na de uitvinding der boekdrukkunst was het de benaming voor een uitgave van onbekende, kleinere schrijvers. Weer later werd het korte, snedige en afgeronde vertelling. […] de anekdote is een mogelijkheid een speech op een aantrekkelijke manier te openen. […] De anekdote moet kort zijn, betrekking hebben op het onderwerp, iets verrassends bezitten, zeker in het slot, en op het juiste moment verteld worden.” […] Het is goed als de spreker zelf optreedt in het verhaal, het verschaft het verhaal iets geloofwaardigs, minder juist is het als hij zelf de held speelt. zoiets zal de sympathie van de toehoorders voor de spreker niet doen toenemen. Ongeloofwaardige verhalen kunnen ook beter niet verteld worden.” [89] “De overgang van de voordracht naar de anekdote moet natuurlijk zijn. Dus niet een aankondiging als: ‘Dit wil ik illustreren met de volgende anekdote over Sam en Moos.’ De overgang moet veel directer zijn: ‘Zo gingen Sam en Moos eens…’ Humor [89-97]: “Tijdens elke speech zou eigenlijk enkele keren gelachen moeten worden.” Boek bevat vrij veel voorbeelden van (stukken) toespraak.

69

Quick, John (1980)


Quick, John (1980), Spreken in het openbaar. Intermediair bibliotheek. [2e dr, 1981; Vertaling van A short book on the subject of speaking. New York: McGraw-Hill, Inc. 1978; vertaling: Jacqueline Berghaan]

2. Doelgroepen:

ieder functionaris [die]wordt gevraagd om ...


126


126

5.


in een checklist op p105


kwart pagina


"Aan het begin van de speech kunt u: a) het publiek in kennis stellen van uw kwalificaties, of vertellen waarom u zich met het probleem bezig houdt. [B] b) belangstelling voor het onderwerp opwekken. [A] c) de toehoorders wegwijs maken in het probleem. [D] d) de aandacht vestigen op bepaalde aspecten van de zaak." [p105; de formulering laat open of Q. vindt dat alle aspecten aan de orde moeten komen; geen voorbeelden of specifieke technieken genoemd]


Attentum [zie h2] Techniek: A

BD


Docilem Techniek A

BD



BD


Overige technieken

70

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur

Insinuatio


Noodzaak

Aanpak Spreekangst “Wordt u zenuwachtig, praat daar dan niet over!" [p73; curs auteur]

Bronnen

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Opvallend gebrek aan expliciete adviezen en voorbeelden met betrekking tot de inleiding. In eerste hoofdstuk veel nadruk op 'problemen'. Advies: 'spreek nooit in het openbaar tenzij u dat echt wilt òf echt moet" Eerste hoofdstuk op basis van anekdotes; persoonlijke ervaring. Veel nadruk op oefening. Hoofdstuk over visuele middelen.. Pro schoolbord (zwart); contra (?) overheadprojector ('trapeziumprojectie'); dia is 'usance' "min of meer het standaardbeeldmateriaal voor presentaties" . Adviezen onder meer: "zet nooit meer dan 25 tekens (incl. spaties) op één regel"; "Op een plaatje nooit meer dan 8 regels" [p67]

71

Blum, Karl (1982)


Blum, Karl (1982), Praktijkboek overtuigend spreken; technieken, concepten, modellen. Amsterdam/Brussel: Uitgeverij Intermediair. [vertaling van Rhetorik für Führungskräfte. Landsberg am Lech: Verlag Moderne Industrie, 1981; vertaling: L.M.A. Sijmons-Vuerhard]

2. Doelgroepen:

[niet expliciet aangegeven; Duitse titel suggereert 'leidinggevenden']


113


113

5.


p27-28 [paragraaf Inleiding en paragraaf Inleidingstechnieken] paragraaf over spreekangst p74-75 paragrafen over praktijk Binnenkomen; Aanhef en inleiding; Aandacht in de zaal p99-100. Alsmede enkele verspreide opmerkingen


≈ 6 => 5 %

Functies en technieken 7 Maakt de auteur de klassieke drieslag?

Niet voor de inleiding als zodanig. Bij tactieken om het gehoor te winnen zegt hij evenwel: "Die gebieden waarop u uw strategische aanvallen richt heten achtereenvolgens: de aandacht, het begrip, de overtuiging, het gevoel en de wil van uw toehoorders" [p20; het kan zijn dat hij dit als successieve stappen ziet in het overredingsproces]

8 Welke functies onderscheidt de auteur [voeg ADB toe] "Ze [de inleiding] moet het publiek welwillend stemmen [B], het nieuwsgierig maken naar wat er verder komt [A], het - voor zover nodig - wakker schudden [A]." [p27] Eisen aan de inleiding: - boeiend "Begin nooit met een waarheid als een koe!" - kort - "duidelijk, zodat iedereen precies weet waar het om gaat. Het thema zelf in het middelpunt plaatsen, niet de spreker!" [D] - aangepast aan het publiek (beroep, leeftijd, afkomst, etc.)" [p.27; B. presenteert vervolgens een aantal vragen die de spreker zichzelf moet stellen; zie bij proces] Controlevragen: a) schud ik mijn publiek wakker? [A] b) Spreek ik zowel verstand als gemoed aan? [D/B?] c) Kweek ik er een welwillende sfeer door? [B] d) Is de inleiding niet te lang? (hóóguit een kwartier!) [?] " [p28] B. onderscheidt drie soorten inleidingen: "De eenvoudige inleiding is kort en origineel. De plechtige inleiding legt meer nadruk op verbaal en visueel vertoon en wordt toegepast als de verheven sfeer van de gebeurtenis dat vereist (gala-diner o.i.d) De sterk bewogen inleiding haakt in op de dramatiek van het ogenblik (bijv. een rampzalig gang van zaken" [p28; de soorten worden in het boek verder niet uitgewerkt of van voorbeelden voorzien]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Aanhef [p100]:als er belangrijke aanwezigen zijn dan die op volorde van status

begroeten. bijzondere gasten ook eerst noemen [B zou het hier dus niet eens

72

zijn met Hesp die vindt dat je de echtgenoot van de jubilaris in de aanhef niet behoeft te noemen] De aanhef "Geachte aanwezigen mag nièt" [p100]

Iets geestigs presenteren "[Een inleiding kan] Amuseren" [28] x Vraag "Aan het denken zetten door het stellen van een vraag of het opwerpen van

een probleem" [p28] Vergelijking Verrassen: een vraag, opmerking, vergelijking, greep uit het dagelijks leven

[p28] Anekdote “Greep uit het dagelijks leven”[p28; zie boven]] x Video-audio het gebruikmaken van optische of akoestische effecten (dia's, bandjes,

platen) [p.28] x Citaat “het voorlezen van een brieffragment of telegram" [p.28] x Omstandigheden, tijd plaats [Controle vraag] “waarom spreek ik vandaag over dit onderwerp. Waarom

over dit punt in het bijzonder?” [p27] “x Actuele invalshoek “Kan ik inhaken op een actuele gebeurtenis? [p27] x Rollenspel / Pantomime “het beginnen met een dialoog of interview” [p28]

“het laten optreden van onverwachte gasten” [p28] [vergelijk vechtpartij in Oomkes]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Definitie geven "Definiëren: weergeven van de essentiële kenmerken van het te behandelen

onderwerp" [p28] “Ga ik termen gebruiken die ik eerst moet uitleggen?" [p27]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld pp

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Politiek Juridisch Gelegenheid [geeft soort schema's voor de door hem onderscheiden redevoeringen -

ook voor allerlei gelegenheidsredevoeringen; geen herkenbare inleidingsadviezen]

Anders, nl. B onderscheidt de volgende toespraaksoorten "1) de zakelijke rede: stand van zaken mededelen, gegevens verstrekken. 2) de gelegenheidstoespraak: gelukwensen, welkom heten, troosten. 3) De overtuigingsrede: bezielen, motiveren, overtuiging bijbrengen, de wil aanspreken."[p7; verderop behandelt B. ook het praatje-voor-de-vuist-weg als een apart soort redevoering]

Insinuatio - NVT

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd excuus "laat [de spreker] nooít de onvergeeflijke fout maken zó te beginnen: 'ik

ben helaas geen spreker, maar ...' of: 'Laat ik me bij voorbaat verontschuldigen' of 'Geheel onvoorbereid sta ik voor u'. " [p29] "Veel voorkomende fouten [...] zijn: [...] - met een excuus beginnen”

73

[p91 Vermijd clichés De aanhef "Geachte aanwezigen mag nièt" [p100] Actio-vitium [de uitspraak] 'hopelijk kunt u me achterin de zaal ook verstaan?' [p91] Niet te vroeg je kruit verschieten “Hoe prikkel in mijn inleiding de denkactiviteit van mijn toehoorders

zonder al direct teveel te verklappen?” [p27]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn "Hóóguit een kwartier!" [p29]

Later in een uitgewerkt voorbeeld reserveert B. 3 minuten voor de inleiding van een toespraak van 30 minuten = 10%

Wanneer schrijf je de inleiding De inleiding moet als laatste geschreven worden [na hoofdgedeelte en slot]


Niet te vlot spreken: "[er bestaat] een zeker principieel wantrouwen ten aanzien van de 'vlotte spreker', de man of vrouw die zo adembenemend virtuoos uit de hoek komt. Sprekers die die neiging hebben doen er misschien goed aan zich een beetje in te tomen" [p92] "Marcheer niet het toneel op als een dragonder en stel u niet als een robot achter het spreekgestoelte op. Ook zonder dat kan de houding rechtop en waardig zijn" [p79] Binnenkomen: [het publiek zit vol spanning te wachten o.m. hoe zou hij eruit zien] "daarom is het jammer als de spreker te vroeg de zaal inkomt en daarmee het verrassingselement teniet doet" [p99; andere bevelen juist aan om op tijd in de zaal te zijn en evt. kennis te maken met het publiek] "Let op de stand van uw voeten" [p99; B geeft geen verdere aanwijzing over waar je dan op moet letten]

Memoria-adviezen "Sommige sprekers prenten alleen begin en eind van de toespraak in hun hoofd en nemen het hulpbriefje te baat ten einde het hoofdgedeelte vrij te kunnen formuleren" [p45]

Spreekangst [paragraaf over spreekangst in Deel C: Matige analyse van het probleem. Rechttoe rechtaan non-advies: 'niet aan denken'. Of ermee leren leven.] [p 74-76] "spreekangst is in wezen geen angst voor het spreken zelf maar veel eerder een angst voor de toehoorders, angst ook voor een persoonlijk fiasco". "Daarbij kunnen nog allerlei factoren een rol spelen: - het onvoldoende voorbereid zijn. - het gevoel geen èchte binding te hebben met het thema- Of: dat thema niet voldoende beheersen (te hoog gegrepen?) - gebrekkige kennis van de retorica - de wens, het iedereen naar de zin te maken." "Zo is het zaak, dat de spreker zich al direct bij het begin ernstig voorneemt, zich niet te laten afleiden door storende bijgedachten." "Wie werkelijk met zijn onderwerp vergroeid is en er voor 100% achter staat kan alleen nog maar aan dat éne ding denken en vergeet zichzelf.""En mocht u na al deze wijze lessen spreekangst blijven houden: in vredesnaam, doorsta dan die kwelling manmoedig. Lang duren zal het in geen geval. En alles went, ook dat" [p76]


klassiek; USA; wetenschap; ed. In het voorwoord aangegeven dat achterin het boek namen genoemd zouden zijn. Deze bronvermeldingen zijn echter niet opgenomen, mogelijk staan ze wel in de oorspronkelijke Duitse uitgave.

Hoe klassiek [Bevat in deel C: Retorica. Algemene beschouwingen over aspecten van welbespraaktheid, de redevoering, de spreker, de praktijk, de retorische middelen etc. Behalve de naam Aristoteles in de eerste zin, verder geen referenties aan klassieke retorica. Ook dit deel is weinig concreet uitgewerkt.]


74

Boek is in drie delen ingedeeld: A Voorbereiding. Hierin is een stuk over de inleiding opgenomen B Modelschema's voor toespraken. B. presenteert hier korte lijstjes met aandachtspunten voor 34 soorten toespraken. De lijstjes zijn weinig concreet. Voorbeeld:

Zakelijke redevoering Interne bedrijfsproblemen [p49] "Spreker: directeur Toehoorders: bedrijfsleiding Doel: informatie verstrekken; nader tot elkaar komen Hulpbriefje - Huidige situatie schilderen - Waar liggen de problemen? - Wat zijn de oorzaken? - Wat zijn de gevolgen? - Suggesties voor oplossing - Medewerking bedrijfsleiding onontbeerlijk - Gezamenlijk plan de campagne opstellen" Alle 34 schema's zijn op deze manier opgebouwd [Niet concreet; hulp voor beginner nihil]

C Retorica. Algemene beschouwingen over aspecten van welbespraaktheid, de redevoering, de spreker, de praktijk, de retorische middelen etc. Behalve de naam Aristoteles in de eerste zin, verder geen referenties aan klassieke retorica. Ook dit deel is weinig concreet uitgewerkt. B maakt op verschillende plaatsen een punt van 'vrij spreken'. "Alleen de vrije redevoering is een echte redevoering" [p46; curs auteur]. Spreker mag alleen gebruik maken van hulpbriefje. [p85] "maar een thema kan ook te gemakkelijk of te oninteressant zijn. Vergeet nooit, dat uw toehoorders vier à vijf maal zo snel denken als u spreekt; een intelligent publiek gelooft dan al gauw niet voor vol te worden aangezien en zo dwaalt de aandacht langzaam maar zeker af naar interessanter onderwerpen" [opmerkelijke uitspraak, jammer dat er geen bron is]

75

Tilanus, C.B..(1982)


Tilanus, C.B..(1982) Een spreekbeurt / voordracht / presentatie houden. Utrecht: Spectrum [Aula 702; later opgenomen in: Rapporteren, presenteren. Utrecht: Het Spectrum, 1988. [Prisma pocket: 2667]

2. Doelgroepen:

Breed publiek (maar gezien de voorbeelden die hij geeft met name TH-studenten en andere academici)


79


72

5.


7,8, 26,27


5 regels + 2 blz. voorbeeld [p7,8] 3%

Functies en technieken

“Wat doe je als je maar tien minuten hebt? Kort en bondig zeggen wie je bent, wat je onderwerp is [D], wat je probleem is (waar draait het om?) [D], wat je methode was, wat je resultaat is, wat je van het resultaat vindt, en wat je nu van plan bent te gaan doen.” [p27; opvallend dat hij nergens functies noemt alleen maar punten aanstipt; geeft bovendien niet duidelijk aan waar de inleiding ophoudt en de rest van de tien minuten begint]


Attentum [zie h2] Techniek: A

BD


Docilem Techniek A

BD



BD


Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. “Spreekbeurten tijdens opleiding, voordracht op wetenschappelijk

congres of bijeenkomst voor vakgenoten, presentatie in commerciële of 7

76

hiërarchische sfeer van bedrijf of organisatie.”

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een te lange inleiding

(longum) “Onervaren sprekers blijven vaak te lang bij het begin hangen. Waarschijnlijk zijn ze bang niet genoeg stof te hebben. Durf voortvarend de inleiding te verlaten en ter zake te komen.”

26, 27

Noodzaak

Aanpak Spreekangst “Alles went” (p12)

2 adviezen: “kort spreken is moeilijker dan lang spreken” / “Niemand kan uw hartkloppingen zien. ” [pp12]

Bronnen Overige bronnen Korswagen (1976/79); Steehouder e.a. (1979); Zelko & Dance (1968); 2

USA-schrijvers: Gondin & Mammen(1981); Mambert (1968)

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Dit boekje is geschreven als een toespraak (“verhaal”). Het bevat bijna geen adviezen over de inleiding. Maar de toespraak bevat wel een inleiding [7,8], waardoor wel een beeld gekregen kan worden van wat de schrijver van belang vindt voor de inleiding van een hoorcollege. 1. Begint met een aantal (toepasselijke) spreekwoorden, die betrekking hebben op zijn onderwerp

[A] 2. Dan het onderwerp [D] 3. Dan informatie over de spreker zelf [B: ethos] 4. Dan over het belang van zijn onderwerp [A] 5. Dan afspraken over interactie (“Mocht u tussentijds vragen hebben onderbreekt u mij dan

alstublieft”) [B?] 6. Ten slotte een structuuraankondiging [D] Opvallend dus: alleen indirecte aandacht voor de delen van de toespraak, geen aandacht voor functie of technieken. “Spreeksnelheid is 100 tot 150 woorden per minuut” [p17]

77

Steehouder, M. [e.a.] (1983)


Steehouder, M. [e.a.] (1983) Leren communiceren, Procedures voor mondelinge en schriftelijke communicatie. Tweede , geheel herziene druk. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Doelgroepen:

“Handleiding voor het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs, maar ook voor de individuele gebruiker.” (Achterflap)


368 blz.


20 blz.


281-283




“Net als de inleiding van een geschreven tekst kan die van een voordracht vijf elementen bevatten:

• een opening (waarin u uw publiek probeert te motiveren om naar u te luisteren); [A; gezien de uitwerkingen bij schriftelijk rapporteren eerder attentum dan benevolum]]

• een doelaanduiding (waarin u het belang van het thema aangeeft); [attentum] • een vooruitblik (waarin u in de vorm van een minisamenvatting aangeeft wat u zult behandelen); [docilem] • een toelichting op de samenhang (waarin u duidelijk maakt waarom u bepaalde hoofdvragen aan de orde

stelt) en [docilem] • voorinformatie (waarin u zaken duidelijk maakt die uw publiek nodig heeft om de voordracht te kunnen

volgen)” [dit element niet in de nieuwe drukken!] docilem] [p281] “De opening is natuurlijk ‘de eerste klap’. Met die opening presenteert u zich bij uw publiek en deze eerste indruk is vaak bepalend voor de mate waarin men naar u wil luisteren. Het is daarom belangrijk om inventief te werk te gaan bij het bedenken van een opening.” [281] “In paragraaf 8.2.3 hebben we verschillende mogelijkheden genoemd. Een mogelijkheid die het speciaal bij de voordracht vaak goed doet …” [p281; we nemen alleen de uitgewerkte mogelijkheid als meetellend in de lijst op; de rest alleen als ‘genoemde techniek’] [Genoemde technieken inleidingen in geschreven teksten in 8.2.3. [p198-201]: Opening: (Motiveren) actuele opening + vb; filosofische opening + vb ; anekdotische opening + vb; trechteropening + vb Structureren: doelaanduiding + vb; vooruitblik +vb; toelichting op de samenhang + vb; noodzakelijke voorinformatie + vb] [geen benevolum]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Vraag “Een mogelijkheid die het speciaal bij de voordracht vaak goed doet, is een

dialoog met het publiek. Dames en heren. Het onderwerp waarover ik vanmiddag zal spreken is, zoals u weet causaliteit in empirisch onderzoek. Ik wil graag beginnen met een kleine enquête. Wil iedereen dia al meer dan vier jaar dagelijks een horloge om heeft de vinger opsteken? Dank u. En wil nu iedereen die afgelopen vier jaar tenminste éénmaal een trui gebreid heeft, de vinger opsteken?

78

Diegenen van deze groep die nooit make up gebruiken kunnen de vinger laten zakken. Dank u. De conclusie van dit onderzoekje zal duidelijk, namelijk: make up stimuleert de breilust. In de voordracht van vanmiddag wil ik duidelijk maken waarom de conclusie die ik zojuist trok niet getrokken mag worden. We zullen daarom een duikje nemen in de methodologie, waarbij de volgende onderwerpen aan de orde komen. […]” [p282]

x Anekdote [schriftelijk rapporteren] “een anekdotische opening vertelt een (korte) geschiedenis, al of niet door de schrijver zelf beleefd, waarin het onderwerp dat ingeleid wordt, op treffende wijze naar voren komt.” [+ vb [p199]

x Actuele invalshoek [schriftelijk rapporteren] “De actuele opening herinnert aan een actuele kwestie en laat zien wat het thema van de tekst (of van het tekstgedeelte) ermee te maken heeft.” + voorbeeld over niet uitgekomen weervoorspelling van afgelopen zomer. [198]

Het belang van het onderwerp

benadrukken (Filosofische opening) [schriftelijk rapporteren] “[…] laat zien dat het thema te maken heeft met fundamentele zaken in het menselijk bestaan. Pas op: want zo’n opening kan soms overdreven aandoen. Zolang de mensheid bestaat, heeft zij oorlog gevoerd en wapens ontwikkeld. De primitieve mens die ontdekte dat hij met een zware knots meer succes had dan zijn soortgenoot die niet meer had dan een stok, was de voorloper van de hedendaagse wapenfabrikanten. De primitieve technieken van die oermens hebben inmiddels plaatsgemaakt voor de nieuwste technologie op het gebied van nucleaire, chemische en biologische wapens. Een geheel nieuwe ontwikkeling daarin is de militaire exploratie van de ruimte, een ‘nouveauté’ die de bestaande wapensystemen qua effectiviteit in de schaduw stelt. ]” [p198,199].


standpunt “In een inleiding [van een geschreven tekst] hoort ook duidelijk te worden wat het doel is van de tekst of van het tekstdeel waaraan de lezer gaat beginnen”[p199]


“De structurerende werking van een inleiding kunt u versterken door de vooruitblik op het bord te schrijven. Dat kan het minibouwplan van de voordracht zijn, u kunt ook de hoofdvragen vervangen door trefwoorden. Als u zo’n overzicht gedurende de hele voordracht op het bord laat staan kunt u er bovendien tijdens de voordracht nog naar verwijzen wanneer u overgaat naar nieuwe hoofdvragen.” [p283] [schriftelijk rapporteren] […] daartoe kunt u in een inleiding aankondigen wat het centraal thema is en welke vragen aan de orde komen.” [p200] “een toelichting op de samenhang, als de opbouw van de tekst niet vanzelfsprekend is” [p282; zie ook bij schriftelijk p201 werking + vb]


[schriftelijk rapporteren] “Noodzakelijke voorinformatie. Als u bang bent dat uw lezers uw tekst, of bepaalde punten daaruit, moeilijk direct zullen kunnen plaatsen, zult u de nodige voorinformatie moeten geven voordat u met de eigenlijke tekst begint. Het gaat dan bijvoorbeeld om vragen als Wat verstaan we onder het centraal thema? Waar, in welke omvang en sinds wanneer doet het zich voor?, Waarom is aandacht voor het centraal thema gewenst? Soms is het ook handig om de beeldvraag uit de probleemstructuur of uit de maatregelstructuur (Wat is het precies?) in de inleiding te behandelen, met name als het antwoord op die vraag zo kort is dat het niet de moeite waard is om er een afzonderlijk hoofdstuk in z’n geheel aan te wijden. Een nieuwe techniek van waterzuivering is die van de membraanfiltratie. het principe daarvan berust op filtratie van in water opgeloste stoffen met behulp van een geschikt polymeer dat water doorlaat maar niet de te filtreren

79

opgeloste stoffen. Als het om uiterst kleine deeltjes gaat, in water opgelost zoals bijvoorbeeld zouten of suikers, worden de hoogste eisen aan de filterwerking van het membraam gesteld. De werkdruk waarmee het water door het membraam geperst wordt, bedraagt hier wel 20 tot 100 atmosfeer. In dat geval hebben we te maken met hyperfiltratie Gaat het om grotere opgeloste moleculen, bijvoorbeeld melkeiwitten die tegengehouden moeten worden in het filtratieproces, dan spreekt men van ultrafiltratie. In dit artikel besteden we aandacht aan de toepassingsmogelijkheden van membraanfiltratie bij de bereiding van drinkwater.” [p201]

Onderwerp noemen [schriftelijk rapporteren] […] daartoe kunt u in een inleiding aankondigen wat

het centraal thema is en welke vragen aan de orde komen.” [+vb] [p200] Trechteropening [schriftelijk rapporteren] “De trechteropening begint met een globale aanduiding

van het terrein waarop het onderwerp van de tekst ligt. Vervolgens wordt dit terrein steeds verder ingeperkt totdat men uiteindelijk bij het eigenlijke thema van de tekst komt.” + vb [247]

Benevolum

Overige technieken


Insinuatio


Noodzaak

Aanpak Wanneer schrijf je de inleiding “Het is de bedoeling dat u uw bouwplan aanvult met enkele stukjes tekst,

namelijk van de inleiding, van belangrijke overgangen en van het slot.” [p279] Welke memoria-adviezen gelden

voor de inleiding “Daarom raden we aan om de inleiding volledig in uw spreekschema uit te schrijven, dat neemt de spanning van het beginnen weg en u vergeet de structurerende elementen niet.”[p281]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Bligh Whats’s the use of lectures (1972.) Korswagen 1974/77)


Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Zeer beperkt over inleiding van mondelinge presentaties: alleen structureren is enigszins uitgewerkt De motiverende functie die wel in het schriftelijk deel uitgewerkt is, vindt geen pendant in het mondelinge deel. Benevolum nog steeds verwaarloosd.Verschil met vorige druk: duidelijker opsomming van vijf elementen van de inleiding.

80

Morse, Stephen P. (1983)


Morse, Stephen P. (1983) Effectief presenteren. Handleiding voor het houden van succesvolle presentaties. Amsterdam [etc.]: Intermediair. [in 1987 uitgegeven als: Effectief presenteren. Utrecht [etc.]: Het Spectrum, 1987. Marka.] [ geen verschillen; pagnrs. verwijzen naar uitgave 1987]

2. Doelgroepen:

Iedereen "Zelfs pastoors en dominees zullen er naar alle waarschijnlijkheid hun voordeel mee kunnen doen" [p4]


96


96

5.


p34 p37-41 deel van H5 over publiek p46/7 p50 p94 – checklist


≈ 8 8%


[M. geeft geen definitie van de inleiding] "Uw aanpak [bij het opbouwen van een verstandhouding met het publiek] moet evenwichtig zijn: niet te veel nederigheid, maar ook niet te veel verwaandheid.” [39; B] [bij een lezing] "- verzeker u ervan dat het publiek weet wat de doelstelling van de lezing is [D] - Leg de nadruk op die elementen die de meeste aantrekkingskracht op het publiek hebben [A] - Zorg dat u vanaf het begin de volledige aandacht van het publiek krijgt [A] - Verklaar het verband van uw lezing met eventuele voorafgaand of volgende sessies [D] - Schets wat u gaat bespreken en in welke volgorde" [D] [p46/7; geen vb] "het begin [is] - met het oog op de publieksaandacht - belangrijkste deel" [p34; A] "Het publiek heeft enige tijd nodig om te wennen aan het timbre van de stem van de spreker." [p73; Accommodatie]



benadrukken "Bij het opbouwen van een verstandhouding met het publiek geldt dus de regel: 'Realiseer u hun voordelen vóórdat u begint' [p39] “een van de beste manieren om de interesse van uw toehoorders te trekken en vast te houden, namelijk: het duidelijk maken van uw onderwerp met het oog op de behoeften van het publiek. Leg in de beginfase van uw presentatie uit waarom het onderwerp het publiek tot voordeel kan zijn. Druk uw onderwerp uit als de winst die het publiek ermee kan behalen"[p41] [checklist] “Zult u de doelstellingen beschrijven?” [p94]

x Iets geestigs presenteren "Veel mensen geloven dat men met een grapje moet beginnen. Pas op! Of u met een grap succes zult hebben hangt af of u uw publiek goed beoordeeld

81

heeft. [p38; M. geeft vb uit eigen ervaring waar hij net op tijd - door bij de voorgaande lezingen aanwezig te zijn - er achter kwam dat humor niet viel bij dit publiek] [checklist] “Begint u met een grapje?”

x Vraag "Hetzelfde effect [als een dramatische entree] heeft een retorische vraag, bijvoorbeeld: 'Wist u dat voor verbranding van brandstoffen de hoeveelheid koolstof in de atmosfeer wordt vergroot?"[p38]

x Anekdote “De eerste presentatie van een ééndaagse conferentie over 'Marketing in de recessie' op 18 juni: 'Dames een Heren, vandaag vieren wij de overwinning van Wellington in de Slag bij Waterloo. Een interessant aspect van die slag was de aanwezigheid op het slagveld van een onverschrokken verkoper van de firma Todd and Morison, die uniformen fabriceerde. Op een zeker moment had Wellington en tekort aan boodschappers en toen de verkoper hem benaderde om te vragen of hij een nieuw uniform wou bestellen, antwoordde [sic] Wellington: 'Niet op dit moment, maar zou u zo goed willen zijn naar die kolonel te rijden en hem het bevel te geven aan te vallen? 'Wij kunnen uit dit verhaal twee lessen leren ...’ Dit laatste voorbeeld illustreert een van de beste manieren om de interesse van uw toehoorders te trekken en vast te houden” [p41]

x rollenspel / pantomime Dramatische entree

"nieuwsgierigheid is een goed uitgangspunt. Sommige bekende komieken maken hiervan gebruik.Zij verschijnen op het toneel en doen helemaal niets" [p38] "Een dramatische entree trekt meteen de aandacht, maar is de onervaren spreker niet aan te raden" [p38; geen vb]


standpunt "Natuurlijk kan het begin aan de presentatie gewoon bestaan uit een uitleg van de doelstellingen: wie de spreker is ('U vraagt zich misschien af waarom ik deze presentatie verzorg') en wat het publiek verwachten kan ('Ik ben van plan een paar dia's te tonen ... een demonstratie te presenteren'). [p39; ongebruikelijke uitleg van het begrip doelstelling] [checklist] “- Zult u de doelstellingen beschrijven? [p94]


"wat het publiek verwachten kan ('Ik ben van plan een paar dia's te tonen ... een demonstratie te presenteren'). [p39; het lijkt evenwel om meer te gaan dan de hoofdpunten alleen; zie ook de voorbeelden verderop; er is een opmerkelijke overeenkomst met de TFC-film] [checklist] “- Vat u de presentatie samen?” [p94]

[huishoudelijke mededeling] “Een lezing over ongebruikelijke 18e-eeuwse orgels: 'Dames en heren , mijn lezing vandaag zal ongeveer anderhalf uur duren. Ik zal een paar dia's laten zien van de interessantste orgels die zal bespreken. Ik heb ook enige bandopnames van eigentijdse muziek, gespeeld op deze orgels. Aan het einde van de lezing zullen wij een korte koffiepauze hebben en vervolgens kunnen wij en paar van de vragen bespreken die u heeft.' “[p41; M benoemt het hier niet als huishoudelijke medeling]


voorstellen "wie de spreker is ('U vraagt zich misschien af waarom ik deze presentatie verzorg')" [p39] "Uw aanpak [bij het opbouwen van een verstandhouding met het publiek] moet evenwichtig zijn: niet te veel nederigheid, maar ook niet te veel verwaandheid. 'U weet allemaal veel meer van dit onderwerp dan ik, maar ik zal proberen de belangrijkste punten te beschrijven zoals ik die zie' klinkt even vals als: 'In deze presentatie zal ik alles uiteenzetten wat u over dit onderwerp weten moet'." [p39] "U moet vakkundigheid tonen. Een oude regel voor spreken in het openbaar is dat men nooit met een verontschuldiging moet beginnen. U kunt uitleggen wat

82

er fout ging [...] maar als u vakkundig over wilt komen, vermijd dan een verontschuldigende houding. En oefen altijd van te voren" [p40; het beschreven advies lijkt me toch niet te passen onder 'eigen deskundigheid']

x Het publiek vleien en prijzen "U kunt het publiek complimenteren: 'Wat doet het mij plezier, zoveel deskundigheid verzameld te zien op deze bijeenkomst.' 'Wij hopen door middel van uw deskundigheid en ervaring deze vergadering voor alle deelnemers waardevol te maken' [p40; curs auteur; meer voorbeelden aanwezig]


"U kunt een gemeenschappelijke interesse noemen: 'Ik ben, net als u, de laatste paar jaar betrokken geweest bij pogingen om deze problemen op te lossen.' 'Ik begrijp dat u bij het verkopen van dit produkt veel weerstand zal opwekken. Ik heb dat zelf ook ondervonden' [p40; curs auteur; meer vb aanwezig]

x Instemming vragen "Onthoud echter dat weinig nieuwe ideeën meteen geaccepteerd worden; het is daarom beter te beginnen met een stelling waarmee uw toehoorders het eens zijn." [p39; mogelijk ook als insinuatio-techniek bedoeld?]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. De auteur onderscheidt: [p5/7]

- toespraken: "een gewone toespraak is bedoeld om te informeren of te amuseren" - bedrijfspresentaties: "oefening in overreding" "gewoonlijk op een formeler niveau dan een toespraak" [het gaat hier dan over kleding: geen 'wild bedrukt hemd, verschoten spijkerbroek en gymschoenen'] - verkooppresentaties: "overtuigen via een presentatie is economischer dan wanneer dit zou moeten geschieden door het benaderen van eenieder van de groep of commissie persoonlijk" - 'verslag'-presentaties voor collega's: "in het algemeen het minst voorbereid." "Het gebruik van een 'flip-chart' bij deze gelegenheid duidt vaak op een zker snobisme"

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Overige Geen excuus “Een oude regel voor spreken in het openbaar is dat men nooit met een

verontschuldiging moet beginnen. U kunt uitleggen wat er fout ging [...] maar als u vakkundig over wilt komen, vermijd dan een verontschuldigende houding. En oefen altijd van te voren" [p40]

Noodzaak

Aanpak x Memoria-adviezen "Wat zijn de eerste zinnen van uw verhaal?

- Heeft u ze opgeschreven” [p94] "Schrijf - als het een onderwerp is waarover u voor het eerst spreekt - uw toespraak van te voren uit. Vat deze tekst vervolgens samen tot een aantal lange aantekeningen en oefen daar goed mee. Reduceer dan deze aantekeningen tot een paar titels met een korte omschrijving" [74; M. vindt uitschrijven dus wel belangrijk voor een beginner] H9 bevat een groot aantal concrete adviezen voor de organisatie van de

83

presentatie, variërend van stoelopstelling, tafelhoogte, temperatuur etc. x Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) "In het planningsstadium moet de presentator (ú dus) al gaan denken hoe hij zich van de aandacht van het publiek kan verzekeren. Toehoorders oordelen naar eerste indrukken - zij beoordelen een spreker bijvoorbeeld naar de kleren die hij draagt"[p37] - "stemgebruik is eveneens belangrijk, vooral aan het begin van een presentatie. Het publiek is dan nog niet gewend aan luisteren, kent uw stem of uw accent nog niet of - als u in een taal spreekt die voor de meerderheid niet de moedertaal is [...] U moet langzaam en duidelijk spreken, misschien iets harder dan gewoonlijk, hoewel helderheid meestal beter is dan volume" [38] Zie ook [p73] "Het publiek heeft enige tijd nodig om te wennen aan het timbre van de stem van de spreker." "U moet enthousiasme uitstralen. 'Vanavond, dames en heren, willen wij u onze opvattingen over kernenergie geven [...] Een en ander moet zelfverzekerd en enthousiast verteld worden. Weinig is zo deprimerend als een saaie introductie of 'openingsspeech'. [p40] "De aandacht kan eveneens getrokken worden door de zaalverlichting te dimmen en een spot op de presentator te richten."[p39]

Bronnen x Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Verwijzingen naar Amerikaanse literatuur [5]. Ook het boek boek Quick wordt aanbevolen (met name zijn uitspraak over het niet houden van voordrachten) Verder verwijzingen naar instructiefilms: 'U hebt het woord', TFC 'Can we please have that the right way around', Video Arts


Algemeen Boek opent met voorbeelden van mislukte presentaties. [oorzaken wisselen; o.m. falende organisatie, slechte visuele middelen, ontbrekende visuele middelen, onvoldoende selectie van de inhoud) H2 opent met verwijzingen naar 'ongemakkelijke' gevoelens bij het houden van een presentatie. M. gaat verder niet in op spreekangst e.d. Het is meer een aanloop voor het hoofdstuk dat verder over het formuleren van doelstellingen gaat. H3 bevat informatie over het selecteren en instrueren van sprekers. Ook een aantal tips over presenteren met simultane vertaling. H4 bevat een plaatje van een aandachtscurve - over de dag heen (niet binnen de toespraak). De periode tussen half drie en half vier wordt door professionele sprekers 'kerkhoftijd' genoemd. M. stelt dat er twee methoden zijn om de aandachtscurve te beïnvloeden: a. verklaringen b. overreding.

Beginaandacht "Het publiek zal ten minste de eerste minuten vol aandacht zijn. Men is per slot van rekening gekomen om naar u te luisteren, anders zou men niet in de zaal zitten!" [p38]

Toespraaklengte Hoe lang moet een presentatie zijn: 'zo lang als een damesrok' [p25; lange baard of origineel?] Koningin Victoria vertelde ooit over een van haar premiers, Mr. Gladstone, dat 'hij haar altijd aansprak of zij een openbare bijeenkomst was' [p7; n.a.v. verschillende typen voordrachten]

84

Voorbeelden van inleidingen M geeft de volgende voorbeelden van openingen [p41] "a) Een vergadering buiten kantoor van een organisatorische nieuwe groep binnen een groep bedrijf. 'Vandaag gaan wij proberen de problemen van deze nieuwe groep op te lossen. Sommigen onder u hebben zich waarschijnlijk al enige tijd hierover zorgen gemaakt. We zullen een paar presentaties beluisteren, en vervolgens zal er een discussie plaatsvinden. De doelstellingen zijn ..,' b) Een twee-daags managementtraining-seminar. 'Heren, onze doelstellingen voorde volgende paar dagen zijn ... Tijdens deze twee dagen zullen zes presentaties, verzorgd door A, B, en C, plaatsvinden. Verder zullen er films en case-studies zijn. Maar eerst zou ik u willen vragen u zelf voor te stellen ten te vertellen wat u van dit seminar verwacht.' c) Een lezing over ongebruikelijke 18e-eeuwse orgels: 'Dames en heren , mijn lezing vandaag zal ongeveer anderhalf uur duren. Ik zal een paar dia's laten zien van de interessantste orgels die zal bespreken. Ik heb ook enige bandopnames van eigentijdse muziek, gespeeld op deze orgels. Aan het einde van de lezing zullen wij een korte koffiepauze hebben en vervolgens kunnen wij en paar van de vragen bespreken die u heeft.' d) De eerste presentatie van een ééndaagse conferentie over 'Marketing in de recessie' op 18 juni: 'Dames een Heren, vandaag vieren wij de overwinning van Wellington in de Slag bij Waterloo. Een interessant aspect van die slag was de aanwezigheid op het slagveld van een onverschrokken verkoper van de firma Todd and Morison, die uniformen fabriceerde. Op een zeker moment had Wellington en tekort aan boodschappers en toen de verkoper hem benaderde om te vragen of hij een nieuw uniform wou bestellen, antwoordde [sic] Wellington: 'Niet op dit moment, maar zou u zo goed willen zijn naar die kolonel te rijden en hem het bevel te geven aan te vallen? 'Wij kunnen uit dit verhaal twee lessen leren ... Dit laatste voorbeeld illustreert een van de beste manieren om de interesse van uw toehoorders te trekken en vast te houden, namelijk: het duidelijk maken van uw onderwerp met het oog op de behoeften van het publiek. Leg in de beginfase van uw presentatie uit waarom het onderwerp het publiek tot voordeel kan zijn. Druk uw onderwerp uit als de winst die het publiek ermee kan behalen"[p41; het type lezingoverzicht doet erg denken aan de vooraankondiging uit de TFC-film U heeft het woord - de auteur verwijst ook naar die film!] Uitschrijven voordracht Checklist M. presenteert achter in het boek een uitgebreide checklist, hierbinnen over de inleiding: "Wat zijn de eerste zinnen van uw verhaal? - Heeft u ze opgeschreven - Begint u met een grapje? - Vat u de presentatie samen? - Zult u de doelstellingen beschrijven? - Zult u het thema beschrijven met het oog op de behoeften van het publiek?" [p94; het is onduidelijk of M. vindt dat de vragen bevestigend beantwoord moeten worden, waarschijnlijk wel. Het uitschrijven van de eerste zinnen heb ik niet in het boek als advies gesignaleerd; het beginnen met een grapje wordt met een LETOP aangegeven; het samenvatten van de presentatie gaat op een specifieke manier; de beschrijving van de doelstellingen: hiermee bedoelt M. waarschijnlijk het aangeven van de voordelen voor het publiek?] [niet over inleiding] "Presentaties kunnen te amateuristisch aandoen, maar ze kunnen ook te gladjes verlopen. Een goede voorbereiding is onontbeerlijk en ongetwijfeld zijn daar kosten mee gemoeid. Het publiek mag echter nooit het gevoel krijgen dat daarbij geld over de balk werd gegooid"[p8]

85

Geel, R.J. (1984)


Geel, R.J. (1984) ‘Spreken voor een groep’. In: Harthoorn-Lokhorst, J.D., (red.) (1984), Schrijf beter, spreek beter. Amsterdam: The Reader's Digest. 398-425

2. Doelgroepen:

Breed publiek


576


25

5.


404-405


2 8%


“Als spreker bent u een eenling die voor een groep mensen staat. De aandacht van die mensen krijgt u niet gratis, tenzij u een beroemdheid bent. Maar ook die moet zich waarmaken, iedere keer dat hij voor publiek verschijnt. Als spreker moet u om te beginnen de aandacht naar u toe trekken.” [p404; A] Geel vat docilemtechnieken onder de kern van de toespraak: “Na de inleiding, kan uw toespraak er in schema als volgt uitzien: a U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) b U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’)” [p406]



benadrukken “een begin kiezen dat aansluit bij het belang van de toehoorders (en dat aantonen)” [404]

x Iets geestigs presenteren “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt

kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

x Vraag “Stel het publiek een vraag. ‘Dames en heren, bent u, als volwassenen, wel eens bang in het donker, bij voorbeeld als opeens de elektriciteit uitvalt? Denkt u eens na over deze vraag. Het antwoord erop kan verhelderend werken voor wat ik u nu ga vertellen.’ U ziet aan dit voorbeeld hoe deze methode om een toespraak te beginnen werkt. Het is niet de bedoeling dat de toehoorders werkelijk antwoord geven. U zet er uw toehoorders wel mee aan het denken. Zo betrekt u ze op een heel directe manier bij wat u te zeggen hebt. Als de vraag bij uw toehoorders inslaat, bent u meteen verzekerd van een geanimeerde stemming. Het kan ook zijn dat een vraag verwarrend werkt: ‘Dames en heren, weet u zeker dat u het gas hebt uitgedaan voordat u het huis verliet?’ Verwarrende vragen kunnen prikkelend werken, maar ook een totaal omgekeerd effect bewerkstelligen.” [p405]

x Raadsels “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

86

x Citaat “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

x Uitdagende bewering doen “Natuurlijk kunt u wel een bestaand vooroordeel (álle gastarbeiders het land uit’) bij de kop nemen, om juist het tegenovergestelde te betogen.” [p405]

x Anekdote “Sluit aan bij uw eigen praktijk. U vertelt een voorval dat uzelf is overkomen. ‘Toen ik gisteren in de Klaverstraat liep…’ is zo’n beginzin die aandacht trekt. “ [p405]

x Voorbeeld geven “Misschien kunt u een voorbeeldgeval uit uw eigen beroepspraktijk aanhalen.” [p405]

x Actuele invalshoek “Haak in op de actualiteit. Dit is misschien wel de bekendste en meest gebruikte mogelijkheid. Uw toespraak gaat bijvoorbeeld over Problemen in de puberteit. Zojuist hebt u een krantebericht gelezen over veertienjarige kinderen die hun ouders een week lang hadden opgesloten in een kast. Dit bericht zullen velen onder uw toehoorders ook onder ogen hebben gehad. U kunt het aangrijpen als voorbeeld van maatregelen die pubers nemen wanneer de zaken hun niet zinnen. Of, aan de hand van dit afzonderlijke geval betoogt u dat in het algemeen de werkelijkheid heel anders is. Zorg voor een logische verbinding tussen het voorbeeld uit de werkelijkheid, waarmee u begint, en de rest van uw toespraak. Leid uit dit voorbeeld ook een duidelijke vraagstelling af.” [p405]

Spreekwoord “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]


standpunt “U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’)” [p406]

x Onderwerp noemen “U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) “[p406]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het publiek bang maken of gerust

stellen “Behalve […] kan hij ook inspelen op emoties waarvan hij aanneemt dat die bij de toehoorders leven. Hij kan proberen afkeer op te wekken of mededogen” [p405]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Informatieve: aansluiten bij het kennisniveau van uw toehoorders: zowel aansluiten bij bekende zaken als iets nieuws bieden. [geen concrete techniek] Overtuigende: 1een begin kiezen dat aansluit bij het belang van de toehoorders (en dat aantonen) 2 inspelen op emoties die bij de toehoorders leven (afkeer of mededogen opwekken) Gelegenheidsspeeches: geen aparte inleiding onderscheiden. [p404/5]

Insinuatio


87


“Niets werkt storender dan een begin waarvan de toehoorders denken: dat is gezocht, dat wordt er met de haren bij gesleept.” [p405]

Vermijd bruskeren publiek “Als een spreker, om mensen aan zijn kant te krijgen, inspeelt op hun kwalijke vooroordelen, dan is hij op een onaanvaardbare manier bezig. […] Wie zijn gehoor prikkelt door agressie op te roepen, is die agressie vaak niet spoedig meer de baas.” [p405]

Vermijd historische inleiding “Ga er in ieder geval van uit dat de gemiddelde toehoorder niet in staat is binnen korte tijd een grote hoeveelheid informatie op te nemen. Begin dus maar liever niet als volgt: Dames en Heren, de komende tien minuten zal ik de geschiedenis van China voor u behandelen. Ik begin omstreeks v.Chr., tijd waarin men startte met het bouwen van de Chinese muur en eindig, in onze dagen. Arme toehoorders. Wat zal die geschiedenis aan hen voorbij flitsen. Beter is dus een beperkter onderwerp” [p399; G. geeft hiervan twee voorbeelden]

Noodzaak

Aanpak Memoria-adviezen Lezing volledig uitschrijven; toespraak alleen in aantekeningen [402/3; geen

opmerking over uitschrijven inleiding] Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Loop zo rustig mogelijk naar de katheder en kijk de zaal in. Orden vervolgens uw papieren. Neem ook daar rustig de tijd voor. […] Neem een slokje water als u een droge keel hebt. En haal vervolgens een paar keer diep en rustig adem. […][p411] “Toch kan een simpele glimlach aan het begin van uw toespraak bijvoorbeeld, de spanning breken van zowel u als de toehoorders.” “Wie na het schikken van zijn aantekeningen de zaal inkijkt, geeft daarmee te kennen dat hij wil beginnen.” [p415] Ga staan: losjes, met in de ene hand bijvoorbeeld uw aantekeningen, de andere af en toe gebruikend voor een zinvol gebaar. klamp u niet vast aan de katheder. Kijk de zaal in voordat u gaat beginnen. spreek langzaam en rustig” [p414/5].

Spreekangst “Angst om te beginnen is de angst om te mislukken” [410] “Spreekangst verdwijnt door gewenning” [410] “Belangrijk is dat u repetities houdt” [410] Behandelt spreekangst en actio-zaken (inclusief een aantal adviezen ter voorbereiding van de toespraak); “Toch kan een simpele glimlach aan het begin van uw toespraak bijvoorbeeld, de spanning breken van zowel u als de toehoorders.” 414 vv “

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen - niet specifiek voor inleiding Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Nederlandse Taalbeheersingsauteurs (Korswagen, Van Lint, Stuiveling, Steehouder e.a.)


Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen - Aandacht voor aantekeningen als geheugensteun. [402-403] - Enige aandacht voor titel van toespraak [vantevoren al titel opgeven: niet te algemeen en niet te

concreet , 400] - Geel vat docilemtechnieken onder de kern van de toespraak: “Na de inleiding, kan uw toespraak

er in schema als volgt uitzien: a U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) b U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’) c U probeert uw standpunt kracht bij te zetten door middel van argumenten […] d De conclusie.

88

Hij noemt ook de mogelijkheid de mening pas in de conclusie te geven : “Dan “houdt u de spanning erin. U laat raden hoe uw standpunt uit zal vallen.”406

- Benevolumtechnieken ontbreken geheel in de inleiding! Alleen in de kern geeft Geel het advies: “Laat zien, hoe overdreven u dat misschien ook vindt klinken, dat u ook een mens bent. Een mens met hoop, angsten, verwachtingen en verdriet. Wanneer u die algemeen menselijke zaken bij uw toespraken naar voren laat komen, zult u veel sneller kunnen rekenen op een aandachtig en deelnemend gehoor dan wanneer u een toespraak houdt die ‘over de hoofden heen gaat’. [407]

- Geen insinuatio, geen klassiek retorische termen. - Geel noemt winnen van publiek (boeien) hoofddoel. Strategie om dat bereiken: ervoor zorgen dat

uw toehoorders u begrijpen en aanvaarden wat u zegt. [398; G. werkt begrijpen en aanvaarden niet uit]

89

Geel, R.J. (1984)


Geel, R.J. (1984) ‘Spreken voor een groep’. In: Harthoorn-Lokhorst, J.D., (red.) (1984), Schrijf beter, spreek beter. Amsterdam: The Reader's Digest. 398-425

2. Doelgroepen:

Breed publiek


576


25

5.


404-405


2 8%


“Als spreker bent u een eenling die voor een groep mensen staat. De aandacht van die mensen krijgt u niet gratis, tenzij u een beroemdheid bent. Maar ook die moet zich waarmaken, iedere keer dat hij voor publiek verschijnt. Als spreker moet u om te beginnen de aandacht naar u toe trekken.” [p404; A] Geel vat docilemtechnieken onder de kern van de toespraak: “Na de inleiding, kan uw toespraak er in schema als volgt uitzien: a U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) b U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’)” [p406]



benadrukken “een begin kiezen dat aansluit bij het belang van de toehoorders (en dat aantonen)” [404]

x Iets geestigs presenteren “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt

kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

x Vraag “Stel het publiek een vraag. ‘Dames en heren, bent u, als volwassenen, wel eens bang in het donker, bij voorbeeld als opeens de elektriciteit uitvalt? Denkt u eens na over deze vraag. Het antwoord erop kan verhelderend werken voor wat ik u nu ga vertellen.’ U ziet aan dit voorbeeld hoe deze methode om een toespraak te beginnen werkt. Het is niet de bedoeling dat de toehoorders werkelijk antwoord geven. U zet er uw toehoorders wel mee aan het denken. Zo betrekt u ze op een heel directe manier bij wat u te zeggen hebt. Als de vraag bij uw toehoorders inslaat, bent u meteen verzekerd van een geanimeerde stemming. Het kan ook zijn dat een vraag verwarrend werkt: ‘Dames en heren, weet u zeker dat u het gas hebt uitgedaan voordat u het huis verliet?’ Verwarrende vragen kunnen prikkelend werken, maar ook een totaal omgekeerd effect bewerkstelligen.” [p405]

x Raadsels “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

90

x Citaat “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]

x Uitdagende bewering doen “Natuurlijk kunt u wel een bestaand vooroordeel (álle gastarbeiders het land uit’) bij de kop nemen, om juist het tegenovergestelde te betogen.” [p405]

x Anekdote “Sluit aan bij uw eigen praktijk. U vertelt een voorval dat uzelf is overkomen. ‘Toen ik gisteren in de Klaverstraat liep…’ is zo’n beginzin die aandacht trekt. “ [p405]

x Voorbeeld geven “Misschien kunt u een voorbeeldgeval uit uw eigen beroepspraktijk aanhalen.” [p405]

x Actuele invalshoek “Haak in op de actualiteit. Dit is misschien wel de bekendste en meest gebruikte mogelijkheid. Uw toespraak gaat bijvoorbeeld over Problemen in de puberteit. Zojuist hebt u een krantebericht gelezen over veertienjarige kinderen die hun ouders een week lang hadden opgesloten in een kast. Dit bericht zullen velen onder uw toehoorders ook onder ogen hebben gehad. U kunt het aangrijpen als voorbeeld van maatregelen die pubers nemen wanneer de zaken hun niet zinnen. Of, aan de hand van dit afzonderlijke geval betoogt u dat in het algemeen de werkelijkheid heel anders is. Zorg voor een logische verbinding tussen het voorbeeld uit de werkelijkheid, waarmee u begint, en de rest van uw toespraak. Leid uit dit voorbeeld ook een duidelijke vraagstelling af.” [p405]

Spreekwoord “Grappen,citaten,spreekwoorden, raadsels. Als u ze functioneel gebruikt kunnen ze goed dienen om een toespraak te beginnen. Functioneel betekent dat ze een doel hebben en dat ze passen binnen het onderwerp.” [p405]


standpunt “U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’)” [p406]

x Onderwerp noemen “U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) “[p406]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het publiek bang maken of gerust

stellen “Behalve […] kan hij ook inspelen op emoties waarvan hij aanneemt dat die bij de toehoorders leven. Hij kan proberen afkeer op te wekken of mededogen” [p405]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Informatieve: aansluiten bij het kennisniveau van uw toehoorders: zowel aansluiten bij bekende zaken als iets nieuws bieden. [geen concrete techniek] Overtuigende: 1een begin kiezen dat aansluit bij het belang van de toehoorders (en dat aantonen) 2 inspelen op emoties die bij de toehoorders leven (afkeer of mededogen opwekken) Gelegenheidsspeeches: geen aparte inleiding onderscheiden. [p404/5]

Insinuatio


91


“Niets werkt storender dan een begin waarvan de toehoorders denken: dat is gezocht, dat wordt er met de haren bij gesleept.” [p405]

Vermijd bruskeren publiek “Als een spreker, om mensen aan zijn kant te krijgen, inspeelt op hun kwalijke vooroordelen, dan is hij op een onaanvaardbare manier bezig. […] Wie zijn gehoor prikkelt door agressie op te roepen, is die agressie vaak niet spoedig meer de baas.” [p405]

Vermijd historische inleiding “Ga er in ieder geval van uit dat de gemiddelde toehoorder niet in staat is binnen korte tijd een grote hoeveelheid informatie op te nemen. Begin dus maar liever niet als volgt: Dames en Heren, de komende tien minuten zal ik de geschiedenis van China voor u behandelen. Ik begin omstreeks v.Chr., tijd waarin men startte met het bouwen van de Chinese muur en eindig, in onze dagen. Arme toehoorders. Wat zal die geschiedenis aan hen voorbij flitsen. Beter is dus een beperkter onderwerp” [p399; G. geeft hiervan twee voorbeelden]

Noodzaak

Aanpak Memoria-adviezen Lezing volledig uitschrijven; toespraak alleen in aantekeningen [402/3; geen

opmerking over uitschrijven inleiding] Welke actio-adviezen worden

gegeven (stem, oogcontact e.d.) Loop zo rustig mogelijk naar de katheder en kijk de zaal in. Orden vervolgens uw papieren. Neem ook daar rustig de tijd voor. […] Neem een slokje water als u een droge keel hebt. En haal vervolgens een paar keer diep en rustig adem. […][p411] “Toch kan een simpele glimlach aan het begin van uw toespraak bijvoorbeeld, de spanning breken van zowel u als de toehoorders.” “Wie na het schikken van zijn aantekeningen de zaal inkijkt, geeft daarmee te kennen dat hij wil beginnen.” [p415] Ga staan: losjes, met in de ene hand bijvoorbeeld uw aantekeningen, de andere af en toe gebruikend voor een zinvol gebaar. klamp u niet vast aan de katheder. Kijk de zaal in voordat u gaat beginnen. spreek langzaam en rustig” [p414/5].

Spreekangst “Angst om te beginnen is de angst om te mislukken” [410] “Spreekangst verdwijnt door gewenning” [410] “Belangrijk is dat u repetities houdt” [410] Behandelt spreekangst en actio-zaken (inclusief een aantal adviezen ter voorbereiding van de toespraak); “Toch kan een simpele glimlach aan het begin van uw toespraak bijvoorbeeld, de spanning breken van zowel u als de toehoorders.” 414 vv “

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen - niet specifiek voor inleiding Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Nederlandse Taalbeheersingsauteurs (Korswagen, Van Lint, Stuiveling, Steehouder e.a.)


Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen - Aandacht voor aantekeningen als geheugensteun. [402-403] - Enige aandacht voor titel van toespraak [vantevoren al titel opgeven: niet te algemeen en niet te

concreet , 400] - Geel vat docilemtechnieken onder de kern van de toespraak: “Na de inleiding, kan uw toespraak

er in schema als volgt uitzien: a U vertelt wat precies uw onderwerp is (‘Ik wil het met u hebben over het fokken van paarden.’) b U geeft uw standpunt over het onderwerp weer. (‘Ik ben sterk tegen het fokken van paarden.’) c U probeert uw standpunt kracht bij te zetten door middel van argumenten […] d De conclusie.

92

Hij noemt ook de mogelijkheid de mening pas in de conclusie te geven : “Dan “houdt u de spanning erin. U laat raden hoe uw standpunt uit zal vallen.”406

- Benevolumtechnieken ontbreken geheel in de inleiding! Alleen in de kern geeft Geel het advies: “Laat zien, hoe overdreven u dat misschien ook vindt klinken, dat u ook een mens bent. Een mens met hoop, angsten, verwachtingen en verdriet. Wanneer u die algemeen menselijke zaken bij uw toespraken naar voren laat komen, zult u veel sneller kunnen rekenen op een aandachtig en deelnemend gehoor dan wanneer u een toespraak houdt die ‘over de hoofden heen gaat’. [407]

- Geen insinuatio, geen klassiek retorische termen. - Geel noemt winnen van publiek (boeien) hoofddoel. Strategie om dat bereiken: ervoor zorgen dat

uw toehoorders u begrijpen en aanvaarden wat u zegt. [398; G. werkt begrijpen en aanvaarden niet uit]

93

Tonckens, Liesbeth (1985)

Algemene gegevens. 1. Titelbeschrijving: Tonckens, Liesbeth (1985). Succesvol spreken. Deventer: Van Loghum Slaterus.

2. Doelgroepen: Breed publiek: “voor allen die opzien tegen spreken in het openbaar en ervan

uitgaan dat zij niet geschapen zijn om dit op een geanimeerde manier te kunnen doen” [achterflap]

3. Totaal aantal bladzijden: 240


240

13,14, 36-37, 61-62, 78 5. Passages over de inleiding Op pagina’s: 6. Aantal bladzijden gewijd aan

inleiding van presentaties: 5 = 2 %


Structuur van ieder toespraak [p14]: 1. ijsbreker. t.w. verrassend begin [A] “Wat kan een ‘ijsbreker’ voor u doen? Antwoord: belangstelling voor het

onderwerp [A] en sympathie voor uzelf opwekken [B].” [p37; B lijkt neveneffect van de techniek wordt verder niet uitgewerkt]

2. Kernzin (kwintessens, stelling of conclusie). [D] “Het is van doorslaggevend belang dat de kwintessens van uw woorden duidelijk naar voren springt en gemakkelijk te onthouden valt. De kern van uw verhaal […] stelling of conclusie […] moet glashelder zijn en als het ware de ruggegraat van de inhoud zijn.” [p29]

“De kernzin mag niet te lang zijn a is het niet altijd mogelijk deze tot een woord of tien à vijftien te beperken. Belangrijk is dat er een werkwoordsvorm in de kernzin voorkomt, anders blijft men in het vage en is het geen kernzin, stelling of uitspraak. […] De plaats van de kernzin is direct na de het ijs brekende beginzin(nen).” [p30] “Voorbeeld: Titel: Spreken in het openbaar: talent of taak? Kernzin: spreektechniek berust op spelregels en dus; een taak voor u.” [p32]

3. Aankondiging van de hoofdpunten [D]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld Het belang van het onderwerp

benadrukken

Iets geestigs presenteren “een dwaze constatering” Vraag een retorische vraag [p37] Citaat citaat [37] Uitdagende bewering doen x Anekdote Enige uitgeschreven voorbeeld bevat een anekdote (keizer Nero) [p46]

“IJsbreker: De Romeinse keizer Nero had geen last van het werklozen probleem: hij werp christenen voor de leeuwen. Op een dag dat hij weer hier mee bezig was gebeurde een wonder, want één van de christenen fluisterde de leeuw die hem bespringen wilde iets in het oor en de leeuw kromp in elkaar en sloop weg. De volgende leeuw deed hetzelfde en degeen die daarna aan de beurt was ook. Nero beloofde de man vrijheid als hij zou opbiechten wat deze toverformule inhield ‘Ik zei: ‘Smakelijk eten, maar er wordt natuurlijk wel van je verwacht dat je een paar woorden zegt’, antwoordde de christen (stijlfiguur anekdote). Wij allen kennen die ramp ‘even een paar woorden te

94

moeten zeggen’. Maar is het werkelijk zo’n ramp?” [p46]

Raadsel Rollenspel / pantomime Beeld- en geluidseffecten

“Voordrachtsstijlfiguren als: - Raadsel - Korte pantomime van het onderwerp - Opkomst met een voorwerp of een ander visueel hulpmiddel” [p37]


standpunt [Voorbeeld van kernzin] “Spreektechniek berust op spelregels en dus: een taak voor u” [p46]


“Wel is het noodzakelijk de hoofdpunten aan te kondigen” –[p46; niet van narratio, maar van hele toespraak; zie ook voorbeeld]

x Definitie geven “Verklaar technische termen” [p37]

Benevolum

Overige technieken keuze van een titel “De titel moet:

- de aandacht opwekken en dus liefst intrigerend zijn - de inhoud van de voordracht aan-, maar niet prijsgeven - niet misleidend zijn: d.w.z. slechts het aangekondigde

onderwerp mag behandeld worden. Ook moet de toonaard geen misverstanden opwekken, zoals bijvoorbeeld een in majeur klinkend onderwerp dat in mineur eindigt

- animeren in plaats van informeren (een korte titel doet het beter dan een lange)

- de vlag zijn die de hele lading van de voordracht dekt en niet slechts een gedeelte.”

-

29

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid Veelvuldig optredende situaties: 1 inleidend woord tot spreker,2 de

speech tot een uittredende man of vrouw en het antwoord van de man/vrouw die weggaat, 3 welkomstwoord, 4jubilaristoespraak, 5 eindwoord ter afsluiting van een reis of wat dies meer zij, 6 huldigings- of herdenkingsrede, 7 praatje bij een of andere opening Minder frequente gebeurtenissen: 1 inaugurele toespraak, 2 mondeling eerbetoon aan Koninklijk bezoek, 3proloog op feestavond/verjaardag, 4 grafrede, 5 bruiloftspeeches,6 conference aan lunch of diner, 7

85-111

95

‘damestoespraak’ [p85-111] Anders, nl.

1. informatieve toespraak 2. stimulerende toespraak 3. onderhoudend praatje 4. revolutionair betoog

1. lezing, college, wetenschappelijk referaat, les: tt&t-systeem ook wel

in dit boek aas-formule genoemd3 2. peptalk, pleidooi van advocaat, preek, verkooppraatje, oproep tot

protest of actie, gelegenheidstoespraak dodenherdenking, bevrijdingsdag, jubileum, promotie, familiebijeenkomst

3. feestelijke praatjes bij lunch, diner etc. 4. toehoorders tot radicale ommezwaai brengen (Kamerleden,

regeringsleiders, advocaten, sprekers op wetenschappelijke congressen etc.)


verschillende inleidingstechnieken ad 2: tt&t-systeem: vertel wat je gaat vertellen ad 4: “Treed oppositie tegemoet door eerst hun gelijk te erkennen en start u daarna pas met uw revolutionaire ideeën, dan zult u meer begrip opwekken.”

22, 23

Insinuatio (Vierstappen)

Concessiotechniek “Wanneer u het publiek van situatie A naar toestand B wilt praten, moet u niet vergeten dat u op veel oppositie rekenen kunt. Treedt u hen die hiertoe behoren tegemoet door eerst hun gelijk te erkennen en start u daarna pas met uw revolutionaire ideeën, dan zult u meer begrip opweken dan wanneer u als u als een stoomwals te werk gaat en alle anders denkenden tracht te verpletteren.” [p23]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Overige

Geen beroepstermen -presentatievitia vermijd clichébegin vermijd excuus

“Zorg ervoor dat in de openingszin(nen) géén beroepstermen voorkomen.” [p37] - “Een ceremonieel gelaat opzetten. U achter een spreekgestoelte

verschansen. Van een microfoon gebruik maken (behoudens uitzonderingen). Met een klein spiekbriefje in de hand opkomen. Wapperen met papieren.” [p61]

- “Denken dat deze neutrale beginstand [zie actio advies] stijf staat.

Veronderstellen dat men gedurende de hele rede zo stokstijf moet blijven staan. De wachttijd verkorten. Aannemen dat de mensen in de zaal uw hart horen bonzen. U laten ontmoedigen door een gering aantal aanwezigen. Kuchen, ‘eh’ stamelen of ‘nou’. Oren, neus, haren of kelen betasten (sprekersjeuk heeft iedereen).” [p62]

- “Zacht of onduidelijk of te snel inzetten.

De tekst voorlezen, Een ander begin uitspreken dan u voorbereid had. Met een excuus of cliché aanvangen, zoals ‘hoewel geheel onvoorbereid’, ‘niet tegenstaande de tijd mij ontbroken heeft om…’, of ‘ik wil het graag met u hebben over …’ of: ‘zoals u weet zal ik spreken over…’. [p62]

Noodzaak

Aanpak Wanneer schrijf je de inleiding Na concept-plan en uitwerking van de kern in sub-punten: speciale 13

3 Nederlandse variant van de ttt-systeem, de – vergezochte – ‘aas’-formule: “Wel is het noodzakelijk: de hoofdpunten aan te kondigen, de aangekondigde volgorde aan te houden en aan het slot alles samen te vatten. (Tonckens, 1985, 33.) Nota Bene - elders in dit boek heeft Tonckens op p20 het T &T&T-systeem al vertaald met het Nederlandse VVV: “vertel wat u vertellen gaat, vertel het en vertel wat u verteld hebt.”

96

aandacht aan een pakkend begin besteden [p13] Welke memoria-adviezen gelden

voor de inleiding Samengevat: Eerst uitschrijven op foliovel, dan hoofdpunten op kwartovel, dan titel, begin- en kernzin op briefkaartformaat (rest verscheuren). Dan hardop oefenen, liefst met bandrecorder.[p13]


“Het publiek begint over u te oordelen op het moment dat u opkomt of van uw plaats opstaat en naar het podium loopt. Op uw standplaats aangekomen, wacht u een paar seconden, u maakt oogcontact met de zaal en u zet in.” [p37] • Geconcentreerd en levendig opkomen. [p61] • In een neutrale stand gaan staan (armen los, voeten tegen

elkaar aan), 5 à 10 seconden wachten en het publiek aanzien. Pas beginnen als het publiek ‘aan uw lippen hangt’.”[p61]

• Duidelijk starten: helder stemgeluid, goede articulatie. Uit het hoofd praten. Het publiek aanzien.” [62]

Spreekangst H4 [p80/1] Spreekangst en plankenkoorts zijn in wezen ongeneeslijke ziekten maar er valt wel iets te doen aan symptoombestrijding” [p80; o.m.: iedereen heeft het; je moet goed voorbereid zijn; het gaat om de ander niet om de spreker bij gelegenheidstoespraken. Weinig diepgang dus]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Vooral citaten en anekdotenboeken. De enkele meer ‘theoretische’ bronnen zijn Amerikaans en ruim 15 jaar oud (jaren zestig); opvallend is dat Zelko (haar vroegere held) nu niet meer voorkomt in de lijst. Ze mist de beste Amerikanen als Kennedy en McCroskey. Klassieke bron: Antieke welsprekendheid van De Jong (1949)

Hoe klassiek Het boek bevat een curieus losstaand hoofdstuk 6 Antieke en latere welsprekendheid, historische gegevens en uitspraken. Hierin geeft de auteur een zeer oppervlakkig en beknopt beeld van de opkomst en neergang van de aandacht voor klassieke retorica. Met een lange lijst van namen van sprekers en enkele citaten van hen. Ze stipt klassieke genres, delen en taken aan, maar doet er verder niets mee. Tonckens heeft hoogstwaarschijnlijk zelf de klassieke bronnen niet gelezen.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen - Dit boek is een herschreven, uitgebreide en hier en daar ingekorte versie van Deel 1 Spreken op

het podium uit Spelregels voor sprekers, hoewel dat niet door de auteur verantwoord is. - Een groot deel van het boek bestaat uit een verzameling citaten.

Over de inleiding - De gelegenheidstoespraken zijn kort apart besproken, maar aan de inleiding is (nagenoeg) geen

bijzondere aandacht besteed. - De benevolumfunctie is nauwelijks uitgewerkt: geen vleien (alleen bij revolutionaire voordracht:

eerst instemmen), geen eigen ethos, geen gezamenlijkheidstechnieken, geen aanvallen van de tegenstanders.

