magazineBelgië-Belgique

PB Brussel 5P209314

Afgiftekantoor: 1050 Brussel 5 | Afzender: A&M, Edinburgstraat 26, 1050 Brussel

• InterviewdelegeesUmicoreHoboken• ErwaaiteencoöperatiewinddoorLimburg• Klimaatbeleidenrechtvaardigheid: verslagvandelezingdoorAvielVerbruggen

ArbeidÊ&ÊMilieu

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VAN ARBEID EN MILIEU VZW • JAARGANG 2010 • NR 2 • APR - MEI - JUNI

2am|arbeid&milieu

INHOUD

MAGAZINEis een driemaandelijkse uitgave van Arbeid & Milieu vzwEdinburgstraat 26 - 1050 BrusselTel. (02) 894 46 53secretariaat@a-m.be • www.a-m.be

Het secretariaat van Arbeid & Milieu vzw is op alle gewone werkdagen, van 9u tot 17u bereikbaar.

Redactie: Edinburgstraat 26 - 1050 BrusselDruk: De WrikkerLay-out: www.x-oc.comFoto cover: © Thijs Calu

Arbeid & Milieu Magazine is een initiatief van Arbeid & Milieu vzw.Arbeid & Milieu vzw is een samen-werkingsverband waarin de arbeiders-beweging en de milieubeweging paritair vertegenwoordigd zijn. De arbeidersbeweging is momenteel vertegenwoordigd door het ABVV, ACV en ACLVB. De milieubeweging wordt vertegenwoordigd door de Bond Beter Leefmilieu.

A&M Magazine biedt, aan de hand van reportages, interviews, achtergrond-artikels, columns en praktische tips, informatie over thema’s die zich situe-ren op het raakvlak tussen arbeid en milieu. Om de band tussen arbeid en milieu aan te tonen en te bevorderen. Want wij denken dat het absoluut nood-zakelijk is om sociaal en ecologisch welzijn met elkaar te verzoenen. Zonder dat geen duurzame ontwikkeling.

Een jaarabonnement op A&M Magazine kost e 17,50. U kunt zich abonneren door dit bedrag te storten op het rek.nr. Fortis 001-1495955-97, met vermelding ‘Abonnement 2010’. Geef ons ook je exacte adres en contactge-gevens door via mail of telefoon en laat weten of je een factuur wenst.

Geïnteresseerd in een proefnummer van A&M Magazine? Contacteer ons op tel: 02/894.46.53 of secretariaat@a-m.be

Arbeid & Milieu vzw bestaat sinds 1988 en bracht voorheen ‘Arbeid en Milieu Nieuws’ uit.

Redactieraad:Thijs Calu, Timothy De Clerck, Bert De Wel, Kristof Debrabandere, Dominique Kiekens, Suzanne Kwanten, Joris Van Damme, Kris Van Eyck, Pieter Verbeek.

VU: Joris Van DammeEdinburgstraat 26 - 1050 Brussel

Arbeid & Milieu Magazine is gedrukt op kringlooppapier. Het binnenwerk wordt gedrukt met vegetale inkt.

De redactie is niet gebonden door de inhoud van de opgenomen advertenties.Mits voorafgaande toestemming mogen artikels overgenomen worden. Dit kan alleen maar de betere verspreiding van milieu-informatie in al zijn facetten ten goede komen.

Inhoud

3Redactioneel:Overinformatie,imago,klovenenverborgenkansen2 onderzoeksresultaten naast elkaar gezet: “Duurzaamheid is een modeverschijnsel voor 57% van de bedrijven en “Acht op tien werknemers wil voor een ‘groen’ bedrijf werken.” Een kans om deze kloof te dichten, ligt voor het grijpen.

4Interview:SuzanneKwanten(ACLVB)enKristofDebrabandere(BBL)De vernieuwde Raad van Bestuur van A&M stelt zich voor, deel 2. Vorige keer kwam Sara van Dyck (Bond Beter Leefmilieu) al aan de beurt, deze keer mogen Suzanne Kwanten (ACLVB) en Kristof Debrabandere (Bond Beter Leefmilieu) zich voorstellen.