- Wel duidelijke docilem. Meer uitgewerkte visie op kernzin/stelling in de inleiding tov Tonckens, 1968. Ook structuuraankondiging)

- Veel aandacht voor attentum: bladzijden vol lichtpuntjes, humoristische stijlmiddelen welke ook geacht worden de sympathie voor de spreker op te wekken. Tonckens is warm pleitbezorger van humor.

- Over het belang: “De meeste zieltjes wint u in het begin”[36] “het gaat erom te zorgen voor een

start die het ‘ijs breekt’ […] Dit advies: besteed extra veel aandacht aan het vindne van een het oor veroverende manier van inzetten en afsluiten, wordt u uit praktische overwegingen gegeven. […] De aanvangszinnen zijn beslissend, want dit is hèt moment om het publiek op uw hand te krijgen; lukt dit niet direct bij de start, dan wordt het een moeilijke aangelegenheid. “

97

Varia - Richtlijn over voorbereidingstijd [vergelijk speechschrijvers]: “De ideale [sic!] tijd van voorbereiding

is één uur per minuut spreektijd. Het is een goed advies dagen of weken met het onderwerp van uw toespraak te leven, d.w.z. er tussen de bedrijven door steeds mee bezig te zijn.”[78]

- Bevat hoofdstuk over spreekangst. Lijst van lichtpuntjes (niet direct aan de inleiding gekoppeld) elk voorzien van enkele voorbeelden “Stijlfiguren-ter-illustratie-van-een –toespraak: vermelding van een actuele gebeurtenis, anekdote, anticlimax, citaat, couleur locale-mededeling, eufemisme, historische wetenswaardigheid, ‘humoristische catalogus’, imitatie (iemand of iets nabootsen), ironische of dwaze constatering of definitie, limerick, opzettelijke vergissing of averechtse constatering, overdrijving, paradox (een schijnbare tegenstelling), retorische vraag of retorische leugen, spreekwoord of zegswijze, terzijde, ‘understatement’, verbastering, vergelijking, woord-of zinspeling” [p39-45]

98

Boer, H. de (1986)


Boer, H. de (1986), Doelmatige werkmethoden voor teksten schrijven, voordrachten houden, notulen maken. Utrecht: Het Spectrum. Markaboek

2. Doelgroepen:

Iedereen "mensen die moeite hebben met het overbrengen van hun kennis aan anderen" [p9]


192


p142-170: 28

5.


p146/7 p 163


≈ 2 => 7%

Functies en technieken 8 Welke functies onderscheidt de auteur [voeg ADB toe]

[geen duidelijke beschrijving van de functies van de inleiding] Wil een voordracht overkomen, dan zal hij in de eerste plaats de aandacht van een gehoor moeten trekken. [...] Is er alleen hoorbare communicatie, dan valt dat vaak niet mee." [p146; B. is nogal van de visualisering] [A; maar echt geen enkele concretisering ervan] Verderop stelt B. "We zagen reeds dat u bij voordrachten dient te zorgen dat de toehoorders overzicht krijgen en houden. [D] Kondig dus aan het begin aan uit welke delen uw verhaal bestaat en vertel tijdens de voordracht waar u in dat verhaal bent. Het beste overzicht geeft een visueel beeld" [p163; ook bij het schrijven van teksten - het deel hiervoor in het boek - "De inleiding geeft veelal een overzicht van de probleemstelling van een publikatie. [...] Een andere doelstelling van de inleiding is de lezer duidelijk te maken waarom de publikatie van belang is. Met andere woorden: waarom de lezer moet gaan lezen" [p91] ]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld pp


de narratio (partitio) "gedurende de voordracht [moeten] de toehoorders overzicht houden over het geheel. [...] De spreker kan daarvoor zorgen door samen te vatten wat besproken is en te vertellen wat er gaat komen. Werkt hij met visuele hulpmiddelen, dan kunnen die ervoor zorgen dat de hoofdlijnen steeds zichtbaar zijn." [p147; niet expliciet op de inleiding gericht, maar m.i. wel zo bedoeld]


"De gegeven informatie moet aansluiten bij hetgeen de toehoorders weten. Is dat niet het geval dan staan zij voor een onoverbrugbare kloof. De spreker kan hieraan tegemoet komen door in de inleiding te zorgen dat allen dezelfde basis bezitten waarop hij kan voortbouwen. Hij legt het uitgangspunt dan zoveel terug dat hij van een gemeenschappelijk uitgangspunt uitgaat." [p146; geen verdere concretisering waardoor het wel een erg duister advies blijft]

99


BD


Overige technieken

100

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur

Insinuatio


Noodzaak


gegeven (stem, oogcontact e.d.) "een bijzonder aspect [...] is dat veel toehoorders eerst moeten wennen aan de akoestiek van een zaal. [...] Een spreker doet er daarom goed aan langzaam te beginnen." [146]

Bronnen


Relatie met schriftelijk rapporteren "Net zoals bij andere communicatietechnieken moeten we in de voorbereiding: het materiaal verzamelen; het materiaal groeperen; de volgorde bepalen; een schema maken; het schema uitwerken. Al hetgeen in de hoofdstukken 1,2,en 3 daarover is gesteld, is hier van toepassing. We verwijzen daarnaar." [p142;] H1 - Inleiding; H2 - communicatie, H3 - Schema maken. In deze hoofdstukken komen zo goed als geen voorbeelden voor over het houden van voordrachten. Het gaat eigenlijk alleen om schrijven van teksten. Bijv in H3 p49: "Het maakt natuurlijk voor de werkmethode veel uit of iemand een briefje van zes regels of een boek gaat schrijven" De verwijzing naar de eerste drie hoofdstukken is niet relevant.

Gebaren "Mimiek laten we buiten beschouwing, al weten we dat we deze al dan niet in combinatie met woordcommunicatie wel veel gebruiken" [p29]

Verschil schrijven - spreken In H2 een opsomming van de voordelen van schrijven vs spreken [p30/1] Pro schrijven Pro spreken - tekst onafhankelijk van toestand van de schrijver - tekst kan worden herlezen - kwaliteit is vaak beter - tekst is overzichtelijker / inhoudsopgave - tekst is explicietere - tekst is vermenigvuldigbaar - tekst kan meer informatie bevatten

- persoonlijker, daardoor gemakkelijker overtuigender - weerwerk is mogelijk - levende illustraties mogelijk - noodzaak tot luisteren - sommige zaken zijn wel spreekbaar, maar moeilijk opschrijfbaar.

Verwerkingssnelheid van luisteraars "Een probleem dat daarbij is ingebakken, is het verschil dat er bestaat tussen de snelheid waarmee we spreken en de verwerkingssnelheid van hetgeen we horen. Deze laatste is ongeveer vier maal zo groot als de eerste" [p146; zie ook Korswagen, 1976]

101

Nummeren "middelen om het onthouden van belangrijke punten te bevorderen zijn: het nummeren van de belangrijke punten en herhaling ervan" [p147; niet expliciet gericht op de inleiding] [slecht gestructureerd boek - naar inleiding wordt in het register alleen verwezen naar de inleiding van een rapport; weinig behulpzame lay-out]

102

Brown, K.P. (1986)


Brown, K.P. (1986), Doeltreffend spreken: op vergaderingen en in het openbaar; een praktische wegwijzer. Amsterdam: Omega Boek [vert van Stand and deliver: a handbook for speakers, chairmen and committee members. Wellingborough: Thorsons, 1983; vert. van Ben van Duijn]

2. Doelgroepen:

"Aanbevolen voor woordvoerders, voorzitters en verenigingsmensen"[a-flap]


121


73 - rest gaat over vergaderingen

5.


p10/11 - voorbeeld p34/35 actio-achtige opmerkingen p55 attentumadvies


≈ 2 => 3%


Geen expliciete functieaanduiding van de inleiding


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld Iets geestigs presenteren "Die eerste zin hoort krachtig, raadselachtig, controversieel of grappig te zijn, al

naar gelang de inhoud van de speech die gaat volgen"[p11] x Citaat [zie voorbeeld bij anekdote; de anekdote wordt in de vorm van een citaat

gepresenteerd] x Uitdagende bewering doen "Die eerste zin hoort krachtig, raadselachtig, controversieel of grappig te zijn, al

naar gelang de inhoud van de speech die gaat volgen"[p11] N.a.v. uitgeschreven lezing Vegetarisme in al zijn aspecten “Begin altijd met een wat provocerende uitspraak, zoals bijvoorbeeld [...]” [p55]

x Anekdote "Soms ook schep ik er een duivels plezier in om mijn gehoor enige tijd in het ongewisse te laten over de betekenis van zo'n openingszin [zie hierboven], om hen dan via een korte anekdote die ik altijd ergens probeer in te lassen duidelijk te maken, bijvoorbeeld op de volgende wijze ... [p11; volgt voorbeeld met citaat uit Doyle's Sherlock Holmes]

x Nieuwsgierigheid opwekken door stilte

"Aan het begin van iedere lezing wacht ik rustig tot alle toehoorders mij in stomme verbazing zitten aan te gapen en iedereen zich zit af te vragen of ik misschien mijn aantekeningen thuis heb laten liggen of vergeten ben waarom ik daar sta. Pas vanaf dat moment kan ik er op rekenen hun onverdeelde aandacht te genieten. Ik heb hun nieuwsgierigheid weten te prikkelen en gespannen luisteren zij naar mijn openingszinnen, zich afvragend hoe ik er ooit in zal slagen het luchtledige dat ik heb opgeroepen weer te vullen" [p10]

x Raadsel "Die eerste zin hoort krachtig, raadselachtig, controversieel of grappig te zijn, al naar gelang de inhoud van de speech die gaat volgen" "Soms ook schep ik er een duivels plezier in om mijn gehoor enige tijd in het ongewisse te laten over de betekenis van zo’n openingszin” [p11]

Docilem Techniek A

BGebruikte term /voorbeeld pp

103

D


BD


Overige technieken

104

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Anders, nl. zgn. korte toespraken

- huldiging - dankwoord - introductie - uitbrengen van een toast - de geïmproviseerde toespraak

Insinuatio


Noodzaak


gegeven (stem, oogcontact e.d.) "Zorg er echter altijd voor uw plaats niet in te nemen alvorens hiertoe te zijn uitgenodigd [volgt uitleg als je bv op de stoel van de secretaris bent gaan zitten]. "U handelt geheel volgens de regels indien u de voorzitter volgt zodra deze het podium betreedt om vervolgens plaats te nemen op de stoel die u wordt aangewezen. U kunt dan uw aantekeningen voor u op tafel leggen [...] waardoor u in een later stadium niet meer koortsachtig in allerlei zakken behoeft te zoeken"[p34] "De voorzitter heeft u aan het publiek voorgesteld. U STAAT OP. Probeer zo rustig mogelijk te blijven. De stilte die na de woorden van de voorzitter gevalleen is blijft hangen en duurt voort tot ook de geheel zaal stil geworden is en iedereen nieuwsgierig en vol belangstelling zit te wachten op hetgeen u te vertellen hebt. Een stilte van vijftien seconden is meestal ruimschoots voldoende." [p35] "Allereerst wil ik u uitleggen waarom ik het zinnetje U STAAT OP met hoofdletters geschreven heb. Wanneer u niet wilt dat uw toespraak ontaardt in een gezellig onderonsje waarbij alle voorbereidingen voor niets zullen blijken te zijn, is het van belang dat u inderdaad gaat staan" [p36; B vervolgt met lange anekdotische uitweiding waarom staan meer formaliteit teweeg brengt]

Bronnen


105

Krusche, Helmut (1986)


Krusche, Helmut (1986) Neem het woord. Zelfverzekerd spreken in het openbaar. Baarn: Bigot & Van Rossum. [Vert. Uit het Duits door C.W.A.J.A. Walraven: Reden und Gewinnen, 1984]

Doelgroepen:

Breed publiek


168


168


97, 120




“De functie van de inleiding van een rede is thans in wezen nog dezelfde als in het oude Griekenland. De eerst openbare redevoeringen waren daar rechtsprekingen (recht-spraak). Van de kwaliteit van deze redevoeringen hing het succes in een rechtsprocedure af. De inleiding dient om de aandacht van de toehoorders te trekken [attentum], hun belangstelling voor spreker en onderwerp gaande te houden en wellicht zelfs een zekere gespannen verwachting te wekken. Men zou kunnen zeggen dat de inleiding de functie van ijsbreker heeft. Als eenmaal dat ijs gebroken is en er een contact tussen de spreker en zijn publiek is gelegd, dan wordt die spreker deel van een gemeenschap.”[p97; nieuw? zie ook Korswagen] “De tweede functie van de inleiding is het toeleiden naar het onderwerp van de voordracht [docilem], dat wil zeggen de redenaar deelt zijn gehoor mee waarover hij wil spreken. Hij bereidt de toehoorders voor op zijn uiteenzettingen en gedachten. Hij geeft aanwijzingen over de centrale ideeën en de voornaamste punten van zijn indeling. Soms is een begrip voor de hele rede dermate belangrijk dat het zin heeft dit al tijdens de inleiding te definiëren. Men kan echter ook een vraag opwerpen; de beantwoording volgt dan tijdens de hoofdmoot van de rede. Ze vormt de leidende gedachte die de toehoorder het luisteren vergemakkelijkt.”[p97] [samenvatting:] “De inleiding van een rede heeft als functie dat ze het ijs tussen spreker en auditorium breekt, tussen beiden een gemeenschappelijke basis legt, de aandacht van de toehoorders trekt en hen naar het onderwerp toeleidt.’ [p105] [Verwarrend: p97 2 functies, p105 de functie, maar wellicht 4 of 3 functies.]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Anekdote “En het is ook niet zo makkelijk om een nog volkomen nieuwe mop te tappen

die bovendien nog enigszins bij én de gelegenheid én het thema van de voordracht past. Dan komt een anekdote eerder in aanmerking.” [p97] “Anekdotes, vertellingen enz. kunnen waar of verzonnen zijn, ernstig of geestig. In elk geval trekken ze de aandacht, maken een voordracht levendig én blijven bij de toehoorders ook in samenhang met het eigenlijke onderwerp, langer in het geheugen hangen.” [p112; niet direct in de passage over inlelding]

x Actuele invalshoek “Actuele gebeurtenissen of persoonlijke ervaringen zijn voor dit doel [contact tussen de spreker en zijn publiek leggen] heel geschikt.” [p97] .

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld

106

x Kern van de zaak geven (stelling of standpunt

“Hij geeft aanwijzingen over de centrale ideeën en de voornaamste punten van zijn indeling. […]Men kan echter ook een vraag opwerpen; de beantwoording volgt dan tijdens de hoofdmoot van de rede. Ze vormt de leidende gedachte die de toehoorder het luisteren vergemakkelijkt.” [p97]


“Hij geeft aanwijzingen over de centrale ideeën en de voornaamste punten van zijn indeling.” [p97]

x Definitie geven “Soms is een begrip voor de hele rede dermate belangrijk dat het zin heeft dit al tijdens de inleiding te definiëren.” [p97]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen “Actuele gebeurtenissen of persoonlijke ervaringen zijn voor dit doel [contact tussen de spreker en zijn publiek leggen] heel geschikt.” [p97] .

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. Massatoespraken, discussiebijdragen, vakvoordracht,

gelegenheidstoespraken, jubileum, begrafenis, toespraken voor verenigingen [p115-199]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd excuus “Eén ding moet u in elk geval vermijden: neem uzelf nooit de wind uit de zeilen.

Zeg bijvoorbeeld nooit: ‘Helaas had ik te weinig tijd om me goed voor te bereiden…’(Reactie van de toehoorders: Slecht voorbereid? Staat daar dus mijn tijd te stelen.) ‘Als ik het waag om over dit onderwerp iets te zeggen ben ik mij wél bewust van het feit dat er grotere experts op dit gebied zijn dan ik, die…’(reactie van de toehoorders: Hoogstens tweede keus dus.) ‘Ik ben weliswaar geen bijzonder goed spreker…’(Reactie van de toehoorders: Als jij naar complimentjes moet gaan vissen ben je waarschijnlijk inderdaad geen goed spreker.) Éigenlijk heeft de vorige spreker alles al gezegd…’(Reactie van de toehoorders: Hou dan in vredesnaam meteen maar je mond, man!).”[p97-98]

Vermijd mop “Gevaarlijk is het als men begint met een grap of een mop. Zoiets houdt altijd een risico in. Want goed moppen vertellen is een ware kunst, die maar weinigen beheersen. En het is ook niet zo makkelijk om een nog volkomen nieuwe mop te tappen die bovendien nog enigszins bij én de gelegenheid én het thema van de voordracht past.”[p97]

Noodzaak


voor de inleiding “U doet dus verstandig als u uw tekst niet van buiten leert; het nut staat in geen enkele verhouding tot de moeite die dat kost. Als uw geheugen u eens in de steek laat moet u toch uw manuscript uit uw zak vissen. En dan vindt u de juiste passage natuurlijk niet onmiddellijk en u zoekt en zoekt…”[…] Daarom zou elke spreker (toch) moeten leren om zodanig van blad te lezen dat het aanvaardbaar is.[89-95] “Het beste spreekt volgens een trefwoordenconcept”[p94] “Dan zegt de spreker zijn eerste woorden, en deze moeten met volstrekte zekerheid, zonder aarzeling, worden uitgesproken. Neem hier geen risico’s! Schrijf de eerste zinnen van uw inleiding letterlijk op, leer ze zelfs gerust van

107

buiten. Ook zeer ervaren sprekers doen dat nog! U hebt deze zekerheid nodig, want een goed begin is het halve werk, dat geldt net zo goed voor het begin van en voordracht.” [p120]


“De overtuigingskracht van een spreker hangt in beslissende mate van zelfverzekerd, doch niet aanmatigend optreden af. Dit zeker-zijn-van-zichzelf ontbreekt vaak aan het begin van een redevoering. Het wordt geleidelijk groter naarmate de spreker meer op dreef komt. Als u dus een rede houdt en aan het begin voelt u zich nog wat onzeker, dan moet u proberen dat gevoel te overtroeven. U doet dan of u een toneelspeler bent die de rol van geslaagd spreker speelt. Een dergelijk spreker is zeker van zichzelf; niets brengt hem van zijn stuk.[…] Na een poosje speelt u dan geen toneel meer maar bént u uzelf, kalm en inderdaad zeker van uzelf.” [p38] “U begint een redevoering met … niet meteen beginnen. Dat klinkt wel paradoxaal maar niettemin is het juist. Gun uzelf even tijd! Dat heeft zin. Want vele sprekers, vooral beginnelingen, wachten vol onrust en ongeduld op hun beurt, respectievelijk tot ze eindelijk van wal kunnen steken. Als hun naam dan wordt afgeroepen is hun eerste impuls om onverwijld te gaan spreken, zelfs als ze nog niet eens achter de lessenraar staan. Als dergelijke onervaren sprekers niet naar voren behoeven te lopen maar spreken van de plaats af waar ze zitten of staan, is die neiging nog veel sterker. Maar waarom moet u zich wat tijd gunnen eer u begint te spreken? Wel, het auditorium wil doorgaans eerst zijn visuele nieuwsgierigheid bevredigen. Men kijkt naar de spreker, krijgt er een indruk van, taxeert hem al dan niet bewust, en bereidt zich innerlijk voor op wat komt. Als nu een spreker onmiddellijk met zijn rede begint komen de toehoorders in een conflict. Ze moeten namelijk van meet af aan op zijn woorden letten én ze kunnen hun visuele behoeften niet dadelijk bevredigen. Daarom loopt een ervaren spreker op zijn gemak naar de lessenaar. Hij legt eerst oogcontact met het auditorium, en pas dan opent hij zijn mond. Deze pauze dient zowel de luisteraars als hemzelf. Als hij dan begint hoeft hij ook niet meer tegen geritsel en andere storende geluiden op te tornen, en zelf heeft hij de tijd om zich mentaal op zijn gehoor in te stellen. Dan zegt de spreker zijn eerste woorden, en deze moeten met volstrekte zekerheid, zonder aarzeling, worden uitgesproken.” [p120]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Zeer uitgebreid. Hst. 1 Het overwinnen van spreekangst. (10blz) [p25]10 samenvattende punten over oorzaken van spreekangst, zoals “9 Voor de aankomende spreker is het bijzonder belangrijk dat hij zijn oude stresservaringen onderkent, zijn negatieve programmeringen (in het onderbewuste gelegen) uitwist en ze door positieve vervangt. 10 Wij worden sprekend meer en meer zeker van onszelf naarmate wij onze retorische kennis uitbreiden en ons vermogen om te spreken geleidelijk aan, stapje voor stapje, versterken.” Hst. 10 Praktische tips voor sprekers; hst. 11 Ontspanningsmethodes voor sprekers; hst 12 Mentaal programmeren. [gedragstherapie]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Veel psychologische bronnen, ook stemgebruik, lichaamstaal en Duitse retoricaboeken. O.a. Weller 1954; totaal 46 titels.

Hoe klassiek retorisch? Wel enkele verwijzingen naar retorische ideeën, niet naar specifieke klassieke auteurs.


Accommodatietheorie “Maar waarom moet u zich wat tijd gunnen eer u begint te spreken? Wel, het auditorium wil doorgaans eerst zijn visuele nieuwsgierigheid bevredigen. Men kijkt naar de spreker, krijgt er een indruk van, taxeert hem al dan niet bewust, en bereidt zich innerlijk voor op wat komt. Als nu een spreker onmiddellijk met zijn rede begint komen de toehoorders in een conflict. Ze moeten namelijk van meet af aan op zijn woorden letten én ze kunnen hun visuele behoeften niet dadelijk bevredigen. Daarom loopt een ervaren spreker op zijn gemak naar de lessenaar. Hij legt eerst oogcontact met het auditorium, en pas dan opent hij zijn mond. Deze pauze dient zowel de luisteraars als hemzelf. Als hij dan begint hoeft hij ook

108

niet meer tegen geritsel en andere storende geluiden op te tornen, en zelf heeft hij de tijd om zich mentaal op zijn gehoor in te stellen.” [p120]

Sympathie [p36-40] Bevat passages over geloofwaardigheid van en sympathie voor de spreker. Wordt echter niet gekoppeld aan de inleiding.: “19 Om als spreker geaccepteerd te worden moet men sympathie wekken. 20 Een spreker wekt sympathie doordat hij zich inlevend toont en nadruk legt op de gemeenschappelijkheden die hem en zijn toehoorders verbinden. 21 Of een spreker een gezaghebbende stem mag heten hangt van zijn kennis, kunnen en ervaring af. 22 Persoonlijk gezag komt tot uiting in de zekerheid en kracht die van een spreker uitgaan. Een goed spreker moet vitaal zijn en een ontspannen en kalm-beheerste indruk maken. 23 Een tekort aan (zelfver)zeker(d)heid aan het begin van een redevoering moet zo mogelijk professioneel – als een toneelspeler – overtroefd worden; deze methode is praktisch effectief.”[p40]”

Eerste indruk [Samenvatting:] “1 De eerste indruk die toehoorders van een spreker krijgen is steeds subjectief. Deze indruk wordt beïnvloed door factoren die niet in de persoon van de spreker behoeven te liggen, maar afhankelijk kunnen zijn van stemming, vooroordelen en projecties van de toehoorders. 2 Die eerste indruk stemt de toehoorders op de spreker af en beïnvloedt hun verdere houding. Een spreker moet er dan ook naar streven om de toehoorders een positieve indruk van zich te laten krijgen. 3 Het volgende beeld van een spreker beïnvloedt toehoorders negatief.: • De spreker staat er stijf en star bij. • Hij staat gebogen, met afzakkende schouders, als een beeld van futloosheid. • De spreker heeft een buikje, onderkin, zijn gelaatskleur ziet er ongezond uit. • Hij heeft een (heel) rood gezicht en lijdt aan ademnood. • Zijn handen zijn sponsachtig-week, zijn kapsel strookt niet met de sociale status van zijn

auditorium, zijn kleding is voor de gelegenheid niet toepasselijk. 4 Het volgende beeld van een spreker beïnvloedt positief: • Een veerkrachtige, rechtopstaande, slanke, sportieve figuur. • Een fris en ontspannen gelaat zonder overdreven vetkussens • Stevige, of vooral bij vrouwen, welverzorgde handen, correct kapsel en een bij de gelegenheid

passende kledij. 5 Een geslaagd spreker is zeker van zichzelf en straalt rust uit. Hij treedt aanmatigend noch onderworpen op.[…]” [p60]

109

Oomkes, Frank R. (1986)


Oomkes, Frank R. (1986) Communicatieleer. Een inleiding. Amsterdam: Boom. min. [Vanaf 1979 interne uitgave LH-Wageningen; vanaf 1986 uitgegeven bij Boom,2e dr., 1987; 3e dr., 1989; 4e dr., 1991; 5e dr., 1992; 6e dr., 1994; 7e dr., 1995; 8e herz.dr. 2000 - maar geen veranderingen in behandeling van de inleiding van mondelinge presentaties.]

Doelgroepen:

“[…] voor allen die belangstelling hebben voor menselijke communicatie, of zij nu leek zijn of studeren aan een middelbare of hogere beroepsopleiding of universiteit.”


399


231-267: 36


243, 245, 247, 248, 251 257-258; 259-260, 264




“De inleiding moet de aandacht van het publiek trekken, een direct contact bewerkstelligen tussen spreker en zaal, de geloofwaardigheid van de spreker bevestigen of verhogen en een vooruitblik geven op de inhoud van de lezing.” [ p257] • aandacht van het publiek trekken [A] • direct contact bewerkstelligen tussen spreker en zaal [contact leggen; O. legt veel nadruk op het leggen van

contact; hij plaatst dit naast aandacht trekken] • de geloofwaardigheid van de spreker bevestigen of verhogen [B] • een vooruitblik geven op de inhoud van de lezing [D] Aandacht: “Alles wat het publiek verrast is welkom als begin, zolang de verrassing prettig is en te maken heeft met het onderwerp.” [p257] [Criterium voor goede inleiding - nieuw] “De beste openingen zijn die welke de doelzin waarmaken. Ze moeten liefst vier elementen verbinden, namelijk publiek, onderwerp, spreker en doel. “ [p257; Als dat niet lukt is de inleiding minder effectief (zie vitia)- Voorbeeld: geënsceneerde vechtpartij: drie elementen met elkaar verbonden.]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Vraag “Éen verrassend begin kan ook gevonden worden in een ongewone vraag aan

het publiek. [geen vb]” [p257] [Verhaal met doelzin] ‘U kunt uw sprekersangst verminderen als u stopt met gedragingen die haar oproepen.’ met opening: ‘Ik ben zenuwachtig nu ik hier sta. Tijdens de voorbereiding zag ik er tegenop als een berg. Wat ik nu graag van u wil weten is of u ook benauwd bent voor spreken in het openbaar. Als u dat bent, wilt u dan uw hand opsteken?’ Zeker driekwart van de aanwezigen zullen dan hun hand opsteken. Het ligt dan voor de hand dat u uw publiek vraagt eens goed om zich heen te kijken om te zien of zij in hun sprekersangst alleen staan. “ [p258; voorbeeld, zonder dat het aan de techniek ongewone vraag gekoppeld wordt.]

Citaat “een sterk citaat” [257] x Iets geestigs presenteren “Grapjes en voorbeelden moeten bij de belevingswereld van het gehoor

aansluiten”[p264] “een grappig verhaal” [p257]

110

x Actuele invalshoek “een inhaken op de actualiteit (als ze rechtstreeks met het onderwerp én het publiek te verbinden is) met behulp van gemonteerde videobeelden of geluidsopnamen, een sterk citaat of een grappig verhaal.

x Rollenspel / pantomime Geënsceneerde vechtpartij “Een klassiek begin voor een college over selectieve waarneming, dat ik onlangs met veel plezier heb gebruikt, is een van tevoren geënsceneerde vechtpartij tussen twee mensen uit het gehoor. Op het moment dat het geroezemoes van de plaats nemende studenten begint af te nemen komt door de achterdeur van het oplopende auditorium een student binnen. Een andere student ziet hem, wringt zich langs een paar toehoorders en over een paar stoelen heen en grijpt de nader bij de kladden, ondertussen roepend: “En nou kom je niet meer weg! Dief! Geef op dat fietssleuteltje! Ik zag wel dat je mijn fiets jatte, gisteren! enzovoort. De ‘dief’ wringt zich los en de twee rennen achter elkaar de trappen van het auditorium af, struikelend en roepend, voorlangs de zaal bij het podium, waar de achtervolger de kans ziet de ‘dief’ nogmaals vast te grijpen en neer te halen. De twee vechtersbazen rollen plukharend over de grond, de ‘dief’ rukt zich opnieuw los en het tweetal verdwijnt door de zijdeur. Tegen het publiek zeg ik, dat dit alles toneelspel was en ik vraag hen niet met elkaar te praten, maar direct op te schrijven wat zij meegemaakt hebben, in detail. Vervolgens vraag ik hen in zoemgroepjes de opgeschreven verhalen te vergelijken. Uit het verslag dat daarna door een aantal woordvoerders van de groepjes aan de hele zaal gedaan wordt, blijkt inderdaad hoezeer verschillend men het relletje heeft waargenomen: selectieve waarneming.” [p257] “In het voorbeeld van de geënsceneerde vechtpartij, met de opdracht van de spreker aan de zaal, welke leidde tot het herkennen van selectieprocessen, waren drie verbanden aanwezig: [publiek, onderwerp en doel] de spreker kwam er pas later bij. “ [p257] “De beste openingen zijn die welke de doelzin waarmaken”[p257]

Raadsel [geen vb] [p257] Visueel / audio begin “gemonteerde videobeelden of geluidsopnamen” [257] [geen vb]

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld x Aankondigen van doelstelling “De vooruitblik op de inhoud en de opbouw is zeer functioneel bij informatieve

lezingen, eventueel aangevuld met een schema op het bord dat de grote lijn aangeeft. […] Het is niet bezwaarlijk om dit te doen als het gehoor al van de bedoelingen van de spreker op de hoogte is, of het er mee eens is.” [p258]


“De vooruitblik op de inhoud en de opbouw is zeer functioneel bij informatieve lezingen, eventueel aangevuld met een schema op het bord dat de grote lijn aangeeft.” [p258]


voorstellen “De geloofwaardigheid van de spreker is gediend met een inleiding waaruit blijkt hoezeer hij de ervaringen, gevoelens en standpunten van het publiek deelt en het beste met hen voorheeft. Lukt dat, dan scoort hij hoog op de factor ‘karakter’. Niet vaak zal een spreker in onze cultuur zich rechtstreekse tegenover het publiek op zijn deskundigheid beroepen, om een opschepperige indruk te vermijden. Wie het noodzakelijk vindt vanaf de start als een autoriteit gezien te worden, zal moeten arrangeren dat hij als zodanig wordt voorgesteld door een voor de zaal geloofwaardige persoon. [sponsor-effect] Er bestaan natuurlijk subtielere manieren om te laten merken dat men weet waarover men praat, daartoe gekwalificeerd is, en eerstehandservaring heeft. Die kan men ook tijdens de inleiding gebruiken, zij het met mate.”[p257/8] [niet direct gekoppeld aan de inleiding] : “Niet altijd heeft het publiek een duidelijke indruk van de deskundigheid van een spreker. Als deskundige aangeprezen worden door een geloofwaardige inleider helpt, evenals tactvolle verwijzingen van de spreker zelf naar relevante achtergrondfactoren, opleiding en ervaringen. Verwijzingen naar organisaties waarmee de spreker verbonden is, hebben natuurlijk alleen een gunstig effect

111

als deze ook bij het publiek gunstig aangeschreven staan.”[p250] [niet direct gekoppeld aan de inleiding] : “Wat kan een spreker nu doen met deze onderzoeksgegevens? Hij kan zijn waargenomen deskundigheid verogen door ervoor te zorgen dat hij ingeleid wordt door iemand die bij het publiek op dat punt goed aangeschreven staat. Als deze hem prijst en als expert betitelt, zal dat zeker helpen. Zelf kan hij op een tactvolle manier verwijzen naar relevante eerder opleiding, ervaring en prestaties en naar zijn banden met organisaties die zijn deskundigheid onderstrepen. Moeilijke woorden, mits met mate gebruikt, vijzelen eveneens het imago van deskundigheid op. Bewijsmateriaal dat nieuw is voor het publiek heeft eveneens effect.”[p251] “De indruk van karaktersterkte lijkt niet zo maar gemanipuleerd te kunnen worden. Het advies ligt voor de hand: sprekers kunnen nog het beste gewoon eerlijk zijn, consequent in woorden en gedrag, en duidelijk voor hun overtuigingen uitkomen. De informatie van een spreker is in de ogen van het publiek betrouwbaarder, als deze op eigen ervaring van de spreker berust. Heeft men deze, dan is het zeker verstandig daar ook melding van te maken.” [251]

begrip vragen voor gebrekkige toespraak

[wordt afgeraden; zie vitia, p258]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur [bij informatieve lezing] “De vooruitblik op de inhoud en de opbouw is zeer

functioneel bij informatieve lezingen, eventueel aangevuld met een schema op het bord dat de grote lijn aangeeft.” [p258]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? x Vermijd een irrelevante inleiding

(Separatum) “Als de spreker zijn publiek weet te bereiken met iets ongewoons of grappigs, dat niet met het onderwerp te maken heeft, ontstaat er een breuk in de lezing. “ [p257]

x Vermijd een clichématige, niet verrassende inleiding]

“’Gisteren, vrienden, sprak ik een vrouw in de trein en zij zei tegen mij”’ is al even afschuwelijk als ‘Vandaag, beste luisteraars, ga ik een praatje houden over …’ Alles wat het publiek verrast is welkom als begin […]” [p257]

x Vermijd inleiding waarin vier elementen niet gekoppeld zijn

[niet verbonden met spreker] “Als de spreker zijn gehoor recht overeind krijgt met videobeelden die hun leefsituatie betreffen en naar het onderwerp verwijzen, en vergeet de verbinding te leggen tussen deze actie en zijn persoon, heeft hij zichzelf van het toneel gewerkt. Zijn beginwoorden zullen dan bestand moeten zijn tegen de naeffecten van de beelden en het geroezemoes dat ze ten gevolge hebben.”[p257] [niet verbonden met publiek] ”Als de spreker een aardige start verzint die het onderwerp en zijn persoon verbindt (b.v. een eigen ervaring), maar die het gehoor niet aanspreekt, begint hij eveneens met een achterstand.” [p257]

x Vermijd eigen roem “Niet vaak zal een spreker in onze cultuur zich rechtstreekse tegenover het publiek op zijn deskundigheid beroepen, om een opschepperige indruk te vermijden.” [p257]

x Vermijd excuus “Ten slotte kan men zich onthouden van opmerkingen die een rechtstreekse aanslag op de eigen geloofwaardigheid inhouden, zoals excuses voor onvoldoende voorbereiding, gebrek aan spreekervaring of bekendheid met het onderwerp. Misschien blijkt dat alles toereikend; zo niet dat komt het publiek daar toch wel achter zonder dat men er de aandacht op vestigt.”[p258]

x Vermijd expliete doelstelling - forewarning

“Bij toespraken die op overtuigen, meningsverandering of direct te ondernemen actie door het publiek gericht zijn, is het doorgaans niet verstandig dit vantevoren aan te kondigen, aangezien dat averechts werkt. (Kiesler & Kiesler,

112

1964). Het is niet bezwaarlijk om dit te doen als het gehoor al van de bedoelingen van de spreker op de hoogte is, of het er mee eens is.” [p258]

Noodzaak

Aanpak x Wanneer schrijf je de inleiding “Ten laatste is men toe aan het verzinnen van de inleiding. Veel sprekers

schrijven hun inleiding eerst, maar dit komt neer op een schot in het duister. Hoe kun je een inleiding schrijven op iets wat je nog niet samengesteld hebt?” [p257]

x Welke stijladviezen gelden voor de inleiding

[Niet gekoppeld aan inleiding, maar algemeen] “Het gebruik van ‘dure’ taal: ongewone en moeilijke woorden en zinsnede blijkt de geloofwaardigheid van een spreker te verhogen (Carlson, 1960) Wie gebruik wil maken van dit middel moet wel oppassen niet te overdrijven, omdat anders niemand hem meer kan volgen.” [p250] “Een aandachttrekkende opening is de volgende gelegenheid waarmee u contact kunt maken, dat u daarna niet mag verspelen door afstandscheppend taalgebruik.; sprekers die schrijftaal gebruiken hadden het bij een artikel moeten laten.”[p264]

x Welke memoria-adviezen gelden voor de inleiding

“Wie een lezing opvat als een voorlezing, maakt geen contact met de zaal.” [p245] “Weg met alle aantekeningen? Beslist niet. Behoudens de uitzonderingssituaties waarin u verplicht bent u te houden aan de tekst (de troonrede, regeringsverklaringen, wetenschappelijke verhandelingen en in die gevallen dat u andermans woorden letterlijk moet weergeven), kunt u uzelf op de volgende manier een steuntje in de rug geven: [p259; drie kolommenpapier: links alleen trefwoorden; midden beknopt scenario; rechts geheel uitgeschreven.]

x Welke actio-adviezen worden gegeven (stem, oogcontact e.d.)

“Blijf rustig staan kijken; let op uw ademhaling. Begin niet voordat het volkomen stil is. Durf die stilte aan. Laat hem even duren, terwijl u bij wijze van kennismaking uw ogen over de toehoorders laat glijden. Waarom? Omdat u daarmee de situatie naar uw hand zet in plaats van haar te forceren, als u boven het geroezemoes uit gaat staan roepen. Bovendien suggereert u een kalmte die respect afdwingt; een beheerste indruk verhoogt uw geloofwaardigheid.”[p260] “De belangrijkste reden om de toehoorders aan te kijken is dat u er contact mee maakt “ (Coats & Smidchens, 1966)

x Hoe wordt spreekangst behandeld? Centraal: in inleiding van het hoofdstuk [p231-232] en adviezen in 244-247. “Voor veel sprekers helpt alles waardoor men met de toehoorders contact maakt. Rustig rondkijken voordat men begint met spreken, vragen en opdrachten aan de zaal,[ rondlopen langs discussiegroepjes, reacties of vragen van toehoorders tijdens de pauzes, zichzelf zichtbaar maken door naast de katheder te gaan staan. Veel sprekers zeggen ook tegen hun publiek dat ze zenuwachtig zijn, of het antwoord op een vraag niet weten.]” [p245]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Kiesler & Kiesler, 1964. Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Een van de weinige adviseurs die serieus werk maakt van het relevante onderzoek. Zeer veel onderzoeksbronnen. Vooral Amerikaans sociaal-psychologisch onderzoek. McCroskey (1968) An introduction to Rhetorical communication. Bligh (1972), Tonckens (1969), Oomkes 1976, Handboek voor gesprekstraining, Korswagen (1976)

Hoe klassiek retorisch? Aristoteles over ethos; wel klassiek drieslag (zij het met contact maken als vierde functie), maat niet expliciet klassiek retorisch. Ook drie soorten bewijsmateriaal: persoonlijk, rationeel en ervarings (Book & Aldrecht: 3 soorten Aristotelische bewijsmiddelen, maar niet genoemd].

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Kort schetsje van belang van retorische communicatie vanaf Farao Huni [p232], via klassieke retorica tot nu. “Bij ons, nuchtere Nederlanders, staat de redevoering niet hoog in aanzien. Op school en in

113

verdere opleidingen worden we er nauwelijks of niet in getraind. Toespraken zijn voor politici, dominees, onderwijzers, bankdirecteuren en gelegenheidssprekers.; doorgaans saaie verhalen. Maar wat vindt u dan van onze cabaretiers en entertainers?” Kenmerken van spreken in het openbaar Boeiende bespreking van 8.2 ‘Kenmerken van het spreken in het openbaar’: formaliteit van de communicatie, beperkte interactie, moeilijk te beheersen factoren als zaal, gelegenheid, samenstelling van publiek, effect van publiek op spreker. Wat wel te beïnvloeden: voorbereiding en presentatie van de spreker 8.3 het effect van lezingen: vergelijking met andere media (massamedia, interpersoonlijke media): lezing even geschikt voor informatieoverdracht als discussie, individuele studie, film, instructie en geluidsbanden; maar zet minder tot denken aan en minder effectief in attitudeverandering. prijs, slagvaardigheid, vluchtigheid, persoonlijk contact, enthousiasme, begrip, gedragsverandering, aandachtsschommelingen. Bespreking van aandacht uitgezet tegen tijd. 237-240 Wat te doen tegen zwakke kanten van lezing? • Tegen eenrichtingsverkeer (discussie, panel, rollenspel, opdrachten, vragen, zoemgroepen) • Tegen passiviteit en wegzakken van aandacht (stilte benutten; afwisseling geluid en beelden;

toehoorders laten bewegen; fysieke omgeving en conditie van toehoorders; Dus; beweging, vervolgens afwisseling in tekst en presentatie)

• Tegen snelle vergeten (logische opbouw, herhalen en oefenen door gehoor; herhaling door spreker; prikkeling van aandacht, per punt een voorbeeld of prikkelende vergelijking; aansluiting bij eerder ervaringen

• Tegen selectieneigingen (zorg ervoor reacties te krijgen tijdens de lezing) [p242] Bligh stelt dan ook nuchter dat één van de door sprekers meest gemaakte fouten is dat ze kiezen voor een toespraak (1972, 148) De invloed die men kan hebben hangt samen met twee factoren: (1) de rangschikking en de kracht van de argumenten en (2) de geloofwaardigheid die men voor het publiek heeft [p.243-251] Publieksanalyse en afstemming & ethos “De zelfrepresentatie op zich, de manier waarop en de informatie waarmee men zich aan een publiek voorstelt, vraagt eveneens zorgvuldige afstemming. Wat de spreker is, of denkt dat hij is, is volslagen irrelevant. Wat hij is in relatie tot het publiek telt. Een zaal vol schaakenthousiasten hoeft niet te weten dat u goed kunt volleyballen of tuinieren, of dat uw beroep luchtverkeersleider is, maar zal wel geïnteresseerd zijn in het gegeven dat u sinds uw vierde jaar schaakt. Ook de uitgebreidheid en de nadrukkelijkheid waarmee men zichzelf als deskundige voorstelt, vraagt een gedegen publieksanalyse. Wat voor het ene publiek een vereiste is, wordt door een ander publiek overbodig of opschepperig gevonden.[…] Ten slotte is het van belang om in te spelen op de motieven van het publiek. Een belastingdeskundige die een verhaal houdt over belastingaftrekbare posten speelt waarschijnlijk in op de behoefte van het publiek om niet meer belasting te betalen dan strikt noodzakelijk is. Belangrijke motieven zijn nieuwsgierigheid en leergierigheid. […] Het bleek dat de interesses en prestatie van studenten meer toenamen als hun vragen gesteld werden dan wanneer de docent zich beperkte tot het leveren van informatie (Kantona 1940; Berlyne 1960). De meest effectieve vragen waren de vragen die het minst verwacht werden, in het bijzonder als de studenten al met het onderwerp vertrouwd waren.” Aanvangsgeloofwaardigheid “[…] aanvangsgeloofwaardigheid die iemand wordt toegekend wordt voordat communicatie heeft plaatsgevonden: ‘iemands reputatie is hem voorgegaan’.Zodra we iemand ontmoeten kunnen onze indrukken echter veranderen, ten gunste of ten ongunste, en daarmee ook de mate waarin we zo iemand toestaan om onze meningen te beïnvloeden. Aristoteles adviseerde zijn tijdgenoten om niet op hun aanvangsgeloofwaardigheid alleen te vertrouwen,maar deze met hun toespraak verder op te bouwen. Hij had gelijk. Aanvangsgeloofwaardigheid kan gezien worden als een soort krediet. De spreker die van mening verschilt met zijn publiek en uitspraken doet die hij niet staaft kan daardoor failliet gaan; zijn

114

geloofwaardigheid verliezen.We vinden sprekers geloofwaardiger naarmate ze het meer met ons eens zijn. Een spreker kan dus zijn tegoed bij een publiek opbouwen door het in een aantal opzichten met hen eens te zijn, om daarna met zijn gestegen geloofwaardigheid gebruik te maken als hij hun instemming met andere zaken wil verwerven. Een spreker die eerst stelt dat hij het met de toehoorders eens is, zal hun mening met meer succes kunnen veranderen, zelfs als zijn verhaal strijdig is met het in het begin door hem ingenomen standpunt! (Ewing, 1942).” [p249/50] Eindgeloofwaardigheid [voor definitie zie p250] “Sponsoreffect: een communicator kan stijgen in geloofwaardigheid als hij ingeleid wordt door iemand die geloofwaardig gevonden wordt.” [250] “Vijf factoren hebben een voorspelbare gunstige uitwerking op de geloofwaardigheid in een breed spectrum van situaties, sprekers en soorten publiek. De mate waarin ieder van die vijf dimensies van belang is, zal overigens niet altijd gelijk zijn.”

• Deskundigheid • Karakter • Kalmte • Prettig gezelschap • Extraversie

(McCroskey, 1966, 1972,1972) Onderzoek Aardig overzicht van “Regels betreffende rangschikking en betreffende inhoud”, gebaseerd op onderzoek.: Een selectie [p254]: • Humor [in het algemeen]. “Het gebruik van humor verhoogt niet rechtstreeks de overtuigingskracht

van een boodschap (Burgoon, 1974, 98-99). Het is echter wel mogelijk dat humor de relatie met het publiek versterkt, zodat de toehoorders toch meer zullen openstaan voor zijn ideeën. “ [p254]

• Probleem-oplossing [algemeen] “Geef eerst het probleem, dan de oplossing. dat motiveert het

publiek tot luisteren en de oplossing wordt beter begrijpen. (Cohen, 1957).”[p254] • Doelzin “De eerste vereiste is een zeer beknopte beschrijving van het punt, dat de spreker wil

overdragen: zeven of acht woorden, zonder bijzinnen (Friedman & Johnson, 1968). Schrijf die sleutelzin op het bord of laat hem zien via de overhead-projector. Herhaal de sleutelzin vervolgens in andere woorden. Uitwerking van het punt: met meer details, visuele illustraties, uitleg van verbanden (Rosenshine, 1968), relaties met andere verschijnselen en onderwerpen, voorbeelden die kort en simpel zijn. Ten slotte is feedback van het gehoor nodig, om te weten of dit alles overgekomen is. Dan volgt de samenvatting en letterlijke herhaling van de beknopte omschrijving van het punt. (Deze uitwerking is van Bligh, 1972, 107-111; het basisprincipe van de regel-uitwerking-regel berust op Rosenshine, 1968)

• Fear appeal: “Vreesverwerkende boodschappen kunnen effectief zijn, meer naarmate beter aan

de volgende voorwaarden voldaan is: • de bron moet geloofwaardig zijn, • er moet onmiddellijke actie van de toehoorders mogelijk zijn die de bedreiging opheft, • de bewijzen moeten hard zijn, • de bedreigde partij moet niet het publiek zelf zijn, maar mensen die van hen afhankelijk zijn.

[Janis & Feshbach 1953) etc. [hierover is tegenwoordig veel meer, JJ]

115

Eijk, Inez van (1986)


Eijk, Inez van (1986), De spreekhulp. Amsterdam: Contact.

Doelgroepen:

“Niet alleen bedoeld voor mensen die hun angst voor spreken in het openbaar willen overwinnen, maar ook voor de meer ervaren sprekers die hun techniek willen vervolmaken.”[flaptekst]


129


88


20-23 [fragmenten], 39-43, 45, 56




”Een spreker die met de deur in huis valt, ‘Dames en heren, vijfenveertig procent van de door ons onderzochte ratten bleek gevoelig voor het…’, ontneemt zijn toehoorders de gelegenheid om hun aandacht te bepalen bij het onderwerp en te wennen aan zijn stem en zijn manier van praten. Daarom begint een voordracht meestal met een inleiding, die heel kort kan zijn. [Aandacht + accommodatie] In die enkele inleidende zinnen vertelt de spreker waarover het gaat en hoe hij het aanpakt zonder al op het eigenlijke onderwerp in te gaan. Het publiek heeft dan ongeveer een idee van wat het kan verwachten en weet waar het aan toe is.”” [Docilem: onderwerp + docilem: structuuraankondiging] [p39] [Accommodatie]: “De aanwezigen weten op deze manier waar ze aan toe zijn, raken een beetje gewend aan de spreker, met name aan zijn stem, en zijn daardoor beter in staat zich te concentreren op wat er gaat volgen. Een spreker die meteen – zonder inleidende woorden – begint, loopt de kans dat pas na een paar minuten tot zijn publiek doordringt wat hij zegt, afgeleid als men is door alles wat er te zien valt: ziet die meneer er nu zó uit, ik dacht dat hij veel ouder was; gut zo’n jasje heeft Ben ook; waarom zit die jongen voor me toch niet stil; hij mag weleens wat langzamer praten want ik begrijp nu al niet meer waar hij het over heeft; hij komt zeker uit Zeeland want oom Jaap praat ook zo…” [p41] “Ü kunt zonder meer vertellen waarover u het gaat hebben, u kunt ook op meer geraffineerde wijze meteen de aandacht van het publiek proberen te vangen. Hiervoor bestaan verschillende trucs.” [p41] “Kortom, uw inleiding is kort en duidelijk : na enkele minuten weten uw toehoorders wat hun te wachten staat. Als ze echter na vijf minuten nog niet weten waar u ‘heen wilt’ zal een onrustig en ongeïnteresseerde zaal uw deel zijn, tenzij u over grote redenaarskwaliteiten en een perfecte timing beschikt, dan kunt u proberen het geduld van uw publiek op de proef te stellen en de nieuwsgierigheid tot het uiterste te prikkelen. Weliswaar volgt de echte voordracht pas na de inleiding, maar als deze de toehoorders al op het verkeerde been zet, is ook het vervolg tot mislukken gedoemd.” [p43]



benadrukken “de Nederlands Optiebeurs mag zich de laatste tijd verheugen in een grote belangstelling. Omdat er toch nogal wat vragen zijn gerezen omtrent haar functioneren, leek het ons een goede zaak om een avond aan dit onderwerp te wijden.” [p40]

x Aanhef [Adresseren:] “U kunt zich dus tot de zaal richten met ‘Dames en heren’, maar bij een wat minder officiële gelegenheid ook in andere bewoordingen: ‘Lieve aanwezigen’, of ‘Jubilaris, dames en heren’, of ‘Lieve Tine – want om jou draait het vandaag allemaal – en andere aanwezigen’. Wanneer er een bijzondere gast is, kunt u die apart noemen: ‘Excellentie, dames en heren…’ U begint meestal bij de ‘hoogste’ gast. Het kan ook zo: ‘Dames en heren, ik heet u alleen hartelijk welkom en wel in het bijzonder onze minister van Onderwijs

116

die ons een toelichting zal geven op de nota…’of: ‘Geachte aanwezigen, voordat ik het woord geef aan de eerste spreker van deze avond, mevrouw post, wil ik buitengewoon hartelijk welkom heten onze oud-voorzitter, mevrouw Blok. Mevrouw Blok, wij stellen het …’ [p40]

x Citaat ”Citaat: ‘Ieder verhaal kan op vele manieren verteld worden. Dat geldt ook voor lezingen.’ Aldus begint de hoogleraar sociologie J. Goudsblom zijn voordracht ‘Priesters en krijgers’ uitgesproken op 9 maart 1985.” [Behandeld bij algemene handgrepen (stijlmiddelen)] [p56]

x Uitdagende bewering doen “Of u begint met een controversiële uitspraak of een onverwachte bewering: ‘De belastingen moeten worden afgeschaft.’ Of: ‘Achteruitgang zou ik deze nieuwe ontwikkelingen op het gebied van … juist willen noemen.’ [beperking advies:] Pas hiermee op want met zo’n strijdvaardig begin wekt u de verwachting dat er een vlammende toespraak volgt. Houdt u na zo’n opening een nogal tam betoog, dan bestaat er een kans dat de toehoorders de helft van wat u zegt niet horen omdat ze min of meer gaan zitten wachten op méér van die krasse taal. Het is bovendien niet altijd gezegd dat uw ferme bewoordingen de door u gewenste emoties en reacties losmaken. Uw heftigheid veroorzaakt misschien dat uw publiek zich slecht op zijn gemak gaat voelen en zich eerder afsluit voor wat u te zeggen hebt dan zich ervoor openstelt.” [p42]

x Anekdote Hou de anekdote altijd kort en hanteer haar alleen wanneer u de rest van uw inleidende woorden er ook werkelijk op kunt laten aansluiten.” [Voorbeeld:] “Toen mijn beroemde leermeester eens op bezoek was bij de keizer van Japan, vroeg deze hem: ‘Meneer…’U kunt zich dus misschien voorstellen hoe ik me voelde toen ikzelf… Over dat onderzoek dat voorafging aan dit bezoek zal ik u het komende halfuur iets vertellen.” [p41-42] [persoonlijke mededeling] “Als u begint met een persoonlijke mededeling, bevordert u de kans op een goed contact met de zaal: ‘Toen ik hier vanmiddag uit de trein stapte, was het eerste wat ik deed, kijken of het Stadskoffiehuis er nog stond. Wat heb ik daar een uren doorgebracht, die ik eigenlijk op school hoorde te zitten. U begrijpt, ik ken het spijbelprobleem van binnenuit…’ Of: ‘…het Stadskoffiehuis er nog stond. Tot mijn verbazing verkoopt men er nog steeds koffie, maar óók boeken! Dit noem ik nu branchevervaging, dames en heren, en daarover wilde ik het hier met u hebben.” [p43]

x Actuele invalshoek “U kunt ook een actuele gebeurtenis aanhalen: “We hebben vanavond allemaal in de krant kunnen lezen/ op het televisiejournaal gezien hoe…” [p42]

x Omstandigheden, tijd, plaats *“Ü kunt de aanwezigen aanspreken op wat hen bezighoudt of heeft beziggehouden: ‘Leerlingen – vandaag mogen jullie als eersten worden genoemd –, ouders, docenten… als ik u allemaal zo bekijk, dan zie ik op de meeste gezichten duidelijk sporen van de afgelopen weken. Slopende weken kan ik wel zeggen. Voor de leerlingen – zij moesten het doen. Voor de ouders – die hun hart vasthielden. En voor de docenten – want zij doen zelf altijd ook een beetje examen…” [p. 42] [*Eventueel aparte techniek?]


standpunt “Zeg in de inleiding van uw toespraak of lezing wat u ermee wilt bereiken of waarom u het woord wenst te voeren. ‘Ik hoop u een beetje duidelijk te kunnen maken…’Of: ‘Als u na afloop net zo enthousiast reageert als ik …’Of: ‘We zijn hier om mevrouw Nagtegaal te bedanken voor …’Of: ‘Toen de firma Baxman werd opgericht, wist niemand dat er vijftig jaar later…’ Moet u de toehoorders van iets overtuigen, opwekken tot actie, informeren, vermaken, steun geven of tot een financiële bijdrage vermurwen? Niet altijd is het verstandig om zo expliciet het doel van uw praatje te noemen. ‘Ik ga proberen u deze prachtige stofzuiger aan te smeren.’ kan in een gezelschap met veel gevoel voor humor weleens werken, maar het is wel riskant.” [p20; laatste stuk: vitia forewarning] “De heer Bakker gaf zojuist al aan dat ik u mijn indrukken zou schetsen van… Ik wil zelfs verder gaan en niet alleen proberen wat impressies van… op u over te dragen maar zelfs een poging doen om u er net zo enthousiast voor te maken als ikzelf ben.” [p39-40]


“Ik stel mij voor dat ik u eerst een beeld schets van… En vervolgens… Ten slotte wil ik u …” p.39]

117

[Bij informatieve lezing]: “Wanneer u een duidelijke indeling in uw voordracht hebt aangebracht en de verschillende onderdelen afzonderlijk een titel hebt gegeven, dan kunt u deze op een vel papier van de flipover, op een sheet van de overhead of op een dia zetten zodat u ze telkens wanneer u aan het betreffende onderdeel zult beginnen, nog even kunt vertonen. Zeker wanneer uw lezing een vrij gecompliceerd onderwerp betreft, zal uw publiek het prettig vinden om de indeling voor ogen te hebben.” [p41] [Nog een voorbeeld] “Deze situatie heeft niet alleen in het verleden vele vragen opgeroepen. zij doet dat nog steeds en ik zal proberen de meest nijpende hier te beantwoorden. Om te beginnen….” [p45] [Nog een voorbeeld] “… tijdens het onderzoek stuitten wij steeds weer op dezelfde soort problemen. In de eerste plaats: hoe los je …op? Ten tweede: wat doe je als blijkt dat… En als laatste: hoe komen we tot…? Ik zal u stuk voor stuk uiteenzetten hoe wij getracht hebben een antwoord/oplossing voor … te vinden.” [p.45]

x Onderwerp noemen “Als onderwerp van mijn lezing staat dus ‘De marmot door de eeuwen heen.’ [p39]

x Definitie geven “Met een definitie van uw onderwerp creëert u een rustig en degelijk begin: ‘In het programma staat het onderwerp van deze lezing aangekondigd als: Ergonomische verkenningen. Misschien hebt u zich wel afgevraagd: wat is dat eigenlijk, ergonomie? Laten we eens kijken wat de ‘vader’ van de ergonomie, professor Arno Tazelaar, als definitie van dit vakgebied geeft.” [p42] [Van Eijk geeft deze techniek als voorbeeld van Aandacht.]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Vooroordelen tegen spreker

wegnemen “Uw toehoorders koppelen hun verwachtingen aan de functie waarin u hen toespreekt en met die verwachtingen moet u rekening houden. […] Spreekt u als niet-belanghebbend deskundige over aardgaswinning op de Wadden of als vertegenwoordiger van een milieu-organisatie? Men verwacht dat de specialist een objectief verslag uitbrengt van de voor- en nadelen, van de stand van zaken, van de gevolgen. De toehoorders zullen geneigd zijn hem op zijn woord te geloven als hij een puur wetenschappelijk verhaal houdt. Ze zullen hem met een korrel zout nemen als hij in dienst is van een aardgasmaatschappij. Van de actievoerder kan men verwachten dat hij de zaken hier en daar misschien wat overdrijft om zijn publiek ervan te doordringen dat er iets gedaan moet worden. Speel daarop in: ‘Van mij als voorzitter van … verwacht u misschien een ongenuanceerd pleidooi voor… Maar ik zie de voordelen van … wel in. Het gaat er mij vooral om u te wijzen op…’Of: ‘U bent natuurlijk gewend dat ik altijd de lakens uitdeel. Ik sta hier nu niet in mijn functie van directeur, maar gewoon als enthousiast…’” [p20] “Realiseer u dus welke vooroordelen of zelfs weerstanden er onder uw toehoorders kunnen leven. In een aantal gevallen doet u er goed aan daar vrij snel naar te verwijzen. ‘Ik weet dat sommigen van u het bij voorbaat al niet eens zijn met de standpunten die ik inneem. Toch hoop ik…’Of Hoewel u weet dat ik een voorstander ben van … en ik weet dat u daar heel anders tegenover staat, heb ik toch ingestemd met het verzoek u iets te komen vertellen over…” Het ijs is gebroken, u bent een beetje persoonlijk geworden en de kans dat men naar u luistert, is weer wat groter. Verplaats u in de mensen in de zaal. “[p21-22]

Bedanken inleider “Dames en heren, mevrouw De Wit, ik dank u voor de vriendelijke woorden en ik hoop dat ik in ieder geval uw verwachtingen niet beschaam. Als onderwerp van mijn lezing staat dus…” Of alleen met een vriendelijk knikje bedanken [p39]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Gelegenheid “Bij een gelegenheidsspeech ligt het voor de hand om [ na de

adressering/welkom] vervolgens kort en duidelijk te melden waarom,

118

met welk doel men bij elkaar is gekomen: ‘Wat fantastisch dat u met zovelen hierheen bent gereisd om de uitreiking van de Grootgrutprijs bij te wonen/de heer De Graaff te helpen bij het vieren van zijn veertigjarig jubileum.’ Als dat niet is aangekondigd, refereer dan zelf aan de functie waarin u spreekt: ‘Als collega…’, ‘Als oud-bestuurslid…’ De inleiding is hiermee zo ongeveer al afgedaan want ook de wat minder direct betrokkenen weten nu waarom het gaat en wat ze kunnen verwachten.” [p40-41] “Bij een informatieve lezing zal de inleiding wat omvangrijker zijn: ‘Ik zal u vanavond iets vertellen over het werk van Edgar du Perron, Eddy voor hen die hem wat beter kenden. het ligt niet in mijn bedoeling om… Ik zal u daarentegen juist een beeld proberen te geven van … Daarbij wil ik uitvoerig ingaan op… en op… Voor sommigen onder u zal dat… Ten slotte wilde ik…’ [p41]

Anders, nl. informeren, lezing, overtuigen, gelegenheidsspeech (uitvaart, slecht nieuws, spreker inleiden en bedanken)


-Indien ingeleid door iemand anders: dan bedanken. -“Als de situatie wat formeler is, of als u niet apart wordt aangekondigd: ‘Dames en heren, de Nederlands Optiebeurs mag zich de laatste tijd verheugen in een grote belangstelling. Omdat er toch nogal wat vragen zijn gerezen omtrent haar functioneren, leek het ons een goede zaak om een avond aan dit onderwerp te wijden. Alvorens in te gaan op … wil ik u eerst een korte blik gunnen op de geschiedenis van de optiebeurs. Vervolgens zal ik … behandelen, om tot besluit enige… Na afloop van mijn verhaal is er gelegenheid tot het stellen van vragen en de heer Pieterse is bereid om de eventuele discussie te leiden. [p40] [Eigenlijk belang van het onderwerp; Aandacht] - [buiten beschouwing laten?] Een spreker introduceren: “ Vergis u niet met zijn naam en andere vast gegevens. Duid eventueel het onderwerp kort aan. Stel hem met een paar vriendelijke woorden voor aan het publiek, vermeld een paar bijzonderheden: ‘dames en heren, voor dit programmaonderdeel hebben wij gezocht naar iemand die over dit gecompliceerde onderwerp op boeiende en tegelijkertijd verhelderende manier zou kunnen spreken, en we waren zeer verheugd dat mevrouw Fieke van Veen bereid bleek dat te doen. Mevrouw Van Veen, hoogleraar sociologie in Groningen en bekend door haar boek Hoe duurzaam zijn relaties eigenlijk?, zal u hier vanavond iets vertellen over het project dat zij … Mevrouw Van Veen, aan u het woord.”[p66]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd [Slecht nieuws presenteren wordt wel behandeld, maar er zijn geen

specifieke inleidingsadviezen] [p59-60] “Niet om de hete brij heendraaien door de kern van de zaak te verpakken in een enorme hoeveelheid woorden.” [Beter: de directe aanpak :] ‘De directie heeft na diepgaand beraad en overleg besloten de afdeling buitenland te sluiten. De personeelsleden die daar hun taak hebben, zijn hiervan al op de hoogte gesteld en er zal…’ Of: ‘Als bestuurslid ben ik aangewezen om u mee te delen dat onze vereniging dit jaar te kampen heeft met een tekort van f 25.000.’ [Of] na vermelding van de onaangename feiten onmiddellijk over gaan op positieve feiten (die er op zichzelf niets mee te maken hoeven hebben) [+ voorbeeld] [Of] de kernmededeling zo lang mogelijk uitstellen en haar langs de neus weg tegen het eind even noemen. [Of] wel vermelden dat de resultaten slecht zijn, maar de consequenties niet ter sprake brengen.” [p59-60]

x Iets droevigs, nieuws, gruwelijks inlassen

Als het publiek moe is: “Wellicht heeft het publiek dan een extra duwtje nodig om geboeid te gaan luisteren. ‘Wek snel de belangstelling door met een intrigerende mededeling te beginnen’” [p23]

x Concessie Als het publiek moe is: toon begrip: ‘U hebt allemaal een vermoeiende werk- (of studie)dag achter de rug…’ [p23; toon begrip is mogelijk betere categorie]

119

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Niet zonder inleiding beginnen “Ineens beginnen zonder inleiding: “Een spreker die meteen – zonder

inleidende woorden – begint, loopt de kans dat pas na een paar minuten tot zijn publiek doordringt wat hij zegt, afgeleid als men is door alles wat er te zien valt” [p41]

Vermijd expliciete doelstelling Moet u de toehoorders van iets overtuigen, opwekken tot actie, informeren, vermaken, steun geven of tot een financiële bijdrage vermurwen? Niet altijd is het verstandig om zo expliciet het doel van uw praatje te noemen. ‘Ik ga proberen u deze prachtige stofzuiger aan te smeren.’kan in een gezelschap met veel gevoel voor humor weleens werken, maar het is wel riskant.” [laatste stuk: vitia forewarning][p20]

Vermijd ik-begin “Zo kan het ook gebeuren dat iemand in een oprechte poging om de jubilaris heel persoonlijk toe te spreken het meer heeft over zichzelf dan over de toegesprokene.”+ lang voorbeeld “Bij een persoonlijke toespraak hoeft de spreker zich niet geheel weg te cijferen, maar hij kan door vaker het woordje ‘jij’ of ‘u’ te gebruiken of de naam van de ander te noemen zijn woorden toch meer centreren rond de toegesprokenen [+ lang voorbeeld] [p57-59]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “een inleiding die heel kort kan zijn […] enkele inleidende zinnen “ [p 39}


“U hebt zich goed voorbereid, dus vreselijke dingen kunnen niet gebeuren. Van de aantekeningen (de spiekblaadjes) hebt u een kopietje zodat u niet in paniek raakt wanneer u de originelen opeens niet kunt vinden. U hebt de zaal nog even gecontroleerd, de projector, de cassetterecorder, alles ligt en staat op zijn plaats. Niettemin als u daar staat – de zaal wordt stil, u kunt beginnen – bevangt u opeens een gevoel van spanning, uw hart gaat sneller kloppen en uw mond wordt droog. Haal diep adem, adem vooral goed en volledig uit, en neem een slokje water. schraap uw keel en begin. Na een paar zinnen bent u erdoorheen.”[p87]

Hoe wordt spreekangst behandeld? [Hoofdstuk 9 De zenuwen, p75-78, bevat tips over goede voorbereiding, ontspanningsoefeningen en ademhaling.] “U hebt zich goed voorbereid, dus vreselijke dingen kunnen niet gebeuren. Van de aantekeningen (de spiekblaadjes) hebt u een kopietje zodat u niet in paniek raakt wanneer u de originelen opeens niet kunt vinden. U hebt de zaal nog even gecontroleerd, de projector, de cassetterecorder, alles ligt en staat op zijn plaats. Niettemin als u daar staat – de zaal wordt stil, u kunt beginnen – bevangt u opeens een gevoel van spanning, uw hart gaat sneller kloppen en uw mond wordt droog. Haal diep adem, adem vooral goed en volledig uit, en neem een slokje water. schraap uw keel en begin. Na een paar zinnen bent u erdoorheen.”[p87]


klassiek; USA; wetenschap; ed. 6 bronnen: Karl Blum 1984; Dinger, Smit en Winkelman 1985; Kolkhuis Tanke, Korswagen en Verrept (red.) 1983; Tilanus 1982, Tonckens 1969 en DEO-boek voor cursussenoverzicht.

Hoe klassiek retorisch? Niet (geen termen of verwijzingen)

120


Aandacht “Als de aanwezigen speciaal gekomen zijn om naar u te luisteren, kunt u verzekerd zijn van een aandachtig publiek. dat ligt anders wanneer u als een van de sprekers of programmaonderdelen staat vermeld. […] Wek snel de belangstelling door met een intrigerende mededeling te beginnen, of toon begrip: ‘U hebt allemaal een vermoeiende werk- (of studie)dag achter de rug…’ Wanneer u constateert dat u op een uiterst ongelukkige plaats in het programma bent opgenomen, overleg dan met de organisatoren of er iets aan te doen valt.” [p23]

Humor. “Het is mogelijk dat u geestig bent en graag grapjes maakt. U zult dan ongetwijfeld hebben gemerkt dat ze niet altijd door iedereen worden begrepen. Hanteer grappen dus met mate en met grote zorg […] Grapjes zijn eigenlijk alleen echt grappig wanneer ze spontaan bij de sprekers opkomen; meestal bereiken ze dan alle aanwezigen.”[p.65] Functies: weinig aandacht voor benevolum. Wel accommodatie! Technieken: Redelijke spreiding over attentum, docilem en ook wel benevolum. Ook doxa en insinuatio (niet al te duidelijke passage over slecht nieuws presenteren). Toch geen enkele verwijzing naar klassieke retorica. Geen verwijzing naar onderzoek. Wel zeer veel (goede) voorbeelden.

121

Korswagen, C.J.J. (red.) (1988)


Korswagen, C.J.J. (red.) (1988), Drieluik Mondelinge Communicatie. I Gids voor de techniek van het doeltreffend spreken, presenteren en instrueren. Deventer: Van Loghum Slaterus. [2e dr., 1993, o.d.t. Drieluik Mondelinge Communicatie. IDoeltreffend spreken, presenteren en instrueren, Houtem/Zavetem: Bohn Stafleu Van Loghum. Bevat registers, maar is overigens ongewijzigd] Dit boek is gebaseerd op het losbladige Handboek Taalhantering, Praktische communicatiegids voor bedrijf, instelling en overheid. sept. 1983- [In het bestand 88korswagen j.doc zijn ook de opmerkingen over de 1976 versie opgenomen]

Doelgroepen:

“een handleiding en vraagbaak voor die zijn vaardigheid in het mondeling communiceren wil vergroten.” [flaptekst] • “Functionarissen en employés bij overheid en semi-overheid, in profit- en

non-profitorganisaties, al of niet in leidinggevende posities op diverse hiërarchische niveaus;

• docenten en studerenden aan bedrijfscursussen, middelbare en hogere beroepsopleidingen en universiteiten;

• mensen die vanuit een maatschappelijke of organisatorische (niet-professionele) functie, bijvoorbeeld in het verenigingsleven, voor en publiek moeten spreken, vraag- en tweegesprekken moeten voeren of moeten deelnemen c.q. leiding geven aan informatieve bijeenkomsten, discussies, vergaderingen, symposia, congressen e.d.;

• en in ruimere zin: allen die meer dan oppervlakkige belangstelling koesteren voor het verschijnsel van de mondelinge intermenselijke communicatie.” [p11]


278


216 [excl. instructieve teksten – niet geanalyseerd]


p41 - mogelijke functies van de inleiding p92 - vermijden verontschuldigingen p95 - doelen / werkwijzen p104-107 over de inleiding p108 - gebruik sheet in inleiding p109 - in slot terugkomen op inleiding p110 - advies om tot betere inleidingen te komen

in deel over radiopraatjes [Piët] p200 - begin met anecdote p206 - enkele structuurtips (m.n. inleiding) deel instructieve teksten [Jochems niet geanalyseerd] Verder: over spreekangst p72-73

p133-134 presentatieadviezen voor inleiding in deel over gelegenheidsadviezen [Gillaerts]: p160 - doel inleiding algemeen




“Welke elementen het beste op hun plaats zijn in de inleiding op de boodschap (afhankelijk van de functie van de inleiding: belangstelling wekken, de juiste sfeer scheppen, de reeds bestaande goede verstandhouding bevestigen, gereserveerde houding doorbreken, contactweerstand verkleinen etc.” [p41; K. maakt geen keuze en somt slechts op]. “De wijze waarop u uw toespraak begint, is zorgvuldige overweging waard. Via de inleiding treedt u immers in eerste contact met uw toehoorders [attentum?], voert u hen binnen in uw onderwerp [docilem] en legt u de basis

122

voor hun bereidheid tot luisteren naar uw boodschap en de acceptatie ervan [benevolum].” [p.104] "Sommigen maken onderscheid tussen opening en inleiding. De opening behelst dan de eerste zinnen, die de aandacht moeten trekken [A] en moeten motiveren [A/B], mede door de presentatie. De inleiding voert, overeenkomstig de benaming, binnen in het onderwerp [D]" [p104, voetnoot] Belang van de inleiding: [p104]: “Wie door een weinig gelukkige aanpak meteen in de aanvang al de afstand tussen zichzelf en het publiek vergroot of de aansluiting geheel mist, zal dat in het vervolg van zijn toespraak nog maar moeilijk kunnen corrigeren.”



benadrukken; [uw-probleem] [informatief] [p104] “Voeg desgewenst eraan toe waarom het onderwerp interessant of belangrijk is, voor uzelf en voor uw publiek. Zeker als u vermoedt dat uw publiek (nog) niet zo gretig is om naar u te luisteren, kan zo’n motiverende toevoeging zinvol zijn.”

x Vraag “Met vragen en raadsels dient u voorzichtig te zijn. Tenzij u uw publiek kent en

de stemming uitstekend is, moet u nooit het antwoord op de oplossing rechtstreeks aan de zaal vragen. het blijft pijnlijk stil, of er ontstaat een ongemakkelijk geroezemoes. begin liever als volgt. ‘Een aantal van u kent vast wel het antwoord op de volgende vraag / de oplossing van het volgende raadsel’(volgt vraag of raadsel). geef vervolgens zelf het antwoord. U bereikt ermee dat degenen die het antwoord kennen zich insiders voelen. Voor de anderen heeft het nieuwswaarde.”[p106; zie ook insinuatio]

Citaat [K. verwijst zonder verdere uitwerking naar eerdere paragraaf op p103] x Uitdagende bewering doen “Een sterk begin van een persuasieve toespraak kan zijn, de toehoorders te

confronteren met een onverwachte uitspraak (‘Goed beschouwd, dames en heren, zijn wij allemaal leugenaars’), hen te prikkelen, onder druk te zetten, zelfs uit te dagen of verwijten te maken, om daardoor een geladen sfeer te kweken, waaruit later profijt wordt getrokken. Onnodig te zeggen dat u als spreker dan wel ervaring moet hebben in het opvangen van reacties en sterk in uw schoenen moet staan. “ [geen echt voorbeeld] [p106; zie ook insinuatio]

x Anekdote “Goede effecten zijn ook te bereiken met het vertellen van een persoonlijke ervaring, een praktijkgeval, een korte anekdote […] de verteltrant dient nuchter te zijn, voor een kritisch publiek zeker zonder opsmuk. Voor het geval u zelf een rol speelt in het praktijkgeval, wees daar dan bescheiden over. Maar mits goed gebracht, kan zoiets uw geloofwaardigheid zeer bevorderen.” [p106] [geen voorbeeld; zie ook insinuatio] [Elders stelt K over de anekdote] "Anekdotes dient u overeenkomstig de werkelijkheid, d.w.z. ongekleurd en niet misleidend, weer te geven." [p103; volgens mij mogen anekdotes ook wel een beetje gefabriekt zijn]

Voorbeeld geven [K. verwijst zonder verdere uitwerking naar eerdere paragraaf op p103] x Actuele invalshoek “Een goed begin is inhaken op de actualiteit: op de actuele situatie, op

berichten en artikelen in de krant, op programma’s en commentaren op de radio en televisie. Refereer aan wat men gisteravond/vanochtend in de … (krant) kon lezen, wat er via de nieuwsberichten te horen was, wat er dezer dagen op de televisie te zien was. De ‘impact’ van zo’n begin is bijzonder groot als u het krantebericht – mits kort, en anders verkort – voorleest of als u in de gelegenheid bent een geluids-/beeldbandregistratie te laten horen of zien. Zo’n opening kost extra moeite, en de apparatuur moet aanwezig zijn, maar het effect ervan loont gewoonlijk de moeite.” [p105/6]


[informatief] p105] “Overweeg of u het strikt zakelijke van een inleiding als zojuist beschreven enigszins kunt verluchtigen door een speelse opmerking over tijd, tijdstip, of plaats van de toespraak, of met een opmerking over wat uw toehoorders vóór uw toespraak hebben gedaan of erna gaan doen.” [geen voorbeeld]

x raadsel “Met vragen en raadsels dient u voorzichtig te zijn. Tenzij u uw publiek kent en

123

de stemming uitstekend is, moet u nooit het antwoord op de oplossing rechtstreeks aan de zaal vragen. het blijft pijnlijk stil, of er ontstaat een ongemakkelijk geroezemoes. begin liever als volgt. ‘Een aantal van u kent vast wel het antwoord op de volgende vraag / de oplossing van het volgende raadsel’(volgt vraag of raadsel). geef vervolgens zelf het antwoord. u bereikt ermee dat degenen die het antwoord kennen zich insiders voelen. Voor de anderen heeft het nieuwswaarde.”[p106; zie ook insinuatio]

x openingsactiviteit of video-audio “Wat in sommige gevallen (in het bijzonder bij commerciële presentaties) ook goed werkt, is een aandachttrekkende openingsactiviteit, of het tonen van voorwerpen (in concreto of door afbeeldingen via de overhead- op diaprojector).” [p106]

x Aanhef “U begint uw toespraak met een aanhef. die is afhankelijk van de samenstelling van het publiek en van de gelegenheid waarbij u spreekt. Gewoonlijk kunt u volstaan met een eenvoudig ‘Dames en heren’, ‘Geachte aanwezigen/toehoorders’, ‘Waarde vrienden’, ‘Beste jongens en meisjes’. U maakt de aanhef terloopser door deze op te nemen in de eerste zin: ‘Toen ik voor het eerst voor de klas/aan het hoofd van een afdeling stond, waarde toehoorders, was het mij nog niet duidelijk. …’ Bij plechtige gelegenheden dienen bijzondere genodigden en hoogwaardigheidsbekleders speciaal te worden begroet (Minister, Commissaris van de Koningin, Burgemeester, Wethouder, Rector Magnificus, befaamde geleerden, leden van de raad van bestuur, van de Raad van Commissarissen etc). Dan dient u een nadere hiërarchische geleding van uw gehoor te maken en ieder in de juiste volgorde van belangrijkheid te noemen. Dat vergt enige bezinning vooraf. Sluit in zulke gevallen de opsomming af met ‘… en verder u allen die hier aanwezig bent / die deze bijeenkomst met uw aanwezigheid opluistert’, of met een simpel ‘Dames en Heren’. [p134] [bij informatieve toespraak] "na een kort welkom uwerzijds, geeft u aan waarover en met welke doelstelling u zult spreken" [p104]

x Titel van toespraak [p110 bevat enkele adviezen voor de titel] “Kies uw titel zo dat hij aangeeft waarover u gaat spreken èn nieuwsgierig maakt. De vraagvorm leent zich daarvoor uitstekend (Valt over smaak te twisten?) wees anderzijds niet al te exact. leg u niet zodanig vast – zeker niet als u eigenlijk nog maar nauwelijks met de voorbereiding begonnen bent – dat u geen enkele ‘schuifruimte’ hebt en geen accenten meer zou kunnen verleggen.” [etc.] [p110] “Start uw toespraak na de aanhef niet met apart de titel te noemen alsof u een verhaal gaat voorlezen met daarboven een titel. Neem de titel op in de eerste passage en refereer daarbij eventueel aan wat men in het programma heeft kunnen lezen.” [p.134]


standpunt [Informatief) Aangeven […] met welke doelstelling u zult spreken. U doet dat uiteraard uitgebreider dan uit de titel en eventuele ondertitel van uw toespraak in het programma blijkt. Een parafrase van uw eerder geformuleerde doelzin voldoet gewoonlijk uitstekend.” [p104] [Bij affectieve en persuasieve toespraken] "Schets waarom de toehoorders en u bij elkaar zijn." [p105] [Bij affectieve en persuasieve toespraken] "Of u uw specifieke doestelling meteen al in de inleiding meedeelt, moet u laten afhangen van de situatie. Weet uw publiek wel met welk specifiek doel u komt spreken, dan heeft het geen zin daar geheimzinnig over te doen: vermeldt uw doelstelling nadrukkelijk in de inleiding de passage. Kent uw publiek uw doelstelling niet, dan kàn het aardig zijn er langzaam naartoe te werken en uw toehoorders deze zelf te laten ontdekken." [p105; onduidelijk of het laatste gedeelte als aparte attentum[?]techniek gezien moet worden]


[informatief] p104] “Vermeld vervolgens wat u zult behandelen (eventueel puntsgewijs, als een inhoudsopgave) en ondersteun deze structuuraankondiging zonodig visueel met behulp van een transparant op de overheadprojector of met aantekeningen op een schoolbord of flip-over.” [Techniek wordt gerelateerd aan slottechniek] "Leg over het in de inleiding gebruikte sheet een tweede, waardoor bijv. de uitwerking van de hoofdpunten

124

in subpunten in herinnering wordt gebracht (zie figuur 3)." [p108; met figuur] x Huishoudelijke mededeling [algemeen] “Mocht u er geen bezwaar tegen hebben tijdens uw betoog vragen

te beantwoorden, zeg dan in uw inleiding dat vragen tussentijds welkom zijn. Wilt u ononderbroken spreken, vermeld dan dat er na afloop van uw toespraak gelegenheid is tot het stellen van vragen.” [p107]

x Onderwerp noemen [Informatief] “Aangeven waarover[…] u zult spreken. U doet dat uiteraard uitgebreider dan uit de titel en eventuele ondertitel van uw toespraak in het programma blijkt. Een parafrase van uw eerder geformuleerde doelzin voldoet gewoonlijk uitstekend.”” [p104] geen vb;]

x Definitie geven [Informatief] p.104] “Geef in voorkomende gevallen tevens aan wat u onder bepaalde begrippen verstaat, hoe men bepaalde woorden en uitdrukkingen moet interpreteren en wat de betekenis is van – onvermijdelijke – vaktermen.”


voorstellen [bij het vertellen van een praktijkverhaal; zie ook anekdote] "voor het geval u zelf een rol speelt in het praktijkgeval, wee dar dan bescheiden over. Maar mits goed gebracht kan zoiets uw geloofwaardigheid zeer bevorderen" [p106] “Bereid u voor op een korte introductie van uzelf (desgewenst0 voor het geval u niet wordt ingeleid en het publiek u ook niet op andere wijze of andere gelegenheden kent. Ook nu geldt; hoe bescheidener u zich opstelt, hoe geloofwaardiger u overkomt.” [p107]


[affectieve en persuasieve] “Beter is het te beginnen met enkele opmerkingen waarvan u zeker bent dat ze goed bij het gehoor zullen vallen en die een zekere wij-samen-stemming kweken of bevestigen. Er dient een gemeenschapsgevoel te groeien waarin collectieve gevoelens en bereidheid tot actie kunnen gedijen. Schets waarom de toehoorders en u bij elkaar zijn (in affectieve en persuasieve toespraken). Beschrijf wat de gezamenlijke situatie is, eventueel welke belangen er op het spel staan en wat die belangen bedreigt (in persuasieve toespraken).” [p105; zie ook bang maken] [geen voorbeeld]

Het publiek bang maken of gerust stellen

[Bij affectieve en persuasieve toespraken] "Beschrijf wat de gezamenlijke situatie is, eventueel welke belangen er op het spel staan en wat die belangen bedreigt." [p105]

Kort dankwoord [BEDANKEN

INLEIDER] "Na een kort dankwoord aan degene die u als spreker aan de zaal voorstelt […]" [p104; geen voorbeeld]

Overige technieken x Maak afspraken met spreker [Inleider begint met het zelfde actuele feit als de spreker had gewild] “Hebt u

zich voorbereid op een begin met dezelfde actualiteit, dan kunt u in uw eerste woorden alleen maar opmerken dat de inleider u ‘het gras voor de voeten heeft weggemaaid’. Een uiterst onaangename situatie, vooral als u niet snel op een andere opening kunt overschakelen. Bespreek dus met de inleider wat hij niet moet zeggen. Geef eventueel enkele tips inzake wat hij wel kan zeggen.” [p133; het is m.i. de vraag of een spreker een dergelijke treurigheid moet vermelden; weinig informatief en lijkt wat op een verontschuldiging vooraf]

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid Anders, nl. Informatief

Persuasief of stimulerend Spreken voor radio en televisie gelegenheidsspeeches het geven van instructie

125


ja Informatief “De inleiding op een overwegend informatieve toespraak kan vrij zakelijk zijn.”p104] persuasief of stimulerend [p30,31] “Voor veel affectieve en zeker ook voor persuasieve toespraken heeft zo’n nuchtere introductie vaak minder zin. Beter is te beginnen met enkele opmerkingen waarvan u zeker bent dat ze goed bij het gehoor zullen vallen en die een zeker wij-samen-stemming kweken of bevestigen.” [p.105] spreken voor radio en televisie [p83-85] “Begin met een voorbeeld of een anekdote, verrassend genoeg om de aandacht te trekken en algemeen genoeg om aan te sluiten bij de ervaringen en kennis van een breed publiek. Denk aan de voorbeelden uit de reclame.”[p200] [geen voorbeeld] “Begin met een treffende start: ‘Wist u dat de Nederlandse filmbond oorlog voert tegen het illegale kopiëren van films? De oudste piratenversie van een speelfilm stamt al uit de jaren dertig. De film Dracula is het oudste voorbeeld van een film die illegaal gekopieerd is.’Of begin met een verrassing, zodat de luisteraar zich de eerste 20 seconden afvraagt: waar wil de man naartoe? Een uitzondering vormt het geval waarin de spreker wil overtuigen.”[p. 206] “Begin bij een persuasieve boodschap met die informatie waarmee de kijker of luisteraar het naar verwachting eens zal zijn. Pak geleidelijk die informatie erbij die de visie op het probleem verandert en geef daarvan de consequenties. laat mensen meedenken.”[p206] [Geen voorbeeld] “Begin nooit met de oplossing van een probleem om vervolgens het probleem zelf uit te leggen, maar maak er een puzzel, een raadsel van en geef de oplossing erna. “[206] [geen voorbeeld] [Het geven van instructie [p213-275] “Inleiding: de instructeur geeft aan wat er aan de orde zal komen, wat de bedoeling ervan is en wat hij van de cursisten verwacht.” […] “De inleiding is te beschouwen als een ‘warming-up’. De cursist wordt voorbereid op wat er komen gaat. Een inleiding bevat in de regel de volgende vier elementen. - Het richten van de aandacht van de cursist. In de inleiding wordt

aangegeven ‘waarover het zal gaan’. Dat is iets anders dan het geven van een samenvatting vooraf. Waar het hier om gaat is, dat wordt aangeduid waarop de instructie betrekking zal hebben en wat de rode draad of het centrale probleem in de uiteenzetting zal zijn. Als de cursist weet wat de hoofdlijnen zullen zijn, zal hij tijdnes de instructie beter in staat zijn te bepalen wat inhoudelijk belangrijk en minder belangrijk is, wat tot de essentie behoort en wat slechts franje is, alsmede wat het onderlinge verband is tussen de verschillende onderdelen. kortom: hij zal zich beter kunnen oriënteren tijdens de instructie.

- Het aangeven van de leerdoelen. In de inleiding wordt in het kort aangeduid waartoe de cursist na afloop van de instructie in staat moet zijn. daarbij geeft de instructeur niet alleen aan welke inhoud behandeld zal worden, maar vooral ook welke activiteiten van de cursisten worden verwacht na de instructie, dus hoe zij het behandelde moeten kunnen toepassen. […]

- Het geven van specifieke aanwijzingen voor zover nodig. [Deze aanwijzingen hebben betrekking op] organisatorische of didactische aspecten van de instructie. […] bijvoorbeeld: ‘Als ik dadelijk ga uitleggen hoe dat ding in elkaar steekt, gaat u dat dan niet zitten opschrijven. allen goed luisteren naar de uitleg. U krijgt straks een stencil waar het allemaal opstaat.” tec.[226]

- Het opfrissen van de voorkennis. [door geven van korte samenvatting of door stellen van vragen]

geen voorschriften, maar verzoeken: “Omdat de instructeur te maken heeft met

126

volwassenen, verdient het de voorkeur om aanwijzingen en dergelijke niet in de vorm van een voorschrift te gieten (‘Als … dan moet je…’), maar als een verzoek te formuleren (‘Als…, wilt u dan …’) [p227] Evenmin gaat de instructeur uitvoerig in op zaken die voor de cursist vanzelfsprekend zijn. [p227] ] gelegenheidsspeeches [p67-82] De inleiding van een spreker “Na uw welkom aan spreker en toehoorders noemt u de naam van de spreker en de titel (of het onderwerp) van de lezing. [ al kern? ] Vervolgens probeert u bij het publiek belangstelkling te wekken voor de spreker door te wijzen op diens kwaliteiten, prestaties, publikaties en functies. Die vermeldt u slechts voor zover die van belang zijn voor het onderwerp en enkel om de relatie tussen spreker en toehoorders aan te geven. “ [p165] [met voorbeeld] “Vermijd clichés zoals:

- Dames en heren, de spreker van vandaag is zo bekend dat hij geen inleiding behoeft…

- Het is een grote eer en een waar genoegen u vandaag te mogen voorstellen…

- Wij zijn blij vandaag in ons midden te mogen verwelkomen… [Er worden talrijke genres behandeld, wel met voorbeelden maar zonder specifieke inleidingsadviezen. [p158-197] Informatief-affectief: aanvaardingsspeech, afscheidsspeech, huldigings- en herdenkingsspeech, openingswoord, slotwoord,dankwoord. persuasief: promotiespeech, bedelspeech, peptalk en begrafenisrede [sic!] diverterend: tafelspeech, toost.

Wordt het leerstuk van de doxa-generaleer behandeld [verschillende houdingen publiek – verschillende inleidingen]

ja, zie insinuatio

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd “Maar misschien wilt u een wat sterkere, meer spectaculaire inleiding. U wilt uw

publiek vanaf het eerste moment boeien. Om een niet zo gelukkig tijdstip van de toespraak te compenseren bijvoorbeeld, of om een andere reden (zie de situatieanalyse, par. 2.3, pag 92-93). of u wilt uw publiek veroveren, omdat u vermoedt dat de sfeer om welke reden ook wat afstandelijk, wat koel-afwachtend, misschien zelfs wat sceptisch zal zijn. Dan zult u verrassingselementen moeten inbouwen: een wakker-, sfeer- of smaakmaker, een ‘donderslag’ of ‘ijsbreker’. Er zijn diverse mogelijkheden, sommige meer geschikt voor informatieve, andere meer voor affectieve en persuasieve toespraken. Het gunstige effect ervan is nooit voor 100% te voorspellen. Wat het ene publiek apprecieert, zal het andere overdreven of gewild vinden. Allerlei omstandigheden kunnen dat beïnvloeden. het kan geen kwaad méér openingsmogelijkheden voor te bereiden en daaruit vlak voor u begint te kiezen, afhankelijk van de stemming die u proeft.” [p105] “Vermoedt u dat het publiek met een zekere reserve tegenover u zit (men ziet u niet als een uit het eigen kamp, misschien zelfs als een uit het andere kamp)” [p107]

Inhaken op de actualiteit [zie aandachttrekken]

[zie ook attentumtechniek

aandachttrekkende openingsactiviteit of tonen van voorwerpen (afbeeldingen)

[zie ook attentumtechniek

Prikkelende uitspraak [zie ook attentumtechniek Toon begrip [Stap 2: ]begrip tonen voor weerstand] “Vermoedt u dat het publiek met een

zekere reserve tegenover u zit (men ziet u niet als één uit het eigen kamp,

127

misschien zelfs als één uit het andere kamp), dan kunt u beginnen met te verklaren dat u begrijpt dat men u niet met open armen ontvangt, en daarop verder ingaan. U kunt dat begrip ook laten doorklinken in uw eerste zinnen, zonder het met zoveel woorden te zeggen.” [p107

x Instemming vragen/realiseren (ja-zeggen)

[Bij affectieve en persuasieve toespraken] "Beter is het te beginnen me enkele opmerkingen waarvan u zeker bent dat ze goed bij het gehoor zullen vallen en die een zekere wij-samen-stemming kweken of bevestigen." [p105]


(Separatum) “Met enige fantasie en inventiviteit (en soms humor) zijn er méér verrassende openingen te vinden. Hoe origineler, hoe beter. Maar zorg wel altijd voor een duidelijk functionele relatie met de situatie en het onderwerp van de toespraak, en doe dus nooit iets uitsluitend uit effectbejag. Een publiek voelt zoiets feilloos aan, ervaart het als ‘gezocht’ en het effect is dan vaak averechts: men voelt zich gebruikt.” [p.107]

Gebruik geen inleiding uit een andere toespraak (translatum)


“Bovenal: beperk uw inleiding tot niet meer dan zo’n 10% van de totale spreektijd. Tracht het juiste midden te vinden tussen te veel en te weinig. Bij een te weinig driegen uw karige woorden een sfeer op te roepen van niet-begrijpen, van niet-weten-waar-hij-heenwil. het gevolg kan onzekerheid en zelfs desinteresse bij uw gehoor zijn. Bij een te veel boet uw eigenlijke verhaal (de middenmoot) in aan zeggingskracht, want herhaaldeling van wat al in de inleiding is gezegd, is dan bijna onvermijdelijk.” [p107]


Overige: vermijd clichés [p107] “Vermijd altijd cliché-beginfrasen als ‘het een eer en een waar genoegen te vinden vandaag te mogen spreken over…’ of als ‘pas na langdurige aarzeling het erop gewaagd te hebben om voor zo’n select gezelschap het woord te voeren over…’



Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “Bovenal: beperk uw inleiding tot niet meer dan zo’n 10% van de totale

spreektijd. Tracht het juiste midden te vinden tussen te veel en te weinig” [107] Wanneer schrijf je de inleiding “Vermors geen tijd door al op een fraaie kop te gaan zwoegen als u niet eerst

de romp hebt gevormd. De staart komt, ook in de voorbereiding, achteraan. (kop-romp-staarttechniek). Overigens zijn er ook sprekers die na het middendeel liever eerst het slot ontwerpen, als logische voortzetting van het werk aan het middendeel, en pas daarna met de inleiding beginnen. Dat is een zaak van persoonlijke voorkeur.” [p.95]



“Mocht u willen voorkomen dat de eerste zinnen van uw inleiding wellicht wat aarzelender klinken dan u graag zou willen (nervositeit), schrijf ze dan op. Maak bij voorkeur geen gebruik van de uitgeschreven tekst, maar de gedachte dat u er in geval van nood op kunt terugvallen is rustgevend. Na een paar zinnen hebt u de situatie onder controle en is een uitgeschreven tekst verder niet nodig.”[ p130]


“Voor de heren: stop gerust eens een hand in uw zak, maar bij voorkeur niet aan het begin […] en niet te lang. Twee handen in twee zakken is wat te veel van het goede. Twee handen in twee zakken of twee armen strak-verticaal langs het lichaam zijn wat te veel van het slechte.” [p127] [Bij inleiding door een ander] “Het is in het laatste geval moeilijk uw houding te bepalen tijdens de inleiding, vooral als u om uw kwaliteiten nogal wordt geprezen. Kijk zo neutraal mogelijk, eventueel met een wat relativerende glimlach” [p132/3]

128

[hoe plaats innemen] “Loop na de welkomstwoorden naar de plek vanwaar u zult gaan spreken, orden uw spullen en kijk rustig de zaal in. Brand niet overhaast los. Wacht tot het stil is en begin dan.” [p133]

Hoe wordt spreekangst behandeld? [p72-78, 133,134]

[p77] “Overigens : alle voorzorgsmaatregelen en oefening vooraf zullen niet verhinderen dat u , vlak vóór en op het moment dat u met uw toespraak gaat beginnen, toch wel last zult hebben van wat toneelspelers omschrijven als plankenkoorts.” Lange lijst situatie-analysetips [p132] Tips tijdens welkomstwoord: “Kijk zo neutraal mogelijk, eventueel met een wat relativerende glimlach.” [p133] Bespreek van tevoren met inleider wat hij niet en wel kan zeggen. [p133] […] “Loop na de welkomstwoorden naar de plek vanwaar u zult gaan spreken, orden uw spullen en kijk rustig de zaal in. Brand niet overhaast los. Wacht tot het stil is en begin dan.” [p133] “Advies: mocht de zaal veel minder vol zijn dan verwacht was, en de mensen overal verspreid zitten, vraag ze dan naar voren te komen (of laat dat door de inleider doen). Zo maakt u de sfeer wat intiemer. Eigenlijk moet u van uw kant dan ook niet achter een katheder gaan staan.” [p133] “Er is maar één manier om plankenkoorts te overwinnen: doorzetten. […] Waarschijnlijk zal er gedurende uw hele toespraak toch wel een bepaalde (maar beheersbare) spanning blijven, en dat is maar goed ook. Ze werkt namelijk positief.”“ [p133] Plankenkoorts? “Begin enkele minuten vóór uw optreden diep adem te halen en ga daarmee door tijdens het welkomstwoord en terwijl u naar de katheder loopt en u installeert.Waarom? Door de verhoogde spanning scheiden uw bijnieren adrenaline af, die in uw bloed wordt opgenomen en dat gevoel van spanning versterkt. Extra zuurstof via diep ademhalen neutraliseert de werking van de adrenaline. Ook het tevoren innemen van een kalmeringsmiddeltje is een remedie. Maar drink u geen moed in met een paar stevige borrels. De uitwerking daarvan kan anders zijn dan u zich had voorgesteld.” [p134]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Niet Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Uitgebreide lijst Engels –Amerikaanse adviesboeken en veel Nederlandse taalbeheersingsboeken

Hoe klassiek retorisch? “Wees in informatieve toespraken spaarzaam in het gebruik van stijlfiguren, beeldspraak en andere retorische middelen. Oudere boeken over de welsprekendheid geven hele reeksen stijlfiguren en prijzen het gebruik ervan aan. “Tegenwoordig doet het nadrukkelijk en frequent toepassen van stilistische hoogstandjes als herhaling (repetitio), tegenstelling (antithese), schijnbare tegenstelling (paradox), toespeling (allusio) etc. erg geconstrueerd en onecht, zelfs zeer gedateerd aan. zeker als ze (soms met stemverheffing of pathos) worden voorgelezen. Dat geldt eveneens voor ver uitgewerkte vergelijkingen en nadrukkelijk spreken in beelden. Vermijd verder dooddoeners en clichés. Affectieve en persuasieve toespraken verdragen (afhankelijk van de gelegenheid waarbij gesproken wordt) wat gemakkelijker een matige toepassing van stijlfiguren en andere retorische middelen, maar ook dan geldt dat ze in een voorgelezen tekst toch meestal wat gewild en onecht aandoen.”[p116]


129

Inleiding Veel aandacht voor inleiding. Weinig voorbeelden bij de algemene inleidingsadviezen.Geen literatuurverwijzingen. geen duidelijk functies –technieken verhaal. Wel koppeling genres en inleidingstechnieken.

Genres Genres: Indeling in informatief, affectief, persuasief werd bij gelegenheidstoespraken waar ook diverterend is onderscheiden, enigszins vaag. De toewijzing van de grafrede aan het persuasieve genre is dubieus.

Technieken Definitie van technieken: “Onder technieken verstaan we beproefde manieren van doen: vaste handelwijzen om specifieke (deel)taken en uitvoeringswerkzaamheden binnen het totale communicatiekarwei kundig en doelgericht te verrichten. Technieken betreffen de aanpak, het uitvoeringsaspect van een (deel van de ) communicatietaak.”[p46] Deze onderscheidt K. weer van tactieken (“technieken in het kader van verwezenlijking van persoonlijke doelstellingen”) [p47] Definitie van een Inleiding: “een (gewoonlijk vrij korte) informatieve toespraak, bijvoorbeeld als uitgangspunt voor een daarop volgende discussie, maar ze kan ook informatief-instructief van aard zijn.” [65] Geschiedenis van het boek Volgens inleiding is dit een gebonden uitgave van de losbladig uitgave Handboek Taalhantering. Voor wat betreft de stukken van Gillaerts, Piet en Jochems klopt dat. Het deel over De voorberiding en presentatie van een grote toespraak van Korswagen is nieuw - nog niet eerder verschenen. In Handboek Taalhantering werd het hoofdstuk verzorgd door Liesbeth Tonckens. Het materiaal daar was een compilatie van de eerdere boeken Spelregels en Succesvol Spreken. Dit laatste boek is ook uit deze periode. Spreken voor een publiek, vroeger en nu “De hier genoemde monoloogvormen zijn bijna allemaal terug te voeren op enkele oertypen die al door de Grieken en Romeinen werden beoefend. In hun tijd stond de redenaarskunst, de retorica, in hoog aanzien. […] Er werden drie genres onderscheiden: het genus demonstrativum (vrij te vertalen met het informatieve genre) [sic!] […] Apart ontwikkelde zich nog een vierde genre: het genus laudativum, de lofrede. [sic!]. De welsprekendheid […] heeft ook na de tijd van de kjlassieke, perioden van grote bloei gekend. Eind negentiende, begin twintigste eeuw taande in ons taalgebied de waardering voor het welgesproken woord. op scholen is er, relatief gezien, lange tijd weinig gedaan aan spreekvaardigheid, in Nederland minder nog dan in Vlaanderen. Natuurlijk zijn er altijd wel docenten Nederlands geweest die de spreekvaardigheid in de vorm van spreekbeurten voor de klas lieten beoefenen, en hielden bepaalde onderwijsinstellingen er als een soort van statussymbool welsprekendheidsclub voor vrijwilligers op na. Maar de belangstelling ervoor in de officiële onderwijsprogramma’s was gering, veel geringer dan in de landen om ons heen. Dat wreekt zich tot de dag vandaag vaak pijnlijk. Hoeveel mensen zijn in staat improviserend of aan de hand van slechts enkele aantekeningen goed en overtuigend in het openbaar te spreken, als we daarbij letten op inhoud, vorm èn presentatie? Hoevelen kunnen spontaan en vlot hun boodschap formuleren? Velen spreken (meestal: lezen) clichématig en monotoon. met trefzeker communiceren heeft hun activiteit weinig gemeen. Er begint nu een kentering te komen. juist de laatste tijd blijken er steeds meer mensen, ook in het onderwijs, er weer van doordrongen te raken dat spreekvaardigheid van groot maatschappelijk nut is en dat de beoefening ervan aangemoedigd dient te worden. Maar intussen zitten we met een droeve erfenis: hele generaties die niet hebben leren ‘spreken’, terwijl redevoeringen en toespraakjes nog altijd gewenst, nodig èn onontkoombaar zijn. Betekent dit dat het voor die generaties te laat is zich alsnog te bekwamen in het spreken in het openbaar? Natuurlijk niet. In Nederland en Vlaanderen zien we dat mensen die tot publieke ambten worden geroepen, waarin ze veel in het openbaar (en vaak ook voor radio en televisie) moeten spreken, soms in intensieve cursussen worden klaargestoomd voor die taak: parlementariërs en topfiguren in ondernemersorganisaties en vakbonden. De resultaten laten niet lang op zich wachten kee op keer kan men constateren dat zij in korte tijd groeien naar een niveau dat hun omgeving aanvankelijk nauwelijks voor mogelijk had gehouden.” [p66-67] [Opmerkelijk positief, hoopvol beeld van verbetering sprekersklimaat.]

130

Verbeteren van de klassieken: “Juist in de laatste decennia is men vanuit de mensen gedragswetenschappelijke disciplines grote belangstelling aan de dag gaan leggen voor alle facetten van het communicatieproces. men is gaan bestuderen wat er nu eigenlijk precies gebeurt als mensen met elkaar communiceren, hoe informatie (op gelijk en ongelijk niveau) wordt uitgewisseld, welke verbeteringen daarbij mogelijk zijn, hoe mensen onder bepaalde omstandigheden reageren (en op elkaar reageren0, hoe beïnvloeding plaatsvindt en hoe deze verfijnd en genuanceerd kan worden. Men heeft daarbij verrassende uitbreidingen en aanvullingen kunnen toevoegen aan waardevolle verworvenheden in vroeger eeuwen, met name in de Klassieke Oudheid”[p19]

Verdere opmerkelijkheden [p82-82] Uitgebreide passages over voorbereiding, met als adviezen: “bezin u op uw doelstelling; bezin u op het publiek/de doelgroep waarvoor u zult spreken; Bezin u op uzelf.” Ook Situatieanalyse: bezinning op tijdsduur, tijdstip en plaats. [102] aandachtsgrafiek. “Bij een slecht opgebouwde en pover aangeklede toespraak zien we de aanvankelijke aandacht van het publiek snel slinken. Al gauw verslapt de aandacht.” Voorbereidingsadvies op het maken van inleidingen “Wilt u oog krijgen voor wat u met een sterke (verbale) opening en afsluiting kunt bereiken, bestudeer dan een tijd lang systematisch de inleidende en slotalinea’s van artikelen en commentaren in kwaliteitskranten en in goede week- en maandbladen. Hetzelfde geldt voor columns van bekende auteurs. Zie ook hoe geraffineerd (en soms geestig) de bovengenoemde cirkelconstructie wordt toegepast.” [p110]

Cirkelconstructie [advies voor slot] “Bij het slot van een informatieve toespraak wordt in de samenvatting gerefereerd aan het begin. Ook in de affectieve en persuasieve toespraak is dit mogelijk, gewoonlijk wel wat subtieler, bijvoorbeeld in een cirkelconstructie. Daarin worden uw beginwoorden of beginschets (na de toelichting, onthulling, argumentatie in het middendeel) in een breder, eventueel schrijnender perspectiefgeplaatst. cabaretiers en dichters doen hetzelfde met het refrein van een lied of gedicht: naarmate de tekst vordert, wordt het refrein pregnanter.”[p109]

131

Janssen, D. (red) (1989)


Janssen, D. (red) (1989). Zakelijke communicatie, Een leergang ‘communicatieve vaardigheden’ voor het HBO. 2 delen. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Doelgroepen:

Hoger beroepsonderwijs


Deel 1: 304


243-297: 55 blz.


246 verschil mondeling - schriftelijk 250-251 het klassieke betoog + functies van exordium 252-253 voorbeeld 253-260 technieken


≈8 Percentage van aantal pag over presentaties: 15 %


“In het exordium, de inleiding, moet de redenaar zichzelf introduceren en het onderwerp waarover gesproken gaat worden. Hij moet proberen in dit deel zijn publiek gunstig te stemmen, zodat men bereid is naar hem te luisteren. [benevolum] Bovendien moet er in de inleiding enige interesse voor het betoog gewekt worden. Samenvattend zou men kunnen zeggen dat de inleiding aandachttrekkend en aandachtrichtend moet zijn. Na de inleiding moet de luisteraar geboeid, geïnteresseerd [attentum] en globaal geïnformeerd [docilem] zijn. Hij moet weten waarover het betoog zal gaan en bovendien het idee hebben dat de spreker hem iets nieuws zal gaan vertellen. Weet de spreker deze doelen niet te realiseren, dan zal de rest van zijn verhaal waarschijnlijk tegen dovemansoren worden afgestoken.” [p251; niet geheel helder onderscheiden] [Belang van inleiding] “De inleiding bepaalt voor een belangrijk deel of uw publiek bereid zal zijn naar uw verhaal te luisteren. Een goede inleiding zaal de aandacht trekken, maar ook de aandacht richten op het thema van uw betoog.” [p253] [Wel worden na het exordium nog narratio en propositio behandeld, maar niet partitio (deel van inleiding); wel verderop informatie over structuuroverzicht] Behandelt 8 soorten inleidingen [p254-260]:

1. De aanleiding 2. Het voorstellen 3. De retorische vraag 4. De historische schets 5. De anekdote 6. Populair misverstand 7. Aansluiten bij de belevingswereld van het publiek 8. Schets van de totstandkoming

“Deze opsomming van inleidingen is niet compleet. als u goed om u heen kijkt en luistert, zult u ongetwijfeld nog andere soorten tegenkomen. Ons advies luidt dan ook: probeer te leren van goede voorbeelden.” [p260]



benadrukken; [uw-probleem] “Aansluiten bij de belevingswereld van het publiek Soms zult u een verhaal moeten houden dat voor veel luisteraars ogenschijnlijk nogal ‘ver van hun bed’ zal staan. U doet er dan goed aan wanneer u in een

132

inleiding probeert duidelijk te maken dat het thema van uw betoog ook voor de toehoorder van belang is of zou kunnen zijn. Het thema wordt dan ‘vertaald’ naar hun belevingswereld. De bekende Utrechtse psycholoog Piet Vroon begint een verhaal over een belangrijk fenomeen uit de waarnemingspsychologie zó: Bij misdrijven wordt door politie, advocaten en rechters vaak een beroep gedaan op ooggetuigen. Als deze duidelijke verklaringen afleggen en zeker lijken te zijn van hun zaak, ligt een veroordeling in de rede. Daar is niets op tegen, maar de vraag rijst hoe betrouwbaar dergelijke verhalen zijn. In de geheugenpsychologie kent men een verschijnsel dat wordt aangeduid met de afschuwelijke naam retroactieve inhibitie, ofwel terugwaartse remming. het betekent dit. Als u eerst a leert en daarna B, is het mogelijk dat B de herinnering aan A bemoeilijkt of vervalst. als wij voor het slapengaan iets leren, wordt dat vaak beter onthouden, omdat een aansluitend storend leerproces ontbreekt. [Uit: Allemaal psychisch]. Vroon behandelt een bepaald fenomeen (retroactieve inhibitie) en om dit voor zijn publiek aanschouwelijk te maken plaats hij het in ons ‘dagelijks ‘leven: kennis van een verschijnsel als retroactieve inhibitie is van belang om – onder andere– de betrouwbaarheid van getuigen in een rechtszaak te kunnen beoordelen. Overigens is dit soort inleidingen niet alleen maar aardig. De kans dat uw publiek uw verhaal onthoudt , wordt ook groter naarmate u er beter in slaagt aansluiting te vinden.”[p259]

x Historisch voorbeeld “De historische schets

U kunt uw betoog ook beginnen met een historische schets. dat leidt vooral tot aardige verhalen wanneer de ontwikkeling van een bepaald produkt of een bepaald verschijnsel interessante perspectieven of leuke wetenswaardigheden oplevert. Kortom, de historische lijn moet wel enige relevantie hebben voor uw betoog. Minder geslaagd is het volgende voorbeeld van een Chinese diplomaat die een toespraak zou houden over taalproblemen van diplomatenkinderen: Sta mij toe dat ik, voordat ik begin, kort de ontwikkeling schets van mijn land, vanaf de Mingdynastie van 2500 voor Christus. Beter is de inleiding van een autofabrikant, die een revolutionair nieuw type op de markt introduceert: Geachte aanwezigen, de hedendaagse doorsneeauto is volgens mij een produkt dat drie ontwikkelingsstadia heeft doorgemaakt. In het eerste stadium vertoonden de automobielen nog weinig overeenkomsten met de voertuigen zoals wij die nu kennen. Ze leken meer op koetsen, rijtuigen en dergelijke, die van een motor waren voorzien. In het tweede stadium kreeg de auto een meer herkenbare vorm. De massaproduktie deed haar intrede. In het derde stadium ontwikkelde de auto zich verder met behulp van theoretische inzichten uit de elektronica en natuurlijk de aerodynamica. Veiligheid, luxe en comfort waren de sleutelbegrippen. het produkt dat ik vandaag bij u mag introduceren, dames en heren, luidt zonder meer een vierde generatie auto’s in. [p256-257]

Beloven het kort te houden “Schets van de totstandkoming Het zal zonder twijfel wel eens voorkomen dat u geen geslaagde inleiding voor uw presentatie kunt bedenken. In zo’n geval heeft u altijd nog één middel tot uw beschikking: vertellen hoe lang u gezocht heeft naar een passend intro en waarom u er geen heeft gevonden. Gerard Reve deed dat, toen hij zich voor de rechter moest verantwoorden wegens godslastering, als volgt.: Mijnheer de President, Edelachtbare Vrouwe, Edelachtbare Heer. De oorspronkelijke opzet van mijn betoog – mijn uitgever sprak reeds met de hem eigene bescheidenheid van ‘een Bergrede’– besloeg niet eens niet veel meer dan anderhalf uur, maar mijn raadsman heeft mij voorgehouden dat zulk een lengte van een slotwoord hoogst ongebruikelijk is. Aldus heb ik, na zijn advies, uiterste beknoptheid betracht, en zo ik het alstoen gestelde ideaal van anderhalve minuut niet heb kunnen verwezenlijken, ik heb er wel naar gestreefd. Ik ben nog vanmorgen vier uur bezig geweest om de tekst tot enkele minuten te condenseren – en ik kan u zeggen: als je geen Godslasteraar bent, dan word je het wel. [Uit: Een eigen Huis].” [p259/260]

x Vraag “De retorische vraag

Een beproefd begin van een betoog is de retorische vraag. Dit is een vraag die u aan een publiek stelt, maar waarop u geen antwoord verwacht. Het antwoord

133

geeft u zelf. Een voorbeeld uit een toespraak van een bekende organisatieadviseur: Dames en heren, weet u welk Europees land aan het einde van de negentiende eeuw het meest welvarend was? Sicilië! Dus als het u nu goed gaat, denk dan niet dat dat altijd zo zal blijven. Let wel: de retorische vraag moet retorisch zijn. U moet hem zélf beantwoorden. Wacht nooit op een antwoord van het publiek. U maakt de voortgang van uw betoog dan afhankelijk van een publieksreactie en dat mag nooit. [Sic! JJ] De spreker moet zelf de touwtjes in handen houden. ‘Zogenaamd’ spontane publieksreacties, zoals we die bij cabaretiers als Freek de Jonge en Youp van ’t Hek tegenkomen, zijn ook in negen van de tien gevallen ingestudeerd.” [p256; foute definitie: dit is eigenlijk een subiectio , zie definitie Braet 1994,69.]

x Anekdote [ook Iets geestigs presenteren]

“De anekdote De anekdote lijkt in zekere zin op de historische schets. Een anekdote gaat ook altijd over iets dat zich in het verleden heeft afgespeeld. Een verschil is dat in een anekdote altijd (vrij bekende) personen centraal staan, waarover iets grappigs wordt gemeld. Het is een geestige geschiedenis. Als inleiding is een anekdote dan ook bijzonder geschikt, mits zij past binnen uw betoog. Een passende anekdote trekt en richt de aandacht. een niet -passende anekdote trekt waarschijnlijk wel de aandacht, maar richt die aandacht niet. Het publiek wordt dan op het verkeerde been gezet. Een voorbeeld: Dames en heren. De bekende schaker Jan Hein Donner is enige tijd geleden in een felle polemiek verzeild geraakt. hij had in een artikel in een landelijk dagblad beweerd dat vrouwen niet kunnen schaken. Enkele dagen later verscheen er in hetzelfde dagblad een ingezonden brief van een woedende schrijfster die Donner van racisme betichtte. ‘Want’– schreef zij – ‘zeggen dat vrouwen niet kunnen schaken is hetzelfde als zeggen dat negers niet kunnen schaken…’’Mevrouw’– antwoordde Donner – ‘u heeft er niets van begrepen. Negers kunnen heel goed schaken, maar negerinnen die kunnen niet schaken…’ Deze anekdote is geschikt voor een voordracht over Donner, vrouwen en topsport, racisme, communicatiestoringen, enzovoort. Maar zij is niet geschikt voor een toespraak over de politieke strategieën bij de Cuba-crisis, alcoholgebruik en verkeer, en de gevolgen van verkeerde voeding. Het gebruik van een anekdote en van humor is wel riskant. een grap moet aanslaan. Gebeurt dat niet, dan staat de spreker in zijn hemd. Probeer nooit geforceerd lollig te zijn, zeker niet bij zakelijke presentaties. Grappen kunnen uw presentaties verluchten én verzieken. Kent u zelf geen gepaste anekdotes, dan kunt u uw toevlucht zoeken tot allerlei handboeken op dit terrein, zoals Het literair anekdotenboek. Schimpscheuten, venijn en vitriool en tal van biografieën over bekende wereldburgers.” [p258]

x Uitdagende bewering (Populair misverstand)

[eventueel uitdagende bewering doen] “Wanneer het thema van uw presentatie het toelaat, kunt u beginnen met het behandelen van een populair misverstand. daarmee bedoelen we: een opvatting die onjuist is, maar desondanks door velen wordt gekoesterd. Zo zijn veel mensen van mening dat een struisvogel zijn kop in het zand steekt, dat mannen minder gevoelig zijn dan vrouwen en dat je aan de hand van iemands handschrift iets te weten kunt komen over zijn persoonlijkheid. Wanneer u een voordracht moet houden over een onderwerp waarover veel misvattingen bestaan, kunt u overwegen deze aan de orde te stellen. U vertelt daarmee het publiek iets nieuws en vooral iets onverwachts; het misverstand is immers populair. Karel van het Reve heeft, onder het pseudoniem Henk Broekhuis, een heel boek volgeschreven over populaire misverstanden. Een van zijn betogen begint als volgt: Uit het in een taal al of niet voorkomen van een woord kan worden geconcludeerd tot het al of niet voorkomen van het door dat woord aangeduide ding bij de sprekers van die taal. Deze stelling is zeer verbreid, in vele varianten. Het Arabisch kent wel honderd woorden voor ‘paard’ daaruit blijkt dat het paard in het leven van arabieren een grote rol speelt. De Joden kennen het woord ‘chotspe’. Daaruit blijkt dat de Joden brutaal zijn. De Etrusken kenden geen woorden voor ‘links ’ en ‘rechts’. daaruit blijkt dat zij het verschil tussen links en rechts niet kenden en daarom verdwaalden zij steeds. Niemand weet waar zij gebleven zijn. […]” [p258]

134

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt


[Dit wordt niet in de Inleiding geplaatst, maar waarschijnlijk erna : onduidelijk] “Mondelinge presentaties doen een groot beroep op de luistervaardigheid van het publiek. Men moet in staat zijn in één keer een verhaal te vatten, dat wil zeggen begrijpen en onthouden. De spreker heeft de plicht deze zware verwerkingstaak van de luisteraar zo eenvoudig mogelijk te maken.[…]Door in uw betoog redundantie in te bouwen voorkomt u dat iemand die even de aandacht laat verslappen, uw verhaal verder niet meer kan volgen. […] het eerste middel behelst het gebruik van structuuraanduiders. De structuuraanduider is misschien het best te typeren als een abstracte samenvatting-vooraf. Een voorbeeld kan dat verduidelijken: Dames en heren, mijn betoog zal ik als volgt opbouwen: eerst zal ik het probleem ‘de toenemende werkloosheid’ nader analyseren. Ik zal de omvang proberen vast te stellen en ik zal van daaruit een extrapolatie maken naar de toekomst. Hieruit zal duidelijk worden dat in 1992 de werkloosheid onder academici sterk zal afnemen, terwijl de werkloosheid onder lager opgeleiden sterk zal toenemen. Vervolgens probeer ik de oorzaken van deze ontwikkeling te achterhalen. Oorzaken die te vinden zijn bij de versnelde technologische ontwikkeling en het rampzalige financieel-economische klimaat in West-Europa. ten slotte zal ik een aantal maatregelen voorstellen die de geschetste ontwikkeling in een gunstiger richting zouden kunnen ombuigen. Deze structuuraanduider verschaft de luisteraar een interpretatiekader. Men weet wat er komen gaat en dat vergemakkelijkt het luisteren en de interpretatie. De nieuwe informatie kan eenvoudigweg in een bekend, vooropgezet kader worden ingepast. Wanneer u een goed bouwplan heeft gemaakt, kunt u het thema en de hoofdvragen als structuuraanduider gebruiken.” [p262; niks over forewarning en gebrek aan spanning]


“De aanleiding Een beschrijving van het probleem vormt dan de aanleiding voor het zoeken naar de oplossing en is dus tevens bruikbaar als introductie.” [p254-255] Voorbeeld van Gerard Reve: “Enkele jaren geleden is hij voor het gerecht gedaagd wegens godslastering. Zijn pleitrede begon hij toen met de volgende woorden: ‘Mijnheer de president, Edelgrootachtbare Heren. Tegen het vonnis van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam ben ik bij uw college in beroep gegaan, omdat dit vonnis, ondanks zijn conclusie tot ontslag van alle rechtsvervolging, mij van het ten laste gelegde niet vrij pleit in de mate waarop ik meen recht te hebben. Dit vonnis, dat ik bepaald geen juridisch meesterwerk kan vinden – de argumentatie ervan leidt immers eerder tot vrijspraak dan tot ontslag van rechtsvervolging, aangezien niet de kennelijke afwezigheid van smaling, maar de onbewijsbaarheid ervan wordt aangenomen – heeft mij vooral diep teleurgesteld omdat het de kern van de beschuldiging – godslastering – bewezen verklaart. dit vonnis, dat mij geen eerherstel geeft maar eigenlijk afscheept met een nietszeggende uitspraak, is dan ook door de ultrarechtse reformatorische orthodoxie in haar verkiezingscampagne tegen mij in het veld gebracht.’ [Uit: een eigen huis, pleitrede voor het Hof]. Wat Reve hier doet in zijn inleiding […] is schetsen wat de aanleiding is voor zijn betoog. Hij geeft aan waarom hij in beroep is gegaan. dit is waarschijnlijk een van de meest gebruikte inleidingen. Vooral voor een presentatie waarin de oplossing voor een bepaald probleem wordt voorgesteld. Een beschrijving van het probleem vormt dan de aanleiding voor het zoeken naar de oplossing en is dus tevens bruikbaar als introductie. In veel produktpresentaties zal dit type inleiding dan ook herkenbaar zijn. Een voorbeeld: ‘Geachte directie, regelmatig komen er bij ons klachten binnen over ons goed verkochte geneesmiddel tegen hooikoorts Niezovron. Het werkt weliswaar uitstekend bij het bestrijden van de symptomen, maar het blijkt een onvoorziene, onaangename bijwerking te hebben: het maakt de gebruiker in extreme mate slaperig. vele gebruikers klagen bij hun huisartsen over passiviteit, hangerigheid, enzovoort. Reden voor onze researchafdeling te gaan zoeken naar en experimenteren met een nieuw geneesmiddel. diepgrondig vorsen bracht hen op een geheel nieuw middel, geheel anders van

135

samenstelling, beter werkzaam en vooral vrij van hinderlijke bijwerkingen. dit middel, Histavron, mag ik nu bij u introduceren.’” [p254-255]


voorstellen “Wanneer u voor een onbekend publiek spreekt, is het gebruikelijk dat u zich voorstelt. Soms zult u voorgesteld worden door een inleidende spreker. In zo’n geval kunt u direct met uw betoog beginnen. Voorkom de volgende situatie: Inleider: dames en heren, vandaag hebben we een bijzondere gast: Paul van den Lagen. Hij is al enige jaren hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Zijn specialisme is magnetisme. Hij leek ons dan ook de aangewezen persoon om (…) Van den Lagen: Eh, ja. Ik ben dus Paul van den Lagen. Ik werk aan de Rijksuniversiteit utrecht, zoals u net al heeft gehoord. En ik ben door uw vereniging uitgenodigd om … De beste manier om dubbel voorstellen te voorkomen, is duidelijke afspraken te maken. Overleg van tevoren of u zult worden ingeleid of dat u zichzelf voorstelt. Beperk u bij het voorstellen tot het verschaffen van relevante informatie. Vertel niet meer over uzelf dan het publiek moet weten met het oog op uw voordracht. Vaak is dat uw naam, functie, bedrijf, en eventuele specialismen, wanneer u op uw deskundigheid moet worden beoordeeld. Een truc die innemend schijnt te werken, is de volgende: bouw enkele bescheidenheden in. Een voorbeeld uit een toespraak van een hoogleraar die onlangs een zeer belangrijke ontdekking heeft gedaan in de wetenschappelijke strijd tegen het aids-virus: Dames en heren, mijn naam is John Philips. Ik werk aan de Universiteit van Boston. het bestuur van uw vereniging heeft mij gevraagd op dit congres iets te vertellen over enkele onderzoekjes, waaraan onlangs – geheel tegen de verwachting is – door de media enige aandacht is besteed. Ik moet eerlijk bekennen dat ik even geaarzeld heb alvorens op de invitatie in te gaan. ik ben niet zo’n spreker, zoals sommigen van mijn illustere collegae, waarvoor op voorhand mijn verontschuldigingen. maar goed, belofte maakt schuld; dus ik zal u geven wat ik te geven heb. [p255; vergelijk onze ethos-opening]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid feestrede

afscheidsrede rouwrede

Anders, nl. produktpresentaties beleidspresentaties onderzoekspresentaties Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Geen specifieke adviezen voor de inleiding!

Insinuatio

136


(Separatum) VERMIJD HISTORISCHE INLEIDING

“Kortom, de historische lijn moet wel enige relevantie hebben voor uw betoog. Minder geslaagd is het volgende voorbeeld van een Chinese diplomaat die een toespraak zou houden over taalproblemen van diplomatenkinderen: Sta mij toe dat ik, voordat ik begin, kort de ontwikkeling schets van mijn land, vanaf de Mingdynastie van 2500 voor Christus.” [zie historische schets: [p256-257]



Aanpak Spreekangst Geen substantiële aandacht voor spreekangst


klassiek; USA; wetenschap; ed. Leeman en Braet (1987); Korswagen (1974,1977); Palm en Palm-Hoebé (1989).

Hoe klassiek retorisch? De klassieke indeling van de rede wordt gepresenteerd:exordium, narratio, propositio, peroratio. “Deze indeling is weliswaar zeer oud, maar toch nog steeds bruikbaar en actueel. Mocht u ooit in een situatie terechtkomen waarin u op stel en sprong een kort betoog moet houden, dan zal dit beproefde, algemene bouwplan u van pas kunnen komen.” [p250-251]

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Het hoofdstuk bevat een voorbeeld van een uitgeschreven toespraak over spelling [p252-253]

Inleiden van sprekers “Treedt u zelf op als inleider, zorg dan dat u alle eer aan de spreker laat. Probeer, bijvoorbeeld, niet te leuk te zijn, waardoor de presentatie van uw gast alleen maar kan tegenvallen. En wek geen verwachtingen die de gastspreker maar moet zien waar te maken. Zoals: - Onze gast is zonder meer de geestigste spreker die ik ken… - Zij zal spreken over …, waarbij achtereenvolgens aan de orde zullen komen… - Hij staat algemeen bekend als een begenadigd spreker en ik weet zeker dat hij u niet zal

teleurstellen. Beperk u bij het inleiden tot functionele, zakelijke gegevens over de spreker: wie hij is, wat hij doet en waarom hij is uitgenodigd, en dergelijke. Treden er meer sprekers op, dan is het de taak van de inleider de verbanden tussen de verschillende presentaties aan te geven.” [p255-256]

“Teruggrijpen naar de inleiding Naast samenvatten kunt u in het slot van uw presentatie ook terugkomen op iets wat in de inleiding is gesteld. Uw betoog vormt dan een mooi afgerond verhaal. een voorbeeld: Dames en heren, ik ben mijn verhaal begonnen door u een probleem voor te leggen: ruim 50% van de studenten haakt af in het eerste jaar van hun studie. wat is daar aan te doen? Mijns inziens moeten de volgende maatregelen getroffen worden.: … […] Afsluitingen en inleidingen laten zich goed combineren. [p260-261]

Notities - Vreemde behandeling van partitio: tussen inleiding en kern geplaatst, maar niet helder buiten

functies van inleiding gehouden. - Geen fore-warning. - Geen insinuatio. - Geen genregerichte inleidingsadviezen. - Geen presentatieadviezen m.b.t. inleiding.

137

- Nauwelijks of geen aandacht voor spreekangst.

Functie van attentumtechniek “Overigens is dit soort inleidingen niet alleen maar aardig. De kans dat uw publiek uw verhaal onthoudt , wordt ook groter naarmate u er beter in slaagt aansluiting te vinden.” [p251]

Humor “Het gebruik van een anekdote en van humor is wel riskant. een grap moet aanslaan. Gebeurt dat niet, dan staat de spreker in zijn hemd. Probeer nooit geforceerd lollig te zijn, zeker niet bij zakelijke presentaties. Grappen kunnen uw presentaties verluchten én verzieken.” [p258; zie ook anekdote]

138

Palm-Hoebé. Marian; Hans Palm (1989)


Palm-Hoebé. Marian; Hans Palm (1989), Effectieve zakelijke presentaties; adviezen en cases. Groningen: Wolters-Noordhoff. [2e herz dr. 1996; geen verschillen tav inleiding; de paginering in deze analyse is op basis van de 2e druk]

2. Doelgroepen:

Iedereen die van tijd tot tijd mondelinge presentaties houdt - tijdens studie (spreekbeurten voor verschillende vakken) of in het kader van beroepsactiviteiten (presenteren van onderzoeksverslag, het houden van een presentatie voor cliënten, en dergelijke)


108


108 p [incl. cases e.d.]

5.


H5-paragraaf inleiding: p41 Hoofdstuk over spreekangst (18-23) gaat ook over eerste minuten, moet mogelijk meegerekend worden; plus verspreide adviezen bij soorten voordrachten;


6 => 5 %

Functies en technieken 8 Welke functies onderscheidt de auteur [voeg ADB toe]

Elementen van inleiding: "U begroet uw publiek; u stel u zelf voor indien nodig, niet alleen met uw naam, maar ook met uw functie [B]; u geeft aan waarom juist u de presentatie verzorgt [B]; u geeft thema [D] en doel [D] aan van uw presentatie, u geeft aan wat het belang van uw presentatie is voor uw publiek [A], u geeft de structuur [D] aan van uw verhaal [...] en u geeft een inleiding op het thema [D]" p41 [Uit de opsomming lijkt [D], maar ook [B] (ethos) wordt relatief uitgebreid behandeld in de tekst. Boek opent met mislukte voorbeeldpresentatie waar ook veel ethos-achtige elementen een rol spelen.]



benadrukken "u [komt] direct al terug op het belang van uw verhaal voor het publiek. Dat kunt u bijvoorbeeld door een bepaalde situatie te schetsen waarin het publiek verkeert, aan te geven wat daaraan mis is, en wat u gedaan heeft om adviezen te formuleren voor verbetering" p.41 [Uw-probleemtechniek!] Vooral bij type presentatie Goodwill kweken / overtuigen: "het belang van uw verhaal voor het publiek [...] daarmee moet u uw presentatie beginnen" "Bijvoorbeeld: 'Het Nederlandse bedrijfsleven heeft er alle baat bij niet achterop te raken op het gebied van automatisering. Mijn verhaal heeft daarop betrekking ..." [p45]

Iets geestigs presenteren "verwerk grappen subtiel en doe het met mate" [p20; onduidelijk of hier specifiek op de inleiding gericht wordt]

x Voorbeeld geven Voorbeeld dat met thema te maken heeft. "het is bovendien handig, omdat u dan steeds op dat voorbeeld terug kunt komen, dat steeds verder kunt uitwerken. Als u dan bovendien uw presentatie afsluit met dat voorbeeld, is uw verhaal mooi 'rond'. Ook om andere reden [...]: uw publiek kan zich meteen iets voorstellen, uw verhaal is minder abstract" [p41]

x Actuele invalshoek "Iets actueels dat te maken heeft met uw thema en daarop voortborduren" [p41; geen voorbeeld]

139

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld Kern van de zaak geven (stelling of

standpunt Doel aangeven [p41]


Structuur van het verhaal aangeven "liefst in beeld brengen en gedurende de hele presentatie in beeld houden, zodat u steeds kunt aangeven waar u bent aangeland" [p41]


"Inleiding op het thema. Hoe lang die is, hangt af van uw publiek: wat weet het er al van.” [p41] Bij type presentatie Slecht nieuws brengen: : "Eerste taak van de spreker is aan te geven hoe de stand van zaken precies is" [p45; geen voorbeeld]

Onderwerp noemen thema noemen [p41]


BD


x Zichzelf als geloofwaardig voorstellen

“Stel uzelf voor niet alleen met naam, maar ook met uw functie; geef aan waarom juist u de presentatie verzorgd” [auteurs zeggen eigenlijk dus niet met zoveel woorden dat de eigen positie versterkt moet worden; alleen dat hij genoemd moet worden] Bij informatieve toespraak extra nadruk op eigen deskundigheid.

x Het gemeenschappelijke

benadrukken "Eerst de relatie, daarna informatie" In tekst van David Bloch,

opgenomen als integraal, pagina-vullend citaat uit Intermediair [datum bron aangegeven met: voorjaar '94 of najaar '93]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Gelden voor verschillende genres

verschillende inleidingstechnieken Rapporteren

geen aanvullende technieken voor inleiding Informeren

sterkere nadruk op benevolum Goodwill kweken / overtuigen

sterkere nadruk op attentum Slecht nieuws brengen

sterkere nadruk op docilem

Insinuatio - NVT


Noodzaak -


gegeven (stem, oogcontact e.d.) Leg contact met de luisteraars: zorg voor vertrouwde gezichten "verstandig om een paar woorden te wisselen met binnenkomende luisteraars" [19] Niet: "onervaren sprekers die zich [...] als het ware aan een persoon

140

vastklampen", wel naar iedereen kijken” [p19] "Een spreker die verzorgd gekleed gaat en kwiek, energiek en zelfverzekerd 'opkomt', maakt in een zakelijke setting gewoonlijk een betere indruk dan een spreker die onzeker in zijn papieren rommelend naar voren strompelt." [p20] Niet verkrampt aan katheder vasthouden "Begin pas te spreken als het helemaal stil is" [p24; geen advies over wat je moet doen als het niet stil wordt] "Begin [...] zo langzaam te spreken, dat het u overdreven in de oren klinkt" [p24]

Memoria-advies "schrijf het begin van de presentatie [...] volledig uit" [p22] "Als u eenmaal 'vlekkeloos' door het begin heen bent, zal de rest soepel verlopen. [...] schrijf het begin van de presentatie dan volledig uit".

Spreekangst Verminder spanning “Doe iets aan het begin van de presentatie "zodat de spanning zich niet hoeft te ontladen in zenuwtrekjes of niet te controleren bewegingen. Zet daar gecontroleerde bewegingen voor in de plaats. Schrijf bijvoorbeeld aan het begin van uw presentatie iets op het bord, gebruik meteen al een illustratie, leg rustig uw papieren voor u neer, neem een slokje water" [p20]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen David Bloch, 'Ik wil contact'. Intermediair, voorjaar 1994 of najaar 1993 Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Nederlandse adviesboeken (o.m. Dinger e.a., Korswagen, Bloch e.a., Pereboom); Amerikaanse adviesboeken; algm boeken over communicatie; algemene taalbeheersingsboeken [hiernaar wordt ook verwezen in het boek zelf, voor algemene tekstadviezen]

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Boek bevat hoofdstuk over Stemgebruik Boek bevat hoofdstuk over Visuele middelen [voorbeeldscherm Powerpoint bij sheets maken, met foutje op sheet] Boek bevat 23 cases verdeeld over de vier typen presentaties.