7ErwaaiteencoöperatievewinddoorLimburgWe zochten ex-coördinator Anton Gerits nog eens op voor toelichting rond een opmerkelijk initiatief in Limburg: de Limburgers zullen in de toekomst via coöperaties mede-eigenaars kunnen worden van bepaalde windmolenparken.

10VanGroeneHuize:KomosievzwIn deze traditionele rubriek laten we deze keer Komosie vzw – de Koepel van Milieuonder-

nemers in de Sociale Economie – aan het woord.

12Beleid:MaatschappelijkverantwoordondernemeninoverheidsbedrijvenDe laatste jaren komt maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) meer en meer

onder de aandacht. Ook van overheidsbedrijven wordt verwacht dat ze dit principe huldigen. Maar wat wil MVO nu eigenlijk zeggen en hoe kan je dit in de praktijk brengen?

Rob Renaerts (bvba Coduco) licht toe.

15Verslag:KlimaatbeleidenRechtvaardigheid–lezingAvielVerbruggenNa onze vorige Algemene Vergadering hadden we de eer en het genoegen Prof. Dr. Aviel

Verbruggen uit te nodigen voor een lezing over Klimaatbeleid en Rechtvaardigheid. Het verslag lees je in dit magazine.

17Bedrijfsdossier:UmicoreHoboken:eenturbulentegeschiedenisA&M werd uitgenodigd bij Umicore Hoboken voor een interview met enkele enthousiaste

militanten, die hun visie geven op het milieu- en sociale beleid van hun werkgever.

20Beleid:HetCongresvanhetVlaamsABVV:hetmilieuthemauitgelichtOp 7 en 8 mei hield het Vlaams ABVV zijn vierjaarlijks congres in het Floreal in Blanken-

berge. Ook Arbeid & Milieu was erbij. We namen de goedgekeurde congrestekst onder de loep en lichtten er een aantal punten uit die betrekking hebben op het milieuthema.

22WebsitesindekijkerVolgende websites staan deze keer in de kijker: • www.dewereldmorgen.be• www.ecobouwers.be• www.fietsjewerkweg.be

23PubicatiesindekijkerWe geven een korte toelichting bij de volgende publicaties:• Destilledoodvanhetneoliberalisme(JohnVandaele)• Weconsumerenonskapot(DirkGeldof)

3am|arbeid&milieu

REDACTIONEEL

Overinformatie,imago,klovenenverborgenkansen

M‘Milieu’, ‘duurzaamheid’, ‘CO2-neutraal’ en ‘ondernemingen’, … Het zijn woorden die te-genwoordig steeds vaker samen genoemd worden in allerhande media. Het thema heeft ook geen gebrek aan aandacht vanuit de onderzoekswereld in de breedste zin van het woord. Bijna dagelijks zien we in die media een neerslag verschijnen van onderzoek door wetenschappelijke instellingen, maar evenzeer door marketingonderzoeksbureaus en persberichten van onderne-mingen zelf. De ene bron van informatie mag dan al wat waardevoller zijn dan de andere, de grote aandacht voor het thema is op zichzelf al toe te juichen.

Van die stroom van informatie blijft vaak weinig bruikbaars hangen in het geheugen van een normale mens, waartoe ik mezelf ook durf te rekenen. Maar af en toe stoot je dan toch op iets wat even blijft hangen. Mijn aandacht werd getrokken door 2 verschillende berichten: één vond ik terug tussen de talloze nieuwsbriefachtige berichten die dagelijks de inbox van onze e-mail doen overstromen, een ander stond in de vacaturekrant Jobat. Het was vooral het contrast tus-sen de inhoud van die twee berichten wat maakte dat ze me zijn bijgebleven.