Cyclisch slot Voorbeeld dat met thema te maken heeft. "het is bovendien handig, omdat u dan steeds op dat voorbeeld terug kunt komen, dat steeds verder kunt uitwerken. Als u dan bovendien uw presentatie afsluit met dat voorbeeld, is uw verhaal mooi 'rond'. Ook om andere reden [...]: uw publiek kan zich meteen iets voorstellen, uw verhaal is minder abstract" [p41]

141

Pereboom, R. (1989)


Pereboom, R. (1989). Succesvolle modeltoespraken voor leidinggevende mensen. Handboek met direct toepasbare speeches, praktische tips en informatie over het houden van toespraken. Voor managers in profit en non profit organisaties en bestuursambtenaren. Amsterdam [etc.]: WEKA Uitgeverij. [versie augustus 1989; losbladig]

Doelgroepen:

Leidinggevenden [zie titel]


[Moeilijk aan te geven: de 15 hoofdstukken en paragrafen zijn los genummerd] Schatting: 500p


idem


H6 – De toespraak in de praktijk H6/1 Functie en vorm H6/2 Structuur en inhoud H7 – Succesvol presenteren H7/3


≈ 12 Percentage van aantal pag over presentaties: 2 %


“De bijna universele degelijkheid van het klassieke schema moge blijken uit het feit dat het ook vandaag de dag nog als basis dient voor het schrijven van toespraken. In grote lijnen komt het Griekse model neer op de volgende indeling: 1 Inleiding met als voornaamste doel het winnen van de aandacht en instemming bij de toehoorders, het

zogenoemde captatio benevolentiae” [p6/1-1; zie verderop voor rest van model] “De grote Romein Cicero stelde al in zijn tijd vast dat het begin van een rede er altijd op gericht moet zijn de toehoorders in een welwillende stemming te brengen en vertrouwd te maken met het onderwerp. De manier waarop de inzet van de toespraak wordt verwoord is dan ook een zaak, waaraan een spreker die succes wil oogsten alle aandacht moet geven. De eerste zinnen moeten het publiek pakken [A] en het liefst een beeld oproepen, waarmee uw toehoorders zich kunnen vereenzelvigen [B].” [p6/2.1-1] “Hoe dan ook is de oriëntatie van de toehoorders de belangrijkste functie van de inzet van de toespraak. Hoe u deze fase formuleert is iets dat naar eigen inzicht plaatsvindt. Hoofdzaak is dat eventuele misverstanden over het doel van uw optreden en de wegen die u daarheen bewandeld worden voorkomen." [p6/2.2-1;D] Welke formule u aan de inzet tot uw speech ook meegeeft: realiseert u zich steeds dat u met de eerste zinnen de brug legt naar het auditorium, waarover u het pad effent voor ontvankelijkheid [B] en echte motivatie bij de toehoorders [B]." [p6/3.1-4] "Luisterbereidheid is nu eenmaal een voorwaarde om te bereiken dat uw boodschap of denkbeelden uiteindelijk effect sorteren". [p6/3.1-4] “Globaal toespraakschema: ORIËNTATIE (probleemstelling, vraag, doelstelling) […]” [p6/2.2-2; D] "Al eerder werd opgemerkt dat het direct leggen van een verband tussen het onderwerp en de stemming van het publiek de meest eenvoudige methode is om een auditorium te binden." [p6/3.1-1; B iets gemeenschappelijk maken?] “Een aarzelende, chaotische inzet komt in alle gevallen neer op een erbarmelijk gemiste kans. Hetzelfde geldt voor een al te abrupte inzet en te, snel formuleren met als gevolg dat de eerste zinnen aan de aandacht ontsnappen. Daarmee verliest uw voordracht meteen een stuk spanning, die bepalend kan zijn voor de totale balans in de opbouw. Zorg ervoor dat de eerste zin 'goed loopt' en hou daarbij voor ogen dat het publiek bij de introductie veelal nog bezig is met zijn eigen gedachten.” [accommodatie]

142

“Het bijna universele gegeven dat een publiek zich pas vereenzelvigt met het onderwerp en daadwerkelijk gehoor geeft aan de oproepen van de presentator als het ervaart dat daaraan voordelen zijn verbonden. Daaruit volgt logischerwijs dat de presentator meteen al bij de inzet van zijn optreden ervoor moet zorgen dat hij:

- de volle aandacht krijgt [A] - een goed contact met het publiek moet leggen [B] - het onderwerp stuurt naar de behoeften van het publiek [A]” [p7/2.1-1]

[P. noemt de inleiding de inzet van een toespraak]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Aanhef "afhankelijk van de concrete aanleiding, de samenstelling van de groep in de

zaal en de situatie van het moment. De meest gebruikelijke aanhef is 'Dames en heren' 'Geachte toehoorders' " [p6/3.1-2 "In veel gevallen is er zelfs geen enkel bezwaar tegen de aanhef weg te laten of de begroeting te vervlechten in de openingszin ("het lijdt geen twijfel, dames en heren. of ieder van ons heeft wel eens..."). [p6/3.1-2 Niet: "Aansprekingen als 'Geachte aanwezigen' of 'Geachte deelnemers' zijn onder alle omstandigheden taboe. “[p6/3.1-2] Het bij de aanspreking voorop stellen van bij naam genoemde afzonderlijke personen komt vooral voor bij meer informele bijeenkomsten. De volgorde in het noemen van de namen is overigens ook hier volgens het principe 'dames gaan voor'. ‘Lieve tante Beatrijs, beste oom Herman en alle anderen: van harte welkom"

x Citaat “Ook citaten en treffende anekdoten kunnen een zeer dankbare impuls zijn voor het verwerven van aandacht. Iemand die en congres van sportbonden inleidt kan bijvoorbeeld bij wijze van contrastwerking de bekende uitspraak van George Bernard Shaw over sport in het algemeen citeren: "Dames en heren, de grote George Bernard Shaw heeft ooit over sport de volgende mening naar voren gebracht: baseball heeft dit grote voordeel boven cricket dat het eerder afgelopen is. Dat deze uitspraak geen universele opvatting vertegenwoordigt, blijkt wel uit de belangstelling voor dit congres en de belangrijke functie die de recreatieve sport vandaag inneemt in het leven van de mensen". [6/2.1-2]

x Uitdagende bewering doen “Een spreker die deze factor [menselijke aangeboren nieuwsgierigheid] weet te verbeelden kan erop rekenen dat zijn contact met het publiek snel wordt gelegd ("Wist u dat ieder van ons paus kan worden?" of "Een bekende wetenschapper heeft pas geleden op rationele gronden berekend dat wij allemaal bij een gezonde levenswijze en zonder toepassing van speciale hulpmiddelen 130 jaar oud kunnen worden". ) [p6/2.1-3; misschien eerder als vraag te karakteriseren?]

x Anekdote “Ook citaten en treffende anekdoten kunnen een zeer dankbare impuls zijn voor het verwerven van aandacht. […] Een sterke en waarachtige anekdote stelt het publiek in de gelegenheid meteen deel te nemen in de materie die u nog naar voren moet brengen. Wanneer uw voordracht gaat over de betrekkingen tussen de geallieerden en Duitsland na de Tweede Wereldoorlog voor een publiek dat historische belangstelling heeft, kan de volgende anekdote effect sorteren: "Toen Winston Churchill in 1945 naar de conferentie in Potsdam vertrok, vroegen de verslaggevers bezorgd of de geallieerden niet dezelfde fouten zouden maken als bij het verdrag van Versailles na de Eerste Wereldoorlog. Minzaam trekkend aan zijn welbekende sigaar was het diplomatieke antwoord van Churchill: "u kunt er zeker van zijn dat we niet nog een keer dezelfde fouten zullen maken. Maar dat er andere voor in de plaats zullen komen staat vast". [6/2.1-2]

143

Voorbeeld [2]: "Toen John F. Kennedy tot president van de Verenigde Staten was gekozen en de rassengelijkheid in dat enorme land propageerde, kwamen zijn adviseurs op de proppen met een opeenhoping van mogelijke problemen. Maar Kennedy activeerde zijn medewerkers met de oproep: vooruit, het is tijd om aan het werk te gaan. En zij gingen aan het werk". Een inleiding als deze zorgt ervoor dat de toehoorders niet alleen in een welwillende stemming [B?] komen, maar zich ook meteen identificeren met het onderwerp. De spreker heeft daarmee een volmaakt aanknopingspunt voor het kernpunt van zijn toespraak.” [6/2.1-2]

x Actuele invalshoek Inhaken op een actuele gebeurtenis "Gelukkig blijken de stakingen bij het openbaar vervoer geen negatief effect te hebben op uw belangstelling voor deze avond" [6/2.1-1]

x omstandigheden, tijd, plaats, personen

de omstandigheden van het moment "dat de verlichting in de zaal wat schemerig overkomt mag ons er niet van weerhouden wat meer licht te werpen op het onderwerp van deze avond" [6/2.1-1]


standpunt “Direct na de eerste kennismaking met de toehoorders ontvouwt u in welk verband uw toespraak moet worden geïnterpreteerd, welk doel u nastreeft en langs welke stadia dat streven zich voltrekt. Daarmee bereikt u dat uw uitspraken in de juister verhouding worden geplaatst volgens een logische opbouw. […] Hoe dan ook is de oriëntatie van de toehoorders de belangrijkste functie van de inzet van de toespraak. Hoe u deze fase formuleert is iets dat naar eigen inzicht plaatsvindt. Hoofdzaak is dat eventuele misverstanden over het doel van uw optreden en de wegen die u daarheen bewandeld worden voorkomen." [p6/2.2-1] [Voorbeeld] "Dames en heren. Na een moeizaam wikken en wegen is er dan eindelijk een formule voor een samenwerkingsverband tussen ... en ... gevonden. Maar ik teken daarbij onmiddellijk aan dat we daarmee nog niet de sleutel tot een succesformule in handen hebben. Heel wat mensen twijfelen eraan of de intensieve bewerking van de akker in verhouding tot de te verwachten oogst bij benadering al gerechtvaardigd is. De vraag is of wij met het sluiten van deze principeovereenkomst dus juist gehandeld hebben of niet. Laat ik in het verlengde daarvan nagaan of de naar voren gebrachte bedenkingen tegen het akkoord terecht zijn of in twijfel moeten worden getrokken." Het is duidelijk dat de spreker twijfels uit de weg wil ruimen en tegelijk uit is op steun voor de doelstelling van het publiek. De inzet wordt gemarkeerd door een korte recapitulatie van de gegeven situatie, waarop volgt het anticiperen op mogelijke tegenwerpingen met direct daaraan vast de doelstelling. Terecht rept de spreker niet van de mogelijke uitkomst van de doelstelling, omdat die zou kunnen leiden tot een activering van de eventueel gevormde meningen van de toehoorders" [p6/2.2-1/2; Fore-warning]


“Direct na de eerste kennismaking met de toehoorders ontvouwt u in welk verband uw toespraak moet worden geïnterpreteerd, welk doel u nastreeft en langs welke stadia dat streven zich voltrekt. Daarmee bereikt u dat uw uitspraken in de juister verhouding worden geplaatst volgens een logische opbouw.” [p6/2.2-1] “u kunt ook volstaan met een directe introductie, waarin u het verloop van de presentatie in grote lijnen schetst. In welke vorm u de inzet ook giet: zorg ervoor dat deze oplettendheid dusdanig stimuleert dat ook de aandacht in het vervolg optimaal wordt gewaarborgd. […] Een lezing over de historie van de luchtvaart zou aldus kunnen beginnen: “Dames en heren, de lezing van vanavond zal ongeveer een uur duren. In die tijd zal ik behalve een historische overzicht van de luchtvaart aan de hand van dia’s ook de technische ontwikkeling van de moderne vliegtuigtypes behandelen. Na een korte koffiepauze aan het eind van de lezing bestaat er volop de gelegenheid uw vragen te bespreken.” [p7/3.1-2; P geef t.p. nog 3 voorbeelden voor andere

144

situaties] [Bij lezing en instructieve presentatie ] “Inleiding: […] schets wat u gaat bespreken en in welke volgorde; geef aan waar u de behandeling van het onderwerp afbakent” [p7/4.1-2]

Definitie [Bij lezing en instructieve presentatie ] “Inleiding: […]geef aan waar u de behandeling van het onderwerp afbakent” [p7/4.1-2]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het publiek vleien en prijzen "Tot slot is het bekend dat wij door bescheiden gebrachte lof aan het adres van

de toehoorders in elk geval een goede stemming kunnen creëren. Daarmee komt de spreker tegemoet aan het menselijk streven naar persoonlijke erkenning ("u als ervaren ondernemers weet beter dan wie ook wat het betekent om een bedrijf in een tijd van keiharde concurrentieverhoudingen toch naar een goede rendementspositie te leiden"). Ook enig gevlei kan goed helpen. Een uitstekend voorbeeld van een rede waarin in de meteen al aan het kweken van welwillendheid wordt gewerkt, is de toespraak van Max Havelaar tot de Hoofden van Lebak. "Ik weet dat er onder u lieden zijn, die uitsteken in kennis en in braafheid van hart; ik hoop mijn kennis door de uwe te vermeerderen, want zij is niet zo groot als ik wenschte. En ik heb wel de braafheid lief, maar dikwijls bespeur ik dat er in mijn gemoed fouten zijn, die de braafheid overschaduwen, en daaraan den groei benemen ... gij allen weet hoe de grote boom den kleinen verdringt en doodt. Daarom zal ik letten op degenen onder u, die uitstekend zijn in deugd, om te trachten beter te worden dan ik ben. ( ... ) [p6/2.1-3] In een kring van specialisten kunt u beginnen met een bescheiden compliment (“het doet mij veel plezier op deze bijeenkomst zoveel deskundigheid bij elkaar te zien”) . [p7/3.1-1]

x De indruk wekken improviserend te spreken

[Bij tafelspeeches] "Daarom moet u zich wel voorbereiden, met dien verstande dat de speech zelf de indruk moet maken volkomen spontaan te zijn." [p6/5.2-1] “verklaar het verband van uw betoog met mogelijke eerder of nog volgende presentaties” [p7/4.1-2]

x Lichtpunten van de zaak noemen “Bij verkooppresentaties is het niet ongebruikelijk de inzet te laten samenvallen met het aankondigen van verrassende verbeteringsmethoden (“hoewel het nog niet overal bekend is, heeft de praktijk inmiddels wel geleerd dat met dit systeem 30 procent op de kosten wordt bespaard”). [p7/3.1-2]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. [P. behandelt allerlei soorten toespraken; mogelijk is de versie van aug.

1989 nog niet compleet en komen er nog meer afleveringen] Onder meer [via inhoudsopgave]: Toespraken bij officiële aanleidingen [o.m.: openingsspeeches; eerste steenleggingen; ontvangst van gasten] Toespraken bij informele aanleidingen [o.m.: in de vereniging; interne feestelijke gebeurtenissen] Toespraken bij personeelsbijeenkomsten [o.m.: stafbijeenkomsten; onderwijs en scholing; ondernemingsraad] Toespraken voor zakelijke bijeenkomsten [aandeelhoudersvergadering; vergaderingen in de vereniging Toespraken bij actuele aanleidingen [o.m.: politiek; communicatie en personeelsbeleid] P. geeft vooral voorbeeldspeeches met soms in de kantlijn commentaar.

Gelden voor verschillende genres Bij tafelspeeches

145

verschillende inleidingstechnieken "Daarom moet u zich wel voorbereiden, met dien verstande dat de speech zelf de indruk moet maken volkomen spontaan te zijn. De inhoud heeft geen vooraf bepaalde opbouw en wordt bepaald aan de hand van de situatie van het moment. zij het ook dat u van te voren in grote lijnen weet wat u wilt gaan zeggen. Daarom schrijft u de hoofdpunten van de inhoud op een klein "spiekbriefje". Verder moet u weten of het vertellen van een anekdote gezien de samenstelling van het gezelschap gepast is, of bepaalde grappen wel of niet zullen worden gewaardeerd en of spottende zinsneden mogelijk als beledigend kunnen worden ervaren. Om die reden vereist een geïmproviseerde speech relatief meer concentratie en zelfbeheersing. Want uw woorden moeten appelleren aan het gevoel van de aanwezigen. Zwaarwichtigheden en het betreden van te veel zijpaden zijn uit den boze evenals de behandeling van vaktechnische zaken. Tegelijk moet u bij een tafelspeech de kans incalculeren dat u meer of minder regelmatig wordt onderbroken en geacht wordt daarop alert in te spelen. De tijdsduur mag niet langer zijn dan vijf tot tien minuten." [p6/5.2-1] Bij lezing en instructieve presentatie “Inleiding

- zorg dat u van meet af aan de volledige aandacht krijgt - schets wat u gaat bespreken en in welke volgorde - geef aan waar u de behandeling van het onderwerp afbakent - verklaar het verband van uw betoog met mogelijke eerder of

nog volgende presentaties” [p7/4.1-2]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd “Bij de behandeling van probleemsituaties is een aantal mogelijkheden

voorhanden, waarin centraal staan de elementen stapsgewijze benadering en "tactische aankleding". Bij een stapsgewijze aanpak wordt het vraagstuk omzichtig ingeleid en pas concreet aangeduid na achtereenvolgende fasen. Deze methode heeft het voordeel dat de goed luisterende toehoorder zich kan oriënteren op de probleemstelling om - als het goed is – uiteindelijk begrip op te kunnen vatten voor het standpunt van de spreker. Als het gaat om het overbrengen van onaangename mededelingen of slecht nieuws gaan we niet te werk volgens de uitspraak van Talleyrand dat de mens zijn taal heeft gekregen om zijn gedachten te verhullen. Juist hier heeft een spreker de plicht de toehoorders duidelijkheid te verschaffen over het onderwerp en zijn bedoelingen. Dat betekent echter niet dat we bij het overbrengen van een onaangename boodschap met de deur in huis vallen en onomwonden onze opvattingen daarover exposeren. [p6/2.3-1] Bij een presentatie over een min of meer problematisch onderwerp kunt u een vooronderstelling in het midden brengen die direct samenhangt met het hoofdthema van de presentatie (“het zou best kunnen dat u al een methode voor bepaalde problemen heeft gevonden om de liquiditeit te waarborgen”) of door oplossingen voor bepaalde problemen in het vooruitzicht te stellen (“ik zeg dit omdat recente onderzoeken hebben aangetoond dat materiaalcorrosie in feite op een eenvoudige manier is te voorkomen")”. [p7/3.1-1/2]

Ja-techniek / instemming vragen “bij de inzet brengt u veronderstellingen naar voren die volgens uw taxatie vooraf vrijwel zeker door de aanwezigen worden gedeeld. Daarmee schept u een vertrouwensbasis voor het vervolg van de presentatie”[p7/2.2-2]

Buffertechniek (pil vergulden) “Tact en diplomatie zijn bepalend voor de toediening van elk medicijn dat de kwaal dient te bestrijden. De ontvanger van een onaangename mededeling zal deze eerder accepteren, wanneer u kans ziet duidelijk te maken dat de medicijn gezond en sterkmakend is, maar wel even bitter smaakt. Als het u lukt de bittere pil te vergulden en de ontvanger van de noodzaak tot innemen ervan weet te overtuigen, zult u bij de toediening geen of weinig problemen kennen. De bitterheid neemt dan in het bewustzijn van de ontvanger een relatief onbelangrijke plaats in.

146

[volgt uitgebreid voorbeeld; de beschreven techniek vindt hier niet plaats in de inleiding] [p6/2.3-1]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd clichés "De praktijk leert dat zelfs de meest geroutineerde sprekers moeite

hebben met de inzet van een toespraak. Het is juist die routine die een zorgvuldig geformuleerd begin vaak verwaarloost. Gemakshalve wordt dan gekozen voor afgetrapte dan wel gezwollen formuleringen als "Geachte voorzitter en bestuursleden, het is mij een grote eer hedenavond tot u te mogen spreken over..." Andere sprekers achten het noodzakelijk bij de inzet aan te kondigen dat zij "lang geaarzeld hebben om de uitnodiging om te spreken over het complexe thema ... te accepteren. Zo'n opening is onder alle omstandigheden zwak en komt onbeholpen zwaarwichtig over, want het publiek is niet geïnteresseerd in de gevoelens van de spreker op het moment dat hij de uitnodiging kreeg. Bovendien wordt de aandacht op de persoon gericht, terwijl we weten dat in een toespraak het onderwerp centraal hoort te staan. Cicero bracht het meer dan 2000 jaar geleden al onder woorden: de inleiding van uw redevoering zal tot doel hebben het gehoor in een welwillende luisterstemming te brengen en hen bekend te maken met het onderwerp." [p6/3.1-3]

Vermijd excuus Beginnen met een verontschuldiging "De slechtst denkbare inzet is wel het plaatsen van een verontschuldiging in de geest van; "Dames en heren, allereerst mijn excuses voor het feit dat ik door allerlei dringende aangelegenheden geen tijd had mij voldoende te prepareren voor deze avond". Een dergelijk begin is de meest afdoende manier uw toehoorders rigoureus af te stoten. Uw publiek zal zich ongetwijfeld beledigd en in zijn gevoel van waarde aangetast voelen. Mocht u het toch noodzakelijk achten een verontschuldiging in te lassen, doe het dan in een later stadium en zo terloops mogelijk. "[p6/3.1-4]

[Vermijd mop] Geen quasi-humor “Ofschoon dat bij toespraken in principe wel toegepast kan worden, is het in het algemeen bij presentaties af te raden in te zetten met quasi humoristische opmerkingen en grappige anekdoten. Ook hier kan een onjuiste taxering van de vraag in hoeverre het publiek prijsstelt op uw grappen desastreus werken. Dan kunt u beter volstaan met een sobere uitleg van uw doelstellingen (‘Het is mijn plan u vanmiddag het een en ander te vertellen en te laten zien over…].”[p7/2.1-1; elders wordt de anekdote wel een goed middel genoemd]

Noodzaak


voor de inleiding “Indien u bij de voordracht geen gebruik maakt van een manuscript is het aan te bevelen de tekst van die eerste zinnen schriftelijk van te voren vast te leggen.” [p6/3.1-4] [bij gelegenheidstoespraak] “Daarom schrijft u de hoofdpunten van de inhoud op een klein "spiekbriefje". [p6/5.2-1]


“Strategische sprekers steken pas van wal wanneer de zaal rustig is waardoor zij zich globaal kunnen oriënteren op hun toehoorderskring. Ofschoon het luttele seconden zijn, gaat het om een moment van stilte dat spankracht in zich draagt. Er ontstaat onmiddellijk een sfeer van gespannen afwachting en nieuwsgierigheid waarvan u gebruik moet maken met krachtige eerste zin.” [p3/2.1-4] "Iets wat daarmee direct samenhangt zijn natuurlijk uw verschijning en de manier waarop de toehoorders u op basis van uw gedrag beoordelen. Vergeet niet dat het publiek u zodra u het podium betreedt al "in een hokje plaatst". Voordat u het eerste woord heeft gesproken

147

zijn de eerste indrukken van uw persoon vast verankerd in het brein van de toehoorders. Juist om die reden is het zo belangrijk dat u direct in de aanzet tot uw optreden ervoor zorgt dat de uiterlijke omstandigheden niet ertoe leiden dat het auditorium neigt tot een afwijzende instelling. Wanneer u zich naar de plaats, begeeft waar de toespraak wordt gehouden gebeurt dat in alle rust; u bent ontspannen omdat alle voorbereidingen vanaf de verzorging van uw uiterlijk tot leesbaar manuscript of trefwoordenoverzicht tot in finesses zijn geregeld. Zodra u eenmaal achter een katheder of tafel heeft plaatsgenomen legt u de papieren die u bij zich heeft meteen terzijde. Vervolgens wacht u even om vast te stellen of de toehoorders stil en dus kennelijk bereid zijn uw toespraak aan te horen. Als er naar uw mening te lang wordt gefluisterd kunt u het beste uw ogen gewoonweg langs het publiek laten rondgaan. U zult merken dat het auditorium dat als een duidelijke hint ervaart en muisstil is. Daarbij komt nog dat u door het eerste ogencontact zeer waarschijnlijk al het leeuwedeel van de gewenste luisterintensiteit heeft gekweekt! " [p6/3.1-1] "De inleiding [moet] bij de meeste toespraken op een ingehouden manier worden uitgesproken. Spreektrant en stemvolume dienen gematigd te zijn en ook met de gebarentaal gaan we zuinig om. In de fasen na de inzet wordt het stemvolume geleidelijk aan pregnanter en qua intensie en tijd uitgebouwd aan de hand van de totale structuur van de toespraak." [p6/3.1-4] “Bij presentaties kunt u het beste ingehouden beginnen, ook wat het stemvolume betreft. Langzaam en duidelijk spreken is beter dan hard en snel. [p6/3.1-4] ”Direct in het verlengde van een geslaagde eerste contactfase is het zaak de brug die u heeft gelegd te verstevigen en een verstandhouding te scheppen, waarin het overbrengen van de boodschap goed gedijt. Evenwichtigheid in uw optreden moet daarbij leidraad zijn. Overmoedigheid en nederigheid zijn uit den boze. Een publiek dat u ‘met de pet in de hand’ benaderd is gauw geïrriteerd en zal geneigd zijn een afwijzende houding aan te nemen.” [p7/2.1-2] [P gaat in op de gevolgen van groepsgrootte en geeft vooral aanwijzingen voor visualisering en zaalinrichting; geen specifieke inleidingsadviezen] [bij presentaties voor een kleinere kring] Een eerst fase gericht op “goed contact met het publiek. Die fase is de hoeksteen van een succesvol verloop van de presentatie en u plaatst hem voor het begin van uw optreden in de vorm van informele gesprekjes over zaken, waarvan u aanneemt dat ze passen in de belevingswereld of het interessegebied van de krijg. Deze inleidende fase kunt u bij minder formele voordracht in kleinere kring vervolmaken door iets te vertellen over de plaats of stad waar de presentatie plaatsvindt. Bij zakelijke presentaties snijdt u een onderwerp aan dar direct te maken heeft met de beroepsmatige belangstelling van de toehoorders of u haakt in op een gemeenschappelijk belang. In een kring van specialisten kunt u beginnen met een bescheiden compliment (“het doet mij veel plezier op deze bijeenkomst zoveel deskundigheid bij elkaar te zien”) . [p7/3.1-1]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Hoofdstuk/paragraaf over Oorzaken en gevolgen van (spreek)angst [een van de uitgebreidste paragrafen over ademhalingstechnieken; aanbevelingen zijn niet gekoppeld aan inleiding]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen geen Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. geen [mogelijk dat in een latere update er wel een literatuurlijst is opgenomen; verder lijkt een eerder versie uit het Duits vertaald te zijn – nog nazien in pica]

Hoe klassiek retorisch? Verwijst naar klassieken

148

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen [Uit de inleiding] “Wie zich enigszins verdiept in de basisprincipes en de techniek van de retorica, ontdekt al gauw dat overtuigingskracht via het gesproken woord is gebouwd op een aantal psychologische wetmatigheden die direct voortvloeien uit het alledaags ‘reilen en zeilen’ in de samenleving. Het succes van elke inspanning om een goed opgebouwde toespraak te houden steunt immers op drie elementen, en wel begrijpelijkheid, overtuigingskracht en persoonlijke zekerheid.” [1/1-2; eigenlijk heb ik nergens het idee gekregen dat P zich heeft verdiept in de klassieke retorica]

Het Griekse model “In grote lijnen komt het Griekse model neer op de volgende indeling: 1 Inleiding met als voornaamste doel het winnen van de aandacht en instemming bij de toehoorders, het

zogenoemde captatio benevolentiae 2 Het ‘neerzetten’ van het onderwerp of situatieschets 3 Noemen van mogelijke alternatieven 4 Concrete onderbouwing van de juistheid van de stelling, die aan het onderwerp ten grondslag ligt

(motivering) 5 Het weerleggen van tegenstrijdige opvattingen 6 Het noemen van identieke feiten/zaken op andere gebieden en concrete voorbeelden 7 Versterken van de eigen visie door middel van citaten of uitspraken van bekende personen 8 Samenvatting met oproep de opvatting van de spreker te ondersteunen of gehoor te geven aan een oproep

zich te scharen achter een ideële doelstelling […] Het volgende voorbeeld […] geeft de vorm van de klassiek en tegelijk universeel opgebouwde toespraak weer: ‘Dames en heren, Ik heb graag gehoor gegeven aan het verzoek van uw bestuur om vanavond van deze plaats te spreken over een onderwerp dat telkens weer en in vrijwel alle geledingen van de samenleving aanleiding is tot allerlei beschouwingen en discussies (captatio benevolentiae)’.” [p6.1-1/2]

Concretiseerfoutje “Een andere vorm om enigszins droge materie te verlevendigen is het gebruik van beeldspraak in uw tekst. Een voorbeeld daarvan: U kunt ‘een aantal vierkante kilometers’ omschrijven als ‘zo groot als een voetbalveld’. [3/2.1-4]

Over eerste indruk “De grote Goethe zei al: “Wanneer het eerste knoopsgat ontbreekt, komt het met de rest ook niet in orde”. Wie het auditorium voor zich wil winnen, moet er voor zorgen dat zijn uiterlijke verschijningsvorm en zijn gedrag geen oorzaak kunnen zijn van een afwijzende instelling vanuit het publiek”. [5/3.1 - 3]

149

Spek, E. van der, J. Van den Bulck en Fanda Surink-Zandbergen (red.) (1990-2000)


Spek, E. van der, J. Van den Bulck en Fanda Surink-Zandbergen (red.) (1990-2000). Vraagbaak speech en presentatie van A-Z. Alphen aan den Rijn [etc.]: Samson BedrijfsInformatie in samenwerking met NIVE, Nederlandse Vereniging voor Management. [Losbladig; oorspronkelijke titel: Handboek speech en presentatie. onder red. van D.C.J. van Peype (hoofdred.)]

Doelgroepen:

Zakelijke markt: breed publiek van sprekers in het bedrijfsleven, bij overheid en instellingen.


ruim 1000 blz.


ruim 1000


In dit zeer omvangrijke losbladige boek zijn talrijke subgenres van toespraken in alfabetische volgorde opgenomen van verschillende auteurs. De inleiding is daarin zelden een zelfstandig beschreven onderdeel; meestal bevatten deze passages geen expliciete inleidingsadviezen. Door de verscheidenheid aan auteurs – de namen stonden soms wel, soms niet aangegeven – kunnen de opvattingen over de inleiding soms per artikel verschillen. Hier naar is geen verder onderzoek gedaan. Er is gekozen alleen de artikelen in dit overzicht op te nemen over de hoofdgenres (beleidstoespraak, onderzoekspresentatie, politieke redevoering, slecht nieuws, wetenschappelijke lezing etc.) en losse onderwerpen die met de inleiding te maken hebben (Aandachtstrekkers, ethos, clichés, retorica, spreekangst etc.). Zijdelingse uitspraken bij subgenres en andere artikelen zijn buiten beschouwing gelaten voornamelijk om herhalingen te voorkomen. Geanalyseerd zijn de artikelen: Aandachtstrekkers [5 uit artikel van 10 p] Anekdotes in lezingen en presentaties [1 uit artikel van 12 p] Beleidstoespraak [2 uit 14p] Clichés [1 uit 8] Eerste zin [7 uit 7] Ethos [ 6 uit 11] Introductie, reageren op een lovende – [1,5 uit 3] Metaforen in toespraken [0,5 uit 9] Onderzoekspresentatie houden [7 uit 15] Opening van een congres: welkomstwoord [2 uit 13] Politieke redevoering [3 uit 9] Retorica: de bruikbaarheid van een klassiek recept [0,5 uit 8 ] Slecht nieuws presenteren [1 uit 9] Spreekangst [1 uit 7] Tekstmodellen voor toespraken [2 uit 8] Titels [1 uit 6] Wetenschappelijke lezing [2 uit 8]


43,5 Percentage van aantal pag over presentaties: 4%


“Hoewel er talloze manieren zijn om een toespraak te beginnen is het goed om eerst even stil te staan bij de functies van een inleiding als geheel. In de klassieke retorica worden er altijd drie onderscheiden: • Attentum parare: de aandacht van de luisteraars trekken (soms moet een gezellig rumoerende zaal door de

spreker zelf tot de orde geroepen worden of moet een al bijna sufgespeecht gezelschap weer even wakker geschud worden).

• Docilem parare: het begrip en de leergierigheid van de luisteraars bevorderen (prikkelende informatie over het onderwerp van de toespraak wekt de nieuwsgierigheid op).

• Benevolum parare: de welwillendheid opwekken (dit doet de spreker door zich zelf als betrouwbaar, innemend,

150

deskundig te presenteren of het gehoor te vleien). Deze drie functies van de inleiding van uw toespraak zult u zelden alledrie in een eerste zin kunnen realiseren, Maar dat hoeft ook niet. Wel kunt u proberen om minimaal een van de doelen te bereiken.” [Eerste zinnen, p1-2] “Aandacht trekken” [Aandachtstrekkers, p2:] “Een professionele presentator durft risico’s te nemen, omdat het resultaat tegen de inspanningen opweegt.” [attentum] [Beleidstoespraken, p9,10] “Wat de spreker zegt is niet zo vreselijk belangrijk, het gaat erom een goede indruk op het publiek te maken.” [benevolum] [Onderzoekspresentaties, p6]: “Gebruik uw inleiding om uw toehoorders precies op uw spoor te zetten.” [docilem + benevolum] U doet dat door aandacht te besteden aan […] - captatio benevolentiae: elementen die u opneemt om de welwillendheid van uw toehoorders te verkrijgen. - uw stem. Hou er rekening mee dat uw toehoorders in de eerste minuut van uw voordracht moeten wennen

aan uw stem, en misschien wel aan de microfoon. Spreek dus zeker in het begin erg langzaam en duidelijk. U kunt natuurlijk altijd even informeren of u ook achter in de zaal te verstaan bent [accommodatie]

- het dagthema. Leg in uw inleiding even een verband met het thema van de dag , of met andere sprekers.“ [benevolum-improviserend spreken evt. docilem-achtergrondinformatie]

[Onderzoekspresentaties, p6]



benadrukken; [uw-probleem] ‘De spreker moet zijn publiek op een zo concreet ,mogelijke manier duidelijk maken waarover hij het wil hebben. Het probleem waarvoor een oplossing gepresenteerd wordt, moet helder en onontkoombaar zijn. De spreker moet dat proberen te bereiken door duidelijk te maken waarom de situatie voor het publiek ongewenst is. Het probleem moet dus zoveel mogelijk vanuit het publiek gepresenteerd worden.” [Beleidstoespraak, p4; zie ook docilemtechniek doel] Stel het belang van het onderwerp voor uw publiek centraal In het voorbeeld van de introductie [door een inleider] werd het belang voor het publiek al duidelijk aangegeven. Maar het is verstandig om dat perspectief een paar keer in uw toespraak te kiezen. ‘Hoewel ik weet dat u allen ruime ervaring hebt in het presenteren, verwacht ik u een flink aantal nieuwe ideeën aan te bieden waarmee u uw presentaties verder kunt perfectioneren. Deze ochtend wil ik voor u de twee strategieën ontvouwen die ons bedrijf heeft ingezet om een succesvolle beursintroductie te bereiken. Het zou me niet verbazen als u van onze goede ervaringen – en gemaakte fouten – zou kunnen leren.” [Ethos, p7]

x Aanhef [Mogelijke bouwstenen] “Majesteit, excellentie, dames en heren, als organisatoren van dit congres zijn wij bijzonder verheugd dat…” “Dames en heren, ik hoop dat wij een congres als dit over 25 jaar niet meer hoeven te houden. U begrijpt dat ik daarmee de hoop wil uitspreken dat weinig mensen dan nog last zullen hebben van longemfyseem.” “Dames en heren, dit is de twintigste keer dat dit congres over stadscultuur wordt gehouden en alweer de vierde keer dat we hier in Groningen bijeen zijn” [Opening van een congres: welkomstwoord; p10] “Een aanhef is tegenwoordig niet meer in alle situaties gebruikelijk: ‘Dames en heren’ is voor grote zalen aanvaardbaar, maar wordt in sommige kringen, vooral als het aantal toehoorders klein is, als te formeel ervaren. ‘Beste mensen’ valt in dergelijke gevallen wel te beluisteren, of, met licht ironische ondertoon ‘Waarde aanwezigen’. Sommigen vermijden een aanspreking en beginnen na ‘goeiemiddag’ meteen met hun verhaal. Veel hangt van de situatie af . De aanspreking wordt ook wel vervangen door een blik op de aanwezigen met een aanhef als: ‘Mijn lezing van vanmiddag gaat over fundamentalisme bij Turkse jeugd in Duitsland.” [Wetenschappelijke lezing, p5] “[….] Op dit congres van geletterden, waarop ik u namens de organisatie van harte welkom heet, zal meer aan bod komen dan deze vraag. Het welkom is hier ingeweven in het openingswoord. [Opening van een congres:

151

welkomstwoord; p8] Dames en heren, ik heet u hartelijk welkom op dit congres over retailmarketing. [p10]

x Iets geestigs presenteren “Humor Een geamuseerde luisteraar is al voor de helft gewonnen. Veel sprekers proberen dan ook grapjes in hun betoog in te bouwen Daarbij is de presentatie allesbepalend: sommige sprekers weten een grappig verhaal zó te misvormen, dat de clou als een dood vogeltje voor de voeten van de luisteraars valt. Wees dan ook voorzichtig met humor en houd de regel van Woody allen in het achterhoofd: ‘If it bends, it’s funny; if it breaks, it isn’t’ […] Een tweede voorbeeld [ontleend aan J. Robinson], zeer geschikt voor een politicus die de wijk ingaat: ‘Een chirurg, een architect en een politicus hadden een verhitte discussie over de vraag welk beroep het oudste was. De chirurg beweerde dat het zijn beroep was, omdat volgens de bijbel: Eva werd geschapen uit Adams rib – en daar was beslist chirurgie voor nodig. Maar de architect beweerde dat daarvoor orde werd geschapen – en dat was het werk van een architect. Op dat moment viel de politicus hen in de rede en zei: ‘alles goed en wel, maar wie denk je dat die chaos gecreëerd heeft?’ “[Aandachtstrekkers, p9] “Grapje Lee lacocca met een zaal vol juristen. Hij had een zware boodschap te brengen en koos daarom voor het middel van de humor. ('Remarks at the American Bar Association National Convention, San Francisco, California) 'Ik hoorde dat ze gisteravond $1000 betaalden om het Bolshoi Ballet te zien optreden - precies hier op dit podium. Vanmorgen, hoor ik, bent u hier gratis en voor niks binnengekomen. Dus ook u zult krijgen waar u voor betaald hebt.'” [Eerste zin; p6]

x Figuurlijk taalgebruik: metafoor “Vanavond krijgt u twee maaltijden voorgezet. van de eerste heeft u de gerechten op de menukaart kunnen lezen. het is mijn taak u een indruk te geven van wat er bij die andere maaltijd op het menu staat. Verschillende sprekers zullen u vanavond voorzien van smakelijke verhalen die u hopelijk niet al te zwaar op de maag zullen vallen. Opening van een discussieavond van het genootschap Ad Libertem, Amersfoort 1996 . [Metaforen in toespraken; p5 – artikel niet specifiek op inleiding gericht] “Metafoor De minister van Verkeer en Waterstaat, mevrouw A. Jorritsma-Lebbink, hield een toespraak ter gelegenheid van de opening van de brug bij Zaltbommel: 'Binnenkort keldert een jarenlange nummer één notering met een klap uit de file-parade. De nummer één - de file bij Zaltbommel - lost dan in het niets op.' Of bij de aanvang van een schrijftraining: 'Schrijven is als voetballen, koken of biljarten: een vaardigheid die je pas na veel inspanningen goed leert.'” [Eerste zin; p5]

x Vraag “Betrek het publiek actief bij de presentatie. U kunt bijvoorbeeld een vraag stellen aan de mensen in de zaal of een korte toespeling maken op het werk van een van de aanwezigen. Op die manier voorkomt u dat de toehoorders alleen maar passief luisteren. […] Heeft u zich wel eens afgevraagd hoe het is om voor uw noodzakelijke frisse lucht afhankelijk te zijn van medicijnen? Ik wens u van harte toe dat u daar nog nooit over na heeft hoeven denken. [Onderzoekspresentaties, p10,11] “Vraag 'Drinkt u wel genoeg?' In de pauze die de spreker zorgvuldig laat vallen na zijn eerste zin, groeit langzaam maar zeer zeker een ongelovig gegnuif in de zaal. De aandacht is direct gevestigd. In een toespraak over drankgebruik en hartkwalen kunt u eer inleggen met deze vraag. Uit recent onderzoek is namelijk gebleken dat alcohol een onverwacht goede 'bescherming' biedt tegen hartkwalen, zoals het volksgeloof al wilde. De gunstigste dosering is volgens recente medische statistieken eenentwintig glaasjes per week, drie per dag. (Rob Sijmons, 'De oorlog om de cholesterol,'Vrij Nederland, 24-12-1994)” [Eerste zin, p3]

x Citaat “Een citaat is een goede manier om uw toespraak een beetje chiquer te maken. Citaten kunnen op alle plaatsen worden ingelast, dus ook bij de opening. Probeer citaten te selecteren die: 1. toepasselijk zijn; 2. afkomstig zijn van bekende Nederlanders of zelfs wereldburgers; 3. geestig en kernachtig zijn.

152

Een voorbeeld. U kunt een lezing over kansen van meisjes in het beroepsonderwijs als volgt beginnen: ‘Dames en heren, de bekende actrice Sophia Loren heeft eens gezegd: ‘Ik kan in twaalf talen ‘neen’ zeggen, dat is voor een vrouw genoeg.’Sophia Loren is ver gekomen – maar dat kwam omdat ze meer kon dan ‘neen’ zeggen. En ook al vertelt de overheid ons tegenwoordig ‘Als een meisje nee zegt, bedoelt ze nee,’ is men ook in Den Haag van mening dat een meisje meer moet kunnen. Diezelfde overheid vertelt ons immers ook dat ‘Een slimme meid is op haar toekomst voorbereid.’Over die voorbereiding wil ik het de komende minuten graag hebben. “ [Aandachtstrekkers, p8; artikel bevat nog een vb;] “Citaat De citaat-opening kan erg sterk zijn - mits u erin slaagt een overtuigend en toepasselijk citaat te vinden. Hieronder volgen drie voorbeelden. • Bij de opening van een nieuw gebouw: 'Er is een oud gezegde uit Estland dat zegt: 'Wie nooit een huis heeft gebouwd, denkt dat de muren uit de grond groeien • Bij een 30-jarig huwelijksfeest: 'Volgens de Engelse schrijver Aldous Huxley is ervaring niet iets wat je overkomt, maar wat een mens doet met hetgeen hem overkomt.' • Bij de presentatie van een begroting/jaarrekening: 'Graag, dames en heren, begin ik mijn toelichting op de jaarrekening van de vereniging met een citaat van mijn voorganger-penningmeester., 'Balansen zijn net als bikini's: het meest interessante blijft ongezien.' Ik stel me vanavond echter de taak om u onverschrokken duidelijkheid te verschaffen over de financiële staat van onze vereniging.'” [Eerste zin, p6]

x Uitdagende bewering doen ‘Beledigingen Een laatste mogelijkheid om een ingeslapen publiek tot leven te wekken, is het te beledigen. Cabaretiers als Freek de Jonge, Jack Spijkerman en Paul de Leeuw hebben hier een deel van hun roem aan te danken. Aan de andere kant is dit natuurlijk een gevaarlijke techniek, die zich gemakkelijk tegen de spreker kan keren. u bent gewaarschuwd. Een voorbeeld. U bent een van de sprekers op een seminar met de titel ‘de secretaresse als manager’ Vóór u zijn al verschillend sprekers aan het woord geweest over spannende onderwerpen als ‘financieel management’ en ‘nieuwe wegen in de automatisering’. De zaal begint een beetje weg te zakken. U begint uw verhaal met de volgende woorden: ‘De belangrijkste verworvenheid van een secretaresse is haar uiterlijk. als ze een beetje kan typen is dat aardig, maar een leuk gezicht is belangrijker. Verantwoordelijkheidsgevoel hoef je er niet van te verwachten, en op een oorspronkelijke gedachte hoef je al helemaal niet te rekenen. Deze dag levert daarvan opnieuw het bewijs: vierhonderd aanwezigen hebben zich achthonderd gulden uit de zak laten kloppen om hier aanwezig te zijn.’ Na deze opening zal de zaal u niet direct gunstig gezind zijn, maar de aandacht hebt u wél. Als het vervolg van uw toespraak gebruikt wordt om duidelijk te maken dat u alleen enkele vooroordelen wilde ontzenuwen, komt het allemaal nog wel goed. Een succesvolle belediging schudt de luisteraars wakker en laat de adrenaline stromen, maar moet, als hij zijn werk gedaan heeft, zo spoedig mogelijk ongedaan gemaakt worden. Een humoristische context is daarvoor het beste middel.” [Aandachtstrekkers; 9/10] “Stelling Met een stelling die niet voor de hand ligt, kunt u de nieuwsgierigheid van de luisteraars opwekken. Karel van het Reve maakte tijdens zijn radiotoespraken voor de Wereldomroep, gebundeld in Luisteraars! (Amsterdam, 1995), graag gebruik van dit middel: 'Een van de dingen waar het in Nederland betrekkelijk slecht mee gesteld is, is fatsoenlijke muziek op de radio.' ('Hilversum 4') De volgende openingszin werd gebruikt in een toespraak bij het afscheid van twee medewerkers: 'Wat jullie gemeen hebben is dat jullie allebei in zekere zin aanvankelijk tweede keus waren.' Een gevaarlijke opening. Maar het komt allemaal goed als de spreker niet te lang blijft staan bij het waarom van de 'tweede keus' en duidelijk maakt dat beide vertrekkenden zich hebben ontpopt als verrassend goede medewerkers, van wie met spijt afscheid genomen wordt.” [Eerste zin, p4] [bouwstenen voor aandachtstrekkers] “Cijfers en feiten - Vijftig procent van de 11-jarigen zei in een recent onderzoek dat ze

nooit bij vriendjes gaan spelen. Er is iets mis met onze gezinnen.

153

- Wist u dat 1 op de 4 bejaarden in dit land (…). In een menselijke maatschappij is dat onaanvaardbaar.

- In vergelijking met andere Europese landen komt ons land pas op de 7e plaats als het gaat om (…). dat moet veranderen.”

[Politieke redevoering; p8] “De criminoloog en schrijfster Andreas Burnier opende een lezing met de volgende opsomming: 'Moordenaars, dieven, verkrachters, oplichters, terroristen, kortom ellendelingen die hun medemensen het leven zo veel mogelijk tot een hel maken, zijn al bijna twintig jaar de bron van mijn bestaanszekerheid.' (Abram de Swaan e.a., De brandende kwestie 2, Amsterdam, 1983/84, P. 178) Burniers opsomming wekt direct de aandacht: 'Moordenaars, dieven, verkrachters...'- spreekt ze ons toe? 0 nee, zij verdient haar brood dankzij deze criminelen.” [Eerste zin, p2; als aparte techniek suggestieve opsomming gepresenteerd] “Conclusie J. Ritzen, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, opende het academisch jaar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ritzen nam alvast in zijn eerste opsommende zin(nen) een voorschot op zijn conclusie: 'Gemotiveerde studenten, uitdagende docenten en opleidingen-op-maat. Slagvaardig bestuurde, internationaal georiënteerde universiteiten met een breed pakket aan diensten. In zo'n klimaat vinden jonge, veelbelovende mensen hun weg in de kennismaatschappij.'” [Eerste zin, p6; in artikel gepresenteerd als conclusie-voorop techniek]

x Anekdote “Anekdote of verhaal Veel sprekers hebben de beschikking over standaardverhalen, die eventueel aangepast kunnen worden aan de omstandigheden. Ze worden vaak gepresenteerd alsof de spreker zelf de hoofdpersoon was (‘Ik wil u graag deelgenoot maken van iets wat mij onlangs is overkomen’)., hoewel een groot aantal van die verhalen afkomstig is uit de literatuur. [botst met eis van oprechtheid en geloofwaardigheid van de spreker, JJ] Maar verhalen zijn overal te vinden. Een politicus kan gebruik maken van de vele brieven die op een partijbureau binnenkomen. ‘Dames en heren, vanochtend kreeg ik een brief van een bejaarde man. Hij woont alleen in een flatje. Hij heeft veertig jaar in een fabriek gewerkt en hij krijgt een pensioen van vierhonderd gulden in de maand. Nou moet hij van dat pensioentje óók nog zijn medicijnen gaan betalen, want volgens de nieuwe regeling vallen die niet meer onder de ziekenfondsvergoeding. Nu vraag ik u: vindt u dat een rechtvaardige zaak?’” [Aandachtstrekkers, p8; artikel bevat nog een voorbeeld] “Personaliseren Bent u een goed spreker en heeft u enig lef, dan kunt u een persoonlijke anekdote vertellen, dat wil zeggen een anekdote waarin u een rol speelt. Of u de gebeurtenissen in werkelijkheid heeft meegemaakt, doet er niet zoveel toe. Een voorbeeld. Een spreker begint een lezing op het NIAS, een instituut waar (internatonale) wetenschappers een jaar in alle rust kunnen studeren en schrijven. Ík ben blij dat ik er ben. Ik was op weg hierheen een beetje verdwaald en ik vroeg aan een tuinman: ‘Weet u misschien waar ik het NIAS kan vinden?’ ‘Oh, zegt de man, u bedoelt dat tehuis voor overspannen professoren?’ Of de spreker het echt zo heeft meegemaakt, of het de tuinman was of een vriend die het de avond tevoren zei, het doet er allemaal niet zoveel toe. Beschouwt u de vondst maar als een creatieve, zo u wilt literaire ingreep. Dat mag. Een waarschuwing is hier wel op zijn plaats. U mag een rol spelen in een anekdote, maar zorg er voor dat u in het verhaal niet te slim over komt. Niets is zo irritant als een spreker die gretig laat horen hoe uitgekookt en ter snede hij of zij in een bepaalde situatie handelde. De extra waarde van de persoonlijke anekdote ligt in de hogere attentiewaarde. De meeste luisteraars vinden het heel aardig een persoonlijk verhaal te horen. Ook bij dit punt geldt: niet overdrijven.” [Anekdotes; 7/8; niet specifiek op inleiding gericht] “Anekdote Mensen zijn gek op verhaaltjes. Vermijd abstracte en formele openingen, begin met een persoonlijke anekdote en uw publiek luistert direct.

154

'Een paar weken geleden vertelde een negentienjarig meisje mij iets over haar toekomst. (K Schippers in zijn lezing 'Het proefondervindelijk bestaan') ' 'Een paar maanden geleden, in november 1983, dreef ik in de Dode Zee.' (Doeschka Meijsing in haar lezing 'Waarom is de Dode Zee zo zout?' Net als de lezing van Schippers is deze gepubliceerd in De brandende kwestie 2, Amsterdam,1984)” [Eerste zin; 6]

x Voorbeeld geven “Verzonnen,theoretische, abstracte of algemene voorbeelden. - Stel u een kindje voor dat zijn been heeft gebroken… - Hoe hoog is volgens u het inkomen van de gemiddelde ongehuwde

moeder met twee kinderen? - Laat mij u even schetsen hoe het jaar 201110 eruit zal zien als wij

niets doen aan het verkeer. […] Echte voorbeelden. - Ik hoef u waarschijnlijk niet herinneren aan het voorbeeld van

bedrijfsleider X die de fiscus heeft opgelicht voor meerdere miljoenen. - Vorige week kostte het verkeer ons opnieuw vier jonge levens. Dat

brengt het totaal op zeventien voor deze maand, en dat zijn niet eens uitzonderlijke cijfers.” [Politieke redevoering, p8]

x Actuele invalshoek “Het spreekt uw publiek aan als u voorbeelden gebruikt die ontleend zijn aan het nieuws van de laatste dagen. U kunt bijvoorbeeld beginnen met het voorlezen van een krantenbericht, of met een verhaal dat u onderweg op de radio gehoord hebt (dat mag ook best een paar dagen geleden gebeurd zijn, dat weet toch niemand). Een voorbeeld. U houdt een toespraak over ruilverkaveling voor medewerkers van het Kadaster. U begint als volgt: ‘Dames en heren, gisteren zag ik op het journaal beelden van het bezoek van de Paus aan Kroatië. U weet dat de paus gewend is de grond te kussen van de landen die hij heeft bezoekt. De laatste jaren heeft hij echter wat moeite met bukken en knielen. Daarom hadden de ontvangers een schaal met aarde voorbereid, die de Paus kon kussen zonder te bukken. En het viel me in dat dit eigenlijk wel een aardige illustratie van ruilverkaveling is: je zorgt ervoor dat grond op die plaats komt, waar deze het best benut kan worden.” [Aandachtstrekkers, p7] “U kunt rekening houden met de algemene toestand: bijvoorbeeld gure weersomstandigheden, een onverwachte ontwikkeling in de nationale of internationale politiek, enzovoort. dit is een aanpassing aan de maatschappelijke actualiteit” [Politieke redevoering, p5]


“Een brug slaan tussen gelegenheid en onderwerp De spreker is gevraagd om bij een bepaalde gelegenheid te komen spreken. Het onderwerp dat hij ter sprake brengt, kan heel goed met dit onderwerp samenhangen. Het is verstandig als de spreker die samenhang tussen gelegenheid en onderwerp in zijn inleiding benadrukt. In sommige gevallen is de samenhang tussen onderwerp en gelegenheid minder in het oog springend. Toch moet de spreker ook in die gevallen proberen het voor zijn publiek aannemelijk te maken dat er wél een samenhang is tussen gelegenheid en onderwerp.” [Beleidstoespraak, p4] “U kunt een module [bedoeld als bouwsteen voor toespraken voor verschillende publieken] actualiseren met behulp van drie elementen: 1. U kunt rekening houden met de algemene toestand: bijvoorbeeld gure

weersomstandigheden, […]U vermijdt daarmee de indruk dat u oude koeien uit de sloot haalt en tekstjes afdreunt die maanden voordien zijn opgesteld.

2. U kunt rekening houden met regionale toestanden: dan vermeldt u de problemen van een bepaalde streek of verwerkt een verwijzing naar lokale beroemdheden of historische gebouwen. U drukt op die manier een bepaalde verbondenheid uit met de streek waar u spreekt.

3. Ten slotte kunt u zich ook richten op de samenstelling van het publiek, dat uit loodgieters, dokters, winkeliers, enzovoort kan bestaan.”

[Politieke redevoering, p5] x Rollenspel / pantomime “Een ons bekende trainer die vaak sollicitatietrainingen geeft, komt soms

binnen in een raar pak, met een oude jas en een sjaal, als een soort zwerver. Tijdens de introductie pelt hij dan geleidelijk zijn lagen af, tot er een keurige presentator met een pak en een das zit. De les die uit de verkleedpartij getrokken moet worden, is duidelijk: een eerste indruk kan bepalend zijn. Niet alleen heeft de trainer de aandacht getrokken, hij heeft ook iets laten zien dat hij anders alleen had kunnen vertellen.” [Aandachtstrekkers; p2/3]

155

“Een presentatie is meestal statisch. Dat betekent dat een beetje beweging door uw publiek op prijs wordt gesteld. U hoeft natuurlijk niet als een bezetene over het podium te gaan lopen. (tenzij u dat als illustratie kunt gebruiken). Maar stel dat u een verhaal wilt houden over ‘just-in-time management’, dan kan het een aardige opening zijn als u op rolschaatsen komt binnenrijden.” [Aandachtstrekkers, p3]

x Audio / video “Aan een grijs pak is weinig te zien, maar als u een T-shirt met opdruk draagt, heeft u meteen een goede binnenkomer. In de VS waren enkele jaren geleden T-shirts met de tekst ‘EAT THE RICH’ te koop – een aardige opwarmer voor een lezing over de verhouding tussen arme en rijke landen.” [Aandachtstrekkers, p2] “Verder kunt u natuurlijk ook concrete voorwerpen tonen, die in enige relatie tot uw onderwerp staan. […] U kunt bijvoorbeeld een lezing over marketingtechnieken openen met het tonen van de drie lelijkste relatiegeschenken die u in de loop der jaren heeft gekregen (of, speciaal voor deze gelegenheid, zelf heeft gekocht). [Aandachtstrekkers, p4]

x Raadsels [bouwstenen voor aandachtstrekkers] “Raadsels en paradoxen. - Laat mij u vertellen waarom ik niet hoop dat de socialisten veel

stemmen zullen halen (als de spreker zelf een socialist is. - Als minister van justitie, dames en heren, kan ik u merkwaardig

genoeg veel vertellen over bloemkolen. - Dagelijks staan tienduizenden, misschien wel honderdduizenden

mensen twee keer een uur in de file. Ik vind dat een goede zaak.” [Politieke redevoering; p8] “Raadsel 'Wat is het verschil tussen een organisatieadviseur en een trolleybus?' Met dit raadsel opende de voorzitter van verenigde organisatieadviseurs, Peter van Veen, de studiedag over kwaliteitszorg binnen de organisatieadvieswereld. De aanleiding voor de dag - klachten in de pers over onoirbaar gedrag van enkele leden - was even pijnlijk als het antwoord op het raadsel: 'Een trolleybus houdt op als hij de draad kwijt is.'” [Eerste zin; p3]] “Suspense Bouw suspense op door het publiek te laten raden waar uw verhaal over gaat: 'Het kost de Nederlandse staat meer dan 100 miljoen per jaar, het kost jaarlijks veel meer banen dan de grote ontslagen bij Fokker en het leidt tot vele honderden doden per jaar: ik heb het hier niet over drugsgebruik –het probleem is alcoholisme.'” [Eerste zin, p4]

x Tegenstelling “Contrast Ook een scherpe wending of krachtige tegenstelling kan de aandacht van de luisteraars wekken. De volgende opening is afkomstig uit een afscheidsspeech: Er wordt wel eens gezegd dat er nooit en nergens zo veel wordt geslijmd en gejokt als bij afscheidsspeeches. Nu, dat kan misschien in het algemeen wel kloppen, maar vanmiddag gaat dat echt niet op omdat de hoofdpersoon van vanmiddag, onze Ben, daar helemaal niet van gediend is, zoals we allemaal weten.'” [Eerste zin, p6]


standpunt ‘De spreker moet zijn publiek op een zo concreet ,mogelijke manier duidelijk maken waarover hij het wil hebben. Het probleem waarvoor een oplossing gepresenteerd wordt, moet helder en onontkoombaar zijn. De spreker moet dat proberen te bereiken door duidelijk te maken waarom de situatie voor het publiek ongewenst is. Het probleem moet dus zoveel mogelijk vanuit het publiek gepresenteerd worden.” [Beleidstoespraak, p4] “U doet dat door aandacht te besteden aan uw vraagstelling. Vermeld ook duidelijk of de vraagstelling van uw presentatie overeenkomt met de vraagstelling van uw onderzoek.” [Onderzoekspresentatie, p6] [voorbeeld] “Het doel van het onderzoek was om uit te vinden of de effectiviteit van de acetylcysteïne-oplossing gehandhaafd tijdens de controlled-release-

156

behandeling.” [Onderzoekspresentatie, p12]


“Vooruitblik Vervolgens kan de spreker vertellen dat hij met een oplossing voor het probleem zal komen in deze toespraak, maar dat hij eerst wat dieper op het probleem en zijn achtergronden ingaat. De spreker kan dus een indicatie geven van wat er in de rest van de toespraak gaat volgen.” [Beleidstoespraak, p4] “Maak de structuur van de toespraak in de inleiding duidelijk. dit geeft de luisteraar houvast bij het volgen van uw verhaal. “ [Tekstmodellen, p 8] [Overigens in de ervoor gegeven voorbeelden van modellen ontbreekt de structuuraankondiging telkens] “Voor de opening kunt u in deze Vraagbaak ‘Eerste zin’ raadplegen, waarbij u overigens dient te bedenken dat men het niet in alle gevallen waardeert als u de leukerd uithangt. Na vijf sprekers die respectievelijk de underdog hebben uitgehangen, een sappige anekdote hebben verteld, suspense hebben opgebouwd, een raadsel hebben opgegeven en een grap hebben gedebiteerd, kan het een verademing zijn iemand gewoon te horen zeggen: ‘Ik ga het vanmiddag over zorgmanagement in de klinische psychiatrie hebben. Eerst vertel ik u wat me in dit onderwerp interesseert, vervolgens komen de problemen aan de orde waar ik mijn onderzoek op heb gericht, daarna bespreek ik enkele resultaten en tot slot geef ik enkele suggesties.” [Wetenschappelijke lezing, p6]


“Een goed begin is ook aanhaken bij wat u in uw samenvatting staat die is rondgezonden: ‘In mijn abstract heb ik geschreven het te zullen gaan hebben over de brief die elke Nederlander binnenkort ontvangt, een brief over de nieuwe wet orgaandonatie. U en ik hebben die brief inmiddels gekregen en zijn daarmee voor de keuze gesteld: stel ik mijn organen na mijn dood wel of niet ter beschikking? Vandaag wil ik de argumenten van voor- en tegenstanders aan de orde stellen.’” [Wetenschappelijke lezing, p6] [bij slecht nieuws presenteren] “Deze inleiding wordt ook wel de buffer genoemd: hij heeft als functie de luisteraars voor te bereiden op het slechte nieuws. In een ideaal geval krijgen de luisteraars de relevante informatie stap-voor-stap aangeboden, zodat ze het slechte nieuws eigenlijk al weten op het moment dat de spreker het gaat vertellen. Wat zit er in de buffer? Dat is een beetje afhankelijk van het soort toespraak. De volgende elementen worden veel gebruikt: - Voorgeschiedenis, vooral bij een chronologische presentatie. De

voorgeschiedenis zorgt bovendien vaak voor herkenning. - Achtergrondinformatie, vooral bruikbaar als een deel van het publiek

nog niet van de relevante feiten op de hoogte is; [Slecht nieuws presenteren, p5; mogelijk is het begrip buffer uit de schriftelijke taalbeheersing afkomstig]

x Definitie geven “Waar nodig worden vaktermen toegelicht” Exacerbatie is een vakterm voor verslechtering van het ziektebeeld. [Onderzoekspresentaties, p12] “Vakjargon Ga er niet van uit dat iedereen in uw publiek even bekend is met uw onderwerp als uzelf Als u vaktermen gebruikt, moet u ze uitleggen, liefst met een helder voorbeeld. Niet zo lang geleden hield iemand een lezing, waarin hij na twee minuten al zes keer het woord kensrpprussetasietennieken had gebruikt, wat voor veel deelnemers pas in de loop van de lezing kon worden gedecodeerd tot ‘kennisrepresentatietechnieken’. [Wetenschappelijke lezing, p4]

x Onderwerp noemen (afbakening) “U doet dat door de afbakening van uw onderwerp. Soms is het verstandig om te vertellen wat u niet gaat behandelen! Presenteer overigens uw inperking of de afbakening van uw precieze onderwerp op een positieve manier zoals in het volgende voorbeeld: Ik bekijk niet al die moderne antidepressiva, maar beperk me hier tot het middel Prozac, en tot de patiënten die het langer dan vier jaar gebruiken. In de praktijk blijkt dan al gauw dat je het hebt over een onderzoekspopulatie in Amsterdam; daartoe beperk ik me dan ook. Alleen zo kan ik iets zinvols zeggen over de bijwerkingen, waarvan ik zal aantonen dat die toch veel minder onschuldig zijn dan u vaak in de krant leest.” [Onderzoekspresentaties, p6; mogelijk beïnvloedt de opvatting over een goede

157

rapportinleiding hier de toespraakinleiding] x Huishoudelijke mededeling “’Als u met me meekijkt op de hand-out die is uitgedeeld dan ziet u de

gegevens van de proefpersonen afgebeeld. Ik loop ze even met u door.’ De spreker betrekt het publiek bij de lezing wanneer hij ze vraagt mee te kijken op de hand-out. Dat verhoogt de aandacht.” [Onderzoekspresentaties, p13]


voorstellen “De spreker moet de aandacht van het publiek op zich richten met een goede binnenkomer. Wat de spreker zegt is niet zo vreselijk belangrijk, het gaat erom een goede indruk op het publiek te maken. Dat kan door de vorige spreker te bedanken, door vereerd te zijn met de uitnodiging om hier te komen spreken, door de het gaat erom een goede indruk op het publiek te maken. Dat kan door de vorige spreker te bedanken, door vereerd te zijn met de uitnodiging om hier te komen spreken, door de streek te roemen of door een goede grap te maken.” [Beleidstoespraak, p9,10] “Voorwoordachtige elementen: gegevens over uw instituut, uw onderzoekscollega’s (vooral als zij op dezelfde dag ook een presentatie houden), het kader waarbinnen uw onderzoek plaatsvindt, enzovoort” [Onderzoekspresentaties, p6; mogelijk beïnvloedt de opvatting over een goede rapportinleiding hier de toespraakinleiding] Vermeld altijd uw naam en die van de universiteit met daarbij eventueel de vakgroep waaraan u verbonden bent.” [Onderzoekspresentaties, p11]

x Underdogpositie innemen “Vergroot uw geloofwaardigheid door gedoseerde zelfkritiek ‘Ik dacht destijds goed door te hebben wat er loos was in mijn bedrijf. helaas heeft het me nog maanden gekost voordat ik – bij toeval – achter de echte oorzaak kwam. ‘Toon uzelf als een echt mens: met veel capaciteiten, maar ook in staat om een enkele keer een foutje te maken of iets niet te weten. enige zelfkritiek vergroot de geloofwaardigheid, zoals een volledig jubelende recensie minder overtuigend is dan een zeer positieve, met enkele kritische kanttekeningen. Peter Burger, neerlandicus en specialist op het gebied van moderne sagen, hield op 5 november 1994 een lezing op het congres van Skepsis, de vereniging van sceptici. Hij begon met een cliché waarin hij zichzelf aanvankelijk als een ongeschikt spreker voor dit congres afficheert (‘ik hoor eigenlijk bij de grote massa van ongecijferden’), maar hij liet het daar gelukkig niet bij. Hij heeft onderwerp gekozen waarvoor hij gekwalificeerd is: Ik vind het een hele eer dat ik als zuivere alfa ben uitgenodigd als dagsluiter op een congres over ‘Goochelen met getallen’. Ik ben neerlandicus en hoor eigenlijk bij de grote massa van ongecijferden, maar dacht desondanks gehoor te mogen geven aan de uitnodiging door vanmiddag met u een uithoek van mijn vakgebied op te zoeken waar taal- en rekenkunde elkaar ontmoeten, de numerologie. Ik zal het u aan het einde van deze dag niet moeilijk maken met lastige berekeningen. in feite ga ik het maar over één getal hebben. Maar dat is wel de moeder aller ongeluksgetallen, het Getal van het Beest. Zelfkritiek – mits gedoseerd en liefst met enige humor – kan de sympathie voor een spreker en daarmee zijn geloofwaardigheid vergroten.” [Ethos, p8] “Underdog Lee lacocca sprak als directeur van Chrysler bij de herintroductie van de Chrysler in Europa ('Remarks to the German Motor Press Club', Frankfurt, Germany): 'Het is een eer om hier te zijn, maar laat ik volstrekt eerlijk zijn, ik voel me een beetje Daniël die de leeuwenkuil in gaat.'” [Eerste zin, p6]

x Het publiek vleien en prijzen “Vleierij Door het publiek te vleien kunt u het in een goede stemming brengen. Johan Stekelenburg, voorzitter van het FNV, vleit zijn publiek, onder wie de burgemeester van Tilburg, op een handige manier. Zijn toespraak ter gelegenheid van de viering van 100 jaar vakbeweging in Tilburg begint zo: ‘Tilburg is de mooiste stad van het land.' Die woorden heb ik ooit opgetekend gezien uit de mond van degene die nu burgemeester van Tilburg is, nog voor zijn benoeming. 'Tilburg is de mooiste stad van het land.' Met een dergelijke sollicitatie maak je het natuurlijk al gauw. ( .. ) Maar pas vandaag kan Gerrit Brokx weten - net als wij overigens hoe Tilburg 'de mooiste stad' geworden is.

158

Want met de tentoonstelling...'” [Eerste zin, p6] x Het gemeenschappelijke

benadrukken “De minister maakt direct duidelijk waarom hij een band heeft met de organisatie die hij toespreekt, de Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot het redden van Drenkelingen: Ik ben bijzonder blij dat ik hier vandaag mag zijn bij uw jaarvergadering. Ik ben – zoals sommigen weten – afkomstig uit Scheveningen en heb als kind al met bewondering gekeken naar de reddingswerkers die erop uittrokken als er een schip in nood was. soms kon je zo’n schip zien dobberen in de branding, en je bleef kijken totdat het reddingsschip terug was, met de opvarenden van het schip in nood.” [Beleidstoespraak , p10] “Bied uw publiek mogelijkheden voor identificatie Zorg voor gemeenschappelijke punten. dat kunnen zijn achtergronden: ‘Het geeft me een bijzonder gevoel om vandaag terug te zijn bij de universiteit waar ik mijn opleiding heb genoten en weer te wandelen over het rapenburg, waar ik tien jaar geleden…’of ervaringen: ‘Mijn eigen bedrijf is leverancier aan velen van u in deze zaal.’ Maar ook belangstellingen of waarden: ‘Graag zou ik nu een onderwerp aansnijden dat – naar ik verwacht – sommigen van u even na aan het hart ligt als mijzelf…’of gedeelde dialecten of talen, bijvoorbeeld door een begroeting in het dialect of de taal van het publiek: ‘Goedemorgen iedereen of, zoals ik van mijn moeder heb geleerd die hier in Kerkrade geboren is: Múrje allenúi.’ [Ethos, p7] “Actualiseren is belangrijk om een band te creëren met het publiek. U mag daar echter niet te ver in gaan. Zo heeft het geen zin zeer technische verhalen te houden voor een gespecialiseerd publiek. Het publiek verwacht dat niet van u. U loopt bovendien het risico dat u fouten gaat maken. […] Wie spreekt met het accent van een provincie die veraf ligt, kan dat ook niet negeren. Wie geen Limburger is, moet niet doen alsof hij of zij er wel een is. Zeg dan bij wijze van actualisering eerder: ‘als Westvlaming kan ik mij eigenlijk heel goed inbeelden wat de problemen van de Limburgse landbouwers zijn. In het polderdorp waar mijn ouders wonen, bestaan namelijk dezelfde problemen.’ Een speech aanpassen aan het publiek betekent immers niet dat u ‘een van hen’ bent. u moet alleen duidelijk maken dat u begrip hebt voor hun situatie of dat u tenminste de moeite hebt gedaan om over die situatie iets te weten te komen.” [Politieke redevoering, p7]

Verantwoordelijkheid afschuiven [bij negatief publiek] “4 schrijf de actie die u in diskrediet heeft gebracht toe aan een eerlijke vergissing van uw kant of aan een ongeluk of aan iets onontkoombaars” [Ethos, p10; zie ook insinuatio]

x Bedanken inleider [gepresenteerd als reageren op lovende woorden van de inleider] “De beste manier om een lovende introductie te pareren, is humor te gebruiken. hieronder vindt u een aantal humoristische (standaard-) reacties die in een groot aantal gevallen toegepast kan worden (Een aantal van deze voorbeelden is afkomstig uit David Roper, The Toastmaster, juni 1993). We raden u aan er één of twee paraat te hebben als u een lovende introductie verwacht. De voorbeelden kunnen met geringe aanpassingen geschikt gemaakt worden voor een groot aantal situaties. - Dank u wel voor deze lovende woorden. U heeft ze net zo

voorgelezen als ik ze had opgeschreven. Ik geloof alleen dat u het woord ‘briljant’ hebt weggelaten.

- Na zo’n prachtige introductie kan ik haast niet wachten om te horen wat ik allemaal ga vertellen.

- Ik wou dat mijn moeder hier was. Niet alleen zou ze een dergelijke introductie zeer op prijs stellen – ze zou het zelfs geloven.

Dat was geweldig, (naam van de inleiding). wat zou het kosten als ik je vroeg met me mee te reizen en me overal waar ik heen ga te introduceren? […]” [Introductie. reageren op een lovende introductie, 2,3; zie ook vitia]

Overige technieken x Maak afspraken met inleider Zorg ervoor goed te worden geïntroduceerd

Meestal begint uw presentatie pas na een introductie van de organisator. Uit de diverse onderzoeken (bijvoorbeeld McCroskey 1978) is gebleken dat de introductie effect heeft op de geloofwaardigheid van de spreker: het zogenoemde ‘sponsoreffect’. De introductie sponsort als het ware het ethos van de spreker. Introducties van sprekers worden vaak improviserend gedaan.

159

Doms gebeurt het zo slordig en onvolledig dat de geïntroduceerde spreker zich genoodzaakt voelt om eerst het een en ander recht te zetten en de verwachtingen bij te sturen – een vervelende situatie die een aanslag op uw eigen improvisatietalent doet. het is raadzaam om degene die u zal introduceren te briefen. Geef de inleider enkele feiten over uzelf die het door u gewenste beeld oproepen: uw opleiding werkkring en ervaring met het onderwerp, eventueel publicaties van uw hand of bijzondere verrichtingen. Het volgend voorbeeld van een doordachte introductie om het ethos van de nog onbekende spreker te versterken is van de hand van presentatietrainer Peter Urs Bender (vrij vertaald uit zijn boek Secrets of power Presentations): Tegenwoordig is in de zakenwereld wát je zegt niet zo belangrijk als hóe je het zegt. woorden dragen slechts een deel bij aan de totale boodschap die we presenteren. De rest komt van onze stijl, lichaamstaal, ons stemgebruik, en andere niet-verbale vormen van communicatie. [Belang van het onderwerp] Als managers zullen wij binnenkort presentaties gaan geven om ons punt over te laten komen. het succes van ons bedrijf hangt af van onze vaardigheid om effectief met onze klanten te communiceren en met onze medewerkers. Om competetief te blijven moeten al onze managers eerste klas sprekers worden. [Belang van onderwerp voor publiek] Onze spreker en seminarleider, Peter Urs Bender, is een expert in business presentaties. hij heeft gewerkt voor een groot aantal bedrijven om de communicatieve vaardigheden te verbeteren van zowel managers als verkopers. Hij heeft lezingen gegeven over het onderwerp ‘Effectieve presentaties’ in Noord-Amerika, Europa, en het Verre Oosten. Hij is ook auteur van het regelmatig herdrukte boek ‘Secrets of power presentations.’ We kijken uit naar de vele nieuwe ideeën die hij vandaag met ons zal delen. Laten we allemaal verwelkomen bij ons bedrijf Peter Urs Bender…. [deskundigheid en geloofwaardigheid van de spreker]” [Ethos, p5/6]

Titels Wel adviezen over titels maken, maar niet over ze wel of niet noemen in de

inleiding. Adviezen over maken van titels: “Maak ze informatief, kort, aantrekkelijk en klinkend.” [Titels, p2]

Publiek – genres x genrespecifieke inleidingen? [ja - zie verder in dit formulier]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd

Buffertechniek

[Wel een driedeling in situatie, waarbij het ethos wisselt: de spreker heeft een goede naam bij het publiek; de spreker is onbekend of heeft een neutraal ethos of de spreker heeft een slechte naam. Daaraan zijn verschillende mogelijke maatregelen gekoppeld, die deels betrekking hebben op de inleiding en grotendeels niet. (Ethos, p3-11)] “Slecht nieuws presenteren Bij slechtnieuwsgesprekken wordt meestal aangeraden om zo snel mogelijk de moeilijke boodschap over te brengen. bij toespraken ligt dat anders; ten eerste gaat het veelal om complexere informatie, ten tweede bestaat het publiek uit mensen met uiteenlopende achtergrondkennis en belangen. Daarom is het geen slecht idee om slecht-nieuwstoespraken te beginnen met een neutrale inleiding. Deze inleiding wordt ook wel de buffer genoemd: hij heeft als functie de luisteraars voor te bereiden op het slechte nieuws. In een ideaal geval krijgen de luisteraars de relevante informatie stap-voor-stap aangeboden, zodat ze het slechte nieuws eigenlijk al weten op het moment dat de spreker het gaat vertellen. Wat zit er in de buffer? Dat is een beetje afhankelijk van het soort toespraak. De volgende elementen worden veel gebruikt: - Voorgeschiedenis, vooral bij een chronologische presentatie. De

voorgeschiedenis zorgt bovendien vaak voor herkenning. - Achtergrondinformatie, vooral bruikbaar als een deel van het publiek

nog niet van de relevante feiten op de hoogte is; - Argumenten, veel gebruikt bij politieke toespraken, met als doel de

toehoorders zelf de (negatieve) conclusies te laten trekken; - Positieve elementen, bijvoorbeeld pogingen die men heeft

ondernomen om het tij te keren. [Slecht nieuws presenteren, p5; mogelijk is het begrip buffer uit de schriftelijke taalbeheersing afkomstig]

160

“Soms hebben we de ondankbare taak om een toespraak te moeten houden voor een zogenoemd vijandig publiek. de onwelwillendheid van het publiek kan veroorzaakt worden door de spreker, de organisatie waarvan de spreker vertegenwoordiger is en het onderwerp. De spreker heeft bijvoorbeeld de vorige toespraak verprutst, of de spreker wordt gezien als blaaskaak, nitwit of als onbetrouwbaar. Het kan ook zijn dat het publiek op zich niks heeft tegen de persoon of de presentatiekwaliteiten van de spreker, maar dat het bedrijf dat hij vertegenwoordigt een slechte naam heeft. Zorg in ieder geval eerst dat uw geloofwaardigheid groeit: tot dat moment zult u toch uw publiek niet kunnen overtuigen. Een goede vuistregel is: eerst de relatie, dan pas de informatie. Anders loopt u kans op vragen na afloop van het verhaal als: ‘Waarom bent u zojuist niet ingegaan op de vraag die u natuurlijk bezighoudt; waarom stelt u vandaag beleid voor waaraan u uzelf in het verleden niet wenste te houden?’ U kunt ook in dit geval bovenstaande adviezen gebruiken, maar er zijn meer specifieke mogelijkheden. Edward P.J. Corbett noemt in Classical Rhetoric for the Modern student (1990) acht manieren om vooroordelen te slechten.:

1. ontken de bezwaren die de vooroordelen tegen u hebben veroorzaakt;

2. geef de bezwaren toe, maar ontken de vermeende ernst ervan 3. stel een compenserende kwaliteit of actie centraal 4. schrijf de actie die u in diskrediet heeft gebracht toe aan een eerlijke

vergissing van uw kant of aan een ongeluk of aan iets onontkoombaars

5. haal anderen aan die aan hetzelfde schuldig waren, maar dit niet nagedragen kregen;

6. geef een andere reden of oorzaak dan de vermeende 7. vaar uit tegen kwaadsprekerij en insinuatie in het algemeen;

haal de getuigenissen aan van betrouwbare mensen die een andere kijk op de zaak hebben.” [Ethos, p9-10; zie overeenkomsten met statusleer; vergl. ook Aristoteles]

Ja-techniek / instemming vragen “Presenteer in het begin alleen standpunten die aansluiten bij die van het publiek Van de Amerikaanse presidentsverkiezingen is bekend dat bij iedere toespraak zorgvuldig wordt nagegaan wat de gevoelige onderwerpen zijn in de betreffende staat en plaats en welke maatregelen het goed zullen doen. Elke toespraak moet een mix van beide bevatten. Eerst een aanzienlijk aantal punten die goed zullen vallen bij dat publiek en dan pas enkele gevoeliger zaken, om weer te eindigen met enkele applausoogsters. Geef het publiek de kans om u eerst als een van hen te beschouwen, voordat u ze langzaam maar zeker toeleidt naar nieuw, risicovol beleid en naar standpunten die minder vanzelfsprekend zijn voor dat publiek. [Ethos, p7]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een omkeerbare inleiding

(commutabile) “Zorg er vooral voor dat deze voorbeelden [aandachtstrekkers] maar voor één zienswijze sympathie kunnen opwekken. […] Niets is erger dan applaus voor een opvatting die u nu net onderuit wou halen.” [Politieke redevoering, p6]

Vermijd clichés “Clichés in presentaties die naar mijn eigen ervaring zouteloos worden gevonden, en vaak weerstand oproepen bij luisteraars, zijn bijvoorbeeld: Dames en heren. ik ben gevraagd om hier te komen spreken over een onderwerp eeh… waar ik eigenlijk weinig van af weet. Maar nu ik hier toch ben, wil ik er wel iets over zeggen. het onmisbare woordenboek Van Dale definieert het onderwerp als … Het onderwerp van vanavond is niet meer weg te denken uit de wereld waarin wij leven. […]” [Clichés, 4] “Het is plezierig voor uw publiek als u probeert het volgende – al te gemakkelijke – schema te vermijden: ‘Namens x en y heet ik u van harte welkom op deze bijzondere z-dag.’ Er dreigt nog een gevaar: te bekende citaten en te fletse ‘stellingen’. Pas op voor een passepartout-begin als ‘De wereld om ons heen verandert snel’. het clichékarakter maakt de stelling krachteloos. Even flauw zijn: ‘In de moderne maatschappij wordt de burger bedolven onder een stortvloed aan informatie.’ ‘X is niet meer weg te denken uit het leven van de moderne mens.’ (Voor X kunt u talloze onderwerpen invullen: de media, kernergie, de milieubeweging,

161

de prostitutie, internet, de gsm, de incontinentie-adviseuse.)”[Eerste zin, p7] Verkeerd reageren op lovende

inleider “Lovende woorden zijn gevaarlijk. Een verkeerde reactie kan een ongewenst effect op het publiek hebben. Wat moet u in elk geval niet doen. - De introductie negeren. Ook al heeft u niets voorbereid en heeft u

geen antwoord paraat, het is onverstandig om niet te reageren. als u gewoon met uw toespraak begint, bestaat de kans dat de aansluiting tussen de introductie en uw verhaal onnatuurlijk klinkt. Bovendien is het sociaal minder acceptabel om al die aardige woorden onbeantwoord te laten.

- Zeggen dat het allemaal niet zo’n vaart loopt. ‘iedereen zou in mijn plaats hetzelfde gedaan hebben.’, ‘Ik ben nog maar een beginner op dit gebied’ en dergelijke. U haalt met dergelijke woorden uw autoriteit onderuit, en daarmee de extra zeggingskracht die die autoriteit aan de toespraak verleent.

- De lovende woorden beamen. Eigen roem stinkt, en het bevestigen van de lof van anderen ruikt ook niet lekker. Zeg dus niet: ‘Ik kan me alleen maar aansluiten bij de vorige spreker’, tenzij u duidelijk een grapje maakt. Het publiek waardeert een bescheiden opstelling.”

[Introductie.Reageren op lovende introductie, p2] Eigen roem “Snoeven op eigen prestaties

Wie zegt ‘Ik heb gedurende vijftien jaar de problemen van jeugdwerkeloosheid bestudeerd in steden als Amsterdam, Den Haag en Heerlen zal meer doen aan het versterken van zijn geloofwaardigheid dan wie zegt: ‘Mijn grondige studies naar jeugdwerkeloosheid in veel delen van het land hebben het halfbakken onderzoek van mijn illustere voorgangers compleet op losse schroeven gezet.’Wie te luidruchtig de trom van de eigen intellectuele en morele kwaliteiten beroert, wordt gezien als snoever – zeker in combinatie met goedkope kritiek op anderen. En eigen roem stinkt. Zichtbare terughoudendheid en enige nederigheid maken de presentatie van uw eigen deskundigheid en ervaring effectiever.” [Ethos, p4]

Vermijd bruskeren publiek “Arrogant doen tegen het publiek ‘De vorige vergadering is mij gebleken dat deze ondernemingsraad niet gediend is van klare taal. Daarom zal ik een en ander nu met meer omhaal van woorden en iets voorzichtiger formuleren.’ Of: ‘Vertegenwoordigers van dit gezelschap hebben mij te kennen gegeven dat ik vorige keer te snel zou hebben gesproken. Hoewel me dat verbaasde, omdat ik naar mijn mening mijn hele leven ongeveer hetzelfde spreektempo heb gebezigd en ik er nog nimmer klachten over heb ontvangen, komt het natuurlijk niet in me op dit verzoek te negeren. Dus – ik – zal – nu – pogen – rustiger – te – gaan – spreken. Zo beter?’ Of neerbuigend –didactisch: ‘Omdat ik verwacht dat velen in dit publiek deze – overigens best simpele - procedure niet zullen begrijpen, leg ik het nog eens in andere, eenvoudige woorden uit. Als ik iets niet begreep, zei mijn moeder altijd tegen mij …’Op deze manieren bemoeilijkt de spreker de identificatie van het publiek met de spreker.” [Ethos, p4,5]

Vermijd excuus “Gratuite bescheidenheidsformules in het begin van uw toespraak. ‘waarom men mij heeft gevraagd voor deze presentatie weet ik ook niet goed, want ik ben geen specialist op dit gebied, maar nu ik hier toch ben wil ik wel een aantal aspecten bespreken die betrekking hebben op het onderwerp.’Zelfs sprekers met een goede naam lopen hier enige schade op wegens de schrijnende clichématigheid van deze binnenkomer.” [ethos, p5]


noodzakelijk (en waarom) “Vandaag de dag heeft een speech andere doelen. Bovendien zijn de omstandigheden meestal toch wel echt verschillend. Als men bijvoorbeeld voor televisie spreekt, moet men er rekening mee houden dat men hooguit enkele minuten heeft. Sommige aspecten van een klassieke redevoering zijn dan overbodig. Andere presentatievormen verdragen misschien geen ellenlange opsommingen. Een echte inleiding (exordium) is ook niet altijd aan te raden. Een hedendaagse speech moet het soms van het effect hebben dat alleen te bereiken is door onmiddellijk met het eigenlijke onderwerp van de speech te beginnen.”” [Retorica, p3 (Jan Van den Bulck)]

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn [Wetenschappelijke lezing van 20 minuten: 2,5 minuut = 12,5%] “Als u met

162

lettertype Times Roman 14 punts werkt (een grote letter leest gemakkelijker) en een marge van 2,5 cm aanhoudt, kunt u 500 woorden op een A4-tje zetten: dat betekent een halve bladzijde voor uw inleiding, drie pagina’s voor de kern en een halve pagina afsluiting.” [Wetenschappelijke lezing, p3]


“Het is verstandig om het hele verhaal uit te schrijven en vervolgens te oefenen tegenover twee of drie mensen. Lees uw uitgeschreven verhaal niet letterlijk op. Zo voorkomt u het gevaar van de ‘drinkende kip’. Daarmee wordt bedoeld een buigende beweging van het bovenlichaam, veroorzaakt doordat u steeds naar beneden buigt om op uw blaadje te kijken, en dan onmiddellijk weer opkijkt om het publiek aan te kijken.” [Onderzoekspresentaties, p10]


“Uw stem. Hou er rekening mee dat uw toehoorders in de eerste minuut van uw voordracht moeten wennen aan uw stem, en misschien wel aan de microfoon. Spreek dus zeker in het begin erg langzaam en duidelijk. U kunt natuurlijk altijd even informeren of u ook achter in de zaal te verstaan bent” [Onderzoekspresentaties, p6]

Hoe wordt spreekangst behandeld? [Uitgebreid [7blz] Vijf technieken om met spanning om te gaan: ] 1. “Denk niet aan angst maar aan opwinding 2. Put hoop uit goede voorbereiding 3. Maak u vertrouwd met de zaal en het publiek 4. Doe ontspanningsoefeningen 5. Maak fouten goed

[…] Ad 4 De spanning kan – ondanks alle voorbereidingen – vlak voor de toespraak toch nog behoorlijk oplopen. Geen paniek, dat hoort er soms nu eenmaal bij. het kan plezierig om een deel van die spanning door gerichte oefeningen kwijt te raken. Deze oefeningen kunt u vrij onopvallend uitvoeren, voordat u aan de beurt bent in de volle zaal, tijdens een voorafgaande presentatie, maar ook even op het toilet, voordat u de zaal in gaat. a. Adem langzaam diep in door uw neus, houd de adem 6 seconden

vast en adem dan weer langzaam uit. doe dit een paar keer bewust voor u opstaat om te gaan presenteren. Blijf rustig doorademen tijdens uw presentatie: goede diepe buikademhaling dwingt u tot ontspanning.

b. Bal langzaam uw vuisten tijdens een diepe ademhaling en ontspan ze tijdens een uitademing.”

[Van spreekangst naar zelfvertrouwen, p6] “Probeer te ontspannen. Adem de laatste minuut voor u moet spreken een keer of zeven diep door de neus in en door de mond uit. Let op te gespannen spieren (vooral de kaken, schouders en nek): span alles een keer goed aan, laat dan de spanning los. Ook ‘geeuwen’ is een goede ontspanningsoefening.” [Stemgebruik, p4]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Zelden.

Wel bij artikel over Ethos: bevat verwijzigen naar Amerikaans onderzoek (McCroskey, O’Keefe en adviesboeken als Corbett en Bender en Aristoteles.) Wel bij Eerste zinnen: vage verwijzing naar klassieke retorica (attentum, docilem en benevolum]


Zelden, wel bij artikel over ethos: bevat verwijzigen naar Amerikaans onderzoek (McCroskey, O’Keefe en adviesboeken als Corbett en Bender.

Hoe klassiek retorisch? Meeste artikelen niet; wel dat over ethos (Corbett, aristoteles e.a.) en over tekstmodellen (retorische indeling in exordium, narratio, argumentatio en peroratio).”tweeduizend jaar later dient dit model nog steeds als uitgangspunt voor het leeuwendeel van de gehouden toespraken en presentaties. De principes die eraan ten grondslag liggen, zijn dan ook tamelijk universeel. Elke tekst bevat immers een opening en een afsluiting:L de variatie zit in het middenstuk, in de narratio en de argumentatio. [Tekstmodellen voor toespraken, p3,4] en over Eerste zinnen: attentum, benevolum en docilem. In ‘Retorica: de bruikbaarheid van een klassiek recept’ wordt sterk afstand gedaan van de waarde van klassieke retorica voor moderne speeches: “In sommige handboeken voor sprekers vindt men nog veel van het taalgebruik van de retoriek terug. De indeling van het boek volgt vaak de oude indeling die de Grieken en de Romeinen gebruikten. Toch is dat geen bewijs dat de retoriek nog actueel is. Veel meer dan een inhoudstafel is het meestal niet. De trucs, tips en technieken waarover wordt gesproken zijn meestal aangepast

163

aan onze hedendaagse opvattingen over speech en presentatie. Beweren dat de klassieke retorica nog erg bruikbaar is, is niet erg overtuigend. De vorm en stijl van speeches en presentaties zijn de laatste vijftig jaar sterk gewijzigd. De opkomst van snelle massamedia heeft de duur en de vorm van speeches drastisch veranderd. Veel van de oude raadgevingen zijn niet langer geldig in een tijd waarin sprekers vooral op zoek zijn naar effect en veel minder naar poëtische stijlbloempjes.” [Retorica: de bruikbaarheid van een klassiek recept, p7.8]


Opbouw artikelen De artikelen waarin de genres behandeld worden kennen een standaardopbouw: - inleiding [van het artikel] - inhoud en structuur - valkuilen [vitia] - tips - model - bouwstenen [bevat vaak aangeraden clichéformuleringen] - citaten

Aanhef Bij diverse gelegenheidstoespraken wordt de aanhef of begroeting in detail besproken. Bijv. Huwelijkstoespraak (ambtenaar, p8]): “Begroet ouders, grootouders, kinderen, getuigen, ceremoniemeester(s). Begroet buitenlandse gasten in hun taal als dat mogelijk is en zorg anders voor een tolk. […] Stel uzelf voor en ook de bode die aanwezig is”

Lengte lezing “Omvang. Voor een openingslezing is meestal ongeveer drie kwartier gereserveerd. dat betekent een omvang van ongeveer 4000 à 5000 woorden. Als u weinig ervaring hebt, zult u aan de voorbereiding een volledige werkweek besteden.” [Opening van een congres: inhoudelijke lezing, p3] “In tijd: half uur. In woorden: ongeveer 3000. Onderdeel: 1 Opening, binnenkomer; Brug tussen gelegenheid (congres) en onderwerp: 300 woorden.” [Dus 10%; schrijven in een team, p2] “1 minuut spreken = 100 woorden” [wetenschappelijke lezing, p8]

“Cirkel is rond Onderzoeker Leo Lentz hield in december 1997 een lezing getiteld Turks fruit en de Motorrijtuigenbelasting: een evaluatie van vijf vertalingen van een belastingtekst. In zijn inleiding noemde hij een aantal (vermeende) kwaliteiten van verschillende talen: het Italiaans als ideale taal om over liefde te zingen, Latijn (en nu Engels) als taal van de wetenschap. Maar waar is het Nederlands de ideale taal voor? Hij eindigde als volgt: Daarmee moeten we de hypothese dat het Nederlands de ideale taal is om over motorrijtuigenbelasting te informeren voorlopig maar handhaven. En dat is een geruststellende gedachte, want stel je voor dat in een tijd waarin de telegraaf en Bolkestein al bang zijn voor de islamisering van het Vrije Westen, zou blijken dat het Arabisch de ideale belastingtaal is.” [Slotzinnen ,p2,3]

Belang van inleiding [Diverse tegenstrijdige opvattingen:] “Met de eerste zin zet u de toon. Opent u uw toespraak met een warm geluid, met een humoristisch deuntje, met een onverwacht harde knal? Of met een-let-u-maar-niet-op-mij-gemompel? Het publiek pikt het signaal doorgaans feilloos op: hier spreekt een deskundige en betrokken vrouw, een innemende, grappige man: dan is men ook benieuwd naar het verhaal. Maar ook de tegengestelde reactie is mogelijk: dit wordt een verloren uur, met een onbeduidende, zenuwachtige spreker.”[Eerste zin, p1]

164

“Hoewel de verleiding groot kan zijn meteen tot de kern te komen en ook het slot weg te laten – omdat het bijna onmogelijk lijkt om in zo weinig woorden te vertellen waar u maanden of jaren aan heeft gewerkt – moet u dat niet doen: het komt wat ‘hijgerig’ over. Met een beheerste in- en uitleiding geeft u aan boven de stof te staan, afstand te kunnen nemen, zaken in een breder perspectief te kunnen zetten.” [Wetenschappelijke lezing, p3] [Dit botst enigszins met het volgende advies in hetzelfde artikel] “Na vijf sprekers die respectievelijk de underdog hebben uitgehangen, een sappige anekdote hebben verteld, suspense hebben opgebouwd, een raadsel hebben opgegeven en een grap hebben gedebiteerd, kan het een verademing zijn iemand gewoon te horen zeggen: ‘Ik ga het vanmiddag over zorgmanagement in de klinische psychiatrie hebben. eerst vertel ik u wat me in dit onderwerp interesseert, vervolgens komen de problemen aan de orde waar ik mijn onderzoek op heb gericht, daarna bespreek ik enkele resultaten en tot slot geef ik enkele suggesties.” [Wetenschappelijke lezing, p6] “Vandaag de dag heeft een speech andere doelen. Bovendien zijn de omstandigheden meestal toch wel echt verschillend. Als men bijvoorbeeld voor televisie spreekt, moet men er rekening mee houden dat men hooguit enkele minuten heeft. Sommige aspecten van een klassieke redevoering zijn dan overbodig. Andere presentatievormen verdragen misschien geen ellenlange opsommingen. Een echte inleiding (exordium) is ook niet altijd aan te raden. Een hedendaagse speech moet het soms van het effect hebben dat alleen te bereiken is door onmiddellijk met het eigenlijke onderwerp van de speech te beginnen.”” [Retorica, p3 (Jan Van den Bulck)]

Kritische benadering van klassieke retorica Jan van den Bulck, een van de drie redacteuren van het omvangrijkste adviesboek over speeches en toespraken in de twintigste eeuw, Vraagbaak speech en presentatie van A-Z. Alphen aan den Rijn [etc.]: Samson BedrijfsInformatie in samenwerking met NIVE, Nederlandse Vereniging voor Management, van meer dan duizend bladzijden, bestrijdt de opvatting dat de klassieke retorica nog actueel is. “Beweren dat de klassieke retorica nog erg bruikbaar is, is niet erg overtuigend. De vorm en stijl van speeches en presentaties zijn de laatste vijftig jaar sterk gewijzigd. De opkomst van snelle massamedia heeft de duur en de vorm van speeches drastisch veranderd. Veel van de oude raadgevingen zijn niet langer geldig in een tijd waarin sprekers vooral op zoek zijn naar effect en veel minder naar poëtische stijlbloempjes.” [Retorica, p7,8] Het enige bruikbare dat hij nog ziet is de retorische methode om argumenten te vinden, een deel van de klassieke inventio-adviezen. “Ook nu is dat nog een goede techniek” [Retorica, p5] Minder positief is hij over de klassiek retorische bijdrage aan de vier andere sprekerstaken: dispositio (ordening), elocutio (stijl), memoria (uit het hoofd leren) en actio (het spreken, door Van den Bulck telkens ten onrechte peroratio genoemd)4. De klassieke adviezen over de dispositio vindt hij veel te star. “ Puristen zullen misschien vinden dat de dispositio nog altijd een goede leidraad vormt bij het schrijven van een speech. In het klassieke recept lag de volgorde van de onderdelen van een speech echter vast. De volgorde van de argumenten werd vooral door de stijl bepaald.”5 Hier ziet hij gemakshalve het leerstuk van de ordo naturale en de ordo artificiale over het hoofd6. De klassieke auteurs waren geen starre schoolmeesters die slechts één volgorde leerden: zij adviseerden juist dat sprekers naar bevind van zaken moeten handelen en van de standaardopbouw kunnen afwijken. Ten slotte wekt hij de indruk dat ook de klassieke exordiale adviezen in het moderne televisietijdperk (althans gedeeltelijk) onbruikbaar zijn geworden. “Vandaag de dag heeft een speech andere doelen. Bovendien zijn de omstandigheden meestal toch wel echt verschillend. Als men bijvoorbeeld voor televisie spreekt, moet men er rekening mee houden dat men hooguit enkele minuten heeft. Sommige aspecten van een klassieke redevoering zijn dan overbodig. Andere presentatievormen verdragen misschien geen ellenlange opsommingen. Een echte inleiding (exordium) is ook niet altijd aan te raden. Een hedendaagse speech moet het soms van het effect hebben dat alleen te bereiken is door onmiddellijk met het eigenlijke onderwerp van de speech te beginnen.”7 Gemakshalve ziet Van den Bulck het doxa genera-leerstuk8 over het hoofd, dat aanwezigheid van een exordium of van het vervullen van

4 Van den Bulck, Retorica, p2, 4. Peroratio is het slot van de toespraak. 5 Van den Bulck, Retorica, p3. 6 Zie paragraaf … in dit boek. 7 Van den Bulck, retorica, p3. 8 Zie paragraaf … in dit boek.

165

bepaalde exordiale functies afhankelijk stelt van de houding van het publiek t.o.v. de zaak: niet altijd is een exordium noodzakelijk. In zijn pogingen om de klassieke retorica als verouderd af te schrijven, maakt Van den Bulck een karikatuur van klassieke retorica - Het gaat bij retorica niet om effectieve, maar om ‘correct gemaakte’ redevoering. - Alles draait bij retorica om stijl. “Klassieke teksten geven vreselijk lange opsommingen van

stijlvormen waarvan de redenaar gebruik kan maken. deze werden meer door poëtische ingevingen voorgeschreven dan door het doel een bepaald effect te bereiken.” 9 “Wie de oude handboeken leest, ziet daarin vooral strikte stijlregels – alsof het om een soort spreeketiquette gaat. hoewel zulke sprekers natuurlijk sterk geïnteresseerd waren in het effect van hun speeches, ging men er toch van uit dat dat effect bereikt werd door de stijlvoorschriften na te leven. Om goed te zijn, moest een speech ‘çorrect gemaakt’zijn.”10

Nee, retorici willen voor alles effectief zijn. vdB zegt zich bewust te zijn van de veelzijdigheid van opvattingen binnen kl.retorica en beperkt zich tot Aristoteles, volgens eigen zeggen, maar citeert nergens, stelt dat A. al vijf taken onderscheidde (geeft latijnse termen!) en heeft nog diverse detailmissers. (Bijv. over memoria “de redevoeringen waren vaak lang en moesten uit het hoofd worden opgezegd” Hij ziet over het hoofd dat indruk wekken te improviseren ook van groot belang was.

9 Van den Bulck, retorica, p3. 10 Van den Bulck, retorica, p1,2

166

Bloch, David en Leonore Tholen (1991)


Bloch, David en Leonore Tholen (1991) Persoonlijk presenteren. Alphen aan den Rijn-Deurne: Samson Bedrijfsinformatie. [Werkwijzer 50 tips]

Doelgroepen:

secretaresses


58


58


16, 20, 22, 28,29




• “Eventuele inleiding door een ander. • Begin met een eigen aandachttrekker’. [waarschijnlijk functie A] • Introductie en programmaoverzicht. Geef alleen een globaal overzicht., bewaar de details voor later.” [p20;

waarschijnlijk functie D] “Als je de aandacht van je luisteraars hebt en die vast kunt houden, heb je ook hun belangstelling. Hoe groter die belangstelling, des te gemakkelijker en effectiever kun je je boodschap overdragen.” [p21; A] “Met een krachtig, aantrekkelijk en origineel begin vang je de aandacht die je gedurende je hele presentatie vast zult moeten houden.”[p28; A]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Vraag “Onderzoek de mogelijkheid om een aantal vragen te stellen aan het begin. Ze

moeten meteen relevant zijn, of je moet ze relevant weten te maken.” [p22] x Uitdagende bewering doen “Een heel krachtig begin bestaat uit een shockerende statement, gevolgd door

een warm welkom.” [p29] x Aanhef “Warm welkom, het ‘sociaal doen’ in de vorm van aansluiting zoeken bij het

publiek.”[p29]


de narratio (partitio) “Dan volgt de agenda van je presentatie. Zo weet iedereen waar je heen wilt […] Een mooi voorbeeld verzorgen de makers van actualiteitenprogramma’s. Meer dan een uur tevoren bieden zij een korte flits van wat komen gaat. Zo kort en zo krachtig, dat je letterlijk nieuwsgierig wordt.” [p29]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld

Overige technieken x Inleider instrueren Bij veel congressen is een inleider, die de verschillende presentaties

aan elkaar praat. Het is verstandig om deze inleider zodanige instructies te geven, dat zijn woorden een opmaat vormen voor jouw

167

verhaal. Denk na over wat je wilt dat hij zegt en neem de tijd om dit door te spreken. Als er geen inleider is kun je overwegen er zelf een mee te brengen. Als je er maar voor zorgt dat datgene wat aan je presentatie vooraf gaat er eigenlijk al bij hoort.”[p28]


Insinuatio x Ja-zeggen / instemming realiseren “Begin met 110% herkenbaarheden. Zo trek je de aandacht van je luisteraars.

Pas daarna kun je wat nieuwe feiten gaan geven. “[p16] “Öok als je zeker weet dat het antwoord JA zal zijn, kun je bij het eerste gebruik van een bepaald hulpmiddel vragen: ‘Is dit goed leesbaar?’ of ‘Kunt u dit allemaal lezen?’Het versterkt het contact en stelt je in staat om ook die ene luisteraar te bereiken, die zijn bril heeft vergeten.” [p33]

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd een historisch begin “Hoe vaak begint een presentatie niet met een organigram? Met een historisch

overzicht? En hoeveel mensen vallen er in slaap? Begin je presentatie zo dicht mogelijk bij huis, en geef zo snel mogelijk antwoord op de onuitgesproken vragen: ‘Wat heb ik hieraan?’ en: ‘Waarom moet ik hier naar luisteren?’ [p16]


“Hoe vaak begint een presentatie niet met een organigram? Met een historisch overzicht? En hoeveel mensen vallen er in slaap? Begin je presentatie zo dicht mogelijk bij huis, en geef zo snel mogelijk antwoord op de onuitgesproken vragen: ‘Wat heb ik hieraan?’ en: ‘Waarom moet ik hier naar luisteren?’ [p16]

Vermijd een ik-begin “Vermijd te beginnen met ‘Goedemorgen. Ik…’ Wees creatiever! Zoek een pakkend, relevant begin. Dat hoeft niet per se een grap of mop te zijn.” [p22] “Niet beginnen met ík’, maar met ú’of met ‘jullie’. “[p33]

Noodzaak

Aanpak Wanneer schrijf je de inleiding Hoe kun je aan al deze kwaliteitseisen voldoen? Vooruitdenken naar het einde

van je presentatie. Het einde van je presentatie, je boodschap, je uitdaging, je enthousiasme en je verdiende applaus zijn de ingrediënten van je eerste zin. Je hebt een beeld van hoe het eind van je presentatie zal zijn. Gebruik dat beeld als een springplank voor het geheel – en je hebt meteen je begin.” [p28,29]

Bronnen Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Vooral engelstalige adviesboekjes, daarnaast Palm-Hoebé, Morse.


Circulair slot “Zo kun je ook een krachtig eind aan je verhaal maken door je beginidee met ongeveer dezelfde woorden te herhalen Je luisteraars herkennen je boodschap daardoor beter en ze zullen hem gemakkelijker onthouden. Deze ‘ronde’opbouw van je presentatie helpt jou om dezelfde stijl te blijven hanteren, en om als het ware de boog te spannen waarmee je de pijl – je boodschap – afschiet.” [p29]

168

Leeds, Dorothy (1991)


Leeds, Dorothy (1991). Powerspeak: overtuigend spreken en doeltreffend overkomen. Amsterdam: Omega Boek. [Vert. door Gerard Grasman van PowerSpeak: the complete guide to persuasive public speaking and presenting..New York [etc.]: Prentice Hall Press, 1988]

Doelgroepen:

“Dit boek is dus niet alleen bedoeld voor mensen die geregeld een zaal vol mensen toespreken of een uiteenzetting geven. Het is ook bedoel voor vertegenwoordigers, docenten en iedereen die vergaderingen leidt of eraan deelneemt.” [p15]


269


269


p41,43 – stappen uit de voorbereiding] p59 - voorbeeld van een inleiding van een 20-min betoog. p100 – stappen om uw gehoor erbij te betrekken p115-122 – H10 Een goed begin: een boeiende inleiding p133 – Terugkomen op de inleiding in het slot p224 – [memoria]




“Bedenk een opening die onmiddellijk de aandacht trekt. […] Uw inleiding is bepalend voor de eerste indruk die u maakt […] een goede, pakkende opening overtuigt uw toehoorders ervan dat ook de rest van wat u te zeggen hebt het aanhoren waard zal zijn” [p41; attentum] “Onderhoudende sprekers beginnen altijd overtuigend. Zodra u het podium betreedt, moet u zich verzekeren van de belangstelling en de aandacht van uw publiek.” [p115; attentum] Onder het kopje tien openingsstrategieën vervolgt Leeds: “De aandacht vangen is de belangrijkste taak van een opening.” Ze vervolgt met een lijst van tien “criteria waaraan een goede opening moet voldoen: 1 De onverdeelde aandacht op u vestigen. […] [A] 2 Een brug slaan tussen wat er al is gebeurd en wat er nu gaat gebeuren: uw betoog.[…] [A/D] 3 Het publiek kenbaar maken wat u met uw betoog wilt bereiken. [D] 4 De toehoorders bij uw onderwerp of doelstelling betrekken. […] [A/D] 5 Verwachtingen wekken met betrekking tot wat er nog zal volgen. […] [A] 6 De geestdrift van de toehoorders wekken , hen op hun gemak stellen en hun demonstreren dat het een genoegen zal zijn naar u te luisteren, omdat u hen niet zult vervelen. […] [B] 7 Bij de toehoorders vertrouwen wekken in uw persoon, door hen ervan te overtuigen dat zij er niet alleen genoegen aan zullen beleven u aan te horen, maar er ook hun voordeel, mee zullen doen. [B] 8 Uw publiek demonstreren dat u de touwtjes in handen hebt. […] [B] 9 Iets over uzelf te vertellen waarmee u zich verder van de steun van uw gehoor kunt verzekeren, bijvoorbeeld door te laten zien dat u ook maar een mens bent en fouten kunt maken, of wat er verder voor deze omstandigheden van toepassing zijn. [B] 10 Uw publiek laten merken dat u het fijn vindt in hun gezelschap te zijn. Dat kan al blijken uit uw eigen enthousiasme, maar u kunt het ook doen door een compliment te richten aan de leden van uw gehoor, […] [p117][B] Uw opening is een ‘lekkermakertje’, een ‘voorgerecht’ dat niet bedoeld is om de honger te stillen, maar juist het verlangen naar méér op te roepen” [p116]

169


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Iets geestigs presenteren “Geestigheden. […] Ondanks de ermee verbonden risico’s kan het vertellen

van een mop een goede manier zijn om uw toespraak te beginnen. [geeft voorbeeld] “ik heb eens een lezing bijgewoond over ‘tunnelvisie’. De vrouwelijke spreker begon met het vertellen van een verhaal over twee struisvogels die achtervolgd werden door twee ander struisvogels. Omdat ze niet snel genoeg konden lopen, besloten ze zich te verstoppen. Op dat moment liet ze haar blik langs de hoofden glijden en vroeg: ‘U weet wel hoe struisvogels zich verstoppen. Maar weet u ook hoe kwetsbaar u in die positie bent.’ Haar toehoorders begonnen te grinniken en ze had op doeltreffende manier duidelijk gemaakt wat ze wilde zeggen: namelijk, dat ‘tunnelvisie’- rondlopen met oogkleppen op – rampzalig kan zijn” [p119/20]

x Voorbeeld “Vergelijkingen. Een vergelijking is vooral aansprekend als zij verband legt tussen uw betoog en een situatie in, of een aspect van, het dagelijks leven. Ik heb bijvoorbeeld eens een spreker gehoord die gebruik maakte van de verschillen in de kosten van levensonderhoud om te wijzen op de uiteenlopende omstandigheden in verschillende delen van de Verenigde Staten.” [p121]

x Vraag “Vragen en retorische vragen stellen. Ik ben overtuigd van het activerende effect van het stellen van vragen. Ik heb er zelfs een boek over geschreven […] Door rechtstreekse vragen te stellen, kunt u uw gehoor bij uw betoog betrekken – het geheim van de goede opening. […] Retorische vragen zetten mensen altijd aan het denken. […]Voordat u een vraag in uw betoog opneemt, dient u zich af te vragen wat het retorisch effect ervan zal zijn. Zet deze vraag mensen aan het denken? Kan ik hen er mentaal – of zelfs fysiek – mee bij mijn onderwerp betrekken?” [p118/9]

x Citaat “Citaten. Citaten zijn populair […] Met een citaat kunt u aandacht van uw gehoor veel sneller vangen dan met een uitvoerige uiteenzetting. “ [p120] “Het aanhalen van een hogere autoriteit. U kunt vaak de aandacht trekken door een hogere autoriteit tot uw bondgenoot te maken, bijvoorbeeld een Nobelprijsdrager of het hoofd van uw afdeling”. [p120]

x Figuurlijk taalgebruik: vergelijking/metafoor

“Ongebruikelijke, originele definities. Ze zijn overal te vinden, vooral in bloemlezingen van citaten. Een voorbeeld: ‘Mannen zijn als cellofaan: je komt er bijna niet vanaf als je er eenmaal in verpakt bent.’ Hoe bloemrijker de definitie, des gemakkelijker uw toehoorders haar zullen onthouden” [p.121]

x Uitdagende bewering doen “Een opzienbarende uitspraak of statistisch feit. Combineer beknoptheid met een zeker schokeffect – twee doeltreffende ingrediënten van een goede, pakkende opening – door meteen een opzienbarende uitspraak te doen of een opmerkelijk statistisch gegeven te noemen. Leg uzelf daarbij de nodige beperking op, want mensen herinneren zich nooit meer dan een of twee opmerkelijke dingen tegelijk.” [p119] “Uw gehoor uitdagen. Wees er niet al te beducht voor om uw toehoorders even te laten schrikken: in elk succesvol toneelstuk staat een conflict centraal”. Het geeft de toehoorders stof tot nadenken […] zorg ervoor dat de uitdagende bewering rechtstreeks verband houdt met het onderwerp. – “anders zal iedereen denken dat het nergens op slaat. In mijn cursus voor managers die hun spreekvaardigheid willen verbeteren, maak ik vaak gebruik van deze uitdagende opmerking: ‘Ik daag u uit om mij brodeloos te maken!” [p120/1]

x Anekdote “maak uw openingen levendiger door een aardige anekdote te vertellen. Een kort, geestig verhaal wordt door mensen heel gemakkelijk onthouden. John F. Kennedy vertelde eens een verhaal over een taxirit die hij kort voor zijn verkiezing tot president had gemaakt. Op de plaats van bestemming stond hij op het punt uit te stappen en de taxichauffeur een royale fooi te geven, met de raad op de democratische kandidaat te stemmen. Op dat moment herinnerde hij zich een wijze raad van zijn vader. Hij stapte uit, gaf de chauffeur geen cent fooi en gaf hem de raad op de republikeinse kandidaat te stemmen.” [p121]

x Actuele invalshoek “Een verwijzing naar een actuele gebeurtenis. […] Leg verband tussen uw onderwerp en de rest van de wereld. Hierdoor plaatst u uw onderwerp in een bredere context, die voor uw toehoorders van belang is: zij zullen dan aandachtiger naar u luisteren en beter onthouden wat u zegt. Doe echter geen

170

al te controversiële uitspraken, omdat u nooit precies weet welke opvattingen er onder uw gehoor leven. [p.120]


“Een verwijzing naar een bijzondere gelegenheid. Als u een vereniging toespreekt die haar honderdjarige bestaan viert, verwerk dan een opmerking daarover in uw opening. Het gehoor is direct gespitst omdat het gaat over wat hen bezig houdt; ze begrijpen dat de rest dan ook relevant zal zijn” [p.120]

video audio begin “Visuele hulpmiddelen. U kunt er de aandacht snel mee vangen. Ik woonde eens een lezing over de voordelen van kernenergie bij waarbij de spreker een grote cartoon van een breed grijnzende oliesjeik met een dik pak dollars in zijn hand omhoog hield”. [p120]

x Aanhef “Begroet de ‘prominenten’ onder uw gehoor niet met naam en toenaam. Zeg nooit: ‘Dank u wel, meneer de voorzitter. Geachte burgemeester Smit, wethouder Jansen, dames en heren …’ Zo’n formele opening is alleen op haar plaats als een kandidaat voor en politiek functie een zeer select gezelschap toespreekt. Als u de aandacht op bepaalde mensen in de zaal wilt vestigen, noem dan hun namen terloops binnen de context van uw betoog”. [p122]

x Titeladvies Herhaling van titel in de opening “begin niet met een zin als: ‘Ik wil vandaag graag met u over … veiliger arbeidsomstandigheden praten’”. [p.121]

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld x Doelstelling “Het publiek kenbaar maken wat u met uw betoog wilt bereiken.” [p117]

x Aankondiging van hoofdpunten van

de narratio (partitio) “Als u in uw onderneming een uiteenzetting moet geven, is het van belang dat u uw gehoor eerst vertelt wat u naar voren wilt brengen. Dit moet u echter zodanig doen dat u niet bij voorbaat alle aandacht verliest. Zie dus af van zinnen als: ‘Ik ben Ingrid Ooievaar, adjunct-directeur Marketing. Vandaag wil ik u vertellen wat …’Saai en oninteressant. Het is veel beter om u eerst te verzekeren van de aandacht van uw toehoorders en pas daarna uit te leggen wat u wilt gaan zeggen”. [vervolgt met een goede uitwerking van het voorbeeld] [p.41]


voorstellen “Persoonlijke ervaring” Creëert voeling met het publiek; “terwijl het meteen ook duidelijk maakt dat u bevoegd bent om over uw onderwerp te spreken” [p.120]

x Het publiek vleien en prijzen “Uw gehoor complimenteren. Werk niet blind met de stroopkwast, maar verwerk een gemeende opmerking over de een of andere positieve eigenschap van uw publiek in uw tekst. U wilt graag dat uw toehoorders u mogen; laat dan zien dat u hèn al mag. Ik zeg bij voorkeur iets in de trant van : ‘Het is voor mij een bijzonder genoegen vandaag hier te zijn, want ik ben het hartgrondig eens met die kleine rechtsbuiten die zei: “ik ben liever de kleinste voetballer dan de grootste amateur”’ [p118; Leeds geeft elders aan een vrouw van 1.50 m te zijn]

Overige technieken x afspraken met inleider maken Introducties door een derde: Zorg dat u op de juiste wijze

geïntroduceerd wordt. “Schrijf daarom altijd zelf uw introductie” [p.42] Een korte introductie […] wekt verwachtingen bij het publiek, maakt duidelijk waarom u over de juiste kwalificaties beschikt om het woord te voeren en fungeert als een brug die u in staat stelt meteen over te gaan tot uw toespraak” [p.43] Tik introductie in hoofdletters met dubbele interlinie. “Een goede introductie bevat […]: uw naam en titel, uw kwalificaties, de reden waarom uw toespraak voor uw toehoorders van belang is en de redenen waarom u men u heeft uitgenodigd om te komen spreken”[p.44] Een goede introductie “is beknopt, eenvoudig en kleurrijk” [p.44] “Zelf besluit ik mijn introducties altijd met een plezierige finishing touch […] ‘Help mij Dorothy Leeds en haar PowerSpeak-systeem te verwelkomen’. Dit levert onveranderlijk een hartelijk

171

applaus op, dat u zal aanmoedigen terwijl u het podium betreedt.

Publiek – genres

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd Nee

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd excuus “Begin uw toespraak nooit met een verontschuldiging. U denkt

misschien dat u ermee bereikt dat uw toehoorders u aardiger gaan vinden, inplaats van bombastisch, maar excuses maken dat uw gehoor geneigd zal zijn u op verdere zwakheden te betrappen.” [121] “Geef geen verklaring voor aanwezigheid. Probeer nooit uit te leggen waarom volgens u de voorzitter of organisator van de bijeenkomst u heeft gevraagd de deelnemers toe te spreken. Houd voor ogen dat er goede redenen zijn voor uw aanwezigheid: u kent die reden, en uw toehoorders kennen die eveneens. Denk maar aan deze oude wijsheid over verklaringen: “Uw vrienden hebben er geen behoefte aan en uw vijanden geloven u toch niet.’” [p122] “Zeg nooit hoe moeilijk het voor u was het onderwerp te kiezen. In de ogen van uw gehoor behoort uw onderwerp zo belangrijk te zijn dat u geen moment aan het belang ervan hebt getwijfeld. U dient dat belang met uw hele optreden te onderstrepen.” [p122]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn Inleiding (5%)– Uiteenzetting (90%) –afsluiting (5%) [p.59; L. stelt elders

niet minder dan tien eisen aan de inleiding];


“Het is […] van het grootste belang dat u uw openingszinnen uit het hoofd leert en vele malen oefent.” [p.115] “Zelfs als u improviseert, dient u bepaalde hoofdbestanddelen van uw toespraak uit het hoofd te leren: - De opening. - De overgang van de opening naar uw eerste hoofdpunt. - Iedere daarop volgende belangrijke overgang. - De afsluiting. “[p224]

Hoe wordt spreekangst behandeld? H2 Hoe u uw plankenkoorts kunt overwinnen [p26-26; niet aan inleiding gerelateerd] Oorzaken: - De angst het er slecht af te brengen

- Oplossing: creatieve visualisatie (je voorstellen dat je het goed kunt – vergl. methode-Coué (Weller/Stuiveling) Oefeningen: ademhalen, ontspanning, keelspanning Gebruik notitiekaartjes

- De angst voor het publiek - Oplossing:

Vereenzelvig je met de toehoorders Geef aan dat je enthousiast bent en laat het blijken Hou voor ogen dat je de deskundige bent – Jij bent uitgenodigd

- De angst dat het materiaal niet goed genoeg zal zijn - Oplossing:

Zet de lezing zorgvuldig in elkaar Neem risico om nieuwe zaken uit te proberen

172

Oefen

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen geen Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed.

Hoe klassiek retorisch? Afgezien van het gebruik van een klassieke anekdote, verder geen verwijzingen naar de klassieken. Met name attentum lijkt centraal te staan.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Boek is een beetje als cursus opgezet. Hoofdstukken eindigen met ‘taakopgaven’. Regelmatig eindigen boekdelen – en het gehele boek – met een checklist.

Verwijzing naar klassieke sprekers (anekdote). G. was vermaard om zijn taalgebruik: hij wist de dingen zo mooi te zeggen dat de mensen dachten dat er magie aan te pas kwam. Drie eeuwen eerder was Archilochus, een lyrisch dichter die eveneens meester in het gebruik was van woorden, berucht om zijn stekelige uitspraken. Nadat hij zich op een dag vernietigend had uitgelaten over zijn schoonouders, waren deze zo van streek door zijn woorden dat ze de hand aan zichzelf sloegen.”[p143]

Het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden [niet in kader van inleiding] Het is de vraag wat er nu eigenlijk handiger is. Vaak ‘u’ zeggen of juist het inclusieve ‘wij’ gebruiken? Leeds is voor het gebruik van ‘u’. ”Probeer de meervoudsvormen van persoonlijke voornaamwoorden – wij, zij, jullie, ons – te vermijden, net als een anoniem begrip als ‘de bijeenkomst van vandaag’. Maak er ‘uw bijeenkomst van vandaag’ en blijf overal in uw betoog de nadruk leggen op het woord u”. [p144]

Humor L. is erg voor het gebruik van humor en geeft allerlei gedetailleerde adviezen over hoe een grap wel/niet te vertellen [p159-169; geen relatie met inleiding]

Overige inleidingsadviezen Synopsis voor een betoog van twintig minuten: “Inleiding (5 procent van de beschikbare tijd) [p.59] 1 Pakkende, verklarende openingszin om aandacht en belangstelling te wekken (maakt gebruik

van de bereidwilligheid van uw gehoor om naar u te luisteren). - Nadere uitwerking van de openingszin - Overig ondersteunend materiaal, voor zover dat nodig is

2 Tweede inleidende punt (indien nodig). Uiteenzetting: (90 procent van uw beschikbare tijd)” [p.59] “Bewaar grote verrassingen en feiten niet tot het laatst, maar zorg dat u de aandacht van uw gehoor meteen naar u toetrekt en dat uw toehoorders direct weten waarover u het wil hebben” [p.42]

Varia Aantal punten die te behandelen zijn in 20 minuten: 3 à 4 30 minuten: 5 à 6 60 minuten: maximaal 8 [p70] Titel moet afgestemd zijn op wat de luisteraars bezighoudt [p100]

173

Overgangen in een presentatie [H11; p.123-128] Puntgewijze overgang. “Kan goed functioneren, mits u niet te veel punten heeft” [p126]. “Puntsgewijze overgangen moeten spaarzaam worden gebruikt, omdat ze arm zijn aan dynamiek en het gehoor gemakkelijk kunnen gaan vervelen”. [p.127] ‘De juiste woorden op de juiste plaats’. De techniek van de the doctrine of primacy and recency (cursivering auteur) genoemd. “speelt in op de neiging van mensen om alleen het begin en eind van een zin te onthouden. Met het oog op die neiging proberen doeltreffende sprekers altijd hun belangrijkste informatie aan het begin en het eind van iedere zin en alinea in hun betoog te plaatsen” [p.141]

174

Meiden, Anne van der (1991)


Meiden, Anne van der (1991). Over spreken gesproken; aspecten van moderne retorica. Groningen: Wolters-Noordhoff [91meiden def.doc]

Doelgroepen:

“waardevol voor iedereen die nu of in de toekomst beroepshalve moet spreken in het openbaar” [a-flap]


178


178


(delen van) alinea’s op p52,53,54 – inleiding bij causerie p55 – begin bij begrafenisrede p60 - inleiding bij lezing p66-68,69,70 – begin bij verschillende soorten van opbouw p154 – begroeten p167 - vitium


≈ 4 Percentage van aantal pag. over presentaties: 2%


VdM vindt de gebruikelijke adviezen over opbouw van de toespraak saai en ongeloofwaardig: “de verhandelingen over de opbouw van de rede of de lezing de saaiste en ook de meest ongeloofwaardige hoofdstukken [vormen]. “ [p49]. Daarom pakt hij het op alternatieve wijze aan. Dit betekent dat er nauwelijks iets algemeens over de inleidng wordt gezegd. VdM stelt dat “inventiviteit en creativiteit van de spreker toonaangevend moeten zijn. […] U moet, met andere woorden, de teksten niet willen maken aan de hand van een strakke receptuur” [p49; hieruit is m.i. wel af te leiden dat VdM niet klassiek retorisch genoemd kan worden] [VdM onderscheidt geen expliciete ABD- of andere functies]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld X Het belang van het onderwerp

benadrukken [uw probleem] [Bij lezing] “U kunt bijvoorbeeld aan het begin zeggen dat u straks, verderop in het verhaal, een belangrijke mededeling zult doen” [p60] [uw probleem; causerie] “Belangrijk is dat de toehoorders binnen enkele minuten merken dat u bereid bent mee te denken met (de problemen van) de branche en dat u begrepen hebt waar de problemen liggen” [p52]

x Voorbeeld [causerie] “Altijd moet u in het eerste gedeelte, de voorafspraak, punten van herkenning inbouwen. Als er dames zijn, echtgenotes van de herenleden, is een gewoon voorval uit het gezin goed. U betrekt hen er op die manier bij. Ook een voorbeeld uit de man-vrouw relatie doet het steeds goed” [p53]

x Vraag [bij lezing] “U kunt ook aan het begin enkele zeer indringende vragen stellen en beloven dat u daar een antwoord op zult geven” [p60]

X Citaat [causerie] “U kunt ook met een citaat beginnen, maar dat is vaak afgezaagd. Mooier is het een kritisch stukje uit de krant voor te lezen over de branche en te zeggen dat u bijna de afspraak had afgezegd. Men kan zich immers beter gezelschap voorstellen.” [p52; toch genoteerd als een citaatvorm]

x Uitdagende bewering doen [causerie] “Wat ook wel eens helpt, is u vierkant opstellen tegenover bestaande meningen en aankondigen dat u in uw betoog duidelijk zult maken waarom en hoe het dan wel (anders) moet.” [p60]

x Anekdote [causerie] “Een treffende anekdote uit het vak van de aanwezigen doet het

175

altijd goed” [p52] x Aanhef “U begint met een groet, een aanhef. […] ‘Zeer geachte heer burgemeester

dezer stede, zeer geachte bestuurderen dezer illustere vereniging, hooggeachte dames en heren genodigden, die door uw aanwezigheid deze bijeenkomst luister bijzet, zeer geachte dames en heren van deze vereniging, gewenste toehoorders, ik groet u allen zeer!’ […] Het is af te raden deze ouderwetse aanheffen te hanteren. Het zou zeker de lachlust opwekken. Maar helemaal geen aanhef hanteren, zoals tegenwoordig nogal gebruikelijk wordt is ook niet goed. De spreker moet wel degelijk de hoffelijkheid in acht nemen tegenover eventuele bijzondere gasten in de zaal en tegenover de uitnodigende instantie. Men behoeft een minister niet meer met ‘Excellentie’ aan te spreken, het mag nog wel. Een redelijk alternatief voor ‘niets’ is: ‘Meneer de voorzitter, dames en heren’, of ‘Meneer de burgemeester, de voorzitter, dames en heren’ of: ‘Meneer de burgemeester, meneer de voorzitter van de jubilerende vereniging, dames en heren bestuursleden en leden’. Bedenkt u maar wat, maar doe wel iets”. [p154].


standpunt [causerie] “Na een korte inleiding stelt u zichzelf en de hoorders een duidelijk doel.” [p53; lijkt enigszins buiten de eigenlijk inleiding te staan]


[causerie] “U zegt in enkele zinnen waarover het zal gaan in uw causerie. Als er drie onderdelen zijn, noem ze dan. Het geeft een ‘kapstok-satisfactie’. Mensen die er voor spek en bonen bij zitten weten dan in elk geval waar ze aan toe zijn” [p53; lijkt enigszins buiten de eigenlijk inleiding te staan]

x Van algemeen naar bijzonder Trechter “Ook een beproefd model, maar het vereist vakmanschap om dit toe te passen. […] Sprekers die dit métier beheersen, beginnen heel breed, zodat je na drie minuten nog geen idee hebt waar ze mee bezig zijn en naar toe willen. Maar langzaam aan voel je dat er grenzen worden getrokken, de informatie wordt steeds meer toegespitst door franje weg te laten, overtollige informatie te schrappen en de gehoor naar de kernen van de zaak te leiden.” [p68]


voorstellen [causerie] “Het werkt vertrouwenwekkend wanneer men merkt dat u erin [in de informatie en problemen van de betreffende branche] gedoken bent. […] Mensen zijn gevoelig voor een bepaald soort erkenning van hun vak” [p52] [causerie] “U kunt ook beginnen met een eigen ervaring met de branche en die mag best herkenbaar-negatief zijn, wanneer ze tenminste met understatement-achtig sarcasme wordt voorgedragen.” [p52]

Het publiek vleien en prijzen [“Aanvallen mag best, slijmerij is doorzichtig en vervelend”. –p52] x Het gemeenschappelijke

benadrukken [causerie] “Belangrijk is dat de toehoorders binnen enkele minuten merken dat u bereid bent mee te denken met (de problemen van) de branche en dat u begrepen hebt waar de problemen liggen” [p52]

Aanvallen publiek [causerie] “Aanvallen [van publiek] mag best” [p52; geen uitwerking, geen voorbeeld]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. VdM behandelt o.m. de volgende ‘modellen’:

Causerie: Voorafspraak (anekdote, doel, overzicht, herkenning voor het publiek) – behandeling van aangekondigde punten [p52] Begrafenisrede (max 10 minuten; 7 is oké): begin met officiële condoleance (niet uit het hoofd; wel in oogcontact met de weduwe en de kinderen) [p55] Lezing: “Het is handig voor uzelf een soort ezelsbruggetje te hanteren:

176

IPISTA. Dat staat voor inleiden, probleem beschrijven, informeren over wat de stand van zaken is, samenvatten in hoofdlijnen, toepassen op de situatie van de hoorders en afsluiten” [p60] “In wezen verschillen de stappen in een grotere lezing of een langduriger rede niet zoveel van elkaar.” [p62]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? x Vermijd bruskeren [causerie] “Er is niets dodelijkers te bedenken dan de volgende start van

een toespraak: ‘Toen ik op weg hier naartoe bedacht wat ik tegen u zou zeggen …’”[p52; ook in p167] “Er zijn nog altijd sprekers die in het oosten van het land optreden en het verhaal beginnen met de opmerking dat de reis naar de provincie toch wel lang was, maar dat ze ook enkele woorden uit het dialect van de streek kennen. Is dat niet aardig? En vervolgens storten ze over de hoofden van de toehoorders een onvervalst randstad-dialect. “[p77]

Slijmen “Slijmerij is doorzichtig en vervelend” [52]

Noodzaak Inleiding nodig “Er zijn sprekers die haastig door de inleiding heen rennen, om zo snel

mogelijk de probleemstelling aan te pakken en vervolgens die breed gaan uitmeten. […] Wanneer men u vraagt om te komen spreken, is er tegenwoordig een duidelijke trend, dat men vrij snel naar de analyse en nog sneller naar de therapie wil. U kunt er maar beter niet aan meewerken.“ [p61]

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn [causerie] 3 minuten op een totaal van 18 minuten [p54] Wanneer schrijf je de inleiding [bij lezing]

“Het is niet nodig meteen het begin te schrijven. Als u als spreker beter in het middenstuk thuis bent, kunt u daar ook mee beginnen. Of zelfs met de conclusies!” [p61]


“Het is bekend dat trainers in persoonlijke presentatie in de regel adviseren de teksten niet helemaal uit te schrijven. Toch zijn er diverse redenen aan te voeren dat uitschrijven, zeker in de beginperiode waarin ervaring moet worden opgedaan, wel degelijk voordelen biedt. […] In de eerste plaats hebt u voor uzelf een documentatie. Dat is altijd handig als u nog eens gevraagd wordt om over hetzelfde onderwerp te spreken […] In de tweede plaats: van congressen worden verslagen gemaakt door de organisatoren zelf of journalisten in de zaal willen zo volledig mogelijke teksten. [...]In de derde plaats: spreken van aantekeningen vooronderstelt een wakkere geest op het moment van uitspreken. […] een vrij complete tekst [is] een psychologisch belangrijk ruggesteuntje in gevaarlijke ogenblikken, bijvoorbeeld en black-out of een ernstige ruisfactor in de zaal. […] het schrijven ervan kan een bepaalde discipline in het verhaal aanbrengen” [p60/1]


“als u begint, ga dan nooit in de beginperiode van een sprekerscarrière van start zonder een katheder” [p69]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Uitgebreid behandeld; p91-98 paragrafen over spreekangst [niet expl op eerste minuten gericht]

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Nee Typering bronnen (algemeen)

klassiek; USA; wetenschap; ed. Zowel Nederlandse bronnen: Weller&Stuiveling; Tonckens69; Tonckens85; Krusche86; Korswagen85; Oomkes86 Ook USA: McCrosky63 en Duits

177

Verder o.m.: ned vert. DeOratore; boeken over homiletiek en (massa)psychologie

Hoe klassiek retorisch? Beperkt; bevat wel beschrijving klassieke retorica Gezien de ondertitel Aspecten van de moderne retorica In de Inleiding zegt VdM over de vijf klassieke sprekerstaken: “Wij gebruiken ze eigenlijk nog waarschijnlijk minder zorgvuldig. in ieder geval vormen ze de rode draad in dit boek” [p10; VDM illustreert dat ‘minder zorgvuldige’ de alinea daarvoor waarin hij de volgorde van de vijf taken verhaspelt – hij plaatst daar de memoria vóór de elocutio] VdM haalt veel klassieke anekdotes aan. Verwijst naar klassieke genre-indeling, maar volgt deze niet na. VdM is kritisch ten opzichte van de schoolretorica en benadrukt eigen authentieke keuzes / inventiviteit. Hij geeft relatief weinig houvast.

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Lengte “Stel, u moet 25 minuten vullen. Dat zijn ongeveer zeven à negen A4 velletjes.” [p59; ≈ 3 minuten per A4 dus Ethiek VdM besteedt relatief veel aandacht aan de ethiek van het spreken en de macht. [137-148] “de persoon van de redenaar moet drager zijn van de morele garantie.” “Een spreker moet echt zijn, geen toneelspeler […]” [p144] Klassieke retorica “Als er meer attentie wordt besteed aan het spreken, zou dat moeten gebeuren op de fundamenten van het verleden.” [p17] “Retorica voorloper van communicatiewetenschap” [p23] “Isocrates: “We proberen immers in alle ernst en gewichtigheid steeds weer het ‘communicatieve wiel’ uit te vinden. De oude retorici waren al ver gevorderd en diep afgedaald in deze materie en het valt wel eens te betreuren wat er daar, in de Oudheid aan vergeten schatten voor gebruik gereed ligt” [p28] “Een van de moeilijkste dingen is de opbouw van een lezing van 25 of 30 minuten. Zo, dat het gehoor geboeid blijft. Daar zijn natuurlijk wel trucjes voor, maar ze deugen niet allemaal. Bovendien: elke spreker is een scheppend kunstenaar, dus die opbouw moet passen bij zijn eigen stijl en voorkeur.” [p60; weinig behulpzaam] “U moet […] de teksten niet willen maken aan de hand van een strakke receptuur. Immers dan dreigt een toespraak een opgezette vlinder te worden. […] Vrijwel geen enkele receptuur is praktisch vol te houden. Er zijn namelijk te veel factoren die structuur van buiten af beïnvloeden. En het gevaar is groot dat de structuur de inhoud gaat dicteren.” [p49] “Er zijn handboeken genoeg die u uitvoerige checklisten kunnen geven, maar daar staat nooit in hoe u het precies moet doen. Technische regels volgen is één aspect, het verhaal houden is een andere zaak.” [p62; VdM heeft iets tegen handboeken?] “Spreken moet een authentieke aangelegenheid blijven” [p63] “We zeiden het al: het is moeilijk modellen te geven voor alle mogelijke soorten mondelinge presentaties, hoe graag de oude Grieken en Romeinen ons dat ook wilden leren. We houden niet zo van die stilistisch uiterst verantwoorde en afgewogen verhalen, naar de regels van de kunst (retorica) gemaakt, ook al omdat we het gevoel hebben dat er veel spontaneïteit en creativiteit verloren gaan. Daarmee is niet gezegd dat in die oude modellen geen interessante onderdelen zouden zitten. Maar het probleem in onze tijd is van een andere orde. In elke rede, in elk verhaal moet u concurreren met al die andere overdrachtmedia die nu eenmaal een technisch – perfecter verhaal kunnen bieden. Bovendien moeten we concurreren met de gewenning van de toehoorders aan de professionaliteit in

178

de moderne journalistiek, die veel en in een snel tempo wenst over te dragen. Toehoorders van toen zijn niet meer de toehoorders van nu. Onze toehoorders zijn sneller afgeleid, hebben niet (meer) dat artistieke ‘hoor’gevoel om van wel gestructureerde verhalen te genieten. Wij zijn ingesteld op haastige korte verhalen en willen dat sprekers snel ‘to the point’ komen, zonder al te veel tierelantijnen te gebruiken. Deze ‘gewenning’ en houding brengen met zich mee dat we ook wat slordiger worden in de opbouw van onze verhalen. We zijn springeriger dan onze voorouders die rustig de tijd namen hun hoorders binnen te leiden langs fraaie paadjes en eindeloze opritten. Die tendens is wellicht gegroeid onder invloed van de Amerikaanse geest van het pragmatisme. Amerikanen zouden na vijf minuten Cicero aangehoord te hebben hem al toeroepen: kom tot je punt, bespaar ons details. Zet het op een A-viertje” [p64/5] Humor Moet een spreker beslist humoristisch zijn? Zeker niet […] Maar een vleugje humor is goed en bevordert de spijsvertering. hebt u geen aanleg voor het vertellen van een goede anekdote of beheerst u niet de taaltrucs die de lachlust kunnen opwekken, laat het dan. […] Maar het is ook niet waar dat kwaliteit door humor op de achtergrond wordt gedrongen” [p63] Abstracte vormideeën In par. 3.4 geeft VdM zes algemene modellen van opzet. Diabolo “U kan beginnen met een korte aanduiding, die heel breed formuleert waar u het over

wilt hebben. Enkele zinnen geven voldoende aan wat er verwacht kan worden. Het fraaist is het , wanneer dat in de vorm van een anekdote gebeurt of door een citaat, een recente belevenis, of een stukje uit de krant van die dag.” [66]

Kopsleutel “De kop (3 à 5 minuten) staat voor de beschrijving van de problematiek (diverse in- en uitgangen). […] In de eerste kop moet dan wel een humoristische inleiding zitten, die weer opgepakt kan worden in de laatste kop”. [p67]

Trechter “Ook een beproefd model, maar het vereist vakmanschap om dit toe te passen. […] Sprekers die dit métier beheersen, beginnen heel breed, zodat je na drie minuten nog geen idee hebt waar ze mee bezig zijn en naar toe willen. Maar langzaam aan voel je dat er grenzen worden getrokken, de informatie wordt steeds meer toegespitst door franje weg te laten, overtollige informatie te schrappen en de gehoor naar de kernen van de zaak te leiden.” [p68]

Lampeglas “Val meteen met de deur in huis. Het gaat alleen om dit onderwerp. Met vaart worden alle elementen opgesomd en standpunten ingenomen.”[69]

Blokschaaf “De spreker begint heel voorzichtig, somt niet eerst alles op, maar behandelt meteen wat hij aanroert.” [p69]

Wenteltrap “Sommige sprekers beginnen namelijk een verhaal te schrijven of in punten op te bouwen zonder telkens weer even terug te kijken waar ze vandaan kwamen. […] Het kan erg boeiend zijn voor een gehoor, wanneer de spreker er in slaagt indringend te vertellen wat hij nu weer als nieuw uitzicht voor ogen heeft. Het kan echter ook erg vermoeiend zijn, omdat de toehoorder de draad gemakkelijk kan kwijtraken.”[p70]

VdM onderscheidt ook acht typen sprekers, waaronder de bergbeklimmers “zij zijn wat ouderwets,

nemen de tijd voor een lange inleiding, stappen rustig verder en omhoog.” [p71; bij de andere typen geen opmerkingen over gedrag bij inleiding]

Aandacht voor mondeling presentaties [p16-18] “Er wordt aan de universiteiten weer naar gekeken, na honderd jaar uit de aandacht te zijn geweest (bijvoorbeeld bij studierichtingen als Taalbeheersing)” [p16] “We kunnen ons afvragen of die nieuwe aandacht niet wat te veel op de techniek is gericht, de trucjes en de maniertjes, terwijl de authentieke retorica wel wat meer omvatte dan een soort cosmeticareceptuur voor sprekers. Als er meer attentie wordt besteed aan het spreken, zou dat moeten gebeuren op de fundamenten van het verleden.” [p17] Preken /homiletiek “Van een echte voorgeschreven homiletiek als techniek is eigenlijk al lang geen sprake meer. Ieder doet wat goed is in eigen ogen. Het is wel jammer dat het vak retorica zolang buiten de opleiding van theologen is gebleven, al valt er de laatste tijd wel degelijk een verbetering te bespeuren. Vooral onder invloed van de theologie van Karl Barth is de aandacht voor ‘overdracht’ gering geweest. Het woord

179

diende immers voor zichzelf te spreken en daarbij zou menselijke (artificiële) tussenkomst alleen maar storend werken. Verbaal geweld moest worden gemeden, dat stond de tocht van het woord naar de mens in de weg. In de homiletiek stonden altijd centraal: • de voorafspraak (opgave van het thema, enkele lijnen van behandeling in het licht van de

actualiteit) • de uitleg (van een tekst vergezeld van een duidelijk leerelement) • de uitweiding (de maatschappelijke relevantie of de politieke betekenis van de tekst) en • de toepassing (het pastorale element gericht op het geestelijk leven van de toehoorder zelf).”