Duurzaamheidis“modeverschijnsel”voor57%vandebedrijvenVia een mailing door Quadrantcommunications liet een leverancier van zakelijke software het

resultaat wereldkundig maken van een onderzoek door KUL-spinoff Indigov. Dat onderzoeks- en consultancybureau kwam na een bevraging van 650 ondernemingen in mei 2010 tot de bevinding dat duurzaamheid niet hoog op de agenda staat van Belgische bedrijven. 57 percent van die ondernemingen zou er zelfs van overtuigd zijn dat het een modeverschijnsel is. Bijna driekwart bekijkt duurzaamheid bovendien louter als ‘groen zijn’ en gaat daarbij voorbij aan andere be-langrijke aspecten van duurzaamheid (waaronder een aantal sociale aspecten). Nochtans levert bijna driekwart van alle bedrijven inspanningen om het verbruik van papier terug te schroeven en staat efficiënt energieverbruik hoog op de agenda bij 72% van de ondernemingen, maar dat gaat natuurlijk (ook) over kostenbesparing.

Achtoptienwerknemerswilvooreen‘groen’bedrijfwerkenEen rondvraag bij zo’n 4.000 Vlamingen door Jobat, ook in mei 2010, leert dat groene bedrijven

goed in de markt liggen. Men polste naar welke bedrijven volgens hen de grootste inspanningen leveren om ‘groen’ en duurzaam te ondernemen in een aantal belangrijke sectoren. Belangrijker is echter de conclusie dat acht op de tien Vlamingen het belangrijk vindt om voor zo’n duurzaam, ‘groen’ bedrijf te werken. Werkgevers blijken dat alvast deels begrepen te hebben, maar reageren hierop helaas nog vaak te eenzijdig vanuit een marketingstandpunt, door zich te focussen op het investeren in een groener imago. Het is een begin, maar er is uiteraard meer nodig om ook daadwerkelijk een ‘groen’ bedrijf te zijn.

Het contrast tussen de bevindingen uit beide onderzoeken geeft te kennen dat we nog een lange weg af te leggen hebben, maar nog meer zie ik er de enorme kansen in om samen stap-pen vooruit te zetten en die kloof te dichten. Tijdens het interview met delegees van Umicore in Hoboken, verderop in dit magazine, werd voor mij alvast een deel van de conclusies van het onderzoek door Jobat bevestigd: de nochtans voldoende kritisch ingestelde vakbondsafgevaar-digden waren niettemin zichtbaar trots om te werken voor een bedrijf dat dergelijke radicale omslag heeft gemaakt ten opzichte van het verleden, bewust zijnde van een aantal pijnlijke ingrepen die gebeurd zijn.

Intussen kan iedereen in de Golf van Mexico de gevolgen aanschouwen van een extreem contrast tussen het zich aanmeten van een groen imago en ook effectief duurzaam handelen.

JorreVanDammeCoördinator Arbeid & Milieu

4am|arbeid&milieu

Kristof Debrabandere - © BBL

A

INTERVIEW

InterviewSuzanneKwanten(ACLVB)enKristofDebrabandere(BBL)

A&M:Watisjulliehuidigefunctie?Suzanne:Sinds 1 jaar werk ik als adviseur op

de studiedienst van ACLVB voor de Vlaamse Re-gionale. Ik geef beleidsadvies in de Minaraad en in de Sociaaleconomische raad van Vlaanderen voor de thema’s milieu en energie, ruimtelijke ordening en begroting. Daarnaast ben ik projectleider van het intersyndicaal milieuproject. Het project is een initiatief van de Vlaamse overheid om binnen de 3 vakbonden te sensibiliseren rond milieu. In het kader van het project worden vormingen gegeven aan verkozenen rond thema’s zoals de milieuvergunning, het jaarverslag van de milieucoördinator,...

Kristof:Als beleidsmedewerker materialen en duurzaam ondernemen volg ik het beleid terzake op, en adviseer en beïnvloedt dit waar mogelijk. Dit gebeurt ondermeer via de formele adviesraden Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (FRDO), de Minaraad en allerhande overlegplatformen. Het materialenbeleid omvat eveneens het afvalbeleid.

A&M:Wat is jullieachtergrond (studies/be-roepsverleden)? Suzanne:Toen ik een studiekeuze moest maken

had ik nog geen idee wat ik wilde doen. Milieu kwam als thema steeds vaker aan bod in de actualiteit en

DeRaadvanBestuurvanArbeid&Milieuisdelaatstetijdonderhevigaaneenaantalwijzigingen.Inonsmagazinewillenwejulliegraagkennislatenmakenmetonzenieuwebestuurders.VorigekeerkwamSaravanDyckalaandebeurt,dezekeermogenSuzanne

Kwanten(ACLVB)enKristofDebrabandere(BondBeterLeefmilieu)zichvoorstellen.A&Msteldehenenkelevragenoverhundrijfverenenachtergrond.

Suzanne Kwanten

5 am|arbeid&milieu

INTERVIEW

zou in de toekomst alleen nog maar belangrijker worden. Ik ben in Antwerpen milieumanagement gaan studeren en ben daarnaast ook milieucoör-dinator B. Na mij opleiding kon ik op interim basis voor de Europese Commissie gaan werken op het Directoraat-Generaal Milieu. Ik had de intentie om dit 1 maand te doen als vakantiewerk maar uiteindelijk heb ik er 9 maanden gewerkt. Daarna ben ik begon-nen bij ACLVB waar ik nu ongeveer 1 jaar werk.

Op avondschool volg ik daarnaast nog een Master politieke wetenschappen die ik hoop dit academie-jaar nog af te ronden.

Kristof:Ik heb een technische opleiding als indu-strieel ingenieur chemie, gevolgd door een Master en een doctoraat in polymeer technologie. Mijn eerste loopbaan speelde zich af in de kunststofindustrie, waar ik gedurende 13 jaar verschillende functies heb uitgeoefend, gaande van R&D tot business management. Zo kreeg ik de kans om in Nederland, Engeland en Mexico te kunnen wonen en werken. Het toenmalig gebrek aan aandacht voor duurzaam-heid binnen deze sector, de bedreigingen maar ook de opportuniteiten die dit kan aanbieden, heeft me een tweetal jaar terug de overstap naar Bond Beter Leefmilieu doen nemen, waar ik nu de kans krijg om me in deze materies te verdiepen.

A&M:Vanwaarkomt jullie interessevoorsa-menwerkingtussendesyndicaleendemilieu-beweging?Suzanne:Los van het ideologische debat is

het noodzakelijk dat we overschakelen naar een groenere economie. De situatie op dit moment is onhoudbaar. Voor mij gaan economie en ecologie dan ook hand in hand. Door efficiënt om te gaan met materialen en grondstoffen is een eerste stap gezet naar een win-win situatie voor beide. Het is dan ook belangrijk dat werkgevers-, werknemers- en milieuorganisaties in de toekomst nauwer gaan samenwerken om de transitie naar een groene economie te vrijwaren.

Kristof:Werknemers zijn cruciale actoren in het

vergroenen van onze economie. Op een of andere manier zullen zij het moeten doen, samen met de werkgevers. Het is voor mij dan ook geen kwestie of dit gebeurt, maar eerder hoe dit kan gerealiseerd worden. Hoe proactiever dit gebeurt, hoe meer vergroening gelijk staat aan het creëren van jobs en welvaart. Gebeurt deze verandering op een meer reactieve en defensieve wijze, dan stijgt de kans dat vergroening eerder als een bedreiging gezien wordt. Ik ben ervan overtuigd dat een groot deel van de sociale agenda enkel zal kunnen gerealiseerd

worden, door middel van het uitrollen van een lange termijn duurzame groene visie. Net die toenemende afhankelijkheid tussen het groene en het sociale is de reden waarom de samenwerking tussen de syndicale en de milieubeweging voor mij zo belangrijk is.