[p34]

180

Robinson, James W. (1991)


Robinson, James W. (1991), Beter spreken in het openbaar. Baarn: Uitgeverij Bigot & Van Rossum. [vert. van Better speeches in 10 simple steps. New York: St Martin's Press, 1990; vertaald door Parma van Loon] Boek bevat bijlage met vier voorbeeldinleidingen en -afsluitingen

Doelgroepen:

bedrijfsleven/politici; klassiek Amerikaanse opklopstijl "Mijn systeem is niet het enige. Er zijn er nog meer. Maar ik heb er een gevonden dat succes heeft, dat je onmiddelijk kunt toepassen zonder je dagelijkse routine noemswaard te verstoren. Ik wil je graag ervan op de hoogte brengen. En wees maar niet bang, we zullen een hoop plezier hebben samen" [p12; lezer wordt doorlopend aangepsoken; schrijver beschrijft vanuit eigen ervaring - hij was onder meer speechschrijver voor Reagan]]


156


156


p35 - opm over insinuatioachtige situaties p85 gebruik van humor p98-99 opbouw inleiding p100 - vooraankondiging p110 & p128 actio p126 - overzicht p150-156 voorbeeldinleidingen [zonder commentaar]


≈ 7 [ex. vb] Percentage van aantal pag over presentaties: 4 %


[geen duidelijke opsomming van functies: wel als zodanig te interpreteren] "Doelmatig recept voor een succesvolle toespraak 1 Dankbetuigingen [B] [...] 2 Humor om het ijs te breken [A] [...] 3 Mededeling over het doel van je toespraak [lijkt D, maar R. zegt ter toelichting 'Ik geloof dat de beste manier is om een anekdote te vertellen of een persoonlijk voorbeeld te geven in plaats van een zakelijke omschrijving [A]" [p98/9]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld Beloven het kort te houden R. wijdt een hoofdstuk aan het 'kort houden'; het gaat hierbij niet expliciet om

de inleiding. In alle vier de voorbeeldinleidingen is een grapje/anekdote opgenomen waarin aangegeven wordt dat de toespraak kort zal zijn. [zie ook voorbeelden achterin]

x Anekdote “Begin met een inleidende verklaring waarin je het basisthema en doel van de toespraak uiteenzet. Ik geloof dat de beste manier is om een anekdote te vertellen of een persoonlijk voorbeeld te geven in plaats van een zakelijke omschrijving. In plaats van: 'Ik zou vandaag vier maatregelen willen bespreken die hangende zijn bij de gemeenteraad, waarna ik enkele opmerkingen zal maken over [...] Liever het volgende: 'Vandaag had ik de gelegenheid de toneelvoorstelling bij te wonen van de lagere school waar mijn jongste zoontje staat ingeschreven, en het zien van de hoopvolle, enthousiaste kindergezichten maakte me weer duidelijke hoe belangrijk het is dat we enkele belangrijke problemen het hoofd bieden, waarmee onze stad op het ogenblik te kampen heeft (3 minuten)" [p99]

x Iets geestigs presenteren Het gebruik van humor vindt R. essentieel. Hij noemt het 'ijsbrekers'. "Breek het ijs en zorg voor contact met de zaak door een grapje of humoristische

181

opmerking. Boek bevat bijlage met (thematische) voorbeeldgrapjes en ijsbrekers over toespraaklengte R. geeft aan hoe het niet moet: 'Voor ik begin - ik heb gisteren een goeie mop gehoord'. "Misschien kun je humor zoeken in een correlatie tussen je eigen situatie en het nieuws van de dag. Een paar jaar geleden zei gouverneur Deukmejian tegen zijn toehoorders: 'Mijn strijd met de wetgevende macht is zo fel geworden dat, toen ik laatst het nieuws aanzette, even niet wist of ze het nu over Libanon of over het capitool hadden" [p85] Een andere gebruikelijke bron van openingshumor is je beroep (of dat van je publiek). Als je jurist bent die voor andere juristen spreekt, kun je een grap of een geestige opmerking maken over juristen.Je hoeft je niet ongerust te maken dat sommigen hem al kennen. Als het een goeie mop is, lachen ze toch wel"[p85/6] "Een andere tactiek is een bekende persoonlijkheid te gebruiken die zich op het podium of in de zaal bevindt [...] niet de voorzitter van de Rotary [...] "Een andere goede bron van humor om het ijs te breken is zo overduidelijk dat we er met onze neus bovenop zitten. Maak een grapje over het houden van de speech. Een techniek die wordt toegepast door gouverneur Deukmejian, een groot voorstander van korte toespraken, is te beginnen met te zeggen: 'Ik ben niet van plan vandaag lang te spreken,' gevolgd door een grapje over de reden daarvan" R. somt er een viertal op. bv Thomas Jefferson heeft eens gezegd: 'Het vak van advocaat is om alles in twijfel te trekken, niets toe te geven en per uur te praten' Ik zal proberen me vandaag tegen die neiging te verzetten. [of] 'Ik zal beginnen met praten en ik neem aan dat u zult beginnen met luisteren. Maar als u eerder klaar bent dan ik, dan heb ik daar alle begrip voor" [p86]


standpunt "Begin met een inleidende verklaring waarin je het basisthema en doel van de toespraak uiteenzet. Ik geloof dat de beste manier is om een anekdote te vertellen of een persoonlijk voorbeeld te geven in plaats van een zakelijke omschrijving. In plaats van: 'Ik zou vandaag vier maatregelen willen bespreken die hangende zijn bij de gemeenteraad, waarna ik enkele opmerkingen zal maken over [...] Liever het volgende: 'Vandaag had ik de gelegenheid de toneelvoorstelling bij te wonen van de lagere school waar mijn jongste zoontje staat ingeschreven, en het zien van de hoopvolle, enthousiaste kindergezichten maakte me weer duidelijke hoe belangrijk het is dat we enkele belangrijke problemen het hoofd bieden, waarmee onze stad op het ogenblik te kampen heeft (3 minuten)" [p99; de door R. aangegeven functie lijkt m.i. docilem te zijn, het middel is onmiskenbaar een attentummiddel; R. haalt de verschillende functies door elkaar?]


"Probeer moeizame overgangen te vermijden, bijvoorbeeld het nummeren van de verschillende punten. Ik weet niet hoe het jou vergaat, maar als een spreker mij aan het begin vertelt dat 'er vier kwesties zijn' die hij wil bespreken, wordt ik me plotseling intens bewust van de tijd. Ik kijk op mijn horloge. In gedachten ga ik de punten 'aftellen'. [p100/1; zoveelste keer dat R. redeneert op basis van mogelijke gevoelens bij het publiek]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld De tegenpartij zwart maken "Humor kan ook gebruikt worden om tegenstanders te kleineren, maar zorg

ervoor dat je het altijd met een glimlach doet”

182

Het publiek vleien en prijzen "Dankbetuigingen. Je hoeft niet te overdrijven en je toehoorders stroop om de mond te smeren, maar een paar vriendelijke woorden over de sponsors en hun projecten bewijzen dat je de kans die ze je hebben geven op prijs stelt, dat je belangstelling voor hen hebt en de moeite hebt genomen een en ander over hen te weten te komen. (1 minuut) " [p98]

Overige technieken


Insinuatio Insinuatio wordt genoemd [niet expliciet onder deze naam; ook niet expliciet op inleiding gericht,

maar de technieken lijken wel daarvoor bedoeld]

Hoe genoemd? "Het moeilijke verkopen"[p35] Wanneer toepassen [Een grondig onderzoek van je publiek is extra belangrijk als het moeilijk

te overtuigen zal zijn of zelfs ronduit vijandig]

x Beginnen met iets dat gelach kan oproepen

'Ontwapen ze met humor. Een andere strategie is voor ontspanning te zorgen met humor, vooral zelfkritische humor. Dat kan geloofwaardigheid scheppen bij een minder-dan-ontvankelijk gehoor, maar kan je ook sympathiek maken in hun ogen. President Reagan was bijzonder handig in het op die manier ontzenuwen van kritiek en vijandigheid" [p36] "Maak gebruik van humor om kritiek te pareren of tegenstanders de mond te snoeren. [...] Met humor kun je ongerustheid wegnemen en een aanval beramen op je tegenstander zonder tot een harde rechtstreekse confrontatie over te gaan. Abraham Lincoln zei bijvoorbeeld eens: 'Ze zeiden dat ik op weg was naar de hel, maar ik wist niet dat die maar een kilometer verder lag en een koepel had!'" [p88]

"Bewijs je geloofwaardigheid door je verklaringen te laten voorafgaan door opmerkingen als 'Ik wil niet beweren dat dit de enige manier is. Ik wil niet beweren dat ik alle oplossingen weet, maar vergun mij iets toe te voegen aan de bestaande keuzemogelijkheden" [p35

x Ontwapen ze met oprechtheid, vleien

"Doe een beroep op het aangeboren gevoel van rechtvaardigheid en ruimdenkendheid van je publiek. Verdoezel verschillen niet - erken ze. Je zou kunnen zeggen: 'Hoor eens, het is geen geheim dat we er enigszins andere denkbeelden op nahouden over de bescherming van het milieu. Ik ben ervan overtuigd dat het verschillen zijn in benadering en niet in bereidwilligheid. Ik vraag alleen van u naar me te luisteren en de mogelijkheid in overweging te nemen dat een andere benadering effectiever kan zijn. Als ik klaar ben met mijn opmerkingen zal ik graag zo lang u maar wilt blijven om eventuele vragen te beantwoorden. Ik zal naar u luisteren, wat niet meer dan billijk is als u bereid bent naar mij te luisteren."[p36/7]

x Beloven in te gaan op tegenstanders

"Haak in op hetgeen je hebt gehoord over de twijfels van je toehoorders. Als je bijvoorbeeld een voorstel wilt doen aan een directeur van een bedrijf kun je zeggen: 'Ik weet dat u andere mogelijkheden overweegt. Ik weet dat u twijfels heb over mijn voorstel. Ik ben hier gekomen om u punt voor punt uit te leggen waarom dit voorstel het beste is" [p35/6]


Noodzaak

183

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn [geen expliciete mededeling; maar als je zijn adviezen na loopt waarbij

hij lengteduur aanwijzingen geeft: dankbetuigingen 1 minuut; ijsbreken 1 minuut; anekdote/doel 3 minuten: 5 minuten]


[niet expliciet op de inleiding gericht] Altijd opschrijven - nooit improviseren [Titel hoofdstuk Stap drie] "Nadat ik jarenlang sprekers onderuit heb zien gaan - ook ondergetekende - ben ik ervan overtuigd dat improvisatie verkeerd is, tenzij je tot het handjevol briljante redenaars /genieën op aarde behoort" [p47] "een deel van een goede voorbereiding is het omzetten van je technische kennis in gemakkelijk te begrijpen taal. Je moet een duidelijke en eenvoudige manier vinden om gecompliceerde dingen te zeggen [...]. Onvoorbereid ben je veel eerder geneigd je in vaktermen te verliezen en daarbij de aandacht van je publiek te verliezen" [p48] "Als je vaak over een standaard-onderwerp spreekt, zullen een paar notities of algemene aanduidingen voldoende zijn. Op die manier kun je fris en spontaan overkomen. Maar als het speechen geen vaste gewoonte van je is, kan het gebrek aan een geschreven tekst precies het omgekeerde effect veroorzaken. Bij het allereerste probleem kom je niet fris en spontaan over, maar angstig en verward" [p48]


"Zodra je bent geïntroduceerd glimlach je en loop je vol zelfvertrouwen naar het podium. Wek de indruk dat je precies weet wie je bent en wat je doet. Geef het publiek een ogenblik om het zich gemakkelijk te maken. Sta rechtop, maar niet houterig. Tenzij je daar staat te verkopen,moet je niet je armen over de lessenaar vouwen; houd je armen langs je zij en laat je handen luchtig op het blad van de lessenaar rusten. Als het applaus wegsterft, haal je onopvallend je speechkaarten uit je tas en legt ze voor je. Ik heb er een hekel aan als een spreker zijn horloge afdoet en voor zich neerlegt. De mensen in de zaal zien het. Het maakt hen bewust van de tijd en geeft aan dat je niet zeker weet hoeveel tijd je boodschap in beslag neemt. Dat betekent dat je niet zeker weet wat je boodschap is" [p110] "Als je na een lunch of diner spreekt, let er dan ook op hoeveel je eet. Maagklachten en retoriek gaan niet samen. Ik herinner me nog de eerste toespraak die ik schreef voor een directeur van een groot bedrijf. Hij maakte de fout dat hij een salade met knoflooksaus at voor hij opstond om te spreken. Hij vertelde me later dat hij het gevoel had of hij sprak met een mond vol watten. [p110; verkeerde vertaling? ik kan me dat gevoel niet voorstellen na een goede knoflooksaus] "Tenzij er een bepaalde kleding is voorgeschreven (bijvoorbeeld voor een bedrijfsretraite of picknick), moeten mannen geen sportjasjes dragen en vrouwen geen broekpakken. Kleed je correct voor de gelegenheid en doe er dan een klein schepje bovenop. Je moet in het oog vallen zonder op te vallen" [p108; ook nog adviezen over kleur van kleding; accessoires; en dat je een zakdoek bij je moet hebben en keeltabletjes; R. merkt op dat vrouwen het moeilijker hebben in deze kwesties]]

Hoe wordt spreekangst behandeld? "Wees niet bang om bang te zijn" "Helaas heb ik geen magische oplossing voor de spanningen van het speechen. Misschien hebben ze je verteld dat je één persoon in de zaal eruit moet halen en die in de ogen kijken, en net doen of je geen toespraak houdt maar op aangename wijze babbelt met een vriend. Ik houd niet van die techniek." [p105; R. stelt dat je je goed moet voorbereiden; je zelf moet voorhouden dat het goed zal gaan; zie ook actio-adviezen; verder rede voor jezelf hardop voorlezen "Hardop spreken is essentieel. Je moet kunnen vaststellen of wat er voor het oog goed uitziet ook voor het oor goed klinkt" [p107]

184


klassiek; USA; wetenschap; ed. [geen; boek is gebaseerd op eigen ervaring en op anekdotes van anderen; zonder bronvermeldingen]

Hoe klassiek retorisch?

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Toespraaklengte R. vindt toespraken van 20 minuten een maximum. Langer mag eigenlijk nooit. Hij stelt dat "de meeste sprekers doen ongeveer twee minuten over een dubbelregelafstand getypt vel papier (ongeveer 250 woorden). Een toespraak van twintig minuten zou derhalve bestaan uit ongeveer 2500 woorden." [p60] Veel anekdotes over Reagan Hij had de gewoonte met het woordje "well" een zin te beginnen en daarbij vriendelijk te knikken -> woordje was vaak in tekst opgenomen. Ook aardige vergelijking van tekst die speechschrijver aanleverde en die vervolgens door Reagan verbeterd werd - omgezet tot echte speechtekst.. Humor Humor is een centraal concept in het boek van R. Sommige humor keurt hij af, zoals etnische, religieuze en seksistische. Maar verder ook humor over de speech zelf gedurende de loop van de speech. Zelfrelativerende humor in het begin kan wel, maar niet meer in het verder verloop. "commentaren tijdens je toespraak als: 'Voor diegenen onder u die nog wakker zijn' of 'Wees niet bang, deze oratorische versie van Oorlog en Vrede is bijna voorbij' zijn deprimerende erkenningen dat je de toespraak als een corvee beschouwt, dat het publiek het vervelend vindt om naar je te luisteren. Als je eenmaal midden in je toespraak bent, moet de wereld die je daarin hebt gecreëerd een eigen leven gaan leiden. Geen toespelingen meer op het houden van de speech, of die goed is of slecht. En zelfs al klinkt het allemaal niet erg opwindend wat je zegt. 'Het is pas over als het over is' zoals Yogi Berra zegt. Je conclusie kan ze altijd nog knock-out slaan" [p89] Voorbeelden Twee van de vier voorbeeldinleidingen Advocaat spreekt tot de plaatselijke orde van advocaten Welbedankt Joe (de naam van degene die je heeft ingeleid), goedemiddag dames en heren. Het is hartverwarmend hier zoveel goede vrienden bijeen te zien. Ik wil graag mijn dank betuigen aan de orde van advocaten in Midland, die me deze kans heeft gegeven. Ik beloof u dat ik het kort zal houden. Thomas Jefferson heeft eens gezegd: 'Het beroep van advocaat is alles in twijfel trekken, niets toegeven en urenlang te praten. 'Die laatste verleiding zal ik vandaag weerstaan. Nu ik toch grote figuren uit het verleden aanhaal, wil ik u de onsterfelijke woorden van William Shakespeare niet onthouden. Meer dan 300 jaar geleden schreef hij; 'Het eerste wat we doen is alle advocaten vermoorden.' Wel, volgens de recente opiniepeilingen zal het publiek misschien niet zo ver willen gaan, maar ze hebben we een heel lage dunk van ons beroep. Ik zou graag enkele redenen daarvoor willen nagaan en een paar suggesties aan de hand doen wat we in Midland daaraan kunnen doen " [p152] Ondernemer spreekt voor de Kamer/Rotary "Dank je wel, Susan (de naam van degene die je heeft ingeleid), goedemiddag dames en heren. Dit is een bijzondere dag voor me. Toe ik opgroeide in deze gemeenschap, keek ik tegen velen van u op omdat u het soort zakenman vertegenwoordigde, dat ik zo graag wilde zijn. En nu wordt ik door u geëerd als ondernemer van het jaar. Ik stel het enorm op prijs, maar de werkelijke eer komt de plaatselijke Kamer van Koophandel en u allen toe,. De zakenwereld in onze stad belichaamd ,eer dan alleen het maken van winst. U belichaamt de toekomstmogelijkheden en een goed leven voor onze buren..U gelooft in onderwijs en ontwikkeling, zoals blijkt uit de beurzen die u verstrekt aan jongeren die anders geen universitaire opleiding zouden kunnen volgen. Ik weet er alles van. Ik was een van hen. En daarvoor zal ik u eeuwig dankbaar zijn. Als een klein bewijs van mijn dankbaarheid zal ik u een grote dienst bewijzen en mijn toespraak kort houden, zij het niet zo kort als de jongste verslaggever die van zijn hoofdredacteur opdracht kreeg een

185

paar necrologieën te schrijven. Hij leverde er een in waarin stond: 'De heer Jones keek omhoog in de liftschacht om te zien of de lift naar beneden kwam. Die kwam. Leeftijd 45. Maar goed, veel woorden zijn er niet voor nodig om u te vertellen wat de kleine ondernemer volgens mij nodig heeft om onder de huidige omstandigheden vooruit te komen ..." [p154]

186

Steehouder, M. [e.a.] (1992)


Steehouder, M. [e.a.] (1992) Leren communiceren, Handboek voor mondelinge en schriftelijke communicatie. Derde , geheel herziene druk. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Doelgroepen:

“Voor iedereen die in opleiding of beroep te maken heeft met mondelinge en schriftelijke communicatie.” (Achterflap)


464 blz.


25 blz.


286-287; [245-249 over inleidingen in geschreven teksten]




“Tegelijk is de inleiding een van de belangrijkste onderdelen van de voordracht. Juist met uw inleiding moet u de belangstelling van uw toehoorders trekken [attentum] en duidelijk maken wat de structuur [docilem] van de voordracht is.” [p286] “Net als de inleiding van een geschreven tekst kan die van een voordracht vier elementen bevatten:

• een opening, die het publiek moet motiveren [A; gezien de uitwerkingen bij schriftelijk rapporteren eerder attentum dan benevolum];

• een doelaanduiding, waarin u aangeeft wat u met uw voordracht voor ogen hebt; [D] • een vooruitblik, waarin u in de vorm van een minisamenvatting aangeeft wat u gaat behandelen; [D] • een toelichting op de samenhang, als de structuur niet vanzelfsprekend is.[D]

Van deze elementen is vooral de opening bij een voordracht van belang. U bent voor het succes immers afhankelijk van de goodwill van het publiek [zou moeten leiden naar B-techniek of –functie, maar deze ontbreken], zeker als u specifieke doelen nastreeft als belangstelling wekken, meningen beïnvloeden of gedragsintenties beïnvloeden.” [286; in vorige druk waren dit vijf elementen – de voorinformatie is geschrapt] [Genoemde technieken inleidingen in geschreven teksten in 6.4.3. [p246-247]: actuele opening + vb; filosofische opening + vb; anekdotische opening + vb; trechteropening + vb doelaanduiding; vooruitblik; toelichting op de samenhang [p287]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld Anekdote [schriftelijk rapporteren] “een anekdotische opening vertelt een (korte)

geschiedenis, al of niet door de schrijver zelf beleefd, waarin het onderwerp dat ingeleid wordt, op treffende wijze naar voren komt.” + vb [p246-247]

Actuele invalshoek [schriftelijk rapporteren] “De actuele opening herinnert aan een actuele kwestie en laat zien wat het thema van de tekst (of van het tekstgedeelte) ermee te maken heeft.” + voorbeeld over niet uitgekomen weervoorspelling van afgelopen zomer.

Filosofische opening [schriftelijk rapporteren] “[…] laat zien dat het thema te maken heeft met fundamentele zaken in het menselijk bestaan. Pas op: zo’n opening kan soms overdreven aandoen. Zolang de mensheid bestaat, heeft zij oorlog gevoerd en wapens ontwikkeld. De primitieve mens die ontdekte dat hij met een zware knots meer succes had dan zijn soortgenoot die niet meer had dan een stok, was de voorloper van de hedendaagse wapenfabrikanten. de wapens van die oermens hebben inmiddels plaatsgemaakt voor de

187

nieuwste technologie en biologische wapens. Een geheel nieuwe ontwikkeling daarin is de militaire exploratie van de ruimte, een ‘nouveauté’die de bestaande wapensystemen qua effectiviteit in de schaduw stelt. In dit artikel bespreken we deze ontwikkeling vanuit een oogpunt van techniekontwikkeling […]” [p246].


standpunt “een doelaanduiding, waarin u aangeeft wat u met uw voordracht voor ogen hebt” [p286] [Controlevraag] “Is het vanaf het begin duidelijk wat het thema en de hoofdvragen zijn?” [p302]


“Voor de structurerende werking van een inleiding is de vooruitblik van het grootste belang. U kunt het effect daarvan versterken door deze ‘korte inhoudsopgave’ van de voordracht niet alleen mondeling mee te delen, maar ook te laten zien een bord, een flapover of een overheadsheet. U kunt thema en hoofdvragen noteren, recht onder elkaar of in een schema (dat laatste is meestal aantrekkelijker). Gebruikt u een bord, dan kan de vooruitblik gedurende de gehele voordracht blijven staan, zodat het publiek steeds kan zien hoe de voordracht in elkaar zit.” [p287] [Controlevraag] “Bevat de inleiding een duidelijke vooruitblik?”” [p302] “een toelichting op de samenhang, als de structuur niet vanzelfsprekend is” [p286; zie ook bij schriftelijk 248-249 uitwerking + vb]

Onderwerp noemen [Controlevraag] “Is het vanaf het begin duidelijk wat het thema en de

hoofdvragen zijn?” [p302] Trechteropening [schriftelijk rapporteren] “De trechteropening begint met een globale aanduiding

van het terrein waarop het onderwerp van de tekst ligt. Vervolgens wordt dit terrein steeds verder ingeperkt totdat men uiteindelijk bij het eigenlijke thema van de tekst komt.” + vb [247] [Zie ook: docilem: onderwerp noemen]

Vooruitwijzing/bruggetje Definitie geven x Toelichting op de samenhang


voorstellen “Daarnaast echter kan het in de opening van de voordracht ook de moeite waard zijn om in te gaan op uw eigen plaats en uw relatie tot de toehoorders en zo aandacht te besteden aan de expressieve en relationele aspecten van de voordracht. Een opening is expressief als u iets over uzelf vertelt. U stelt zich als het ware voor aan uw publiek, en u geeft daarbij tegelijk te kennen (maar in alle bescheidenheid!) dat men met u de juiste man/vrouw in huis heeft gehaald om een voordracht over dit thema te houden. Als u niet door iemand anders bent voorgesteld en ingeleid, begint u natuurlijk met te vertellen wie u bent. Als voorbeeld een deel van een opening van een voordracht over computers in het onderwijs. de spreker laat zien dat hij deskundig is door in te gaan op zijn positie (coördinator), zijn ervaring (vijf jaar) en een functie die hij bekleedt (lid van een adviescommissie). Expressieve opening Goedemiddag dames en heren, mijn naam is Henk Holman en ik ben docent aan de Carmiggeltschool in Berfelo. Binnen het team coördineer ik alles wat met automatisering en computeronderwijs te maken heeft. Ik ben gevraagd om hier iets te zeggen over gedifferentieerd computergebruik in het onderwijs. Een jaar of vijf geleden arriveerde op onze school de eerste computer. Wij waren zo gelukkig dat onze aanvraag in het kader van het PHDR-project gehonoreerd werd. Het was een opwindende gebeurtenis. Eindelijk zouden we mee gaan doen met het informatietijdperk. Wat een ongekende mogelijkheden zouden zich openen voor leerkrachten en leerlingen. Nu, vijf jaar ouder en wijzer, zijn we daar heel wat genuanceerder over gaan

188

denken. De zeven computers waarover we inmiddels beschikken, zijn geen wondermiddelen waarmee we onze zwakke leerlingen alsnog naar het VWO kunnen krijgen. Zeker, in een aantal opzichten zijn we er nog steeds blij mee. Maar we hebben ook onze bedenkingen. Aan de hand van onze ervaringen, en ook op grond van mijn bevindingen als lid van de Adviescommissie Informatisering basisonderwijs, wil ik het in deze bijeenkomst hebben over het gedifferentieerd gebruik van de computer in het onderwijs. […]” [p286/7]

Overige technieken


Insinuatio


Noodzaak


voor de inleiding “U moet uw publiek dus helpen om die grote lijn vast te houden. Om voldoende zeker te zijn dat er op dit punt niets verkeerd gaat, is het verstandig om de belangrijkste structurerende elementen in de voordracht, inleiding, overgangen en slot, volledig uit te schrijven in het spreekschema. Dat betekent overigens niet dat u ze tijdens de voordracht ook letterlijk voor moet lezen. U mag er gerust ter plekke op variëren als u voldoende zeker van uzelf bent. […] Vaak is het moeilijk om in een voordracht al improviserend van start te gaan. Juist aan het begin is immers de spanning het grootst, terwijl de zaal misschien wat rumoerig is. […] daarom is het verstandig om de inleiding in het spreekschema geheel uit te schrijven. U loopt dan minder risico dat het aan het begin al verkeerd gaat. ” [p286]


“Voor de structurerende werking van een inleiding is de vooruitblik van het grootste belang. U kunt het effect daarvan versterken door deze ‘korte inhoudsopgave’ van de voordracht niet alleen mondeling mee te delen, maar ook te laten zien een bord, een flapover of een overheadsheet. U kunt thema en hoofdvragen noteren, recht onder elkaar of in een schema (dat laatste is meestal aantrekkelijker). Gebruikt u een bord, dan kan de vooruitblik gedurende de gehele voordracht blijven staan, zodat het publiek steeds kan zien hoe de voordracht in elkaar zit.” [p287]

Hoe wordt spreekangst behandeld? -


klassiek; USA; wetenschap; ed. Palm-Hoebé (1989) en Korswagen (1988)



Verschil met vorige druk De expressieve functie – ethos – is toegevoegd. [Benevolumfunctie is dus versterkt] Geschrapt is het onderdeel voorinformatie.

189

Geschrapt is de attentum-techniek vragenstellen

190

Carnegie, Dorothy (1994)


Carnegie, Dorothy (1994). Doeltreffend spreken: de succesformule / Dale Carnegie ; Amsterdam: Omega Boek [bew. door Dorothy Carnegie van: The quick and easy way to effective speaking. New York : Association Press, 1962. Eerder verschenen o.d.t.: Zo spreekt u doeltreffend. Den Haag [etc.]: Succes, 1972. (Efficiency bibliotheek). Oorspr. titel van Dale Carnegie is Vlot spreken en menschen beinvloeden. Den Haag: Succes, 1948]

2. Doelgroepen:

Iedereen


228


228

5.


92-97 Stem uw toespraak af op uw gehoor 106-107 112 Kort spreken om uw gehoor tot actie te brengen 137-143 Spreken om te overtuigen 193-201 Lange toespraken houden


≈ 20 9%


[Nergens expliciet een opsomming van functies van de inleiding. Verspreid worden genoemd:] - aandacht, verrassing [A] [bij lange tot actieoproepende voordracht] drie hoofdfasen onderscheiden: de beginfase, waarin u de aandacht trekt; de middenfase, waarin u de argumenten die voor uw ideeën pleiten, aanvoert; de slotfase waarin u tot actie oproept" [p192/3] "Vereenzelvig u met uw gehoor. Zo spoedig mogelijk, liefst al in uw eerste zinnen, moet u op de een of andere band wijzen, die u met uw toehoorders verbindt." [p92; B]



benadrukken "Een haast onfeilbare manier om uw toehoorders ertoe te krijgen hun oren te spitsen, is hun beloven te vertellen hoe ze, door te doen wat u ze zult voorstellen, kunnen krijgen wat zij graag willen. [...] De openingszin met een belofte erin trekt de aandacht, omdat hij regelrecht gericht is op het eigenbelang van de mensen." [p199]. C. geeft anekdote om techniek toe te lichten.

x Vraag "Een uitstekende manier om aandacht en belangstelling te krijgen is de toehoorders uit te nodigen hun hand op te steken in antwoord op een vraag. [...] Let erop, dat u als u mensen de hand laat opsteken, hun op de een of andere manier van tevoren moet laten blijken dat u dit van plan bent. U moet hen waarschuwen. [...] Deze techniek van de handen te laten opsteken is erop gericht uw gehoor te laten 'deelnemen' aan uw toespraak" [p198] C. geeft anekdote om techniek toe te lichten.

x Uitdagende bewering doen "Zeg iets opzienbarends" [p196] C geeft verschillende anekdotes als voorbeeld; bijv. de uitspraak "Het departement van defensie der Verenigde Staten voorspelt dat in de eerste nacht van een atoomoorlog twintig miljoen Amerikanen zullen omkomen." [p196] "Deze methode om een toespraak met iets onverwachts te beginnen brengt de spreker in direct contact met de toehoorder, omdat deze erdoor geschokt wordt." p196]

191

"Maak uw openingszinnen wel opzienbarend, maar niet zo stuitend dat uw toehoorders zich van u afwenden. Een goede manier om te controleren, of een openingszin die u wilt gaan gebruiken, niet al te schokkend is, is hem eerst eens te proberen tijdens de maaltijd.".

x Anekdote [Bij lange toespraken] "Begin met een korte geschiedenis als voorbeeld" [p193] "Als u uw luisteraars wilt interesseren, begin dan niet met een of andere inleidende zin. Begin pakkend door u meteen midden in uw verhaal te storten"[p197]

x Voorbeeld geven [bij activerende toespraken] "begin uw toespraak door uw toehoorders tot in bijzonderheden een voorbeeld te geven, dat wil zeggen door hun een geval te schilderen dat het idee dat u bij hen ingang wilt doen vinden, illustreert" [p107, curs auteur] "Geef een voorbeeld in de vorm van een verhaal" "Laat uw voorbeeld op een enkele persoonlijke ervaring berusten" "Eén enkele persoonlijke ervaring die u een les leerde die u nooit meer vergeet, is het eerste vereiste voor een toespraak die de toehoorders ertoe wil overreden tot actie te komen. [....] 'Als het hem overkwam, kan het ook ons overkomen. Laten wij dus maar doen, wat hij van ons vraagt.' "[p110/111] "Begin meteen met uw verhaal. Een van de redenen waarom u uw toespraak met een voorbeeld of verhaal moet beginnen, is dat u dan meteen de aandacht trekt."[p111] [bij geimproviseerde toespraken / voor de vuist weg] "Start met een voorbeeld. Waarom is dat verstandig? Daar zijn drie redenen voor. [...] een verhaal is gemakkelijk te vertellen, zelfs als u zich niet op dat vertellen heeft voorbereid. [...] uw angstgevoelens en onzekerheid [gaan] in rook op, als u eenmaal aan het spreken bent [...] In de derde plaats zult u met een voorbeeld meteen de aandacht van uw gehoor trekken. [...] een verhaal [is] een afdoend middel om belangstelling te wekken en vast te houden" [p153]

x Iets geestigs presenteren "Overigens is gevoel voor echte humor een zeer kostbare eigenschap voor een spreker. Een toespraak hoeft zeker niet altijd doodernstig te beginnen. Als u het vermogen bezit om de lachspieren van uw toehoorders in beweging te krijgen door een geestige opmerking over iets dat u is opgevallen in de stad of de zaal waar u zich bevindt, doe dat dan gerust." [p202]

x Raadsel / kweek spanning

"Spanning wekken is een probate methode om uw publiek te interesseren" [p194] C. geeft tweetal anekdotes/voorbeelden om te verduidelijken 1: Over boekje. Iedereen zegt tegen elkaar heb je het al gelezen. Na een maand 5000 verkocht -> na inleiding is publiek gespannen om te weten welke boek het betrof. 2: "In het voorjaar van 1871 kreeg een jongeman een boek in handen. Hij vond er vierentwintig woorden in die beslissend voor zijn leven waren" Welke waren die woorden .... [publiek wil vraag beantwoord hebben"

x Aanhef (Gebruik ‘u’ of ‘wij’) "Een andere methode om uw toehoorders goed te doen luisteren naar hetgeen u zegt, is liever het voornaamwoord 'u' te gebruiken dan de derde persoon 'zij'. Daardoor betrekt u hen bij uw toespraak [...] Maar er zijn omstandigheden dat 'u' en 'uw' gevaarlijk zijn, want dat zij spreker en gehoor eerder van elkaar scheiden dan met elkaar verbinden [..] dat u de indruk wekt uw toehoorders uit de hoogte toe te spreken en een lesje te geven. Dan kunt u beter 'wij' zeggen dan 'u'" [p93/4. C. geeft voorbeelden in de vorm van anekdotes. De voorbeelden betreffen inleidingen van toespraken.]

Docilem Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Aankondiging van de hoofdpunten

(Vooruitwijzing/bruggetje [bij voorlichtende toespraken] "Nummer de punten die u bespreekt. Een van de eenvoudigste middelen om ervoor te zorgen dat uw gehoor de draad van uw betoog goed volgt, is in uw toespraak of lezing er duidelijk op te wijzen wat u als punt één behandelt, wat als punt twee, enzovoort. Dat is doodgemakkelijk, want u kunt gewoon zeggen: 'Mijn eerste punt is dit: ...' Hebt u dat eerste punt afgehandeld, dan zegt u dat u nu aan uw tweede punt begint. En zo gaat u door tot u klaar bent met uw toespraak" [p124/5; C. geeft twee anekdotes om dit toe te lichten. Bij de eerste anekdote is er tevens sprake van een soort indicatieve vooruitwijzing 'Ik heb X gekozen om twee

192

redenen. In de eerste plaats omdat ....', bij het tweede voorbeeld ontbreekt deze]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld Ab nostra xx Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen "Als u spreekt, staat u als het ware in een etalage, waar elk facet van uw persoonlijkheid is uitgestald. Zelfs het lichtste zweempje opschepperij is dan fataal. Anderzijds wint u met bescheidenheid de welwillendheid en het vertrouwen van uw publiek" [p97; C. geeft niet aan hier de inleiding specifiek op het oog te hebben; in de anekdote die hij als voorbeeld gebruikt gaat het wel om een inleiding]

x Het publiek vleien en prijzen "Toon eerlijke waardering". "vervalt u niet in gemeenplaatsen als: 'Dit is het intelligentste publiek dat ik ooit gezien heb'. Vrijwel elk gehoor heeft bezwaar tegen zulke overdreven vleierij." [p90] "Een oneerlijke bewering mag er misschien bij één of enkele mensen ingaan, maar nooit bij een wat groter gehoor. 'Dit uitzonderlijk intelligente gezelschap ...', 'Deze samenkomst van de schoonheid en de ridderschap van de stad ...', 'Ik ben blij hier te zijn, omdat ik houd van ieder van u ...' Weg met die leugens! Als u er geen eerlijke waardering kunt tonen, toon er dan helemaal geen!" [p91]


"Vereenzelvig u met uw gehoor. Zo spoedig mogelijk, liefst al in uw eerste zinnen, moet u op de een of andere band wijzen, die u met uw toehoorders verbindt." [C. geeft uitgebreid anekdote van Engelsman Harold Macmillan die uitweidt over zijn Amerikaanse achtergrond - zijn moeder was Amerikaanse] [p92] "Een andere manier om u met uw gehoor te vereenzelvigen is het noemen van namen van een aantal toehoorders" [p92] C. geeft voorbeeld van spreker die in pauze voorafgaand de namen opvraagt van mensen die in de buurt van zijn tafeltje zitten en vervolgens die namen in toespraak gebruikt. "Maar één waarschuwing: als u in uw toespraak namen noemt, die u speciaal voor die gelegenheid hebt achterhaald en die u voordien nog nooit had gehoord, zorg er dan voor, dat u die namen niet verbastert" C. geeft hilarisch voorbeeld.

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandeld te auteur Carnegie onderscheidt op basis van spreekdoelen vier soorten

toespraken [p101]: - overreden, activeren - voorlichten - overtuigen - amuseren Daarnaast maakt hij een onderscheid in geïmproviseerde en voorbereide toespraken.


Activerende toespraken "Een toespraak om de mensen tot actie te brengen, bleek geen succes als wij gebruik maakten van de oude indeling in inleiding, middenstuk en conclusie - de indeling die sprekers al in de klassiek oudheid hadden gevolgd. Er was kennelijk iets nieuws en anders nodig om er zeker van te zijn dat je met een toespraak van twee minuten je luisteraars tot actie zou brengen" [p106]

Insinuatio x Laat uw gehoor 'ja' zeggen [p137] "De verstandige spreker laat zijn toehoorders in het begin van

zijn toespraak 'ja' zeggen tegen zichzelf. Daardoor zorgt hij ervoor dat zij zich instelleen op aanvaarding en bevestiging" C. geeft meerdere voorbeelden/anekdotes om het advies toe te lichten. De voorbeelden

193

zijn 'insinuatio-achtig situaties' - het publiek is tegen de opvatting van de spreker. "Is het niet vanzelfsprekend dat een spreker die een woordenwisseling met zijn toehoorders begint, hen alleen mar koppig en op hun qui-vive doet zijn en het hun vrijwel onmogelijk maakt van gedachten te veranderen?" [p139]

x Concessie [?] "Wat u moet doen, als u een toespraak houdt om andere te overtuigen of om indruk op hen te maken, is een idee in hun geest planten en ideeën die daarmee tegenstrijdig zijn, verhinderen op te komen" [p147] "De meeste mensen echter verstaan de kunst niet om de burcht van iemands persoonlijke opvattingen te betreden in goede harmonie met de slotheer. Zij maken zich schuldig aan de fout te veronderstellen dat zij die burcht slechts kunnen nemen, als ze hem bestormen en door een frontale aanval bedwingen. Maar wat gebeurt dan? Op het moment waarop de vijandelijkheden beginnen, wordt de brug opgehaald en de poorten gesloten en gebarricadeerd; de gepantserde strijders spannen hun grote bogen en de strijd is aan de gang. Zulke woordentwisten eindigen meestal onbeslist; geen van beide partijen heeft de ander overtuigd." [p144/5; C geeft voorbeelden, maar is niet duidelijk over de feitelijke techniek. Het heeft in de voorbeelden wel wat weg van 'eerst toegeven - eerste stap uit de vier stappen techniek'] Genoemde voorbeelden: o.m. Paulus toespraak tot de Atheners (over de onbekende god) en van bisschop Paley tegen een aantal atheisten).

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd mop in de inleiding "Laat moppen achterwege." [p202; expliciet als inleidingsfout door C.

aangegeven]

Vermijd excuus Geen verontschuldigingen in het begin. "geesteloze openingszinnen als: 'Ik had de tijd niet om deze toespraak goed voor te bereiden', of: 'Toen uw voorzitter mij vroeg over dit onderwerp te spreken, begreep ik niet goed waarom hij juist mij koos'. Toehoorders zijn niet geïnteresseerd in verontschuldigingen, om het even of die echt of geveinsd zijn." [p107, curs auteur; zie ook p.97, p110 en als expliciet vitium op p201/2]] "Er over uitweiden hoe u ertoe kwam uw onderwerp te kiezen, vertellen dat u niet al te goed voorbereid bent (dat ontdekken ze heus wel zelf, en snel ook) […] zijn allemaal openingen die u moet vermijden in een korte toespraak waarin u uw gehoor tot actie wilt brengen" [p112

Vermijd structuuraankondiging “het onderwerp of thema van uw toespraak aankondigen zoals een predikant de tekst noemt waarover hij zal spreken, zijn allemaal openingen die u moet vermijden in een korte toespraak waarin u uw gehoor tot actie wilt brengen" [p112; het lijkt erop of C. een tegenstander is van het van te voren aangeven van de hoofdpunten van de toespraak]

Vermijd expliciete doelstelling [bij activerende toespraken] "in gevallen waarin van de toehoorders iets wordt gevraagd, is die onzekerheid [over de boodschap] waarin u hen aanvankelijk laat, haast onontbeerlijk voor succes.Geen spreker die wil dat zijn gehoor diep in zijn zak tast voor het een of andere goede doel, zal het ver brengen, als hij zo begint: 'Dames en heren, ik ben hierom bij ieder van u een tientje op te halen'. " [p108; over het niet weergeven van het doel van de boodschap; C. geeft anekdote om advies toe te lichten]

Noodzaak

Aanpak Spreekangst uw angstgevoelens en onzekerheid [gaan] in rook op, als u eenmaal

aan het spreken bent [over voorbeeld; zie boven] Hfdstk 2 Zelfvertrouwen kweken. gaat over spreekangst. Als belangrijkste techniek: niet uit het hoofd leren van de toespraak. Verder autosuggestie ["ik kan het; ik vind het fijn; etc"] de oude methode van

194

Coué genoemd. Geen expliciete inleidingstechnieken. Later in het boek wordt wel van een inleidingstechniek - persoonlijk verhaal - gezegd dat hij spanning vermindert.


klassiek; USA; wetenschap; ed.


Algemeen Inhoudsopgave van het boek is wervend opgezet, waardoor moeilijk is op te maken waar wat behandeld wordt. Het boek is in vijf delen opgezet, na elk deel is een soort samenvatting (die overigens niet in de inhoudsopgave is opgenomen). Klassiek Amerikaanse stijl - opgeklopt, overtuigd van eigen waarde etc. "Ik heb haast mijn hele leven eraan gewijd mensen te helpen zich te bevrijden van hun angst en mode en vertrouwen te verwerven. [...] Dit boek helpt u dat doel [zelfvertrouwen] te bereiken [...] Wat u erin vindt, is de neerslag van een heel leven dat gewijd was aan het trainen van volwassen mensen in doeltreffend spreken." [p14; en zo vervolgt dat nog een aantal pagina's]. Op iedere pagina is wel een anekdote of een ervaringsverhaal opgenomen. Veel human interest, gemakkelijk leesbaar. De ondertitel van het boek de succesformule slaat mogelijk op de op p.107 e.v. weergegeven 'toverformule' voor het houden van activerende toespraken: "Hoe luidt die toverformule? Eenvoudig zo: begin uw toespraak door uw toehoorders tot in bijzonderheden een voorbeeld te geven, dat wil zeggen door hun een geval te schilderen dat het idee dat u bij hen ingang wilt doen vinden, illustreert. In de tweede plaats: vertel in duidelijke, concrete taal waar het u om gaat; dit is uw boodschap. Ten derde: geef er een reden bij waarom zij tot actie moeten komen, dat wil zeggen: zet het voordeel dat zij ervan zullen hebben als zij doen wat u van hen vraagt, in het volle licht van de schijnwerpers"

195

Eckhardt, Lex; Theo IJzermans (1994)


Eckhardt, Lex; Theo IJzermans (1994). Het woord is aan nu aan u! Over spreken voor groepen. Zaltbommel: Thema. Serie Mens en bedrijf nr. 5. [uitgeverij van bureau Schouten & Nelissen; 2e dr. 1994, 3e dr. 1997 – geen wijzigingen mbt inleiding; slechts alinea toegevoegd over PowerPoint]

Doelgroepen:

“iedereen die regelmatig voor groepen moet of wil spreken” [a-flap]


139


139


p26 – 31 Hoe deel ik de toespraak in? p36 – circulair slot p74 - opkomen p120 –121 voor de vuist spreken




“Iedere toespraak bestaat uit: Inleiding aandachttrekken voor het onderwerp [A]; duidelijke inhoudsopgave van de toespraak [D]” [p28] “wij bevelen u aan om altijd op de een of andere manier de aandacht van uw publiek te trekken. Het is nodig dat het publiek weet dat u gaat beginnen. De aandacht van het publiek moet op het onderwerp gericht worden. […] Ook u kunt de aandacht van het publiek dirigeren, door gebruikmaking van een goede aandachtstrekker, die aansluit bij het doel van uw toespraak, of bij uw publiek. Neem niet ‘zomaar iets’.” [p28/9] “De bedoeling van de inleiding is om aan uw publiek duidelijk te maken wat het onderwerp, het doel en de opbouw van uw verhaal zijn. U kunt dit vergelijken met de inhoudsopgave van een boek. En die kan heel kort zijn.” [p30/1] [Geen expliciete B-functie, maar wel B-achtige technieken genoemd]



benadrukken “Geef kort aan waarom u denkt dat het onderwerp voor de mensen in de zaal en voor u interessant is” [p31] “vertellen waarom u dit onderwerp behandelt, bijvoorbeeld: omdat de toehoorders dit hebben gevraagd of omdat er problemen waren doordat instructies niet bekend bleken te zijn bij de betrokkenen” [p29; E&Y geven dit expliciet als aandachtstechniek; voor andere adviseurs is dit een vitium]

x Citaat “een citaat, bijvoorbeeld: Moedermelk moet je ze geven, geen kostbare siropen uit de apotheek! (Luther)” [p29]

x Uitdagende bewering doen “Een stelling formuleren” [p27] “een schokkende opmerking, bijvoorbeeld: ‘Dames en heren, enkelen van ons zullen over 10 jaar niet meer in leven zijn!’ , als uw toespraak tot titel heeft ‘Pluk de dag’” [p29]

x Anekdote “een anekdote, bijvoorbeeld: de ‘Anekdote om de arbeidsmoraal te ondergraven’ van Heinrich Böll, als u over de aanpak van de werkeloosheid zult spreken” [p29] “een spannend verhaal, bijvoorbeeld: een gefingeerd verslag van de sfeer in de Apollo-capsule in de laatste minuut voor de lancering (als u over de zin en

196

onzin van de ruimtevaart wilt spreken)” [p29] x Actuele invalshoek “een actualiteit uit de krant of van het TV-journaal die met het onderwerp te

maken heeft” [p29] x Visueel / audio “een actie, bijvoorbeeld: opkomen met een steekwagen vol rapporten bij een

toespraak over de steeds veranderende regelgeving van de overheid over …” [p30] “Toon een voorwerp”[p31]


standpunt “De bedoeling van de inleiding is om aan uw publiek duidelijk te maken wat het onderwerp, het doel en de opbouw van uw verhaal zijn. U kunt dit vergelijken met de inhoudsopgave van een boek. En die kan heel kort zijn.” [p30/1]


“De bedoeling van de inleiding is om aan uw publiek duidelijk te maken wat het onderwerp, het doel en de opbouw van uw verhaal zijn. U kunt dit vergelijken met de inhoudsopgave van een boek. En die kan heel kort zijn.” [p30/1]

x Onderwerp noemen “De bedoeling van de inleiding is om aan uw publiek duidelijk te maken wat het onderwerp, het doel en de opbouw van uw verhaal zijn. U kunt dit vergelijken met de inhoudsopgave van een boek. En die kan heel kort zijn.” [p30/1]

x Korte voorgeschiedenis [Bij voor de vuist weg spreken] "Om uw gedachten te ordenen kan het zinvol zijn aan het begin van de presentatie tijd te winnen door een lange aanloop. Dit kan op verschillende manieren […] door een korte inleiding te geven over de achtergrond van het thema waar u over gaat spreken". [p120]

x huishoudelijke mededelingen “Vergeet niet uw inleiding af te sluiten met aan te geven of en wanneer er vragen gesteld mogen worden. Dit wordt vaak vergeten! Het voordeel van zo’n afsluiting is dat u uw publiek min of meer gerust stelt (men weet of en wanneer er vragen gesteld mogen worden). Bovendien hebt u zo een mooie overgang van de inleiding naar de romp van uw toespraak.” [p31; het gerust stellen heeft B-trekken]


voorstellen “Ga ook vooraf na of u aangekondigd wordt. Is dat niet het geval, maak dan meteen als u de aandacht hebt, kort duidelijk wie u bent.” [p30; geen verder advies over inhoud] “Vertel een persoonlijke ervaring of leg een praktijkgeval voor. Maar doe dit vooral heel kort.” [p31; ook plaatsbaar als A-techniek;]


[Bij voor de vuist weg spreken] “Als uw publiek niet weet dat u moet improviseren, begin dan uw toespraak met dit mee te delen!” [p118] [Bij voor de vuist weg spreken] "In sommige situaties kan het ook zinvol zijn uit te leggen wat de reden is dat u onvoorbereid het woord voert, bijvoorbeeld ‘Ik hoor zojuist dat de dagvoorzitter van mij verwacht dat ik een paar dingen zeg over ...' of 'Ik hoor zojuist dat mijn collega die u zou toespreken, door omstandigheden thuis verhinderd is …’. Probeer dit realistisch en op niet al te verontschuldigende toon te doen, omdat u anders het risico loopt de zeggingskracht van uw betoog te ondergraven “ [p120/1] [Bij voor de vuist weg spreken] "Om uw gedachten te ordenen kan het zinvol zijn aan het begin van de presentatie tijd te winnen door een lange aanloop. Dit kan op verschillende manieren […] door iets te vertellen over wat u bijzonder aansprak in de woorden van de vorige spreker(s)" [p120]

x publiek vleien en prijzen [voor de vuist weg spreken] "Om uw gedachten te ordenen kan het zinvol zijn aan het begin van de presentatie tijd te winnen door een lange aanloop. Dit kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door een aantal vriendelijke woorden te richten tot de organisatoren" [p120]


“Leg uit waarom u hier met zijn allen bij elkaar bent” [p31]

x Lichtpunten van de zaak noemen “Geef alvast aan wat het publiek eventueel kan doen met de informatie die u ze nu gaat geven” [p31]

197

Overige technieken

Publiek – genres specifiek inleidingsadviezen [bij 'voor de vuist weg spreken'] “Als uw publiek niet weet dat u moet improviseren, begin dan uw toespraak met dit mee te delen!” [p118] “Om uw gedachten te ordenen kan het zinvol zijn aan het begin van de presentatie tijd te winnen door een lange aanloop. Dit kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door een aantal vriendelijke woorden te richten tot de organisatoren, door iets te vertellen over wat u bijzonder aansprak in de woorden van de vorige spreker(s) of door een korte inleiding te geven over de achtergrond van het thema waar u over gaat spreken. In sommige situaties kan het ook zinvol zijn uit te leggen wat de reden is dat u onvoorbereid het woord voert, bijvoorbeeld ‘Ik hoor zojuist dat de dagvoorzitter van mij verwacht dat ik een paar dingen zeg over ...' of 'Ik hoor zojuist dat mijn collega die u zou toespreken, door omstandigheden thuis verhinderd is …’. Probeer dit realistisch en op niet al te verontschuldigende toon te doen, omdat u anders het risico loopt de zeggingskracht van uw betoog te ondergraven “ [p120/1]

Insinuatio


(Separatum) "Ook u kunt de aandacht van het publiek dirigeren, door gebruikmaking van een goede aandachtstrekker, die aansluit bij het doel van uw toespraak, of bij uw publiek. Neem niet ‘zomaar iets’.” [p28/9]


‘Houd de inleiding vooral kort!” [p31; zelfde alinea waarin E&Y afraden clichés te gebruiken, bedoeld dus als vermijdadvies]

Vermijd clichés “Let er wel op geen clichés te gebruiken als: ‘Ik vind het een eer hier te mogen staan …’, ‘Fijn dat u allen in zo grote getale hier naar toe bent gekomen …’ of ‘Men heeft mij gevraagd …’. [p31; het laatste cliché lijkt toch wel dicht te liggen bij het A-advies: belang van het onderwerp]

Noodzaak


gegeven (stem, oogcontact e.d.) [Bij het opkomen] “Ontspan! Zorg ervoor dat u uw spieren ontspant en dat u niet vooraf nodeloos veel energie kwijtraakt. Zorg voor een lage, rustige ademhaling. Zet de (noodzakelijke) spanning om in energie als u naar voren loopt. Maak bewust en stevige passen, terwijl u uzelf toespreekt met zinnetjes, waarvan u de positieve werking vooraf hebt uitgeprobeerd. Kijk verschillende mensen aan terwijl u naar voren loopt, vermijd het oogcontact niet. Loop rechtop met een rechte rug, maar niet verkrampt. Eenmaal aangekomen op de ‘werkplek’ begint u natuurlijk niet meteen met spreken: er zijn nog enkele zeer praktische dingen te doen en er is nog wat '‘zelfzorg'’ nodig. Dwing uzelf de volgende handelingen in ieder geval te verrichten, schrijf ze desnoods op uw briefje met steekwoorden en instructies: neem de juiste spreekhouding aan […] Leg ook een horloge neer als u de tijd moet bewaken. Als u een microfoon gebruikt, zet hem dan in de juiste stand en doe hem pas daarná aan! […] Bepaal met wie u oogcontact zult hebben om voor een goede spreiding te zorgen. Maak nu oogcontact; laat uw publiek even aan u wennen. Controleer nog eenmaal: materiaal, ‘contactpunten’, uw houding, uw spierspanning (ontspan waar nodig). Haal een of enkele malen rustig adem en begin op een uitademing te spreken.” [p75/6]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Boek bevat ontspanningsoefeningen; bevat twee uitgebreid hfdstk over angst/spanning; baseren zich op ABC-model van Ellis [de RET-training: rationele effectiviteitstraining– zie ook Pereboom]; belangrijkste advies: veel doen; verder gedetailleerde beschrijving van RET-methode aan de hand van voorbeeld – geen inleidingsadviezen .

198


klassiek; USA; wetenschap; ed. Blum (1984); Dinger e.a. (1982) , Ellis & Russell (1986) Korswagen (1988-3luik); Tilanus (1982) ook geluidscassettes

Hoe klassiek retorisch? niet


Algemeen “Schouten & Nelissen is het eerste bureau in Nederland dat de training ‘Effectief en Ontspannen Spreken voor groepen’ op wetenschappelijke basis heeft ontwikkeld” [p141] “In onze jarenlange ervaring als trainers hebben wij zelfs menigeen zien veranderen van een angstige stamelaar in een zichtbaar genietende spreker die als het ware maar moeilijk afstand kon nemen van het podium” [p9] Basisvaardigheden voor sprekers 1. “de spreker moet zijn gedachten kunnen ordenen, zodat zijn verhaal door toehoorders duidelijk te

begrijpen en te volgen is 2. de spreker moet zijn spanningsniveau voldoende onder controle hebben om goed te functioneren 3. de spreker moet verstaanbaar zijn 4. de spreker moet contact kunnen maken met zijn toehoorders 5. de spreker moet zo boeiend kunnnen vertellen, dat de aandacht van het publiek niet verslapt.” [p9]

Model voor een korte toespraak “Een eenvoudig patroon voor een korte speech is: • een stelling formuleren • deze stelling laten volgen door een ondersteuning en toelichting • afsluiten met een herhaling van de stelling in ander woorden. “[p27]

Circulair slot “Probeer kernachtig of speels te eindigen, waarbij u zo mogelijk terug komt op de inleiding, bijvoorbeeld door terug te grijpen op het daar gebruikte beeld of de anekdote. Bedenk uw slotzin, net zoals u een pakkende opening hebt bedacht.” [p37]

Moeilijke spreeksituaties E&Y gaan in op moeilijke situaties die ontstaan tijdens het vragenstellen en onrust in de zaal tijdens het spreken.

Accomodatie "Maak nu oogcontact; laat uw publiek even aan u wennen. Controleer nog eenmaal: materiaal, ‘contactpunten’, uw houding, uw spierspanning (ontspan waar nodig). Haal een of enkele malen rustig adem en begin op een uitademing te spreken.” [p75/6]

199

Edens, Bert (1994)


Edens, Bert (1994), Spreken in het openbaar. Utrecht: Het Spectrum. Prismaboeken. [Eigenlijk een herziene, verkorte versie van Edens (1985), Geachte toehoorders.]

Doelgroepen:

Ambtenaren van de burgerlijke stand, burgemeesters en wethouders, bestuursleden van verenigingen, politici, leerlingen en studenten, bruiden en bruidegoms, voorlichters, PR-functionarissen, ceremoniemeesters” [flaptekst]


103


103


29-32, 41, 45-48, 82




[E. maakt onderscheid tussen opening en inleiding. Opening:] “Uw eerste zinnen zijn al doorslaggevend voor het succes van uw voordracht. Als u er namelijk niet in slaagt meteen de aandacht van het publiek te trekken [A], zult u er in de overige tijd evenmin in slagen. U moet ervan uitgaan dat alleen u geconcentreerd bent, dat uw toehoorders zich nog nauwelijks ingeleefd hebben, dat velen kennissen begroeten, met koffie in de weer zijn of aan de voorbije dag denken. Na enkele zinnen al moet u die intrigerende sfeer hebben opgebouwd die het spreken in het openbaar tot een fascinerende bezigheid maakt..” [p30-31] Inleiding: “U hebt zo boeiend geopend, dat ieders aandacht getrokken is. Nu gaat het erom de aandacht vast te houden. Als de opening niet voldoende duidelijk heeft gemaakt wat de u wilt aantonen, dient u dit nu in de inleiding te doen. De luisteraar– die ten opzichte van de spreker toch al in een nadelige positie zit – mag over de doelstelling niet in het ongewisse gelaten worden, hij dient te weten waar het de spreker om begonnen is. De doelstelling dient als een rode draad door het gehele verhaal te lopen. [p32; D]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Uitdagende bewering doen “Een verrassende ontknoping zit in de openingszin van dr. Van de Boogaard.

het begin doet denken aan de jaren zestig en zeventig. ‘In de tijd dat de Universiteiten op exponentiële wijze groeiden, in de tijd dat studenten verscheidene malen in opstand kwamen omdat de politie zich op het terrein van de universiteit begaf en de autoriteiten zich in universiteitszaken mengden, in de tijd dat docenten en studenten één bond van wetenschappelijke arbeiders vormden, in de tijd dat men zich voortdurend afvroeg wat nu wel wetenschap was, in de tijd dat de universiteit zich sloot voor het beroepsonderwijs, kortom in de dertiende eeuw…” [p31] “Heer Koot van het Simplisties Verbond wist ieders aandacht te trekken met de volgende kernachtige, aandachttrekkende openingszin: Vandaag weer eens een smerig praatje.”[p32]

aanhef “Kunt u zich voorstellen dat eerstejaars studenten zich tegenwoordig nog als volgt door hun rector magnificus laten begroeten?

Edele jongelingen, kweekelingen dezer doorluchtige school, de vreugd uwer ouders, de hoop uwer leermeesters, en de toekomstige roem van het Vaderland. Uitgelezene jongelingschap.”

Deze aanhef mag in de vorige eeuw buitgewoon stimulerend geweest zijn, hij zou in onze tijd als ironie opgevat worden. Toch prefereer ik een stimulerende

200

boven een nietszeggende aanhef als ‘Dames en heren’ of ‘Geachte toehoorders’. ‘Klasgenoten’ of ‘Beste medeleden’ klinkt beter. Ook nu is weer de mogelijkheid de aanhef in de openingszinnen in te bouwen: ‘Is het u ook wel eens overkomen, lieve luisteraars, dat …’[p30]

x Titel Wanneer uw speech in kranten of op een convocatie aangekondigd wordt, moet hij zo mogelijk zowel informatief als aandachttrekkend zijn. U wilt toch immers zo veel mogelijk toehoorders? Probeer desnoods een aantrekkelijke koptitel en een informatieve ondertitel.

- Een dubieus bezit De ontwikkeling van de verstandskies (Van der Kwast)

- De Dood op Tafel Fouten tijdens de anesthesie. (Smalhout) - Het hemelse gerecht Opium als pijn verzachter (Bovil) - De go-between Een verkenning op het grensgebied tussen helpen en

straffen. (Soetenhorst) Wellicht had de titel Herkos odontoon de vertaling nodig gehad: De omheining der tanden, en een ondertitel ‘Behandeling van het tandvlees’. Wellicht ten overvloede: begin uw speech niet met de titel, bouw die in de openingszinnen in.


de narratio (partitio) “dan gaat hij in de vragende vorm – ter wille van het publiek: overweeg hier een overheadprojector – zijn doelstelling noemen: 1 Was het geval Mia Versluis een uitzondering? 2 Hoe groot is de anesthesie-mortaliteit in het buitenland? 3 Waaraan sterft men onder anesthesie? 4 Hoe kunnen soortgelijke ongevallen ontstaan? 5 wat is hiertegen te doen?” [p32-33]


Professor Smalhout gaat […] in het kort vertellen wat de situatie vóór de uitvinding van de anesthesie was (een rauw en bloederig handwerk), de eerste tegenslagen en twee slachtoffers. “[p32] “Is de voordracht er een in een serie – een college of les of openbaar debat bijvoorbeeld – dan verdient het aanbeveling te beginnen met: ‘Wat heb ik de vorige maal behandeld?’of ‘de vorige spreker heeft het met u gehad over…, ik ga vanavond nader in op… Uw publiek zal u buitengewoon dankbaar zijn als u het betoog van de vorige keer samenvat: -Wat was de probleemstelling? -Hoe is die aangepakt? -Wat is er geconcludeerd? De luisteraar heeft zodoende gelegenheid zich weer met het onderwerp vertrouwd te maken, hij wordt niet in het diepe gesmeten. de spreker heeft voldaan aan het principe: ‘Ga uit van het bekende en werk toe naar het onbekenden.’ [p41]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Lichtpunten van de zaak noemen [bij overtuigende toespraken] AIDA-formule: toegepast op speeches: De

spreker moet beginnen de aandacht te trekken,[…][ houdt de aandacht vast door de voordelen van het produkt of de dienst zo aantrekkelijk mogelijk te etaleren, wekt de begeerte van het publiek op en maakt ten slotte duidelijk aan het publiek wat het moet doen om het produkt te verwerven. ] [p.82]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Gelegenheid De algemene adviezen betroffen de informatieve speech, maar het boek

bevat ook specifieke adviezen voor gelegenheidstoespraken. 44-50 en

201

overtuigende toespraak (77-83) Anders, nl. Afscheidstoespraak bij begrafenis of crematie “

-Aanhef: u begroet de aanwezigen, bijvoorbeeld door de nabestaanden te noemen alsmede de categorieën waaruit het gehoor verder is samengesteld te noemen. -U memoreert het overlijden” geen voorbeeld [p45] Welkomstwoord “In de opening zet u het doel van de bijeenkomst uiteen. Een speciaal welkom geldt de nieuwe medewerker.”[p46] Dankwoord “Sluit aan op wat de vorige spreker heeft gezegd, zo mogelijk en indien gepast op humoristische wijze. [p46] Openingsspeech “Vertel wat er aan de hand is en waarom u daar staat.” [p48] Opening van een vergadering: “Opening: De voorzitter verwelkomt de aanwezigen in welgekozen woorden. die weten heus wel dat ze ‘van harte welkom’ zijn, de spreker mag best wat originelers verzinnen. Inleiding: De voorzitter stelt het probleem. Door zogenaamde topische vragen kan hij het belichten [+ voorbeeld] [p48] Onvoorbereide rede samenvatting standpunt opponent; eigen standpunt… [geen vb] [p50]

Insinuatio


Noodzaak

Aanpak Hoe wordt spreekangst behandeld? [onbeduidend stukje in inleiding. ]


klassiek; USA; wetenschap; ed. vrij veel literaire voorbeelden, ook ontleend aan neerlandistiek. Geen wetenschappelijke bronnen, geen klassieke retorica. Bijna geen buitenlandse literatuur.

Hoe klassiek retorisch? nauwelijks, wel in aandacht voor stijlmiddelen. Niet in verwijzingen.Wel enkele anekdotes (Demosthenes}


Algemeen “De goede spreker heeft […] over de opening […] van zijn voordracht lang nagedacht.” [p9] - lange passage over spreek- en schrijftaal (hst. 2: pp 9-28.) - behandelt vele stijlfiguren [p51-76] , maar niet gekoppeld aan inleiding…

Vergelijking met vorige drukken Beknopte oppervlakkige versie van vorige boeken (Edens, 1979; Edens 1985). Zonder overigens het bestaan van de vorige boeken te vermelden. Passage over inleiding sterk uitgekleed, bijna geen voorbeelden: zwakker geworden!

202

Circulair slot ‘Een chemicus sprak over geur en smaak. Zijn eerste zin luidde: ‘Over smaak valt niet te twisten.”Zijn slotzin: ‘Over smaak valt dus wel te twisten’. Zijn gehele betoog was gevat in de poten van een tang, de stijlfiguur heet tangconstructie.”[p43; Vreemd om dit een stijlfiguur te noemen en deze naam te geven.]

Spreektempo “Elke spreker doet er goed aan zijn speech vooraf te oefenen en het spreektempo ervan te bepalen. Is het resultaat 100 à 125 worden per minuut? U kunt tevreden zijn, maar bedenk wel dat uw spiegelbeeld heel wat minder plankenkoorts veroorzaakt dan een zal vol onbekenden. Uit ervaring weet ik dat mijn spreektempo onder druk van het publiek vijf à tien procent hoger ligt. Ligt uw spreektempo lager dan 100 woorden per minuut? Dan schaart u zich in de rijen van degenen die in kerken en kathedralen de gelovigen toespraken. Gedwongen door de akoestiek – van vele kanten kwam de echo terug – moesten zij wel langzaam en gedragen spreken. Dit preektempo werd zo eigen, dat zij het ook tot spreektempo verhieven.”[p23/4]

203

Floor Hilgers en Jan Vriens (1994)


Floor Hilgers en Jan Vriens (1994) Professioneel presenteren, Handleiding bij het voorbereiden en verzorgen van informatieve en overtuigende presentaties. Schoonhoven: Academic service (Praktijkgids voor manager en ondernemer).