A&M:Hoeleeftvolgensjullieopditogenblikhetmilieuthemabinnendevakbonden?Suzanne:Ik ben ervan overtuigd dat milieu een

steeds belangrijker thema gaat worden binnen de syndicale overlegorganen. Als we willen overstap-pen naar een koolstofarme economie mogen we niet vastklampen aan oude tradities. Want vandaag de dag zijn het de traditionele sectoren die niet mee evolueren die de dupe zijn van de crisis. Ondermeer via de Staten-generaal industrie is een belangrijke stap gezet in de noodzakelijke overgang naar een meer duurzaam en toekomstgericht industriebeleid maar er is nog een lange weg te gaan.

Kristof: Ik ben ervan overtuigd dat de beleids-verantwoordelijken binnen de vakbeweging zich, vanuit een sociale reflex, heel goed bewust zijn van de noodzaak van een duurzame vergroening van onze economie. Tegelijkertijd vermoed ik dat in tijden van crisis, groen soms door de basis als een afwijking van de sociale agenda wordt gezien. Deze reflex is begrijpelijk en is het resultaat van een korte termijn crisis waar men soms mee geconfronteerd wordt. De uitdaging is echter om er voor te zorgen dat een korte termijn crisis net een duw in de rug is om de eerste stappen van de lange termijn visie te nemen.

A&M:Enhoeleefthetsocialethemabinnendemilieubeweging?Suzanne:Ook binnen de milieubeweging is een

verschuiving aan de gang. Steeds meer is er be-langstelling voor sociale thema’s, dan louter alleen voor het ecologische. Ondanks de verschillende meningen en prioriteiten trekken we ook regelmatig aan hetzelfde zeel. Zo vinden bijvoorbeeld beide organisaties het belangrijk dat ieder burger een minimum toegang heeft tot bijvoorbeeld gas en elektriciteit.

Kristof:Het sociale thema leeft heel sterk binnen de milieubeweging. De sociaal zwakkeren hebben het meeste te verliezen in een niet-duurzame toekomst. Tegelijkertijd zijn de uitdagingen voor die doelgroep het grootst, wegens het gebrek aan middelen. Denk maar aan investeringskosten voor het isoleren van een huis, of het aankopen van sommige ecologische producten. Om die redenen hecht de milieubeweging net veel aandacht aan sociale thema’s.

6am|arbeid&milieu

INTERVIEW

A&M:Watwillen jullieopkorte termijnenopmiddellangetermijngraagverwezenlijkenviadewerkingvanA&M?Suzanne:Als we willen evolueren naar een groene

economie is het belangrijk dat de vakbonden en de milieubeweging samenwerken om dit te verwezen-lijken. Hiervoor is een mooie rol weggelegd voor A&M. Projecten zoals “duurzaam van 9 to 5” en “duurzaam omgaan met water binnen jouw bedrijf” dragen daar alleen maar toe bij. Arbeid en Milieu moet dan ook volgens mij voluit blijven inzetten op thema’s waarin ze koploper kunnen zijn.

Kristof:Ik hoop dat we de boodschap goed kun-nen overbrengen naar de basis van de syndicale beweging dat een groene, lange termijn visie net een essentiële voorwaarde is voor het behoud van onze welvaartsstaat. Tegelijkertijd wens ik dat de milieubeweging aandacht blijft hebben voor de sociaal zwakkeren bij het uitrollen van groene voorstellen voor verduurzaming van onze economie en samenleving.

A&M:A&MgaatditjaarzwaarinzettenophetthemaGroeneJobs;welkeopportuniteitenziejijhier?Suzanne:De werkloosheidsgraad in Vlaanderen

is hoog voor zowel jongeren, 50-plussers als al-lochtonen. De creatie van nieuwe duurzame jobs is daarom noodzakelijk voor alle sectoren en voor zowel arbeiders als bedienden.

Nieuwe jobs creëren alleen is niet genoeg. De juiste vorming voor alle werknemers is zeker zo belangrijk omdat groene jobs specifieke vaardig-heden vereisen. Daarnaast moet ook het onderwijs hervormd worden met aandacht voor duurzaamheid en ecologie, in de eerste plaats in het secundair onderwijs maar zeker ook in universiteiten en op de hogescholen.