Doelgroepen:

De Praktijkgidsen voor Manager en Ondernemer.


140


140


11 – voorbeeld 59-64




Belang van intro “ ‘De eerste klap is een daalder waard.’ Waarom dacht u dat deze uitdrukking zo vaak gebruikt wordt? Zo vaak dat we haar eigenlijk een cliché vinden? Omdat er een grote kern van waarheid in zit. Ga maar na. Het eerste contact met een klant, de première van een muziekstuk of de fundering van een te bouwen huis: het begin legt altijd de basis voor wat komen gaat. Zo is het ook met uw presentatie. De intro zet de toon voor de rest van uw presentatie. Een presentatie zonder intro kan bovendien leiden tot verwarring ergernis en onbegrip. Uw publiek is alleen nog maar bezig met vragen als ‘Wie is die man of vrouw>’, ‘Wat wil hij nu eigenlijk vertellen?’ , ‘wat voor beroep heeft hij?’ Ons advies: besteed voldoende tijd aan de intro van uw presentatie. U kunt voor de intro kiezen uit de volgende tien elementen: aandacht [A], voorstellen [B], thema[D], doel[D], belang voor uw onderwerp [A], vooruitblik [D], voorinformatie[D], tijdsduur[D] ,hand-outs[D], vragen[D]. “ [p.59-60; functies zijn impliciet] “De eerst taak […] is het trekken van de aandacht van uw publiek [A].” “Met behulp van de creatieve technieken zijn er natuurlijk nog veel meer pakkende openingen te vinden.”[p61] [inhaken op de actualiteit, metafoor bedenken, abstracte boodschappen concretiseren, spreekwoorden- en gezegdenverzamelingen, putten uit privéleven, een andere denkhoed, het perspectief veranderen’ [algemene technieken: bevat geen voorbeelden uit inleiding] [p59,59]



benadrukken; [uw-probleem] “Belang voor uw publiek. Waarom stelt u bepaalde vragen aan de orde? Wat is het belang voor het publiek?”[p62]

x Iets geestigs presenteren “Vertel een grap. Pas wel op met het vertellen van grappen. Ook hiervoor geldt: ken uw publiek en weet wat het leuk vindt. Er is geen beter manier om uw publiek tegen u in het harnas te jagen dan een misplaatste grap te vertellen.” [p61].

x Vraag “Ontspannen wandelt de zojuist aangekondigde spreker naar voren. Hij wisselt nog een paar vriendelijke woorden met de dagvoorzitter. Dan loopt hij naar de rand van het podium, kijkt de zaal rond en verzoekt de aanwezigen die een broek dragen na te gaan welke naam zij kunnen onderscheiden op de trekker van de ritssluiting. Nadat het eerste gegniffel is verstomd, buigen de meeste toehoorders zich studieus over de gulp van hun broek. De spreker vertoont via de overheadprojector een sheet, die niet meer bevat dan de letters YKK. vervolgens vraagt hij die toehoorders hun hand op te steken die deze letters op hun ritssluiting hebben aangetroffen. Daarna wil hij de handen zien van de aanwezigen die een andere naam hebben ontdekt. zij blijken veruit in de minderheid te zijn. De spreker kijkt zijn publiek aan en zegt:

204

“geachte aanwezigen, in de komende20 minuten wil ik met u spreken over de marktbewerkingsstrategieën die Japanse ondernemers hanteren en over hetgeen wij daarvan kunnen leren. Als absolute marktleider heeft de Japanse ritsenfabrikant YKK…” [dit is een voorbeeld uit de Inleiding van het boek; werd voorafgegaan door een voorbeeld van een onzeker en rampzalig begin] [p11,12] “Stel een vraag of laat uw publiek een raadsel oplossen. Zo’n vraag kan bijvoorbeeld zijn: ‘Wat zijn de belangrijkste principes van projectmanagement?’ Zorg dat u ongeveer weet hoe uw publiek zal reageren, wat het antwoord op uw vraag of raadsel zal zijn. U moet overigens wel stevig in uw schoenen staan om spontaan te kunnen ingaan op reacties uit de zaal.” [p60-61]

x Uitdagende bewering doen “Doe een onverwachte uitspraak (‘Goed beschouwd, dames en heren, zijn wij allemaal egoïsten’). Vooral in toespraken gericht op overtuigen, doet dit soort uitspraken het goed. U prikkelt uw publiek, wekt verwachtingen en maakt het nieuwsgierig.” [p61]

Raadsel “Stel een vraag of laat uw publiek een raadsel oplossen.” [p60] x Aanhef “Heet uw toehoorders hartelijk welkom en bedank hen voor hun komst”[p60]


standpunt “Thema. Geef een korte inleiding op uw onderwerp. Waar gaat u over spreken? [...] Presenteer bijvoorbeeld de centrale vraag, de vraag die u in uw presentatie gaat beantwoorden.” [p61] “Doel. Wat wilt u met uw presentatie bereiken? Wat moet het publiek na afloop weten, kunnen, willen, etc? Bij een overtuigende presentatie kunt u uw doel beter niet expliciet vermelden. Zeg niet. “Ik wil u ertoe overhalen vegetariër te worden’, maar formuleer het liever neutraler: ‘Ik wil u informeren over de mogelijkheden en voordelen van vegetarisch eten’. Aan het eind van uw presentatie kunt u desnoods uw doel onthullen (“…ik hoop dat ik u duidelijk heb kunnen maken dat vegetarisch eten lekker en verantwoord is. Probeer ’t eens.”“ [p62] zie ook vitia


“Vooruitblik. Vermeld wat u in uw presentatie wilt behandelen (puntsgewijs, als een inhoudsopgave) en ondersteun deze structuuraankondiging visueel met behulp van een sheet op de overheadprojector of met aantekeningen op een schoolbord of flipover. U helpt uw toehoorders daarmee de grote lijn van uw presentatie vast te houden.” [p62] zie ook actio


“U kunt ook kort de aanleiding of achtergrond schetsen.”[p61]

x Definitie “Voorinformatie. Geef belangrijke voorinformatie: maak duidelijk wat uw publiek nodig heeft om uw presentatie te kunnen volgen. spreekt u bijvoorbeeld over een specialistisch onderwerp en is vakjargon niet te vermijden, verklaar dan de technische terminologie. zorg er voor dat in de openingszin(nen) geen beroepstermen voorkomen.” [p62]

x Huishoudelijke mededelingen “Hoe lang gaat uw presentatie duren? Drie uur of twintig minuten? Houdt er rekening mee dat er mensen in de zaal zitten die de bus of de trein moeten halen. Voor hen is het prettig als u vertelt wanneer uw”presentatie afgelopen is. Laat ook weten wanneer u pauzes inlast en hoe lang die pauzes duren.”[p63] “Moet uw publiek zelf aantekeningen maken? Of zet u de belangrijkste zaken op een hand-out die ze later mee naar huis krijgen? Als u uw publiek aantekeningen laat maken, dan loopt u het risico dat u tijdens uw presentatie tegen voorovergebogen, schrijvende hoofden aankijkt. Een voordeel van aantekeningen maken is dat uw publiek aandachtiger blijft luisteren, minder de kans krijgt om weg te dromen.” [p63] “Als u er geen bezwaar tegen heeft om tijdens uw presentatievragen te beantwoorden, zeg dan in uw intro dat vragen tussentijds welkom zijn. Wilt u ononderbroken spreken, vermeld dan dat er na afloop gelegenheid is tot het stellen van vragen.” [p63]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Zichzelf als geloofwaardig “Als u niet ingeleid wordt, stel uzelf dan voor. Wie bent u? Waarom staat u

205

voorstellen hier? Wat is uw relatie tot het onderwerp? Wat is uw beroep, specialisatie en/of ervaring? Stel u wel bescheiden op om geloofwaardig over te komen.”[p61]


“Als er behalve u nog meer sprekers zijn, kunt u inhaken op vorige sprekers.” [p60]


“Probeer het belang van het publiek te koppelen aan uw eigen belang. maak het tot iets gemeenschappelijks. (“We zijn er allemaal bij gebaat dat de interne communicatie van onze organisatie beter wordt.’) De kans dat uw publiek betrokken is bij uw presentatie en uw woorden serieus neemt, wordt aanzienlijk groter als u een ‘wij-gevoel’ weet te creëren.”[p62]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Anders, nl. [Drie hoofddoelen: informeren, overtuigen, amuseren. [p19-21] Amuseren niet

als genre behandeld; beide andere genres doorgaans impliciet gebleven.]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd Ja Concessie “Vermoedt u dat het publiek met enige argwaan of een zekere reserve

tegenover u zit, dan kunt u beginnen met te zeggen dat u begrijpt dat men u niet met open armen ontvangt. U kunt dat ook laten doorklinken in uw eerste zinnen, zonder het met zoveel woorden te zeggen.” [p63]


(Separatum) “Welke opening u ook verzint, zorg wel voor een functionele relatie met het onderwerp. Het publiek moet nog een link kunnen leggen, anders ervaart het de opening al gauw als gezocht.” [61]

Vermijd expliciete doelstelling “Bij een overtuigende presentatie kunt u uw doel beter niet expliciet vermelden. Zeg niet. “Ik wil u ertoe overhalen vegetariër te worden’, maar formuleer het liever neutraler: ‘Ik wil u informeren over de mogelijkheden en voordelen van vegetarisch eten’. Aan het eind van uw presentatie kunt u desnoods uw doel onthullen (“…ik hoop dat ik u duidelijk heb kunnen maken dat vegetarisch eten lekker en verantwoord is. Probeer ’t eens.”“ [p62]

Vermijd clichés “Vermijd altijd clichë-beginfrasen (“Ik vind het een eer en een waar genoegen vandaag voor u te mogen spreken over…’ of ‘Ik wil het gaan hebben over …’” [p63]

Noodzaak

Aanpak Hoe lang moet de inleiding zijn “Gebruik niet meer dan 10% van uw spreektijd voor de intro.” [p64] Wanneer schrijf je de inleiding “De volgorde intro-kern-slot wil trouwens niet zeggen dat u in werkelijkheid ook

altijd volgens deze volgorde te werk moet gaan. het is heel goed denkbaar dat u eerst de kern van uw presentatie uitwerkt en pas daarna de intro en het slot.” [p57]

Memoria-adviezen “Wij raden u aan om de intro volledig uit te schrijven en goed voor te bereiden. dat neemt de spanning van het begin weg en u vergeet de structurerende elementen niet.” [p63]


[Aandacht:] “Laat een stilte vallen voordat u begint. Waarom? U trekt niet alleen de aandacht mee, maar u suggereert ook een zekere kalmte en dat dwingt respect af. Het effect wordt nog groter als u uw toehoorders aankijkt.”[p60] “ondersteun deze structuuraankondiging visueel met behulp van een sheet op de overheadprojector of met aantekeningen op een schoolbord of flipover. U helpt uw toehoorders daarmee de grote lijn van uw presentatie vast te houden.” [p62]

Hoe wordt spreekangst behandeld? aparte paragraaf [p107-111] en her en der verspreid. “Uit onderzoek naar de

206

geloofwaardigheid van sprekers blijkt hoe belangrijk het is de spanningen in toom te houden. Een belangrijk deel van de geloofwaardigheid wordt gevormd door de factor kalmte.Wie kalm is wordt geloofwaardiger gevonden dan een spreker die de draad verliest, zijn verhaal doorspekt met ‘eh’s en voortdurend het rechterplukje haar nerveus uit zijn gezicht veegt.” [p108] zes tips:[uitwerking weggelaten] 1 Voorkom verrassingen […] 2 Stel niet te hoge eisen aan uzelf 3 Praat nooit over zenuwen 4 Verminder de fysieke spanning 5 Leg contact met uw toehoorders 6 Oefen [p109-110]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Aristoteles over logos, ethos en pathos [p49-50]. Alleen maar vage verwijzingen: “(psychologisch) onderzoek heeft uitgewezen” Vrij veel amerikanen (McCroskey (1986), Bower (1981), Ilardo (1981), Jay (1993), Sides (1991) Nederlandse presentatieadviseurs, en Leeman en Braet en vdMeiden

Hoe klassiek retorisch? [Overtuigende presentaties.] Noemt Aristoteles over logos, ethos en pathos.: “Eeuwenlang hielden mensen redevoeringen die ze baseerden op de regels van Aristoteles, en met succes! Wat kunnen wij aan deze aspecten toevoegen als concrete tips? 1 Presenteer uw argumenten in een logische volgorde […] 2 Presenteer een beperkt aantal argumenten 3 Presenteer argumenten die aansluiten bij uw publiek 4 Doe geen verkeerde aannames 5 Gebruik argumenten die betrouwbaar zijn 6 Anticipeer op tegenargumenten […] 7 Zorg er voor dat u deskundig en betrouwbaar overkomt.

Uw publiek wordt overtuigd doordat u overkomt als deskundig en betrouwbaar. het laat zich sneller overtuigen wanneer het weet dat u over goede informatie beschikt en dat u die informatie ook eerlijk uitdraagt: u wordt als geloofwaardig gezien.

8 Zorg er voor dat u sympathiek wordt gevonden. Uw toehoorders laten zich makkelijker overtuigen als zij u waarderen. Als zij u bijvoorbeeld erg grappig of aardig vinden, dan zullen zij uw boodschap eerder aannemen. Dit effect is vooral dan duidelijk wanneer uw argumenten zwak zijn.”

[p50-52; Auteurs doen alsof Aristoteles nog weinig benul had van deze ‘nieuwe’ inzichten]

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Belangrijk in de aanpak van het boek is dat de spreker eerst de context van de presentatie moet bepalen. Die bestaat uit: De aanleiding, het onderwerp, het doel, het publiek, de spreker, andere sprekers, de plaats, Tijd, de financiën, het medium. [p16-18] Goed geordend boek. Circulair slot: “Refereer aan het begin (En kom ik weer terug bij het begin, waar ik zei…’). ‘Brei’ uw presentatie rond.”[p67] [Curieus ohp-advies] “Zorg ervoor dat de tekst of afbeelding niet in ‘landscape’ op de sheet komt te staan. ‘Landscape’ betekent dat u de sheet liggend – de lange zijde in de breedte – projecteert. Het blijkt dat een ‘staande’ tekst of afbeelding beter leesbaar is. Bovendien kunnen sommige projectoren het beeld niet volledig projecteren.” [p90; waarop gebaseerd? Gebruikelijk wordt – adviezen 3M / PowerPoint - juist landscape aanbevolen]. Hier ook: “Bovendien blijkt 75% van de mensen overwegend visueel ingesteld en minder dan 25% auditief.”[p77; ook zonder bron] [Aandacht] [111-113]

207

“Als u begint met spreken is het eerste waar u mee geconfronteerd wordt de vraag: hoe krijg ik de aandacht van het publiek? Iedereen zit nog met elkaar te praten, bladert in blocnotes of is aan het rommelen in zijn tas. En als u eenmaal de aandacht hebt […] hoe houdt u de aandacht vast?”

De vijf wetten van aandacht [Interessante passage over de aandachtscurve.] “Psychologisch onderzoek naar stimuli heeft een vijftal wetmatigheden opgeleverd. We noemen ze hieronder en leggen de link met ons onderwerp: aandacht. wet 1 De sterke stimuli Een sterke stimulus krijgt meer aandacht dan een zwakkere. Zo zal een provocerende stelling meer aandacht krijgen dan een standaard welkomstwoord. wet 2 De vertrouwde stimulus Een vertrouwde, bekende stimulus krijgt de voorkeur boven een onbekende. Daarom is het goed voorbeelden uit de omgeving van uw toehoorders te halen. Neem uw publiek als referentiekader. Wat is voor hen vertrouwd? wet 3: De geordende stimulus Stimuli die een geordend geheel vormen houden de aandacht beter vast dan ongeordende stimuli. Zorg er dus voor dat uw verhaal een logisch geordend geheel is dat uw toehoorders zonder al te veel moeite kunnen volgen. Wet 4: De grote stimuli Een grote stimulus trekt meer aandacht dan een kleine. Er wordt daarom wel eens gezegd dat vrouwen hakken moeten dragen als zij een presentatie houden. Naar ons idee is het ook al goed als u ervoor zorgt dat u groot lijkt: ga rechtop staan en gebruik grote gebaren (overdrijf echter niet). Wet 5: De bewegende stimuli Een bewegende stimulus trekt meer aandacht dan een stilstaande. Hieruit volgt het belang van gebaren en bewegingen. ze maken uw presentatie levendig en dynamisch.” [GEEN echte bronverwijzing] Boek bevat een uitgewerkt spreekschema. [131-136.]

208

Spek, Erik van der (1995)


Spek, Erik van der (1995). De eerste klap. Hoe begint u uw toespraak? 20 beproefde openingen. Alphen aan den Rijn: Samson/NIVE. Aanvulling 23a bij Handboek Speech en Presentatie.

Doelgroepen:

[niet aangegeven]


55


55


55




"Een goed gekozen opening wekt de belangstelling voor uw verhaal - of niet [A]. En ook de houding die het publiek tegenover u als spreker inneemt, wordt sterk beïnvloed door de eerste minuut [B]. Spuugt het publiek u uit, of slikt het u door? U heeft het - voor een groot deel - zelf in de hand. De opening is bovendien van groot belang voor uzelf, voor de zekerheid waarmee u tijdens uw presentatie kunt optreden [Anders: ondersteuning spreker]. [p7] [Opwarmfunctie: zie opmerkingen bij weglaten inleiding] [Docilem als functie ontbreekt; wel docilemtechnieken aangegeven]



benadrukken [VdS. noemt de techniek Beloven] "'Dames en heren, in de komende twintig minuten ga ik u vertellen hoe u uw inkomen kunt verdubbelen...'. Het werkt in verkoopbrieven en in brochures van cursussen, dus waarom zou het uw toespraak niet wervender kunnen maken? Een opening met een belofte wekt spanning op.[…] Een belofte geeft bovendien structuur: door van te voren aan te geven wat u gaat doen. schept u een verwachtingspatroon waardoor de toehoorders gerichter luisteren. Een belofte werkt alleen stimulerend als u de luisteraars iets belooft wat ze graag willen." [p15; laatste zin = argument voor plaatsing hier] [wanneer gebruiken] “bij uitstek geschikt is voor commerciële toespraken. Denk bijvoorbeeld aan verkooppresentaties. [...] Een commerciële aanpak is soms ook geschikt om een lezing te verlevendigen. [...]openingen van congressen en symposia” [p15] [volgens matrix: inleiding congres; lezing] [voorbeeld] " Het is het begin van de toespraak waarmee de hoofdredacteur van het Handboek Speech en Presentatie, de heer Van Peype, het eerste exemplaar van zijn handboek overhandigde aan de heer Nouwen, hoofdredacteur van de ANWB (zie ook G 1350). 'Dit is het uur der waarheid, zullen misschien enkelen onder u denken. De hoofdredacteur van een Handboek Speech en Presentatie moet zelf een toespraak houden. Ik voel mij op dit ogenblik zoals ik mij voorstel dat Wina Born zich zou voelen als zij - in plaats van professioneel buitenshuis te eten - nu eens zelf in haar eigen keuken voor haar gasten gekookt heeft.' De belofte is hier impliciet: de spreker

209

geeft met zijn openingswoorden aan dat hij een goede toespraak zal moeten houden om zijn reputatie en zijn positie waar te maken. De manier waarop hij dit presenteert, bevat echter voldoende humor om deze belofte niet al te serieus te nemen."[p16] [S. noemt de techniek Het (eigen)belang] " Niets is beter om mensen te motiveren dan welbegrepen eigenbelang. Zoals de Amerikaanse presentatiegoeroe David Peoples aangeeft, moet elke toespraak in de eerste minuut antwoord geven op de vraag 'What's in it for me?' Belangstelling veronderstelt in de meeste gevallen immers een concreet belang, en het is uw taak als spreker om dat belang op het spoor te komen. Peoples: 'If you cannot articulate a selfish reason for the audience to pay attention to what you have to say, you have nothing to say to this audience.". [p20] "In het algemeen geldt dat het vergroten van veiligheid, inkomen of aanzien een goede ingang voor een toespraak vormt. Maar hoe concreter u het belang van uw luisteraars kunt invullen, hoe beter." [p20] [wanneer gebruiken] “toespraken die gericht zijn op de verkoop of promotie van een bepaald produkt of een bepaalde dienst: verkooppresentaties en produktpresentaties. [...] de politieke toespraken.” [p20] [volgens matrix: bedrijfspresentaties; pep-talk; politieke redevoering; prod./verk.-presentaties] [Voorbeeld] "'Voor ik u wat meer vertel over de opbouw en de werkwijze van het programma wil ik uw aandacht vestigen op een aantal belangrijke voordelen. Complan is een zeer gebruikersvriendelijk programma., dat elke tandartsassistent kan bedienen, U kunt niet alleen u statuskaarten in bijhouden, u kunt ook rekeningen en betalingsoverzichten vervaardigen en uw agenda bijhouden. Complan is bovendien het enige tandartsprogramma dat het mogelijk maakt röntgenfoto's te verwerken en op uw scherm te brengen'' De luisteraars krijgen hier een aantal concrete argumenten voor het programma Complan aangereikt: gebruikersvriendelijkheid, veelzijdigheid en als toegift de extra mogelijkheid voor röntgenfoto's. Als deze argumenten aanspreken - met andere woorden, als de spreker het belang van de luisteraars goed heeft ingeschat - zal de aandacht zijn gewekt voor het meer technische vervolg". [p21] [vdS noemt de techniek Het Probleem] “Als de toehoorders dat probleem erkennen. of als ze ervan overtuigd kunnen worden dat het inderdaad een probleem is, legt de spreker een gemeenschappelijke basis voor het vervolg van de toespraak. [B-techniek?] Een probleem vertegenwoordigt per definitie een negatieve invalshoek. Dat betekent dat het probleem om een oplossing vraagt. Niemand wil met problemen blijven zitten; luisteraars naar een toespraak zullen daarom benieuwd zijn welke voorstellen de spreker zal aandragen. Het spanningsveld tussen probleem en oplossing zorgt ook direct voor een logische structuur: probleem, oorzaken, gevolgen, oplossing met eventuele alternatieven, beoordeling en de uiteindelijke conclusie. Deze zogenaamde probleemstructuur vormt een handige leidraad voor de schrijver van een toespraak.” [p38] [Nadelen] ”de negatieve aspecten die met het probleem verbonden zijn, [kunnen] ontmoedigend werken. Ten tweede is de probleemstructuur een veel voorkomend stramien, dat ook in rapporten e.d. gebruikt wordt. Een toespraak die deze structuur als uitgangspunt neemt, biedt dan ook weinig verrassingen.“ [p38] [wanneer gebruiken] “bedrijfsinterne presentaties. […] De aantrekkelijkheid speelt in zulke gevallen geen grote rol, de overtuigingskracht staat centraal. Wetenschappelijke lezingen vormen een tweede categorie […] Tot slot noemen we de politieke redevoeringen”p38] [volgens matrix: bedrijfspresentaties; lezing; opening; politiek; preek] [voorbeeld] “toespraak die Prins Claus in 1986 hield op een bijeenkomst ter voorbereiding van het Internationaal Jaar van de Daklozen. Hij begint als volgt: 1987 is door de VN uitgeroepen tot het Jaar van de Daklozen (…) het probleem van de daklozen, dames en heren, is immens en zeer complex. Het

210

is zelfs zo groot dat sommigen onder ons fatalistisch en modeloos reageren in de geest van: er is toch niets aan te doen en wat je doet is water naar de zee dragen. Laten wij – zoals dat in sommige landen gebeurt – schuttingen om alle krottenwijken plaatsen. Dan hoeven wij ze niet te zien. Prins Claus laat in zijn openingswoorden zien dat hij zich zeer goed bewust is van de ontmoedigende werking die een probleem op de toehoorders kan hebben. Door die werking - fatalisme en moedeloosheid - expliciet te noemen, roept hij er meteen een reactie tegen op. In het hoofd van de luisteraars moet het idee ontstaan: wij zullen ons niet laten ontmoedigen! In het vervolg van de toespraak kan Claus dan aangeven dat we wel degelijk iets kunnen doen.” [p39; lijkt me eerder een opruiende uitspraak of stelling]

x Aanhef [vdS noemt dit de welkom-opening] “Door de luisteraars te noemen brengt de spreker een band tot stand.”[p51] “Een opening die met een dergelijke opsomming begint zorgt ervoor dat de luisteraars zich thuis voelen, maar veel meer gebeurt er niet. De opening door middel van een welkom is voorspelbaar en weinig spectaculair. Daarom voegen sprekers er vaak nog een tweede opening aan toe, om de aandacht te wekken. Bij zo'n 'dubbele opening' kan het welkom gevolgd worden door bijvoorbeeld een anecdote of een citaat.”[p51] [wanneer gebruiken] “De belangrijkste reden om met een woord van welkom te beginnen, is het protocol. Als de koningin, ministers, bijzondere gasten of andere VIP's aanwezig zijn, is het gebruikelijk het woord eerst tot hen te richten, in volgorde van belangrijkheid. Als het protocol de enige reden is om met een korte opsomming van namen te beginnen, is een 'dubbele introductie' op z'n plaats.” [p51] [volgens matrix: gelegenheidstoespraken; huwelijk/verjaardag; inleiding; jubilea/lustrums] [voorbeeld] “een voorbeeld dat een sterk protocolair karakter draagt: de opening van het VSB-Schaaktoernooi, in 1992 te Amsterdam. De spreker begint als volgt: Excellentie, Mr. Ambassador, mijnheer de Burgemeester, vertegenwoordigers van de diverse ambassades, collega-directieleden VSB Groep en Verenigde Spaarbank; mijnheer Pont, directeur-generaal Binnenlandse Zaken. Hartelijk welkom op dit 6e VSB Schaaktoernooi. Als je begint met de voorname gasten van dit VSB Schaaktoernooi welkom te heten, vergeet je bijna dat het allemaal draait om vier geweldige schaaksterren en wel ... (namen)”. Bij een dergelijk welkomstwoord is het altijd lastig wie je op de eerste plaats moet zetten: de hoge gasten (het meeste status), de sponsors (het meeste geld) of de optredenden (het meeste talent). De spreker volgt hierboven de etiquette, maar zet direct daarna de schakers centraal. In het vervolg van de toespraak wordt de sponsor nog eens apart genoemd.” [p52]

x Iets geestigs presenteren “Een grap ter opening is een goede binnenkomer, bevordert de sfeer in de zaal en kan ertoe bijdragen dat de spreker door zijn publiek geaccepteerd wordt. Humor kan bovendien als 'glijmiddel' dienen voor serieuzere zaken: humor kan deel uitmaken van een overtuigingspoging, waarbij het publiek stormrijp gemaakt wordt voordat de inhoudelijke argumenten gepresenteerd worden.” [p26; zie aantek. uitgebreide waarschuwingen] [Geschikt voor] “toespraken in de persoonlijke sfeer […] toespraken ter gelegenheid van jubilea, verjaardagen en bruiloften [..] toespraken die deel uitmaken van het verenigingsleven (zoals de opening van een feest) […] tafelspeeches” [volgens matrix: gelegenheidstoespraken; huwelijk/verjaardag; jubilea/lustrums; tafelredes] [waarover grappen] “Niet over godsdienst en sex, maar verder is in principe alles toegestaan. Veel sprekers maken grappen over het spreken zelf, en daarmee indirect over zichzelf. Aangezien vrijwel iedereen last van spreekangst heeft, vinden grappen over dit onderwerp meestal een welwillend gehoor. Verder ligt het in de lijn der verwachting om grappen te maken over het onderwerp van de bijeenkomst: dus bij een bruiloft over het huwelijk, bij een verjaardag over leeftijd en ouder worden, bij een tafelspeech over het eten. Net als bij een anecdote is een grap effectiever als de relevantie voor de rest van de toespraak groter is.” [p26] [Voorbeeld] “Stel dat u ergens moet spreken waar de opkomst tegenvalt. Dan

211

zou u kunnen beginnen met het volgende verhaal: Een nieuwe dominee was teleurgesteld omdat slechts één lid van de gemeenschap verscheen om zijn preek aan te horen. Dus vroeg hij aan dit lid, een boer: ‘Moet ik mijn preek nog houden?’ De boer zei: ‘Tja, ik zou het niet weten. Maar één ding weet ik wel. Als ik mijn kar vol hooi laad en ermee naar de weide rijd, en er komt maar één koe opdagen, dan zou ik haar te eten geven’. De dominee nam zijn raad ter harte en hield een preek die anderhalf uur duurde. Toen hij klaar was, vroeg hij aan de boer: ‘En, wat vond u ervan?’ ‘Tja, ik zou het niet weten. Maar één ding weet ik wel’, zei de boer, ‘als ik mijn kar vol hooi laad en er komt maar één koe opdagen, dan voer ik haar niet de hele lading’. “ [p27]

x Historisch voorbeeld “Een historische gebeurtenis of figuur verleent de toespraak extra cachet, als iemand de Tweede Wereldoorlog aanroept om zijn pleidooi om tolerantie kracht bij te zetten, heeft hij een krachtig argument in handen. Het gewicht van de historische figuur of gebeurtenis straalt uit naar het heden. Een historische invalshoek werkt het beste als er een duidelijke parallel is tussen verleden en heden [wanneer gebruiken] “een terugblik […] bij jubilea, lustrums […] herdenkingen […] Een tweede categorie wordt gevormd door belangrijke gebeurtenissen, vooral in politiek opzicht. Staatsbezoeken […] Het extra gewicht dat een historische gebeurtenis kan verlenen, speelt hierbij een voorname rol. Tot slot kan de historische invalshoek ook bruikbaar zijn bij toespraken bij begrafenissen en crematies” [p28] [volgens matrix: afscheidstoespraken; benoeming; gelegenheidstoespraken; grafredes; herdenking; jubilea/lustrums; politieke redevoering; uitreiken decoraties] [voorbeeld] “oud-minister Andriessen bij de opening van een schilderijententoonstelling in Baarn, in 1994 […]. Andriessen begint als volgt: Mata Hari is een beroemde historische figuur. Ze is de geschiedenis ingegaan als een vrouw die velen heeft verleid. Daarbij ging het meestal om mannen en het is ook al lange tijd geleden. Toch heeft ze een aantal jaren wéér geschiedenis gemaakt door, jaren na haar dood, nóg iemand te verleiden. Deze keer geen man, maar een vrouw. De vrouw die Mata Hari postuum verleidde, is de schilderes Anneke Boot die een portret schilderde van de vermaarde spionne. Mata Hari komt verder in de toespraak niet meer voor en het verband is wat dun, maar het biedt de spreker wel een leuk opstapje voor zijn toespraak.” [p30]

x Figuurlijk taalgebruik: metafoor/vergelijking

[Door S. Beeldspraakopening genoemd] " Beeldspraak - metaforen, vergelijkingen, analogieën - kan gebruikt worden om nieuw licht op een bekende zaak te werpen. Maar aan de andere kant kan beeldspraak juist ook gebruikt worden om een nieuw begrip - bijvoorbeeld kernenergie te vergelijken met iets wat we wel kennen. Een metafoor kan in een toespraak als verbindend element, als leidmotief werken: een complete toespraak kan bijvoorbeeld opgebouwd zijn rond de metafoor 'een bedrijf is een machine', of 'een bedrijf is een (levend) organisme'. In al deze gevallen is het zinvol om ook met beeldspraak te openen." [p13; S. lijkt het docilem-karakter te benadrukken] " Daarnaast is beeldspraak bruikbaar om een bekend begrip op een afwijkende en (hopelijk) verfrissende manier te behandelen. Neem huwelijkstoespraken: het huwelijk kan vergeleken worden met een zeilschip (afhankelijk van de wind, oppassen voor kapers), met een loterij ('waarin de mannen hun vrijheid op het spel zetten en de vrouwen hun geluk', Madame de Rieux) en, zoals hierboven, met een schaar. Bij verjaardagen en jubilea kan gedacht worden aan metaforen die met leeftijd en ouder worden te maken hebben: oude liefde roest niet (het is geen ijzer, het is eerder wijn die beter wordt naarmate hij ouder wordt). Of neem Voltaire: 'Ideeën zijn net baarden. Je krijgt ze pas als je volwassen bent.'" [p13] [wanneer gebruiken] “in toespraken waarin u iets nieuws introduceert. Dat kan een nieuw begrip of produkt zijn, maar ook een nieuw bedrijf of een nieuwe vereniging [...]bij openingstoespraken [...] huwelijkstoespraken” [p13] [volgens matrix: huwelijk/verjaardag; jubilea/lustrums; kersttoespraken; opening; preken]

212

"De beeldspraak is het sterkste ontwikkeld in de preek, en het is dan ook niet verwonderlijk dat sprekers met een kerkelijke achtergrond er veel gebruik van maken. " [p13] S. geeft nog 2 langere voorbeelden.

Vraag “Vragen hebben het grote voordeel dat ze de toehoorders direct bij de toespraak betrekken. Passief achterover zitten is er niet meer bij: de vraag dwingt de luisteraar zijn standpunt te bepalen. Vragen kunnen bovendien geladen zijn, een mogelijkheid waarvan Cicero dankbaar gebruik maakt. Als hij vraagt hoe lang Catalina nog misbruik zal maken van ons geduld, staat de vooronderstelling - dat Catalina misbruik van ons geduld maakt - niet meer ter discussie. Een bekend voorbeeld in dit verband is de vraag 'Sla je je vrouw nog steeds?' Of het antwoord nu 'ja' of 'nee' luidt, in beide gevallen hangt de aangesprokene.” [p48] “Vragen werken het sterkste als ze de toehoorders aanspreken op een punt dat een direct raakvlak met hun belang, belangstelling, hoop, schaamte e.d. heeft; met andere woorden, een punt waardoor ze emotioneel geraakt worden. Zo kan een lezing over verkeersveiligheid beginnen met de vraag: 'Wat gebeurt er precies als u met vijftig kilometer per uur tegen een muur rijdt?'” [p49] [wanneer gebruiken] “er is eigenlijk geen genre waarbij een opening met een vraag ongeschikt of ongepast is. Zelfs bij een grafrede kan de spreker beginnen met de vraag 'Wie was overledene X?' [...] bijzonder geschikt [voor] toespraken waarbij de toehoorders tot nadenken gebracht moeten worden, bijvoorbeeld omdat er een nieuw inzicht of een afwijkende opvatting besproken wordt. [p49; verwijst vdS hier naar insinuatio-situaties?] [volgens matrix: inleiding congres; lezingen; politieke redevoeringen] [voorbeeld] 'Hoe lang nog, Catalina, zult u misbruik maken van ons geduld? Hoe lang nog zullen wij de speelbal blijven van uw waanzinnig optreden? Tot welke grens denkt u in uw teugelloze brutaliteit te kunnen gaan? Die nachtelijke bezetting van de Palatijn doet u niets? Die patrouilles in de stad. die angst van het volk. die zeggen u niets? Dat de goede burgers zich aaneen hebben gesloten, deze vergaderplaats van de senaat hermetisch is afgesloten, die uitdrukking op de gezichten van de mensen hier - dat deert u allemaal niets?' Met deze woorden - met deze vragen - begint Cicero zijn 'Eerste redevoering tegen Catalina' [22]. Dit voorbeeld laat meteen zien hoe effectief, hoe indringend de vraag kan zijn als wapen in de handen van een geoefend redenaar. Niet alleen zijn tegenstander Catalina, maar alle senatoren moeten op het puntje van hun stoel gezeten hebben bij het aanhoren van deze vragen.“ [p48]

x Raadsel “Raadsels en paradoxen hebben een ander effect dan vragen. Een vraag vooronderstelt een antwoord (dat de luisteraar moet formuleren) en kan daarom goed gebruikt worden om aanwezige voorkennis te mobiliseren. Bij paradoxen is het vaak zo dat elk antwoord fout is”. [p40] [wanneer toepassen] “het meest op zijn plaats in het bedrijfsleven. Vooral waar het gaat om het management van veranderingen kunnen ze een nuttige rol spelen. In die context kunt u denken aan een toespraak in het kader van een reorganisatie of bij de introductie van een nieuwe werkwijze of bedrijfsfilosofie. Maar ook een bedrijfspresentatie kan opgefleurd worden door raadsels of paradoxen, bijvoorbeeld als de resultaten van een onderzoeksgroep publiek gemaakt worden. Andere gelegenheden die zich lenen voor enige verwarring zijn wetenschappelijke lezingen, vooral die waar een nieuwe zienswijze of theorie verkondigd wordt. In zo'n geval kunt u de raadsels en paradoxen vooral gebruiken om bestaande meningen op losse schroeven te zetten. Met enig voorbehoud kunnen deze hersenkrakertjes ook ingezet worden bij politieke toespraken: veel politici zullen er echter voor terugdeinzen hun publiek te veel in verwarring te brengen.” [p40] [volgens matrix: bedrijfspresentaties; lezing; politieke redevoering; preek] [voorbeeld] “een toespraak ter gelegenheid van een bedrijfsbezoek. Het betreft een instelling voor schriftelijk onderwijs, die bezocht wordt door een aantal

213

inkopers van cursussen ten behoeve van de krijgsmacht. Een directielid van de gastinstelling houdt de toespraak, die als volgt begint: Marketing is oorlog. Dat zeg ik niet om u op uw gemak te stellen. Integendeel, u bent er zelf één van de oorzaken van, maar daarover straks meer. Bij het begrip oorlog denken we tegenwoordig niet meer alleen aan de traditionele betekenis van het woord. Ook liefde is oorlog, voetbal is oorlog en dus ook marketing is oorlog. Waar gaat dit naar toe, zal de luisteraar zich afvragen. De spreker begint met een metafoor -marketing is oorlog - en vervolgt met raadsel: u bent er zelf één van de oorzaken van. Dit moet de luisteraars aan het denken zetten: hoe zit dat dan, wat heb ik ermee te maken? De oplossing komt later in de toespraak ('de hardste onderhandelaars vind je in het leger'), maar dat is van minder belang: waar het om gaat, is de prikkelende werking tijdens de opening.” [p41] [andere voorbeelden] Kunst is een leugen die ons bewust maakt van de waarheid (Picasso). Bij een lezing over geld, leningen of investeringen kunt u de volgende paradox gebruiken: Een bankier zal u alleen geld lenen als u kunt aantonen dat u het niet nodig hebt. En als u een verhaal houdt waarin het belang van verschillende gezichtspunten een rol speelt, is de volgende niet slecht: Het beste uitzicht op Parijs heb je vanaf de Eiffeltoren, omdat je van daaraf de Eiffeltoren niet kunt zien. [p41].

x Citaat [ Eisen citaat] "Het moet in de eerste plaats de aandacht trekken: de lachlust mag ook, maar hoeft niet. Ten tweede moet het citaat relevant zijn voor datgene dat volgt, het moet u een opstapje naar uw onderwerp geven." [p17] [Voorbeeld] "'Toen de gezanten van Samos in Sparta indertijd eens een zeer lange redevoering hadden gehouden, zeiden de Spartanen: "Wij hebben het einde niet begrepen, omdat we het begin zijn vergeten." Ik zal het met dit in het achterhoofd kort houden, ondanks de vriendelijke woorden die zijn gesproken'. Een bekend advies voor sprekers is: begin maar bij de oudheid, dan komt het vanzelf goed. Citaten van klassieke redenaars en filosofen genieten dan ook een zekere populariteit, zeker bij gymnasiasten. Het citaat gaat over het spreken zelf, zo'n citaat is weliswaar altijd van toepassing, maar daarin schuilt ook het gevaar: het citaat zegt niets dat specifiek op deze situatie en op dit onderwerp van toepassing is." [p18] " Een citaat als eerste zin geeft de opening extra kracht, en een bijbels citaat in een preek is bijna een verplichting." [p19] "In principe kunt u een citaat bij elk type toespraak gebruiken." [p18] [volgens matrix: gelegenheidstoespraak; lezing; opening; politieke redevoering]

x Uitdagende bewering doen [vdS noemt dit de statistieken opening] “Een statistiek die in de opening van een toespraak wordt verwerkt, moet minstens sprekend, maar liefst spectaculair zijn. De bijzonder grote en bijzonder kleine aantallen zijn daarom het meeste in trek. Een statistiek moet de toehoorder verbazen, een gevoel geven van 'Goh, zo veel?' Een dergelijk gevoel ontwaakt de luisteraar uit zijn dagelijkse sluimer en maakt hem geïnteresseerd in eventuele toelichtingen en oorzaken van de gepresenteerde cijfers. Een statistiek combineert feiten en cijfers. Belangrijk daarbij is, dat de gehanteerde maten tot de verbeelding spreken. Wanneer u vertelt dat de opslagcapaciteit van een CD-ROM 650 megabyte bedraagt, is dat niet schokkend. Maar als u zegt dat die CD-ROM evenveel informatie kan bevatten als een bibliotheek van 1000 boeken met 250 bladzijden elk, gaat de luisteraar op het puntje van zijn stoel zitten.” [p46] [wanneer gebruiken] “een wetenschappelijke lezing. [...] Politieke toespraken [...] Statistieken zijn in deze context enigszins verdacht, omdat ze vaak in demagogische zin gebruikt worden. [...] Ook bij verkooppresentaties bieden ze goede mogelijkheden ('Als elke Chinees één gloeilamp koopt...'). En dat zelf de opening van een gebouw in een statistisch kader geplaatst kan' worden, illustreert Rob van Vuure: 'Zet op een rijtje hoeveel materiaal er in het nieuwe gebouw verwerkt is. Zoveel bomen, zoveel ijzer, zoveel cement, zoveel uren.'”[p46] [voorbeeld] “een voordracht over het gebruik van milieuvriendelijke materialen in de bouw (Nederland is één van de grootste importeurs van tropisch hardhout). De spreker begint als volgt: Op het moment bestaat 7% van het

214

aardoppervlak uit tropisch regenwoud. Inh totaal gaat het om een miljard hectare. Dat lijkt veel, maar elk jaar verdwijnt er 21,5 miljoen hectare. Als het zo doorgaat is dus over 45 jaar het regenwoud verdwenen. In deze opening wordt een nuchter gebruik van cijfers gemaakt. Het verdwijnen van het tropisch regenwoud wordt gereduceerd tot een simpele rekensom. De feiten spreken voor zich, ze hoeven niet zwaarder aangezet te worden door de formulering.” [p47]

Anekdote S. onderscheidt drie soorten anekdotes: 1 "Ten eerste zijn er de persoonlijke belevenissen van de spreker die in enig

verband met het onderwerp gebracht kunnen worden. […] 2 anecdotes van anderen die een speciale relevantie voor het onderwerp

hebben. 'Beter goed gejat dan slecht bedacht' is in dit verband een toepasselijke vuistregel. […]

3 zelf een verhaal te construeren voor de toespraak in kwestie. Het voordeel hiervan is dat het verhaal bijzonder toepasselijk voor de gelegenheid kan zijn." [p11]

" iemand die opent met een verhaal, [heeft] meteen de aandacht van zijn publiek." [11] "De luisteraars zullen er altijd vanuit gaan dat er een verband bestaat tussen het verhaal en het onderwerp van de toespraak; tijdens het luisteren zal men zelfs actief zoeken naar een dergelijk verband. Een verhaal is in deze context dus altijd een illustratie van een bepaalde gedachte." [p11] S stelt dat anecdotes minder gepast zijn bij: formele toespraken (uitreiken decoratie of toespraken met een negatieve aanleiding (slecht-nieuwstoespraken [wordt niet in matrix genoemd], herdenkingsredes. [Voorbeeld ter gelegenheid van vijftigste verjaardag; fictief] "Beste vrienden, mag ik heel even de aandacht op deze voor mij zo bijzondere dag … Wat kan er veel gebeuren in slechts twee dagen. Gisteren liep ik de Herfstloop in Heerhugowaard in de categorie Veteranen 1, de leeftijdscategorie 40-50 jaar. Geen kans. De jonge gasten van even veertig liepen mij aan alle kanten voorbij (…). Vandaag reisde ik (…) naar Amsterdam om deel te nemen aan de Sloterplasloop. Nu kon ik deel nemen in de groep Veteranen 2, de mannan van 50-60 jaar. Ik kwam met bloemen thuis. (…)" [p12]

x Actuele invalshoek Twee aanwijzingen: "positief nieuws werkt beter dan negatief nieuws. [p9] "Niets veroudert [...] sneller dan het nieuws van de dag." [p9] [Gebruik] "politieke toespraken. […] politieke debatten vinden hun directe aanleiding in 'de waan van de dag'. Overigens is die aanleiding soms zó vanzelfsprekend, dat deze een politieke redevoering nauwelijks een meerwaarde zal geven. In die gevallen is een andere opening wenselijk. "[p9] verder ook bij gelegenheidstoespraken, openingen van congressen/ toespraken en lezingen]


[VdS noemt dit de seizoenenopening] “Komen de narcissen uit de grond? Dan is het lente, een nieuw begin met nieuwe kansen misschien is dat ook van toepassing op het onderwerp van uw toespraak. Staat het hooi op het land? Dan is het zomer, de bloeitijd. tijd om te oogsten... zo kan eik seizoen in verband gebracht worden met het onderwerp van de avond.” [p44] “Een opening waarbij het seizoen centraal staat, is meestal niet zo origineel. Daarom is het belangrijk veel aandacht te geven aan de uitwerking. Er moet meer over de herfst te zeggen zijn dan dat de blaadjes weer vallen.” [p44] [wanneer] “seizoensgebonden toespraken [...] Kerst-, eindejaars- en nieuwjaarstoespraken zijn de meest voor de hand liggende soorten. [...] afsluiting of de opening van een schooljaar of academisch jaar. [...] bruiloften, jubilea, tafelspeeches en zelfs grafredes [...] verbonden met de 'levensseizoenen' van de mens. Geboorte is lente, huwelijk is zomer, dood is herfst of winter [...] openingstoespraken. [...] analogie met levensstadia: bedrijven en organisaties kennen immers ook een geboorte, bloei en neergang.” [p44] [volgens matrix: gelegenheidstoespraken; grafredes; huwelijk/verjaardag; jubilea/lustrums; kersttoespraken; openingen]

215

[voorbeeld] “toespraak bij de viering van Koninginnedag, óók een seizoensgebonden toespraak die nog steeds in april gehouden wordt, hoewel de koningin in januari jarig is. Deze toespraak werd in 1991 gehouden door de heer I.J.P. Keijzer, burgemeester van Veghel: Het is weer koninginnedag. Een nationale feestdag. Nostalgie of realiteit? Herinneringen aan de vieringen in onze jeugd en veel (meer) vlaggen, erepoorten, folkloristische kinderspelen en lampionoptochten komen wellicht bij ons naar boven. Nu – en zeker dit jaar – een zeer gunstig vallende vrije dag waardoor met wat geluk in de sfeer van de arbeidstijdverkorting, men van vrijdagmiddag tot minimaal woensdagmorgen er lekker zelf tussen uit kan. Hoewel de aanleiding een heel andere is, gebruikt de spreker ook in dit geval de associaties die aan een bepaalde dag verbonden zijn om de juiste sfeer te scheppen. Bij die associaties kan hij een tegenstelling tussen vroeger en nu aanbrengen, die hij verder in zijn toespraak uitwerkt.“ [p45]

x De filosofische opening “Een manier om luisteraars direct bij aanvang op het goede spoor te zetten, is de filosofische opening. In een dergelijke opening gaat u meteen de diepte in: al in de eerste zinnen wordt een begrip geproblematiseerd waarvan de toehoorders in hun onschuld dachten dat ze er al heel wat van wisten. Daarbij kunt u de eigen geleerdheid aanspreken, maar ook geleende bronnen. Het voordeel van een filosofische invalshoek is dat u uw toespraak vanaf het begin een zekere diepgang verleent. U maakt duidelijk dat uw toespraak geen gelegenheidsverhaal is, maar dat u zich de moeite heeft getroost een inhoudelijke bijdrage te leveren. Daarmee scoort u weliswaar minder snel dan met een vermakelijke anecdote, maar het succes is wel blijvender.” [p22] “U moet oppassen dat u uw publiek niet verliest, het kan zich ongemakkelijk gaan voelen bij zo veel wijsheid. Daarom is het bij een filosofische invalshoek extra belangrijk een heldere stijl te blijven hanteren en de zinnen niet te zwaar aan te zetten. Hoedt u ook voor pedanterie: een uitgemolken woordenboekdefinitie ('Wat is bigamie? Van Dale leert ons...') maakt nog geen filosofie!” [p22] [Dit type opening is volgens vdS vooral geschikt] “de zwaardere genres: wetenschappelijke lezingen, politieke toespraken en niet te vergeten: preken” [volgens matrix: huwelijk/verjaardag; lezingen; politieke redevoeringen; preken] [Voorbeeld] “De volgende introductie is afkomstig uit het afscheidscollege van professor H.P.S. van Lohuizen bij zijn vertrek van de Technische Universiteit Delft (zie ook Handboek Speech en Presentatie, Gl 613). Hij begint als volgt: ‘Denk Diep’! Dat wek verwachtingen, al bent u er wellicht ook weer niet verbaasd over als dat hier aan deze TU aan de orde is. In elk geval in hoge mate aan de orde zou moeten zijn. Wellicht denkt u in één adem aan het bekende beeld van Rodin, de denker. Hij zet daar iemand neer die laat zien dat diep denken geen sinecure is. Hij zit in een wat ongemakkelijke houding, het hoofd op de hand, de arm op de knie en zo via het been met de voet op de grond steunend. Het lijkt wel of het gewicht van als die kennis ontstaan doordat diepe denken het hoofd zo zwaar heeft gemaakt en het een extra ondersteuning vanuit de bodem nodig heeft (…) Maar misschien gaat u nog verder. Er bestaat immers nog de wereld van een nog dieper, meer innerlijk schouwen. Wellicht komt u daarbij een figuur als die van Boeddha voor ogen’ Een introductie waarin het denken zelf centraal staat, krijgt al bijna als vanzelf een bespiegelend karakter. Doordat de spreker bovendien Rodin en de Boeddha erbij haalt, wordt in zijn toespraak een culturele context geschapen waarin 'diep denken' een extra lading krijgt. In het vervolg van de toespraak blijkt het diepe denken betrekking te hebben op de letterlijke diepte: de ondergrondse ruimte (tunnelbouw, ondergrondse gebouwen) en meer in het bijzonder ondergrondse transportsystemen (zoals de Kanaaltunnel). De gekozen invalshoek is in het bijzonder relevant omdat de spreker ermee wil aangeven, dat kiezen voor bouwen onder de grond bij uitstek een rationele keuze is, een keuze die de uitkomst vormt van 'diep denken'.”[p23]

216


de narratio (partitio) [inhoud in een notedop] “Eén van de bekendste adviezen aan sprekers luidt als volgt: 'Vertel ze eerst wat u gaat vertellen. vertel vervolgens wat u te vertellen hebt, en vertel ten slotte wat u net verteld hebt.' Deze 'drieslag' van inleiding. betoog en samenvatting is nog steeds een effectieve methode om ervoor te zorgen dat uw toehoorders de essentie van uw toespraak begrijpen en onthouden. “[p33] “Bij toespraken is aan dergelijke inleidingen echter ook een belangrijk bezwaar verbonden. Een goede inleiding hoort direct de aandacht te prikkelen, maar een inleiding waarin uitsluitend de hoofdlijnen van een betoog worden opgesomd, slaagt daar vaak niet in. De 'inhoud in een notedop' is niet wervend. Neem het volgende begin: 'De komende minuten geef ik u een schets van de problemen waarmee ons bedrijf geconfronteerd wordt. Vervolgens noem ik twee maatregelen, en ik zal betogen waarom de tweede maatregel mijns inziens de betere is. Tot slot ga ik in op een aantal praktische consequenties.' Een spreker die zo begint, kan erop rekenen dat zijn publiek al weggedommeld is voordat hij begonnen is. Sprekers die de kooi en de geit willen sparen, kiezen daarom soms voor een 'dubbele intro'. Ze beginnen met een uitspraak die de aandacht trekt - een citaat, een grap, een anekdote - en geven daarna de hoofdlijnen van de toespraak weer.” [p33] [bruikbaar voor] “het meest bruikbaar is als de informatieoverdracht centraal staat […] zakelijke presentaties […] wetenschappelijke lezingen. […] in gevallen waarin effectbejag ongewenst of ongepast is. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn bij politieke speeches over beladen onderwerpen.” [p33] [volgens matrix: bedrijfspresentaties; lezingen; politieke redevoeringen; prod./verk.-presentaties] [voorbeeld] “uit een intern bedrijfsproject op het gebied van Human Resource Management, hieronder ingekort tot 'resourcement' […]. Bij de afsluiting van de eerste fase binnen dit project werden verschillende presentaties gehouden, waaronder de volgende: Namens de deelnemers van het pilotproject resourcement mag ik u iets vertellen over onze ervaringen, waarbij wordt stilgestaan bij de diverse stadia van het traject. Tot slot geven we een paar aanbevelingen. Voordat ik begin met onze ervaringen in het algemeen en de mijne in het bijzonder, graag eerst even het volgende. Sommigen onderu zijn van mening dat ik iets weet over jongleren en koorddansen in het circus. Dat klopt. Maar ik weet ook iets over de gedragingen van circusdieren. Na deze inleidende woorden volgde een passage over het gedrag van apen, dat op een toepasselijke manier met het project in verband gebracht kon worden. Hiermee introduceert de spreker een wervend element, dat hard nodig is na de wat saaie openingszinnen. Hier ziet u een voorbeeld van een 'dubbele introductie', waarbij eerst het informatieve, en vervolgens het wervende openingsdeel wordt gepresenteerd.”[p34]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld x Het gemeenschappelijke

benadrukken “Een goede spreker probeert een band met zijn publiek te bewerkstelligen. Eén van de manieren om dat te doen, is de nadruk leggen op datgene dat spreker en publiek bindt. Een opening waarin de nadruk op het gemeenschappelijke wordt gelegd, werkt twee kanten op. Ten eerste wordt de spreker door zo'n opening eerder geaccepteerd als 'een van ons'. Dat kan ertoe bijdragen dat zijn betrouwbaarheid, zijn geloofwaardigheid, kortom zijn ethos vergroot wordt. Ten tweede worden de luisteraars eerder bij de toespraak betrokken als de spreker zo sterk benadrukt dat zijn verhaal ook over hén gaat. Niet alles wat gemeenschappelijk is, leent zich even goed om mee te openen. Het gemeenschappelijke moet niet alleen maar een 'sfeermaker' zijn, er zit ook een inhoudelijke kant aan. Datgene dat als gemeenschappelijk element wordt gezien, moet in verband gebracht kunnen worden met het onderwerp van de toespraak. “[p24; vooral bruikbaar wanneer de afstand groot is: deskundige vs. leken;

217

tussen culturen. Bij politieke toespraken en gelegenheidstoespraken als grafrede e.d. ] [volgens matrix: gelegenheidstoespraken; grafredes; herdenkingen; huwelijk/verjaardag; kersttoespraken; pep-talk; politieke redevoeringen] [voorbeeld] “een lezing tijdens een symposium over waterzuivering. De lezing werd gehouden door een arts, een relatieve buitenstaander in een gezelschap van technici, scheikundigen en waterschapsmedewerkers. Misschien kan het geen kwaad eens te verduidelijken wat een arts hier komt doen bij een gezelschap van deskundigen op het gebied van water. Artsen bouwen immers geen dijken en weten doorgaans weinig van reinigings9nstallaties. Maar toch zijn wij in onze dagelijkse praktijk veel met water bezig. En daarmee bedoel ik niet de inmiddels uitgestorven bezigheid van het zogenaamd piskijken. Er is een andere, meer voor de hand liggende parallel: het menselijk lichaam bestaat immers voor ongeveer 90% uit water. En wij artsen zijn eigenlijk elke dag bezig om dat water schoon te houden. Het gemeenschappelijke in dit geval is water, dat de spreker van verschillende kanten belicht. Door de arts als piskijker op te voeren, relativeert hij meteen zijn eigen gewichtigheid. Doordat de spreker bovendien aan het slot de zuiverheid van het water in zijn parallel weet te betrekken, is de relevantie van het gemeenschappelijke element direct duidelijk gemaakt.” [p25]

Het publiek bang maken of gerust stellen

[vdS noemt dit de Ramp] Wanneer een spreker zijn publiek geheel in zijn greep wil hebben, kan hij zijn toevlucht nemen tot de ramp. Een opening met angstwekkende perspectieven - het wezenskenmerk van de ramp - is geen stijlmiddel dat te pas en te onpas kan worden toegepast. Er moet een gevaar zijn - actueel of potentieel - om het publiek te motiveren. [...] Een gevaar bij deze opening kan spelen als men een kunstmatige vijand probeert te creëren. Dit gevaar speelt vooral in politieke redevoeringen. Berucht zijn natuurlijk de voorbeelden van nazi-redenaars, die de joden als nationaal gevaar afschilderden. Een voorbeeld dat wat minder geladen, maar daarom nog niet onschuldig is, is dat van sprekers die hun politieke tegenstander als een nationale ramp proberen af te schilderen. In de Amerikaanse verkiezingsstrijd is dat een veelgebruikt middel, waarbij demagogie, verdachtmaking en persoonlijke aanvallen - ondersteund door TV-spots - standaardelementen dreigen te worden. [p42; onduidelijk wat ‘het gevaar’ nu eigenlijk is – alleen ethisch?] [wanneer gebruiken] “politieke redevoeringen [...] bij pep-talk in bedrijven, als het er bijvoorbeeld om gaat een bezuinigingsoperatie te verdedigen [...] fondswerving voor noodhulp of ziektebestrijding [...] natuurlijk een onmisbaar ingrediënt van een donderpreek” [42]. [in matrix: afscheidstoespraken, fondswerving; pep-talk; politieke redevoering; preken; prod.-/verk.-presentaties] [voorbeeld] “Een duidelijk voorbeeld van een politieke toespraak met een ramp als ingang is die van Trotski, uitgesproken te Moskou in 1918. Hij haalt in zijn openingszinnen stevig uit: De oorlog, veroorzaakt door de roofzuchtige vraatzucht van de wereldbourgeoisie, heeft alle landen geruïneerd en verwoest en alle volken aan de rand van de afgrond gebracht. Honger regeert niet alleen de oorlogvoerende, maar ook in de neutrale landen. Uit alle hoeken van Europa komen berichten over protesten en oproer van hongerende massa’s. Deze woorden gebruikt Trotski, tijdens het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog, om te ageren tegen het voorstel van 'de bourgeoisie en haar hielenlikkers' om het staatsgraanmonopolie af te schaffen. Hij stelt daartegenover dat de politiek van de 'voedseldictatuur' de enige maatregel is om de honger te bestrijden. Om zo'n verstrekkende maatregel te verdedigen gebruikt hij de zwaarst denkbare middelen: oorlog en honger.

x Vleien en prijzen] [VdS noemt het Persoonlijke aanhef] [bij gelegenheidstoespraken] “bijvoorbeeld is het dankwoord; het is in feite een 'aangekleed dankjewel'. waarbij de aankleding de essentie van de toespraak vormt. De spreker brengt zijn dankbaarheid over en probeert daar een goede

218

formulering aan te geven. 'Het is me een groot genoegen om namens de Centrale Hervormde Gemeente te mogen zeggen. dat we zeer vereerden dankbaar zijn voor deze vorstelijke gift ( ... ).' Genoegen, eer en dankbaarheid zijn de gevoelens die in deze openingszin verwoord worden. Maar ook andere emoties kunnen centraal staan in een toespraak: afschuw (bij misdrijven of oorlogshandelingen). verdriet (bij overlijden), vreugde (bij een huwelijk), tevredenheid (over het welslagen van een project) of tof (bij het toekennen van een prijs). Waarop dient u te letten bij een dergelijke persoonlijke opening? Het belangrijkste advies is: wees uzelf. Vermijd gekunstelde formuleringen en hoogdravendheid. Waak daarnaast voor overdrijving; passages als: 'met de grootst mogelijke eerbied' of 'als blijk van mijn diepste meedeleven' komen een beetje zwaar aangezet over. Emoties zijn het beste verteerbaar als ze eerlijk en eenvoudig worden uitgesproken. Tot slot: wees niet bang als uw woorden een beetje clichématig klinken. Een zin als 'Het is me een groot genoegen vandaag bij u te zijn,' is weliswaar al vaker gebruikt, maar niemand zal daar aanstoot aan nemen. Clichés zijn vaak geworden wat ze zijn omdat ze zo'n handige uitdrukkingswijze vormen van een veelgevoelde emotie. “ [p35/6] [volgens matrix: afscheidstoespraken; benoemingen; dankwoorden; grafredes; herdenkingen; huwelijk/verjaardag; jubilea/lustrums; kersttoespraken; pep-talk; tafelredes; uitreiken decoraties] [voorbeeld] Dank u wel (naam inleider), goedemiddag dames en heren. Dit is een bijzondere dag voor me. Toen ik opgroeide in deze gemeenschap, keek ik tegen velen van u op omdat u het soort zakenman vertegenwoordigde, dat ik zo graag wilde zijn. En nu word ik door u geëerd als ondernemer van het jaar. Ik stel het enorm op prijs, maar de werkelijke eer komt de plaatselijke Kamer van Koophandel en u allen toe. Dit fragment is een goed voorbeeld van een dankwoord. De spreker verwoordt zijn dank in eenvoudige, weinig opzienbarende bewoordingen: 'het is een bijzondere dag voor me', 'ik stel het enorm op prijs'. Daarnaast zorgt hij ervoor dat de eer niet alleen hemzelf te beurt valt, maar dat andere instanties evenveel of zelfs meer lof toekomt: '... omdat u het soort zakenman vertegenwoordigde, dat ik zo graag wilde zijn', 'de werkelijke eer komt de plaatselijke Kamer van Koophandel en u allen toe.’” [p36; nauw verbonden met prijzen en vleien]

Overige technieken

Publiek – genres Anders, nl. 1 Afscheidstoespraken (3)

2 bedrijfspresentaties (6) 3 benoemingen (2) 4 dankwoorden (1) 5 fondsverwerving (1) 6 gelegenheidstoespraken (7) 7 grafredes (4) 8 herdenkingen (3) 9 huwelijk/verjaardag (8) 10 inleiding (congres e.d.) (5)

11 jubilea/lustrums (7) 12 kersttoespraken (4) 13 lezingen (10) 14 openingen (5) 15 pep-talk (4) 16 politieke redevoering (12) 17 preken (4) 18 prod./verk.-presentaties (4) 19 tafelredes (2) 20 uitreiken decoraties (3)


verschillende inleidingstechnieken S. voegt matrix (20*genre - 20*techniek) toe voor gebruik van beschreven technieken. Het genre waar de meeste technieken geschikt voor zijn : politieke redevoering (12) en lezing (10). De techniek die het breedst bruikbaar is: persoonlijke aanhef (11) en historische invalshoek (8).

Insinuatio

219

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd grap “Bij formele gelegenheden en ernstige onderwerpen - denk aan congressen en

politieke debatten - raden wij het daarom af met een grap te beginnen.” [p26] Vermijd cliche's [Opvallend postief over clichegebruik]


noodzakelijk (en waarom) [VdS noemt dit de In Medias Res-Techniek] “er zijn ook argumenten om […] om met de deur in huis te vallen. De klassieke benaming voor deze techniek - want het is een techniek als de andere - is in medias res, in het midden van de zaak. Een dergelijke aanpak heeft onmiskenbare voordelen: het brengt de vaart in een toespraak en laat de luisteraars niet onnodig wachten. Een spreker die snel ter zake komt, geeft zijn publiek waar voor zijn geld.” [p31] “Het is namelijk moeilijker dan het lijkt om met de deur in huis te vallen. De meeste sprekers gebruiken de opening namelijk niet alleen om de aandacht te trekken, maar ook om zelf een beetje warm te draaien. Veel sprekers praten bijvoorbeeld in het begin te snel; dat is niet altijd erg, want de opening bevat doorgaans nog geen belangrijke informatie. Een spreker die meteen ter zake komt, ontneemt zichzelf dit opwarmtraject.” [p31] [bruikbaar voor] “de bedrijfsinterne presentatie […] Een 'lange aanloop' is in zo'n geval onwenselijk. Een tweede genre is de toespraak of lezing die deel uitmaakt van een reeks […] Een derde voorbeeld is de zogenaamde 'sales pitch', een verkoopverhaal dat in korte tijd met een maximum aan overtuigingskracht moet worden neergezet. Kenners zeggen dat bij een goede sales pitch al in de eerste minuut de beslissing valt. “ [p31] [voorbeeld van Churchill] ”in het Lagerhuis [werd] vrijwel dagelijks over de oorlog gesproken; een spreker mag ervan uit gaan dat een toespraak over dit onderwerp direct de aandacht van zijn luisteraars trekt. Churchill begint met de volgende woorden: Vanaf het moment dat de Franse verdediging bij Sedan en aan de Maas bezweek, aan het eind van de tweede week van mei, had alleen een snelle aftocht naar Amiens en het zuiden de Britse en Franse legers die België op dringend verzoek van de Belgische koning waren binnengetrokken nog kunnen redden; maar men heeft zich dit strategisch feit niet meteen gerealiseerd. Met zijn 62 woorden en een groot aantal informatie-eenheden wint deze zin geen schoonheidsprijs. Het is slechts de extreme urgentie van de context die het Churchill mogelijk maakt om een opening te gebruiken die eigenlijk geen opening is.” [p32]

Aanpak Wanneer schrijf je de inleiding " Veel schrijvers stellen hun toespraak in een handomdraai op, als ze de

juiste opening maar gevonden hebben. De opening bepaalt immers in veel gevallen ook de invalshoek en de structuur van de toespraak." [p7; inleiding eerst dus?]


"Veel geoefende presentators adviseren om het begin en het slot van toespraken uit te schrijven. Bij zo'n belangrijk onderdeel mag niets aan het toeval overgelaten worden. De rest van de toespraak kunt u eventueel met steekwoorden of met een schema houden. Het is daarnaast van belang om de opening een aantal malen te oefenen, liefst voor publiek, om het effect ervan te toetsen." [p7]


klassiek; USA; wetenschap; ed. [bronnen bij toespraakfragmenten]



220

Voorbeelden worden met literatuurverwijzingen aangeven.

Humor [grap] “Wat is er toch aan de hand met de grap als introductie? In Nederlandse toespraken wordt hij geschuwd als een besmettelijke ziekte - niet in één voorbeeld uit uw gewaardeerde handboek begint de spreker met een humoristisch verhaal. Dit in tegenspraak tot de Amerikaanse praktijk, waarbij grappen een vast onderdeel vormen, in alle fasen van een toespraak. Botst het karakter van een humoristische opening misschien met onze volksaard? Voor een deel is de angst voor grappen in toespraken natuurlijk terecht. In bijdrage Al 410, Humor in speech en presentatie, onderscheidt Jan Van den Bulck drie soorten problemen: grapjes kunnen mislukken, ze kunnen misplaatst zijn en ze kunnen verkeerd gedoseerd zijn. In bepaalde soorten toespraken zijn grapjes in het geheel niet gewenst; denk aan toespraken over beladen onderwerpen zoals euthanasie. Ook zijn er sprekers die zich er maar beter verre van kunnen houden: veel sprekers zijn gewoon niet leuk, hoe ze ook hun best doen. Als een grap mislukt, wordt dat vaak veroorzaakt door de manier waarop deze wordt verteld. Deze risico's moeten een geoefend spreker er echter niet van weerhouden af en toe een grap in hun toespraak in te bouwen - of ermee te openen. Een grap ter opening is een goede binnenkomer, bevordert de sfeer in de zaal en kan ertoe bijdragen dat de spreker door zijn publiek geaccepteerd wordt. Humor kan bovendien als 'glijmiddel' dienen voor serieuzere zaken: humor kan deel uitmaken van een overtuigingspoging, waarbij het publiek stormrijp gemaakt wordt voordat de inhoudelijke argumenten gepresenteerd worden. [p26]

Accommodatie publiek “[…] de opening 'in medias res' in de praktijk maar weinig toegepast. Het is namelijk moeilijker dan het lijkt om met de deur in huis te vallen. De meeste sprekers gebruiken de opening namelijk niet alleen om de aandacht te trekken, maar ook om zelf een beetje warm te draaien. Veel sprekers praten bijvoorbeeld in het begin te snel; dat is niet altijd erg, want de opening bevat doorgaans nog geen belangrijke informatie. Een spreker die meteen ter zake komt, ontneemt zichzelf dit opwarmtraject.” [p31]

Toespraken matrix VdS voegt een toesprakenmatrix toe. Hierin worden de genoemde technieken gekoppeld aan specifieke toespraakgenres. Er worden 20 genres onderscheiden: afscheidstoespraken; bedrijfspresentaties; benoemingen; dankwoorden; fondswerving; gelegenheidstoespraken; grafredes; herdenkingen; huwelijk/verjaardag; inleiding(congres e.d.) jubilea/lustrums; kersttoespraken; lezingen; openingen; pep-talk; politieke redevoeringen; preken; prod.-/verk.-presentaties; tafelredes; uitreiken decoraties. Opvalt dat VdS gelegenheidstoespraken als categorie plaatst naast onder meer grafredes, kersttoespraken, en huwelijkstoespraken . Verder valt op dat de koppeling techniek-genre niet altijd dezelfde is in de matrix als in de tekst. [vergelijk de belofte]. Van de vraagtechniek zegt VdS bijvoorbeeld dat het een breed toepasbare techniek is [p49], terwijl hij in de matrix slechts naar drie (van de twintig) genres verwijst. Slechtnieuwstoespraken worden wel in het boek genoemd maar komen niet in de matrix voor [p11]

221

Janssen, D. (red) (1989)

[Gele passages toevoegingen of veranderingen in 3e druk DEF]


Janssen, D. (red) (1989) Zakelijke communicatie, Een leergang ‘communicatieve vaardigheden’ voor het HBO. 2 delen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Zakelijke communicatie. Twee delen. 3e geheel herziene druk, 1996.

Doelgroepen:

Hoger beroepsonderwijs


Deel 1: 304 454blz.


1e druk: 243-297: 55 blz. 3e druk: 358-436: 78 blz. ; inclusief 15 blz. oefeningen


250-251 het klassieke betoog + functies van exordium 252-253 voorbeeld 253-260 technieken 371-380 algemene tips inleiding soorten inleidingen.; her en der over de genres: ongeveer 1 blz.




[p251] In het exordium, de inleiding, moet de redenaar zichzelf introduceren en het onderwerp waarover gesproken gaat worden. Hij moet proberen in dit deel zijn publiek gunstig te stemmen, zodat men bereid is naar hem te luisteren. [benevolum] Bovendien moet er in de inleiding enige interesse voor het betoog gewekt worden. Samenvattend zou men kunnen zeggen dat de inleiding aandachttrekkend en aandachtrichtend moet zijn. Na de inleiding moet de luisteraar geboeid, geïnteresseerd [attentum] en globaal geïnformeerd [docilem] zijn. Hij moet weten waarover het betoog zal gaan en bovendien het idee hebben dat de spreker hem iets nieuws zal gaan vertellen. Weet de spreker deze doelen niet te realiseren, dan zal de rest van zijn verhaal waarschijnlijk tegen dovemansoren worden afgestoken.” [niet geheel helder onderscheiden] [Belang van inleiding] “De inleiding bepaalt voor een belangrijk deel of uw publiek bereid zal zijn naar uw verhaal te luisteren. Een goede inleiding zaal de aandacht trekken, maar ook de aandacht richten op het thema van uw betoog. [Wel worden na het exordium nog narratio en propositio behandeld, maar niet partitio (deel van inleiding)] Behandelt 8 soorten inleidingen:

9. De aanleiding 10. Het voorstellen 11. De retorische vraag 12. De historische schets 13. De anekdote 14. Populair misverstand 15. Aansluiten bij de belevingswereld van het publiek 16. Schets van de totstandkoming

“Deze opsomming van inleidingen is niet compleet. als u goed om u heen kijkt en luistert, zult u ongetwijfeld nog andere soorten tegenkomen. Ons advies luidt dan ook: probeer te leren van goede voorbeelden.” [p260] “De inleiding bepaalt onder meer of het gehoor eigenlijk wel bereid zal zijn naar je verhaal te luisteren of dat het direct afhaakt. Je geeft daarmee je visitiekaartje af en dat kan er maar beter perfect uitzien.” [p371] “Algemene tips inleiding - Maak het publiek nieuwsgierig [A]

Zorg ervoor dat men méér wil horen, dat men het antwoord op die intrigerende vraag wil weten, dat men geprikkeld is.

- Maak jezelf bekend bij het publiek [B] Zorg ervoor dat het publiek weet met wie men van doen heeft, hoe je heet, wat je doet, wat jouw ‘belang’

222

bij de presentatie is. Dat maakt het allemaal persoonlijker. - Maak duidelijk wat de doelstelling en Centrale vraag zijn [D]

Zorg ervoor dat het publiek weet waar je naartoe wilt, zodat men wat je zegt in een denkkader kan inpassen, zorg ervoor dat men kan anticiperen op wat komen gaat.

- Geef een indicatie van de tijd [D] Zorg ervoor dat men kan inschatten hoeveel tijd de presentatie in beslag gaat nemen. Naar een presentatie van een uur luister je anders dan naar een van 20 minuten.” [p371]

“Gewoon zakelijk een betoog introduceren met doel en Centrale vraag en een vooruitblik op de structuur en dergelijke levert zelden problemen op. Maar om iets leuks te verzinnen, valt niet mee.”[p372] 12 soorten inleidingen waaruit je kunt kiezen:

1. De actuele gebeurtenis [A} 2. De aanleiding [D] 3. De persoonlijk introductie [B] 4. de persoonlijke ervaring [B] 5. de (retorische) vraag [A] 6. De historische schets [A] 7. De anekdote [A] 8. Het citaat [A] 9. Het populaire misverstand [A] 10. De tegenstelling [A] 11. Het simpele alledaagse voorbeeld [ 12. de ontstaansgeschiedenis van de presentatie [D]



benadrukken; [uw-probleem] Het simpele voorbeeld: [in de eerste druk heet deze techniek Aansluiten bij de belevingswereld van het publiek. Nagenoeg zelfde behandeling + zelfde vb [p379]: Soms zult u een verhaal moeten houden dat voor veel luisteraars ogenschijnlijk nogal ‘ver van hun bed’ zal staan. U doet er dan goed aan wanneer u in een inleiding probeert duidelijk te maken dat het thema van uw betoog ook voor de toehoorder van belang is of zou kunnen zijn. Het thema wordt dan ‘vertaald’ naar hun belevingswereld. De bekende Utrechtse psycholoog Piet Vroon begint een verhaal over een belangrijk fenomeen uit de waarnemingspsychologie zó: Bij misdrijven wordt door politie, advocaten en rechters vaak een beroep gedaan op ooggetuigen. Als deze duidelijke verklaringen afleggen en zeker lijken te zijn van hun zaak, ligt een veroordeling in de rede. Daar is niets op tegen, maar de vraag rijst hoe betrouwbaar dergelijke verhalen zijn. In de geheugenpsychologie kent men een verschijnsel dat wordt aangeduid met de afschuwelijke naam retroactieve inhibitie, ofwel terugwaartse remming. het betekent dit. Als u eerst a leert en daarna B, is het mogelijk dat B de herinnering aan A bemoeilijkt of vervalst. als wij voor het slapengaan iets leren, wordt dat vaak beter onthouden, omdat een aansluitend storend leerproces ontbreekt. [Uit: Allemaal psychisch]. Vroon behandelt een bepaald fenomeen (retroactieve inhibitie) en om dit voor zijn publiek aanschouwelijk te maken plaats hij het in ons ‘dagelijks ‘leven: kennis van een verschijnsel als retroactieve inhibitie is van belang om – onder andere– de betrouwbaarheid van getuigen in een rechtszaak te kunnen beoordelen. Overigens is dit soort inleidingen niet alleen maar aardig. De kans dat uw publiek uw verhaal onthoudt , wordt ook groter naarmate u er beter in slaagt aansluiting te vinden.”[p259]

Letterlijk om aandacht vragen Beloven het kort te houden ‘Ontstaansgeschiedenis van de presentatie’ [in vorige druk

gepresenteerd als schets van de totstandkoming – kleine stilistische verschillen] Het zal zonder twijfel wel eens voorkomen dat u geen geslaagde inleiding voor

223

uw presentatie kunt bedenken. In zo’n geval heeft u altijd nog één middel tot uw beschikking: vertellen hoe lang u gezocht heeft naar een passend intro en waarom u er geen heeft gevonden. Gerard Reve deed dat, toen hij zich voor de rechter moest verantwoorden wegens godslastering, als volgt.: Mijnheer de President, Edelachtbare Vrouwe, Edelachtbare Heer. De oorspronkelijke opzet van mijn betoog – mijn uitgever sprak reeds met de hem eigene bescheidenheid van ‘een Bergrede’– besloeg niet eens niet veel meer dan anderhalf uur, maar mijn raadsman heeft mij voorgehouden dat zulk een lengte van een slotwoord hoogst ongebruikelijk is. Aldus heb ik, na zijn advies, uiterste beknoptheid betracht, en zo ik het alstoen gestelde ideaal van anderhalve minuut niet heb kunnen verwezenlijken, ik heb er wel naar gestreefd. Ik ben nog vanmorgen vier uur bezig geweest om de tekst tot enkele minuten te condenseren – en ik kan u zeggen: als je geen Godslasteraar bent, dan word je het wel. [Uit: Een eigen Huis].”

x Vraag [kleine stilistische verschillen] “De retorische vraag [foute definitie: dit is eigenlijk een subiectio , zie definitie Braet 1994,69.] Een beproefd begin van een betoog is de retorische vraag. Dit is een vraag die u aan een publiek stelt, maar waarop u geen antwoord verwacht. Het antwoord geeft u zelf. Een voorbeeld uit een toespraak van een bekende organisatieadviseur: Dames en heren, weet u welk Europees land aan het einde van de negentiende eeuw het meest welvarend was? Sicilië! Dus als het u nu goed gaat, denk dan niet dat dat altijd zo zal blijven. Let wel: de retorische vraag moet retorisch zijn. U moet hem zélf beantwoorden. Wacht nooit op een antwoord van het publiek. U maakt de voortgang van uw betoog dan afhankelijk van een publieksreactie en dat mag nooit. [Sic! JJ] De spreker moet zelf de touwtjes in handen houden. ‘Zogenaamd’ spontane publieksreacties, zoals we die bij cabaretiers als Freek de Jonge en Youp van ’t Hek tegenkomen, zijn ook in negen van de tien gevallen ingestudeerd.”[p256] Een beproefd begin van een betoog is de (retorische) vraag. Dit is een vraag die je aan het gehoor stelt, maar waarop je geen antwoord verwacht. Het antwoord geef je zelf. Een voorbeeld uit een toespraak van een bekende organisatieadviseur die spreekt op een congres van topmanagers over de gevolgen van economische groei: Dames en heren, weet u welk Europees land aan het einde van de negentiende eeuw het meest welvarend was? Sicilië! Dus als het u nu goed gaat, denk dan niet dat dat altijd zo zal blijven. […] “In beide gevallen zul je zelf het antwoord op de vraag moeten geven. Bij een retorische vraag volgt het antwoord direct op de vraag […] Stel nooit vragen aan het publiek in de verwachting dat je daar een antwoord op krijgt. Je maakt de voortgang van het betoog dan afhankelijk van reacties van anderen en dat moet je zoveel mogelijk zien te vermijden. Hou de touwtjes in handen.” [p376]

x Citaat “Het citaat Je kunt een presentatie ook beginnen met een citaat uit een bekend boek of van een bekend persoon. Er bestaan tientallen thematisch geordende citatenboeken die je voor elke gelegenheid van een passend citaat kunt voorzien. Pas wel op met citeren. Veelvuldig citeren kan een belezen, maar ook een pedante indruk maken. Bovendien zijn sommige citaten zo vaak gebruikt dat ze echt niet meer kunnen. Zoals iemand ooit schreef in het tijdschrift Onze taal ‘het citatenboek is niet altijd je beste vriend’. In zakelijke presentaties kunnen citaten uit zakelijke teksten functioneel zijn. Neem bijvoorbeeld het volgende fragment uit een lezing van een politicus: […] De Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid schreef in haar vorige maand uitgebrachte rapport ‘Hoger onderwijs in fasen’: ‘Waar het vwo de top –15 procent de toegang tot de universiteit beidt, kan binnen deze groep nog een aanzienlijke spreiding in leercapaciteit worden gevonden tussen toppers en subtoppers. ‘mijn stelling is dat aan de universiteit geen plaats behoort te zijn voor subtoppers. (Frits Bolkestein: Referaat voor de Stichting Duijker lezingen, 30 maart 1995) Bolkestein introduceert hier zijn eigen standpunt door dat te contrasteren met het standpunt van de WRR. Dat laatste citeert hij letterlijk uit een rapport.” [p377-378]

x Historisch voorbeeld [Deze techniek gehandhaafd: 376-377: kleine tekstwijzigingen] “De historische schets

224

U kunt uw betoog ook beginnen met een historische schets. dat leidt vooral tot aardige verhalen wanneer de ontwikkeling van een bepaald produkt of een bepaald verschijnsel interessante perspectieven of leuke wetenswaardigheden oplevert. Kortom, de historische lijn moet wel enige relevantie hebben voor uw betoog. Minder geslaagd is het volgende voorbeeld van een Chinese diplomaat die een toespraak zou houden over taalproblemen van diplomatenkinderen: Sta mij toe dat ik, voordat ik begin, kort de ontwikkeling schets van mijn land, vanaf de Mingdynastie van 2500 voor Christus. Beter is de inleiding van een autofabrikant, die een revolutionair nieuw type op de markt introduceert: Geachte aanwezigen, de hedendaagse doorsneeauto is volgens mij een produkt dat drie ontwikkelingsstadia heeft doorgemaakt. In het eerste stadium vertoonden de automobielen nog weinig overeenkomsten met de voertuigen zoals wij die nu kennen. Ze leken meer op koetsen, rijtuigen en dergelijke, die van een motor waren voorzien. In het tweede stadium kreeg de auto een meer herkenbare vorm. De massaproduktie deed haar intrede. In het derde stadium ontwikkelde de auto zich verder met behulp van theoretische inzichten uit de elektronica en natuurlijk de aerodynamica. Veiligheid, luxe en comfort waren de sleutelbegrippen. Het produkt dat ik vandaag bij u mag introduceren, dames en heren, luidt zonder meer een vierde generatie auto’s in.”[p256-257]

x Anekdote [ook iets geestigs presenteren]

[zelfde advies; kleine stilistische verschillen] “De anekdote De anekdote lijkt in zekere zin op de historische schets. Een anekdote gaat ook altijd over iets dat zich in het verleden heeft afgespeeld. een verschil is dat in een anekdote altijd (vrij bekende) personen centraal staan, waarover iets grappigs wordt gemeld. Het is een geestige geschiedenis. Als inleiding is een anekdote dan ook bijzonder geschikt, mits zij past binnen uw betoog. {{Een passende anekdote trekt en richt de aandacht. een niet -passende anekdote trekt waarschijnlijk wel de aandacht, maar richt die aandacht niet. Het publiek wordt dan op het verkeerde been gezet. Een voorbeeld:}} Dames en heren. De bekende schaker Jan Hein Donner is enige tijd geleden in een felle polemiek verzeild geraakt. hij had in een artikel in een landelijk dagblad beweerd dat vrouwen niet kunnen schaken. Enkele dagen later verscheen er in hetzelfde dagblad een ingezonden brief van een woedende schrijfster die Donner van racisme betichtte. ‘Want’– schreef zij – ‘zeggen dat vrouwen niet kunnen schaken is hetzelfde als zeggen dat negers niet kunnen schaken…’’Mevrouw’– antwoordde Donner – ‘u heeft er niets van begrepen. Negers kunnen heel goed schaken, maar negerinnen die kunnen niet schaken…’ Deze anekdote is geschikt voor een voordracht over Donner, vrouwen en topsport, racisme, communicatiestoringen, enzovoort. Maar zij is niet geschikt voor een toespraak over de politieke strategieën bij de Cuba-crisis, alcoholgebruik en verkeer, en de gevolgen van verkeerde voeding. Het gebruik van een anekdote en van humor is wel riskant. Een grap moet aanslaan. Gebeurt dat niet, dan staat de spreker in zijn hemd. Probeer nooit geforceerd lollig te zijn, zeker niet bij zakelijke presentaties. Voor entertainment gaat men wel naar het theater. Grappen kunnen uw presentaties verluchten én verzieken. Kent u zelf geen gepaste anekdotes, dan kunt u uw toevlucht zoeken tot allerlei handboeken op dit terrein, zoals Het literair anekdotenboek. Schimpscheuten, venijn en vitriool ,The book of insults, Onsterflijke blunders en tal van biografieën over bekende wereldburgers.”[p258] [p377]

x Actuele invalshoek “De actuele gebeurtenis

De actualiteit biedt altijd stof voor een aardige introductie. Het recept is in wezen vrij simpel; neem een recente gebeurtenis en leg een relatie met het thema van de presentatie. doe actuele gebeurtenis kan van alles zijn. Een herdenking (‘Vandaag is het precies 100 jaar geleden dat…’), een ramp, een politieke beslissing, de geboorte van een vijfling, een voorspelling, een ontdekking. Het volgende voorbeeld komt uit een toespraak op een congres over de macht van het woord. Het congres werd gehouden in een periode dat er veel rumoer was ontstaan over het plan van Shell om een overtollig olieplatform te dumpen op de bodem van de Atlantische Oceaan. Dat voornemen leidde tot grote artikelen in de dagbladen en tot een massale boycot van Shell-producten, onder meer in Duitsland. Deze actuele gebeurtenis wordt door de spreker gebruikt in zijn toespraak. “Dames en

225

heren. Gisteravond hoorde ik op het Journaal dat Shell heeft besloten om de Brendt Spar niet te laten afzinken. Een wijs besluit als u het mij vraagt. De oceaan is immers geen vuilnisvat zoals Greenpeace al herhaaldelijk heeft opgemerkt. De vraag is wel wat Shell er uiteindelijk toe gebracht heeft om van dumping af te zien. De publieke opinie, de argumenten, de woorden? Of de boycot, het geld? Wat is de macht van woorden in dit soort situaties als we die zouden vergelijken met bijvoorbeeld economische macht? Daarover wil ik het met u vanmiddag hebben. Ik neem daarbij de perikelen rond de Brendt Spar van de afgelopen weken als casus”. Het aardige van het gebruik van een actuele gebeurtenis is dat de aandacht er direct bij is. Wat je gaat vertellen, is immers relevant voor het hier en nu. bovendien kun je ermee laten zien dat je zèlf bij de tijd bent, de kranten volgt, met beide benen in de realiteit van alle dag staat. kortom: je maakt er een goede indruk mee.” [nog vb Martin Luther King]. Actuele aanleidingen zijn ook riskant. in de eerste plaats kan de actualiteit snel veranderen. Zo snel dat het nieuws van gisteren vandaag al achterhaald kan zijn. Zorg dus dat je altijd van het laatste nieuws op de hoogte bent. pas de inleiding eventueel daaraan aan.[ethos] Daarnaast moet je niet de indruk wekken dat je pas vanmorgen of gisteravond aan de presentatie bent gaan werken. Kom dus nooit met dingen als ‘ik had geen idee wat ik vandaag tegen u zou moeten zeggen, totdat ik vanmorgen op de radio hoorde dat…’Het publiek verdient beter.” [p373-374]

x Uitdagende bewering (Populair

misverstand) [zelfde tekst + vb p378][eventueel uitdagende wering doen] “Wanneer het thema van uw presentatie het toelaat, kunt u beginnen met het behandelen van een populair misverstand. daarmee bedoelen we: een opvatting die onjuist is, maar desondanks door velen wordt gekoesterd. Zo zijn veel mensen van mening dat een struisvogel zijn kop in het zand steekt, dat mannen minder gevoelig zijn dan vrouwen en dat je aan de hand van iemands handschrift iets te weten kunt komen over zijn persoonlijkheid. Wanneer u een voordracht moet houden over een onderwerp waarover veel misvattingen bestaan, kunt u overwegen deze aan de orde te stellen. U vertelt daarmee het publiek iets nieuws en vooral iets onverwachts; het misverstand is immers populair. Karel van het Reve heeft, onder het pseudoniem Henk Broekhuis, een heel boek volgeschreven over populaire misverstanden. Een van zijn betogen begint als volgt: Uit het in een taal al of niet voorkomen van een woord kan worden geconcludeerd tot het al of niet voorkomen van het door dat woord aangeduide ding bij de sprekers van die taal. Deze stelling is zeer verbreid, in vele varianten. Het Arabisch kent wel honderd woorden voor ‘paard’ daaruit blijkt dat het paard in het leven van arabieren een grote rol speelt. De joden kennen het woord ‘chotspe. Daaruit blijkt dat de Joden brutaal zijn. De Etrusken kenden geen woorden voor ‘links ’ en ‘rechts’. daaruit blijkt dat zij het verschil tussen links en rechts niet kenden en daarom verdwaalden zij steeds. Niemand weet waar zij gebleven zijn. […]” [p258]

x Tegenstelling “De tegenstelling De tegenstelling lijkt op het populaire misverstand. Ook hierbij worden standpunten gecontrasteerd. We hebben al een voorbeeld van een tegenstelling gezien bij ‘het citaat’. Daar stelde de heer Bolkestein zijn mening tegenover die van de WRR. Ditzelfde model gebruikt hij ook in een andere toespraak: Sommige mensen beweren dat de strijd tegen de drugscriminaliteit verloren is. ik zeg u dat die strijd pas net begonnen is.” Tegenstellingen creëren spanning. In de presentatie komen twee kemphanen denkbeeldig tegenover elkaar te staan. Het publiek is in afwachting wie er als winnaar uit de strijd naar voren zal komen.”[p379; lijkt erg op uitdagende bewering]


standpunt “Je kunt ook met de deur in huis vallen door direct de Centrale vraag te stellen: Dames en heren. Wat zijn de gevolgen van de huidige economische groei voor het bedrijfsleven? Over die vraag wil ik het met u hebben. […] bij een Centrale vraag komt het antwoord in het slot. [p376]

x Aankondiging van hoofdpunten van [Het advies over structuuraanduiders – vergelijkbaar met de eerste druk – is

226

de narratio (partitio) niet bij de inleiding behandeld. p384] [Dit wordt niet in de Inleiding geplaatst, maar waarschijnlijk erna : onduidelijk] “Mondelinge presentaties doen een groot beroep op de luistervaardigheid van het publiek. Men moet in staat zijn in één keer een verhaal te vatten, dat wil zeggen begrijpen en onthouden. De spreker heeft de plicht deze zware verwerkingstaak van de luisteraar zo eenvoudig mogelijk te maken.[…]Door in uw betoog redundantie in te bouwen voorkomt u dat iemand die even de aandacht laat verslappen, uw verhaal verder niet meer kan volgen. […] het eerste middel behelst het gebruik van structuuraanduiders. De structuuraanduider is misschien het best te typeren als een abstracte samenvatting-vooraf. Een voorbeeld kan dat verduidelijken: Dames en heren, mijn betoog zal ik als volgt opbouwen: eerst zal ik het probleem ‘de toenemende werkloosheid’ nader analyseren. Ik zal de omvang proberen vast te stellen en ik zal van daaruit een extrapolatie maken naar de toekomst. Hieruit zal duidelijk worden dat in 1992 de werkloosheid onder academici sterk zal afnemen, terwijl de werkloosheid onder lager opgeleiden sterk zal toenemen. Vervolgens probeer ik de oorzaken van deze ontwikkeling te achterhalen. Oorzaken die te vinden zijn bij de versnelde technologische ontwikkeling en het rampzalige financieel-economische klimaat in West-Europa. Ten slotte zal ik een aantal maatregelen voorstellen die de geschetste ontwikkeling in een gunstiger richting zouden kunnen ombuigen. Deze structuuraanduider verschaft de luisteraar een interpretatiekader. Men weet wat er komen gaat en dat vergemakkelijkt het luisteren en de interpretatie. De nieuwe informatie kan eenvoudigweg in een bekend, vooropgezet kader worden ingepast. Wanneer u een goed bouwplan heeft gemaakt, kunt u het thema en de hoofdvragen als structuuraanduider gebruiken.” [niks over forewarning en gebrek aan spanning] [p262]


“De aanleiding [deze techniek met kleine aanpassingen gehandhaafd p374]] Een beschrijving van het probleem vormt dan de aanleiding voor het zoeken naar de oplossing en is dus tevens bruikbaar als introductie.” [p254-255] Voorbeeld van Gerard Reve: “Enkele jaren geleden is hij voor het gerecht gedaagd wegens godslastering. Zijn pleitrede begon hij toen met de volgende woorden: ‘Mijnheer de president, Edelgrootachtbare Heren. Tegen het vonnis van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam ben ik bij uw college in beroep gegaan, omdat dit vonnis, ondanks zijn conclusie tot ontslag van alle rechtsvervolging, mij van het ten laste gelegde niet vrij pleit in de mate waarop ik meen recht te hebben. Dit vonnis, dat ik bepaald geen juridisch meesterwerk kan vinden – de argumentatie ervan leidt immers eerder tot vrijspraak dan tot ontslag van rechtsvervolging, aangezien niet de kennelijke afwezigheid van smaling, maar de onbewijsbaarheid ervan wordt aangenomen – heeft mij vooral diep teleurgesteld omdat het de kern van de beschuldiging – godslastering – bewezen verklaart. dit vonnis, dat mij geen eerherstel geeft maar eigenlijk afscheept met een nietszeggende uitspraak, is dan ook door de ultrarechtse reformatorische orthodoxie in haar verkiezingscampagne tegen mij in het veld gebracht.’ [Uit: een eigen huis, pleitrede voor het Hof]. Wat Reve hier doet in zijn inleiding […] is schetsen wat de aanleiding is voor zijn betoog. Hij geeft aan waarom hij in beroep is gegaan. Dit is waarschijnlijk een van de meest gebruikte inleidingen. Vooral voor een presentatie waarin de oplossing voor een bepaald probleem wordt voorgesteld. Een beschrijving van het probleem vormt dan de aanleiding voor het zoeken naar de oplossing en is dus tevens bruikbaar als introductie. In veel produktpresentaties zal dit type inleiding dan ook herkenbaar zijn. Een voorbeeld: ‘Geachte directie, regelmatig komen er bij ons klachten binnen over ons goed verkochte geneesmiddel tegen hooikoorts Niezovron. Het werkt weliswaar uitstekend bij het bestrijden van de symptomen, maar het blijkt een onvoorziene, onaangename bijwerking te hebben: het maakt de gebruiker in extreme mate slaperig. vele gebruikers klagen bij hun huisartsen over passiviteit, hangerigheid, enzovoort. Reden voor onze researchafdeling te gaan zoeken naar en experimenteren met een nieuw geneesmiddel. diepgrondig vorsen bracht hen op een geheel nieuw middel, geheel anders van samenstelling, beter werkzaam en vooral vrij van hinderlijke bijwerkingen. dit middel, Histavron, mag ik nu bij u introduceren.’” [p254-255] [Eventueel te labelen als attentumtechniek belang van het onderwerp benadrukken]

227

x Huishoudelijke mededeling “Geef een indicatie van de tijd [D] Zorg ervoor dat men kan inschatten hoeveel tijd de presentatie in beslag gaat nemen. Naar een presentatie van een uur luister je anders dan naar een van 20 minuten.” [p371]


voorstellen [Vervallen tot] “Wanneer u voor een onbekend publiek spreekt, is het gebruikelijk dat u zich voorstelt. Soms zult u voorgesteld worden door een inleidende spreker. In zo’n geval kunt u direct met uw betoog beginnen. Voorkom de volgende situatie: Inleider: dames en heren, vandaag hebben we een bijzondere gast: Paul van den Lagen. Hij is al enige jaren hoogleraar in de theoretische natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Zijn specialisme is magnetisme. Hij leek ons dan ook de aangewezen persoon om (…) Van den Lagen: Eh, ja. Ik ben dus Paul van den Lagen. Ik werk aan de Rijksuniversiteit utrecht, zoals u net al heeft gehoord. En ik ben door uw vereniging uitgenodigd om … De beste manier om dubbel voorstellen te voorkomen, is duidelijke afspraken te maken. Overleg van tevoren of u zult worden ingeleid of dat u zichzelf voorstelt. [Vervallen tot hier] Beperk u bij het voorstellen tot het verschaffen van relevante informatie. Vertel niet meer over uzelf dan het publiek moet weten met het oog op uw voordracht. Vaak is dat uw naam, functie, bedrijf, en eventuele specialismen, wanneer u op uw deskundigheid moet worden beoordeeld. Aardig is ook om iets te vertellen over de persoonlijke band met bijvoorbeeld het onderwerp, de gelegenheid, de organisatie die je heeft uitgenodigd of met de inleider. Stel je bij een persoonlijke introductie altijd bescheiden op. Hoog opgeven over eigen verdiensten en kwaliteiten maakt eigenlijk altijd een slechte indruk. [p375] Een truc die innemend schijnt te werken, is de volgende: bouw enkele bescheidenheden in. Een voorbeeld uit een toespraak van een hoogleraar die onlangs een zeer belangrijke ontdekking heeft gedaan in de wetenschappelijke strijd tegen het aids-virus: Dames en heren, mijn naam is John Philips. Ik werk aan de Universiteit van Boston. het bestuur van uw vereniging heeft mij gevraagd op dit congres iets te vertellen over enkele onderzoekjes, waaraan onlangs – geheel tegen de verwachting is – door de media enige aandacht is besteed. Ik moet eerlijk bekennen dat ik even geaarzeld heb alvorens op de invitatie in te gaan. ik ben niet zo’n spreker, zoals sommigen van mijn illustere collegae, waarvoor op voorhand mijn verontschuldigingen. maar goed, belofte maakt schuld; dus ik zal u geven wat ik te geven heb. [p255] “Een goed voorbeeld van een voornaam medicus die spreekt op een aids-congres: [volgt een aangepast en overtuigender voorbeeld] Dames en heren, mijn naam is John Philips. Ik werk als viroloog aan de Universiteit van Boston. Het bestuur van u w vereniging heeft mij gevraagd op dit congres iets te vertellen ver het onderzoek dat mijn collega’s en ik uitvoeren en dat onlangs – en ik moet eerlijk bekennen ook enigszins onverwacht – hoopgevende resultaten heeft opgeleverd. Hoopgevend omdat het inzicht biedt in specifieke eigenschappen van het aids-virus dat noodzakelijk is voor het ontwikkelen van geneesmiddelen tegen virusinfecties in de toekomst. Het werk waarover ik u zal vertellen, is werk van velen en zeker niet van mij alleen. Ik vandaag onderstrepen door overal waar dat van toepassing zou kunnen zijn door te spreken over ‘wij’ en ‘ons’ en niet over ‘ik’ en ‘mijn’. Bescheidenheid werkt innemend. Maar je moet daarin ook weer niet overdrijven. Het is geen goed idee om bijvoorbeeld vooraf excuses aan te bieden voor het feit dat je niet zo’n goede spreker bent, zoals velen doen. Als iemand zegt ‘ik ben geen spreker’, dan vertelt hij immers meestal de waarheid.

228

het publiek weet dat. [p375] De persoonlijke ervaring Je kunt ook aan de hand van eigen ervaringen een onderwerp inleiden. Daarmee verklein je de afstand tussen het thema en jezelf als spreker. bovendien maak je het verhaal daarmee weer persoonlijker; je vertelt niet alleen iets over het thema, maar ook over jezelf. Een voorbeeld uit een toespraak over ‘geweld in de klas’: Dames en heren. de eerste keer dat ik met geweld in de klas in aanraking kwam, was toen ik als tienjarig jongetje Koos Verhoeven op zijn gezicht sloeg, omdat hij mijn nieuwe fiets had omgegooid. Dat was schokkend in die tijd. Ouders erbij, nablijven, strafwerk, huisarrest, u kent dat wel. Tegenwoordig zou niemand daar meer van opkijken. Zoiets is kinderspoel vergeleken met wat je tegenwoordig hoort: kinderen terroriseren elkaar en bedreigen elkaar met messen en zelfs met vuurwapens. er is dus wel iets veranderd op scholen in de afgelopen twintig jaar. kinderen zijn agressiever geworden en grijpen eerder naar geweld als middel om conflicten op te lossen. Hoe komt dat? En vooral; wat is ertegen te doen? Ook hierbij is het aan te bevelen om geen ervaringen op te dissen, waarin je onbescheiden een glansrol vervult. Wie dat doet zal snel voor egotripper aangezien worden. Stel je daarentegen ook niet te zeer op als slachtoffer van iets of iemand. ook zo’n rol maakt zelden sympathie los bij het publiek. De spreker uit ons voorbeeld heeft de juiste keuze gemaakt. hij is dader van iets waar hij niet trots op hoeft te zijn (en die indruk wekt hij ook niet). [p376]

Underdogpositie innemen [Tegen underdogadvies!] Stel je daarentegen ook niet te zeer op als slachtoffer van iets of iemand. ook zo’n rol maakt zelden sympathie los bij het publiek. [376]

Overige technieken

Publiek – genres Welke (klassieke) genres behandelt de auteur Politiek Juridisch Gelegenheid feestrede

afscheidsrede {{rouwrede}} “Het niet-zakelijke karakter [van gelegenheidstoespraken] heeft onder meer gevolgen voor de inleiding. Daarin is geen plaats voor doelen van de feestrede, centrale vragen en zeker niet voor structuuraanduiders. […]” Feestrede: “Inleiding: Wat is de reden voor deze samenkomst? Waarom is het een eer het bedrijf of de persoon te mogen toespreken? Functie: Inleiden. Uitdelen van het eerste compliment.” [p398] Afscheidsrede: “Inleiding: Wat is de reden voor deze samenkomst? Waarom is het een eerde afscheidnemer te mogen toespreken? Functie: Inleiden. Uitdelen van het eerste compliment. “ [p399]

Anders, nl. produktpresentaties Inleiding: Wat is het doel van deze presentatie? Wat is de centrale vraag? Hoe

is de presentatie opgebouwd? Functie van de inleiding: Inleiden. Hoorder opwarmen. Oriëntatie mogelijk maken. [p391]

beleidspresentaties Inleiding: Wat is het doel van deze presentatie? Wat is de centrale vraag van het onderzoek? Hoe is de presentatie opgebouwd? Functie van de inleiding: Inleiden van hetonderzoeksrapport. Hoorder ‘opwarmen’ enz.. Oriëntatie mogelijk maken. [p393]

onderzoekspresentaties Inleiding: Wat is het doel van deze presentatie? Wat is de centrale vraag? Hoe is de presentatie opgebouwd? Functie van de inleiding: Inleiden van het product of de dienst. Hoorder opwarmen. oriëntatie mogelijk maken. [p388]

bedrijfspresentaties Inleiding: Wat is het doel van de presentatie? Wat is de centrale vraag? Hoe is

229

de presentatie opgebouwd? Functie van de inleiding: Inleiden van het bedrijf. Hoorder opwarmen enz.. oriëntatie mogelijk maken. [p388]

Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Vermijd historische opening “Kortom, de historische lijn moet wel enige relevantie hebben voor uw betoog.

Minder geslaagd is het volgende voorbeeld van een Chinese diplomaat die een toespraak zou houden over taalproblemen van diplomatenkinderen: Sta mij toe dat ik, voordat ik begin, kort de ontwikkeling schets van mijn land, vanaf de Mingdynastie van 2500 voor Christus.” [zie historische schets: [p256-257] [Opvallende verschillen!] “De historische lijn moet natuurlijk wel relevant zijn. Minder geslaagd is het voorbeeld van een Chinese student die een toespraak moest houden aan de Sorbonne: Sta mij toe dat ik met een paar woorden de ontwikkeling schets van mijn Chinese vaderland sinds het jaar 2000 voor Christus (Uit: Kurt Tucholsky, Hoe word ik een slecht redenaar)” [p376]

Noodzaak Is inleiding nodig? “Je kunt ook met de deur in huis vallen door direct de Centrale vraag te stellen:

Dames en heren. Wat zijn de gevolgen van de huidige economische groei voor het bedrijfsleven? Over die vraag wil ik het met u hebben. […] bij een Centrale vraag komt het antwoord in het slot. [p376]


gegeven (stem, oogcontact e.d.) “Wachten op stilte Begin niet te praten zolang er rumoer in de zaal is. Wacht op stilte. Leg eventueel de eerste sheet op de projector, of zet hem alleen maar even aan en uit (zogenaamd om te controleren) je zult de aandacht snel hebben. Contact met het publiek Het blijft belangrijk om contact te leggen met het publiek, zowel direct aan het begin als tijdens de presentatie. Zoek bijvoorbeeld bekenden in de zaal en spreek die ‘persoonlijk’aan. […]” [p416]

Hoe wordt spreekangst behandeld? Redelijk uitvoerig. 366-369. Inleidingsadvies: “Leg direct contact met je publiek. Neem geen afstand, maak het persoonlijk; kijk mensen aan, gebruik een katheder als rustpunt niet als buffer.[p368]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Geschrapt: Leeman en Braet (1987); Korswagen (1974,1977); Palm en Palm-Hoebé (1989). [geen bronnen voor toespraken, misschien O’Keefe, 1999]

Hoe klassiek retorisch? Geschrapt: De klassieke indeling van de rede wordt gepresenteerd:exordium, narratio, propositio, peroratio. “Deze indeling is weliswaar zeer oud, maar toch nog steeds bruikbaar en actueel. Mocht u ooit in een situatie terechtkomen waarin u op stel en sprong een kort betoog moet houden, dan zal dit beproefde, algemene bouwplan u van pas kunnen komen.” [p250-251]

Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Retorische indeling geschrapt. Het hoofdstuk bevat een voorbeeld van een uitgeschreven toespraak over spelling [p252-253]

230

[Inleiden van sprekers] “Treedt u zelf op als inleider, zorg dan dat u alle eer aan de spreker laat. Probeer, bijvoorbeeld, niet te leuk te zijn, waardoor de presentatie van uw gast alleen maar kan tegenvallen. En wek geen verwachtingen die de gastspreker maar moet zien waar te maken. Zoals: - Onze gast is zonder meer de geestigste spreker die ik ken… - Zij zal spreken over …, waarbij achtereenvolgens aan de orde zullen komen… - Hij staat algemeen bekend als een begenadigd spreker en ik weet zeker dat hij u niet zal

teleurstellen. Beperk u bij het inleiden tot functionele, zakelijke gegevens over de spreker: wie hij is, wat hij doet en waarom hij is uitgenodigd, en dergelijke. Treden er meer sprekers op, dan is het de taak van de inleider de verbanden tussen de verschillende presentaties aan te geven.” [p255-256] “Teruggrijpen naar de inleiding Naast samenvatten kunt u in het slot van uw presentatie ook terugkomen op iets wat in de inleiding is gesteld. Uw betoog vormt dan een mooi afgerond verhaal. een voorbeeld: Dames en heren, ik ben mijn verhaal begonnen door u een probleem voor te leggen: ruim 50% van de studenten haakt af in het eerste jaar van hun studie. wat is daar aan te doen? Mijns inziens moeten de volgende maatregelen getroffen worden.: … […] Afsluitingen en inleidingen laten zich goed combineren. [p260-261] [Circulair slot:] “Geef altijd antwoord op vragen uit de inleiding Als je het publiek nieuwsgierig hebt gemaakt, dan moet je die nieuwsgierigheid ook bevredigen.”[p372] Nog steeds: Vreemde behandeling van partitio : tussen inleiding en kern, maar niet helder buiten functies van inleiding gehouden. Geen forwarning. Geen insinuatio. Nu wel: Geen genregerichte inleidingsadviezen. Nog geen: Geen presentatieadviezen m.b.t. inleiding. Nu wel: Nauwelijks of geen aandacht voor spreekangst. [Inventio] “Deze opsomming van inleidingen is vast niet compleet. wie goed om zich heen kijkt, zal ongetwijfeld nog andere soorten tegenkomen. We raden dan ook iedereen aan om goede voorbeelden te bestuderen. Gebruik daarvoor presentaties die om de een of andere reden een grote indruk op je hebben gemaakt. Hoe zaten die in elkaar? Welke trucs heeft de spreker toegepast? Zou ik die ook kunnen gebruiken? Probeer ook eens bepaalde combinaties van inleidingen uit. Een combinatie van voorstellen en het vertellen van een persoonlijke ervaring kan bijvoorbeeld goed werken.” [p380]

Humor [vergelijkbaar met vorige druk] “Het gebruik van een anekdote en van humor is wel riskant. een grap moet aanslaan. Gebeurt dat niet, dan staat de spreker in zijn hemd. Probeer nooit geforceerd lollig te zijn, zeker niet bij zakelijke presentaties. Grappen kunnen uw presentaties verluchten én verzieken.”[Zie anekdote]

231

Oskamp, Paul en Rudolf Geel (1999)


Oskamp, Paul en Rudolf Geel (1999): Concreet en beeldend preken. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 192 blz.

2. Doelgroepen:

“(toekomstige) predikanten” [a-flap]


192


192

5.


82, 84, 92, 112, 123, 126, 140-145.


9 5%


[Vreemd: eerst twee, dan drie doelen genoemd] “Het begin van een rede heeft een dubbel doel:

• belangstelling wekken voor het onderwerp; [A] • vertrouwen wekken in de spreker. [B]

Reeds de Griekse sofisten waren hiervan doordrongen. Ook volgens de Romeinen moet de inleiding “de luisteraars aandachtig, leergierig en welwillend stemmen (attentum, docilem et benevolum facere)” [140; waarom wordt docilem niet in hun eigen definitie meegenomen?] “In de inleiding, hoe kort ook, laten predikanten zo mogelijk iets van zichzelf zien [B] en proberen zij de hoorders te motiveren voor het onderwerp [A]. Die willen wel maar moeten als het ware worden afgehaald en meegenomen naar het onderwerp. Het is een kwestie van nieuwsgierig maken en de aandacht richten [A]. Dat is moeilijk genoeg. Maar wie de aandacht in het begin verspeelt, zal die vaak moeilijk terugwinnen.” [140]


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld pp x Vraag “Vanuit een vraag (e problemate): De predikant begint met een

probleem te stellen om interesse te wekken. “ [p141] Functie: ‘interesse’: aandacht. Voorbeeld: “Wie offert er nog graag? Bent u nog bereid om aanzienlijk in te leveren en een ander voor te laten gaan? Dan val je vandaag de dag al snel onder de verdenking, dat je over je heen laat lopen.” [p141] “Van belang is dat het probleem moet herkend worden, anders is het gevaar groot dat de hoorders bij voorbaat afhaken.”[p141]

141

x Citaat “Vanuit de schriftlezing (a textu): De prediker knoopt aan bij een woord of beeld uit het bijbelfragment dat gelezen is.” [p140] [Voorbeeld] “Mag ik mijzelf voorstellen? Ik ben de tijd. Ik was er al voordat jullie geboren waren, en ik zal er ook blijven nadat jullie gestorven zijn. Ik ben niet te grijpen en niet stil te zetten, al zouden jullie mensen dat af en toe graag willen.” [zie Cooth: vooropgezette tekst]

140

x Aanhef

“van predikanten mag verwacht worden dat zij hun hoorders werven, is het niet om hun ziel dan wel om hun aandacht. Hoe doe je dat? Een voor de handliggende vorm is dat men de preek van meet aan adresseert. Men begint dan bijvoorbeeld met ‘Gemeente (van Jezus Christus)’, ‘Broeders en zusters’ en/of ‘jongens en

232

meisjes’, ‘Beminde gelovigen’ of ‘beste mensen’.Bij gelegenheidsdiensten is het goed om ook de familie en vrienden van het bruidspaar of van de overledene als zodanig aan te spreken. De aanhef moet duidelijk maken wie u (speciaal) op het oog hebt.. Een retorisch middel is om de aanhef af en toe in de preek te herhalen, vooral wanneer u iets gaat zeggen dat er op aan komt. U spant aldus de aandacht. Alleen doe het niet te vaak, want dan werkt het niet meer.” [112 ]

x Omstandigheden, tijd, plaats “Vanuit de bijzondere omstandigheden (e circumstantiis): Dit is zo’n vanzelfsprekende opening, dat we vaak spontaan vanuit die hoek beginnen, of het nu een kerkelijke hoogtijdag of een doop is, een ramp, een gedenkdag, of een jubileum.[…] Vanuit het hier en nu beginnen is een sterke, want concrete opening. De vraag daarbij is: zet het ook op weg naar d thematiek van de verkondiging?“ [p141] [Voorbeeld op ‘dodenzondag’:] “Buren waren ze vroeger: de doden en de levenden. En in sommige plaatsen is het nog zo: rond de kerk ligt een hof, het kerk-hof, waar de doden liggen begraven… Wij levenden, en de doden naast elkaar, als buren.”

x Prikkelende uitspraak Vanuit de tegenstelling (e contrario): Tegenspraak oproepen, waardoor mensen zich gaan afvragen: hoe zit het dan wél? [141]

orbeeld: “De offercultus van Leviticus komt vreemd op ons over. Is dat nou een kerkdienst? Het lijkt wel een abattoir.”

x Voorbeeld Vanuit het bijzondere (e specie)

“Van een (fictieve) ervaring naar iets fundamenteels” [p143]. [Voorbeeld:] ”Een geliefd thema in de literatuur is reizen door de tijd. met een vernuftig apparaat, een tijdmachine, verplaats men zich naar het verleden. het kan de negentiende eeuw zijn […] dat laatste is het grootste verschil met ons. Wij kunnen niet aan de tijd ontsnappen, wij zitten in onze tijd gevangen.” [p143] Vanuit een treffend voorval (ab illustratione) Voorbeeld: Op Allerzielen: “Vandaag is het op de kop af een maand geleden dat we mijn vader begraven hebben.” Een hele krachtige, maar misschien een te persoonlijke opening. Een open verhaal of een open voorbeeld Bijvoorbeeld: Een bijsluiter van een kalmeringsmiddel voorlezen. Bouwt spanning op: welke kant gaat dit verhaal heen. [p143]

Docilem x trechteropening Vanuit een algemeen verschijnsel (a genere): Zo’n algemeen begin kan

verlangend maken naar verdieping en een originele toespitsing. Men blijve dus niet in algemeenheden steken.” [p143] Voorbeeld: “Er is een prachtig boek van de historicus Simon Schama, over ‘Landschap en herinnering’. Schama beschrijft hoe mensen diepgaand beïnvloed werden/worden door hun omgeving; hoe ze die omgeving weer een plek geven in verhalen, gedichten, kunstwerken en in geloof; heilige bergen, rivieren van leven, woud der verwachting. De meesten van ons zullen dat herkennen…” [p143]

Benevolum

Overige technieken


233

Anders, nl. genre – doelstelling – stijl - 1 filosofisch onderricht, de leerrede - overdracht van kennis, onderricht (docere) leerpsychologisch model 2 rechtspraak en politieke redevoering – verandering, overtuiging (movere) preek als overtuigingsmiddel 3 gelegenheidsrede, feest, rouw, laudatio – ontspanning, welbehagen (delectare) meditatieve vorm: cirkelen om een beeld 90-94 Uiteindelijk kiezen de auteurs voor 2 genres: 1 verhaal en 2 betoog, waarbij ze aantekenen, dat beide vormen in een en dezelfde preek gecombineerd kunnen worden. 97


[leerrede] In begin: motivatiefase en afgrenzing van het probleem (daarna trial and error, presentatie van een oplossing, uitwerking van de oplossing). “De motivatiefase mag een zekere breedte hebben, om ook verschillend georiënteerde hoorders toegang tot het onderwerp te geven. Om te voorkomen dat zij door de bomen het bos niet meer zien, is het nodig het vraagstuk af te grenzen: wat is nu de vraag of het probleem.” [92] [betoog] Daarbij gaat het erom mensen tot nieuw inzicht of tot een beslissing te brengen. dan hebben wij rekening te houden met weerstand tegen nieuwe ideeën en tegen verandering van attitude. Derhalve kan men hier niet volstaan met een cognitieve benadering. het is geraden om in dit geval emotioneel in te zetten, teneinde de hoorders van meet af te doordringen van het gewicht van de zaak.” [p092] [gelegenheid] Cirkelen rondom een centraal beeld bijv. de wijnstok en de ranken. [p92]

Insinuatio Insinuatio wordt genoemd [betoog; niet over inleiding] Daarbij gaat het erom mensen tot nieuw

inzicht of tot een beslissing te brengen. dan hebben wij rekening te houden met weerstand tegen nieuwe ideeën en tegen verandering van attitude.” [92]

Beschuldigingen van de hand wijzen [4-stappentechniek]

Een opening vanuit de weerstanden Voorbeeld: “De verloren zoon. In mijn godsdienstlessen op de openbare lagere school heb ik die gelijkenis vaak en met verve verteld. Altijd waren er dan kinderen, gepokt en gemazeld in de bijbelse verhalen, die riepen: ‘dat hebben we al gehad’. Ze bedoelden: ‘vertel ons liever iets nieuws’. Voor het geval u ook zo denkt, stel ik u een paar vragen…” [p144]

Iets droevigs etc. [betoog; niet over inleiding] Daarbij gaat het erom mensen tot nieuw inzicht of tot een beslissing te brengen. dan hebben wij rekening te houden met weerstand tegen nieuwe ideeën en tegen verandering van attitude. Derhalve kan men hier niet volstaan met een cognitieve benadering. Het is geraden om in dit geval emotioneel in te zetten, teneinde de hoorders van meet af te doordringen van het gewicht van de zaak.” [p92]


inleiding (vulgare) Passe-partout-begin: te algemeen, “een sleutel die op alle deuren past, maar niet direct tot geboeid luisteren uitnodigt.” Voorbeelden: “Gemeente, op de eerste zondag van de veertigdagentijd gaat het in de evangelielezing om…” of “We horen vandaag uit het evangelie twee genezingsverhalen” [p144]

Vermijd (dominees) clichés “Vanmorgen ontmoette ik op de tramhalte een oud moedertje. en dit oude moedertje zei tegen mij: [enzovoort]’ [p123]

Vermijd een historisch begin Een historische inzet: Bepaald geen motiverend begin: Voorbeeld: “Gemeente, de christelijke gemeente van Efeze, waarover het in de tekst gaat, was een gemeente die …,” [p144]

Noodzaak

234

Aanpak Wanneer schrijf je de inleiding “Legio zijn de voorbeelden van schrijvers die urenlang nadachten over

de eerste zin. Nergens voor nodig. Begin rustig ergens anders. Vaak komt het begin (met de beginzin) dan vanzelf.” [p126] Nog een (inventio) advies: het begin moet toegang geven tot het vervolg van de preek en liefst medias in res voeren. Stel daarom eerst de inhoud (doel) van de boodschap in grote trekken vast. Vanuit dat ‘midden’ zal het gemakkelijker vallen om een passende openingspassage te vinden.

Actio-adviezen [p168-174; wel algemeen; niet over inleiding] Memoria-adviezen [p167; wel algemeen; niet over inleiding] Spreekangst

Bronnen Bronnen bij inleidingsadviezen Directe literatuurverwijzing:

• Zerfass, R. (!989) Grundkurs Predigt, 1. Spruchpredigt. 2e dr. Düsseldorf. Blz.130-140.

• Dingemans, G.D.J. (1991) Als hoorder onder de hoorders… Een hermeneutische homiletiek. Kampen. Blz. 217

Verwijzing zonder precieze bron: naar Griekse sofisten en Romeinen


In literatuurlijst: Klassieke retorica van Leeman en Braet en vrij veel Duitse en Nederlandse homiletiek; vrij retorisch getint..

Hoe klassiek retorisch? Sterk: in functies en in deel van technieken.


Toespraakindeling De partesleer wordt kort aangestipt (p.82): exordium, narratio,propositio, partitio, argumentatio, refutatio, (recapitulatio), conclusio/peroratio. in het hoofdstuk over de preek als betoog. “Op dit schema zijn tal van variaties mogelijk.” het wordt toegepast op de pinksterpreek van Petrus. (83-85) Belang van inleiding: “Wie de aandacht in het begin verspeelt, zal die vaak moeilijk terugwinnen.”140 Veel attentum (hoewel voornamelijk als ‘klassieke’ topen gepresenteerd zonder directe, duidelijke koppeling aan functie). Maar waaraan zijn deze topen ontleend?

- Vanuit de schriftlezing (a textu) - Vanuit een vraag (e problemate) - Vanuit de bijzondere omstandigheden (e circumstantiis) - Vanuit de tegenstelling (e contrario): - Vanuit een algemeen verschijnsel (a genere) - Vanuit het bijzondere (e specie) - Vanuit een treffend voorval (ab illustratione)

Benevolum en docilem: deze functies niet met technieken ondersteund. Niets bij insinuatio.

235

Steehouder, M. [e.a.] (1999) [Passages in geel verwijzen naar 1999-druk; de niet-gemarkeerde passages verwijzen naar eerdere drukken]


Steehouder, M. [e.a.] (1999) Leren communiceren, Handboek voor mondelinge en schriftelijke communicatie. Vierde , geheel herziene druk. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Doelgroepen:


539 blz.


34 blz.


396-398; 263-269 over inleidingen in geschreven teksten, waarnaar terugverwezen wordt bij de toespraken


3 [+6 sr] Percentage van aantal pag over presentaties: 9 %


Tegelijk is de inleiding een van de belangrijkste onderdelen van de voordracht. Juist met uw inleiding moet u de belangstelling van uw toehoorders trekken [attentum] en duidelijk maken wat de structuur [docilem] van de voordracht is.” [p286] = 396 “Juist dit begin is echter zo essentieel: met uw inleiding moet u de aandacht van uw publiek trekken en duidelijk maken wat de structuur is. laat in het begin niets aan het toeval over en schrijf uw inleiding volledig uit.” [p403] “Net als de inleiding van een geschreven tekst kan die van een voordracht presentatie vier elementen bevatten:

• een opening, die het publiek moet motiveren; • een doelaanduiding, waarin u aangeeft wat u met uw voordracht voor ogen hebt; • een vooruitblik, waarin u [schrap: in de vorm van een minisamenvatting] aangeeft wat u gaat behandelen; • een toelichting op de samenhang, als de structuur niet vanzelfsprekend is.” [p396]

“Verder kunt u in de inleiding van een presentatie ingaan op een aantal organisatorische zaken, zoals de duur van de presentatie, de vragenprocedure en een eventuele pauze.” [p396] “Met een goede opening plaatst u het onderwerp van de presentatie in een breder kader en geeft u de relevantie ervan aan. […] De verschillende openingen voor schriftelijke communicatie zijn ook goed bruikbaar bij presentaties. Verder is er nog een aantal openingen dat juist voor presentaties heel geschikt is.” [p396] [Geschrapt: “Van deze elementen is vooral de opening bij een voordracht van belang. U bent voor het succes immers afhankelijk van de goodwill van het publiek, zeker als u specifieke doelen nastreeft als belangstelling wekken, meningen beïnvloeden of gedragsintenties beïnvloeden.” [286] ] [Benevolumachtig – niet meetellen] “Meer dan bij schriftelijke communicatie is de omvang van uw publiek van invloed op de inhoud en vorm van de boodschap. Hoe groter de groep is die u toespreekt, hoe meer moeite u moet doen om de aandacht vast te houden. In een groot publiek voelen de toehoorders zich minder verantwoordelijk voor de sfeer in de zaal. De druk om te blijven luisteren is dan minder groot. Bij een grote groep is het dus extra belangrijk dat u vertrouwen en sympathie wint.” [p392] [Inleidingstechnieken in geschreven teksten: [p263-265] allemaal met voorbeelden: actuele ; anekdotische; trechter; verrassings; aanleiding [geschrapt: filosofisch en expressieve opening]

236


Attentum [zie h2] Techniek: Gebruikte term /voorbeeld x Vraag “Door te beginnen met een vraag betrekt u uw publiek heel direct bij uw

presentatie. U stimuleert uw toehoorders na te denken over uw onderwerp en motiveert hen zo om te luisteren. Bij een klein publiek kunt u een aantal mensen daadwerkelijk antwoord laten geven.. Zorg dan wel dat u van tevoren een goed beeld hebt van mogelijke antwoorden zodat de rest van uw verhaal goed op de reacties van uw publiek aansluit. Bij een groter publiek kunt u na een korte stilte beter zelf het antwoord geven.” [p.396; geen vb]

Citaat Uitdagende bewering doen [schriftelijk rapporteren] “Een verrassingsopening is deze opening over de

bestrijding van het vandalisme. De lezer wordt verrast door een uitspraak die hij niet direct kan plaatsen. In dit geval wordt de lezer bovendien direct bij de openingszin betrokken. Omdat dat in ambtelijke teksten zeer ongebruikelijk is, heeft de schrijver niet de u-vorm gebruikt (‘voor u geldt dit niet’) maar de wat afstandelijker derde persoon. + vb [p265]

Anekdote [schriftelijk rapporteren] “De schrijver gebruikt een (waargebeurde) gebeurtenis om zijn onderwerp te introduceren. uit de anekdote moet een bepaalde les te trekken zijn die voor het onderwerp belangrijk is. Lezers stellen een anekdote bijna altijd op prijs, zeker als ze een van de hoofdpersonen ‘kennen’. [p264 + vb] “een anekdotische opening vertelt een (korte) geschiedenis, al of niet door de schrijver zelf beleefd, waarin het onderwerp dat ingeleid wordt, op treffende wijze naar voren komt.” + vb [p246-247]

Actuele invalshoek [schriftelijk rapporteren] “De schrijver haakt in op de actualiteit van het moment en trekt zo de aandacht van de lezer. Het is een effectieve methode, maar houd er rekening mee dat de meeste onderwerpen niet lang actueel blijven. Bij een tekst die langer mee moet, is dit type opening dus riskant.” [p264 + vb] “De actuele opening herinnert aan een actuele kwestie en laat zien wat het thema van de tekst (of van het tekstgedeelte) ermee te maken heeft.” + voorbeeld over niet uitgekomen weervoorspelling van afgelopen zomer.

x Voorwerp of plaatje “Een voorwerp of een plaatje trekt altijd de aandacht van uw publiek en is dus een goede manier om uw presentatie te beginnen. Het vervolg moet daar natuurlijk wel goed op aansluiten.”[p397; geen vb.]

filosofische opening [Geschrapt in 4e druk] [schriftelijk rapporteren] “[…] laat zien dat het thema te maken heeft met fundamentele zaken in het menselijk bestaan. Pas op: zo’n opening kan soms overdreven aandoen. Zolang de mensheid bestaat, heeft zij oorlog gevoerd en wapens ontwikkeld. De primitieve mens die ontdekte dat hij met een zware knots meer succes had dan zijn soortgenoot die niet meer had dan een stok, was de voorloper van de hedendaagse wapenfabrikanten. de wapens van die oermens hebben inmiddels plaatsgemaakt voor de nieuwste technologie en biologische wapens. Een geheel nieuwe ontwikkeling daarin is de militaire exploratie van de ruimte, een ‘nouveauté’ die de bestaande wapensystemen qua effectiviteit in de schaduw stelt. In dit artikel bespreken we deze ontwikkeling vanuit een oogpunt van techniekontwikkeling […]” [p246].

Trechteropening [schriftelijk rapporteren] “De schrijver begint met een heel algemeen verschijnsel (de invloed van technische ontwikkelingen p de medische wetenschap) en komt via-via bij het eigenlijke onderwerp van zijn tekst dat daar een relatief klein aspect van is (de koelapparatuur). Zo’n trechteropening is aardig om de praktische of maatschappelijke relevantie van een specialistisch onderwerp te laten zien.” [265 + vb] “De trechteropening begint met een globale aanduiding van het terrein waarop het onderwerp van de tekst ligt. Vervolgens wordt dit terrein steeds verder ingeperkt totdat men uiteindelijk bij het eigenlijke thema van de tekst komt.” + vb [247] [Zie ook: docilem: onderwerp noemen]

Docilem Techniek Gebruikte term / voorbeeld

237

x Kern van de zaak geven (stelling of standpunt

“Doelaanduiding Als u zich goed hebt voorbereid, hebt u helder voor ogen wat u wilt bereiken. het is ook belangrijk het publiek duidelijk te maken wat het doel van de presentatie is. Vraag u echter niet alleen af wat uw doel is, maar ook met welke motieven het publiek naar u is komen luisteren. Geef vooral aan dat u probeert te voorzien in de behoefte of belangstelling van het publiek. Als u uw toehoorders ervan weet te overtuigen dat u precies datgene komt brengen waarop ze zitten te wachten, dan hebt u het pleit al half gewonnen. Veel mensen weten vrijwel niets over diabetes. Ze denken dat diabetespatiënten zwak, ziek en misselijk zijn, dat ze zielig zijn en niet normaal kunnen leven. Met de lezing van vandaag wil ik proberen dit soort misverstanden uit de weg te ruimen. Ik wil u, deels uit eigen ervaring, het een en ander vertellen over suikerziekte, zodat u anders over deze groep patiënten gaat denken.Commentaar: De spreker heeft zich wellicht vooraf verdiept in zijn doelgroep, en gemerkt dat men slecht op de hoogte is. Maar is het wel zo verstandig om het zo rechtstreeks te zeggen? De toehoorders zouden zich weleens beledigd kunnen voelen als ze zo rechtstreeks ingepeperd krijgen dat ze er een verkeerde opvatting op na houden. Als u zelf diabetespatiënten in de familie of in uw directe omgeving hebt, zult u gemerkt hebben dat er met die ziekte heel goed te leven valt, ook al is het een vrij ernstige aandoening. In mijn lezing wil ik vertellen hoe diabetespatiënten erin slagen zich in het dagelijks leven zo goed te redden. Commentaar: In deze inleiding wordt het persuasieve doel verborgen; bovendien wordt niet uitgegaan van de vele (?) toehoorders die niets over diabetes weten, maar van de (enkele) toehoorders die al uit ervaring weten hoe het zit. Niemand hoeft zich hier beledigd te voelen. [Maar erg prikkelend is het ook niet] Velen van u houden zich bezig met het ontwikkelen en uitvoeren van het vervoersbeleid, of zijn op een andere manier betrokken bij de vervoersproblematiek. De discussie over het fileprobleem zal u dan ook niet vreemd zijn. Maar ik ben bang dat in deze discussie veel te veel wordt vastgehouden aan traditionele oplossingen als het uitbreiden van het wegennet en het terugdringen van het autogebruik. staat men wel voldoende open voor compleet nieuwe oplossingen? Ik hoop u er in de komende dertig minuten van te overtuigen dat er ook andere invalshoeken mogelijk zijn die de moeite van het overwegen waard zijn. Commentaar: Hier zegt de spreker rechtstreeks dat hij een persuasief doel heeft. Toch is de kans niet zo groot dat hij zijn toehoorders daarmee in de verdediging drukt. Aan de ene kant laat hij erg in het midden wie er teveel vasthouden aan traditionele oplossingen (hij gebruikt niet voor niets de lijdende vorm), en aan de andere kant houdt hij in het vage waarvan hij de toehoorders precies wil overtuigen (‘andere invalshoeken’). [397-398; zie ook forewarning]


“Net als bij geschreven teksten moet in het begin duidelijk zijn welke hoofdvragen achtereenvolgens aan de orde komen. Het blijkt dat toehoorders de informatie beter kunnen volgen en onthouden wanneer ze in het begin een kapstok aangereikt krijgen waaraan zij de verder informatie op kunnen hangen. U kunt het effect versterken door deze niet alleen mondeling te presenteren, maar ook te laten zien op een bord, een flip-over of overheadsheet. Gebruik bij voorkeur het bord. […] Het beste is uw vooruitblik te presenteren in de vorm van een minibouwplan: thema en hoofdvragen. De samenhang tussen de verschillende hoofdpunten en het thema wordt op deze manier goed weergegeven, mits u ervoor zorgt dat het thema (letterlijk) in de hoofdvragen opgenomen kan worden. Verder motiveert de vraagvorm het publiek om te luisteren: men wordt nieuwsgierig naar de antwoorden.”[p398] “Als de opbouw van uw verhaal niet vanzelfsprekend is, moet u in de inleiding de samenhang toelichten: waarom juist deze hoofdpunten? Wat is de relatie tussen deze hoofdpunten en het doel van uw presentatie? Wat is de samenhang tussen de verschillende hoofdpunten?” [p398; geen vb]”


[schriftelijk rapporteren] “Hier wordt de aanleiding voor het schrijven van de tekst naar voren gehaald. in dit soort situaties is dat altijd een goede keus. immers: die aanleiding is het belangrijkste motief voor de lezers om de nota te lezen.” [p265+ vb]

238

Onderwerp noemen [schriftelijk rapporteren] Zie attentumtechniek “De trechteropening begint met een globale aanduiding van het terrein waarop het onderwerp van de tekst ligt. Vervolgens wordt dit terrein steeds verder ingeperkt totdat men uiteindelijk bij het eigenlijke thema van de tekst komt.” + vb “Controlevraag: Is het vanaf het begin duidelijk wat het thema en de hoofdvragen zijn?” [p302]

x Huishoudelijke mededelingen “Verder kunt u in de inleiding van een presentatie ingaan op een aantal organisatorische zaken, zoals de duur van de presentatie, de vragenprocedure en een eventuele pauze.” [p396]

Benevolum Techniek Gebruikte term /voorbeeld Ab nostra Zichzelf als geloofwaardig

voorstellen [Expressieve opening is geschrapt]


“Als er een spreker vóór u aan het woord is geweest, dan kunt u proberen aan het begin van uw presentatie in te spelen op wat deze spreker gezegd heeft. U kunt hem bijvoorbeeld citeren, uw mening geven over zijn standpunt, toelichten wat het verschil of de overeenkomst is met uw presentatie of inspelen op iets opmerkelijks of grappigs wat daarnet gezegd of gebeurd is.” [p397] geen vb

Overige technieken x Maak afspraken met inleider “Maak goede afspraken met degene die u zal aankondigen en/of bedanken.

voorkom dat u voor onaangename verrassingen komt te staan; bijvoorbeeld als de inleider op dezelfde wijze opent als u gepland had of als u ervan uitgaat dat de inleider het publiek uitnodigt tot het stellen van vragen, maar dit niet doet.” [p393]


Insinuatio

Vitia Geeft de auteur vitia (anti-tips)? Te clichématig “Goedemiddag allemaal, ik ben Henk Holman en ik ga het hebben over

computergebruik in het onderwijs . Zo beginnen veel minder geslaagde spreekbeurten. wilt u meer indruk maken, dan moet het anders. Begin uw presentatie op een iets originelere manier, zodat uw publiek meteen in het begin gemotiveerd raakt om te luisteren.” [p396]

Noodzaak


voor de inleiding “Vaak is het moeilijk om in een voordracht al improviserend van start te gaan. Juist aan het begin is immers de spanning het grootst, terwijl de zaal misschien wat rumoerig is. […] daarom is het verstandig om de inleiding in het spreekschema geheel uit te schrijven. U loopt dan minder risico dat het aan het begin al verkeerd gaat. ” [286] “Laat in het begin niets aan het toeval over en schrijf uw inleiding volledig uit” [403] [p. 395, niet alleen over inleiding: Wel uitschrijven, niet voorlezen, maar spreken van spreekschema.]

239


[Geschrapt:] Voor de structurerende werking van een inleiding is de vooruitblik van het grootste belang. U kunt het effect daarvan versterken door deze ‘korte inhoudsopgave’ van de voordracht niet alleen mondeling mee te delen, maar ook te laten zien een bord, een flapover of een overheadsheet. U kunt thema en hoofdvragen noteren, recht onder elkaar of in een schema (dat laatste is meestal aantrekkelijker). Gebruikt u een bord, dan kan de vooruitblik gedurende de gehele voordracht blijven staan, zodat het publiek steeds kan zien hoe de voordracht in elkaar zit.” [287] “Neem in elk geval voor u begint te spreken een goede houding aan. Zorg dat u goed rechtop staat, met beide voeten stevig op de grond (voeten enigszins uit elkaar). Dit is niet alleen beter voor uw ademhaling, maar komt ook zelfverzekerder over. Houd uw handen in een positie die het maken van gebaren vergemakkelijkt, bijvoorbeeld één hand langs het lichaam en de andere hand, waarin u eventueel uw spreekschema houdt, ter hoogte van uw middel. “ [p412]

Hoe wordt spreekangst behandeld? “De beste remedie is een goede voorbereiding [388; wordt verder niet behandeld]


klassiek; USA; wetenschap; ed. Palm-Hoebé (1989) en Korswagen 1993); Van der Meiden (1991), Hilgers en Vriend (1994), Dinger, Smit en Winkelman (1997) Bevat korte verantwoording. 526.


Aanvullende opmerkingen en typeringen en adviezen Attentum: 2 technieken: vraag terug uit 1983-versie. Echt nieuw is het plaatje. Benevolum ontbreekt nu geheel: geen ethos, geen vleien. Wel genuanceerder doelstellingsadvies (maar niet geheel vanuit kennis van onderzoeksliteratuur over forewarning) Alleen gele passages komen alleen in de 1999-druk voor. De witte passages bestonden al in de druk van 1993.

240

Analyse corpus 20e eeuwse...

Documents

Transcript of Analyse corpus 20e eeuwse...