Kristof:Groene jobs zijn de top van de groene economie ijsberg. Zonder groene economie geen duurzame jobs... De inzet is dus bijzonder groot. Zoals eerder gesteld, hoe proactiever we op groene

jobs kunnen inzetten, hoe beter voor iedereen. In de praktijk zie ik hier vooral opportuniteiten in het vergroenen van bestaande jobs. Duurzaamheids-trategieën zijn zowel de motor als het kompas voor deze vergroening. Dit kan zowel op sectorieel als op bedrijfsniveau uitgewerkt worden. De vakbonden kunnen op beide niveaus het voortouw nemen om deze transitie op gang te krijgen.

A&M:Kun jede lezerseeneenvoudigetipmee-geven,dieeensnel financieelénecologischvoordeeloplevert?Suzanne:Snel en ecologisch voordeel kan je

halen uit dakisolatie. Daarnaast zijn er ook heel wat andere zaken die je kan doen om je energiefactuur naar beneden te halen. Is je woning nog steeds voorzien van enkel glas, dan kan dubbele beglazing je al op korte tijd heel wat besparing opleveren. Is je huis reeds goed geïsoleerd, denk dan eens na over zonnepanelen of een warmtepomp. Dit vergt een investering die je op middellange termijn kan terug-verdienen en waar je jarenlang gratis elektriciteit of warmte mee produceert.

Beschik je over een klein budget dan kan je heel wat geld besparen door te letten op je elektriciteit- en waterverbruik. De stand-by stand van heel wat apparaten in je huis verbruiken energie zonder dat je ze gebruikt. Door de toestellen volledig af te zet-ten, kan je heel wat besparen. Hetzelfde kan worden gezegd voor het gebruik van een douchekop met spaarfunctie en het hergebruik van hemelwater via een regenput.

Ben je van plan investeringen te doen, kijk dan goed alle subsidiemogelijkheden na van de federale en de Vlaamse overheid en van je gemeente en netbeheerder!

Kristof:Bekijk even het veelvoud aan subsidies en belastingsvoordelen die er bestaan om investe-ringen in je huis te financieren. Probeer ook eens van donderdag de vegetarische dag van de week te maken. Lekker (en) goedkoop!

7 am|arbeid&milieu

ErwaaiteencoöperatievewinddoorLimburg

InLimburgismomenteeleenopmerkelijkinitiatiefaandegang.DeLimburgerszullenindetoekomstviacoöperatiesmede-eigenaarskunnenwordenvanbepaaldewindmolenparken.Opdiemanier

kunnendeopbrengstenookterugvloeiennaardegewonemanennaardeinwonersvandegemeente.HetinitiatiefwordtaangestuurddoorACW-Limburg

enlaatditnunetdehuidigewerkgevervanex-A&M-coördinatorAntonGeritszijn.

Redengenoegvooreeninterview!

© Thijs Calu

INTERVIEW

8am|arbeid&milieu

AINTERVIEW

A&M:Waaromjuistditinitiatief?AntonGerits: In Limburg staan een aantal wind-

molenparken in de steigers, en wij zouden het jam-mer vinden als dat totaal over de hoofden van de mensen heen zou gaan. Het is belangrijk dat we de winsten lokaal kunnen verankeren, in plaats van de traditionele verschuiving naar Parijs via Electrabel.

De Europese Unie wil bovendien dat tegen 2020 twintig procent van alle energie hernieuwbaar is. Als sociale beweging moeten we onze verantwoor-delijkheid nemen en zoveel mogelijk op de kar van hernieuwbare energie springen.

Voor windmolens zijn er veel aanvragen, maar vaak is het moeilijk om een vergunning te krijgen, en dat is jammer. We moeten ervoor zorgen dat mensen de voordelen van windmolens gaan inzien, en niet a priori tegen zijn.

A&M: Waarhalenjulliedemosterd?Uit Denemarken. Daar is het bij wet verplicht om

omwonenden te laten participeren in windmolenpar-ken! Een groot voordeel, want dit voorkomt dat we afhangen van de goodwill van projectontwikkelaars. We zijn wel aan het onderhandelen met hen, maar we moeten nog veel actie voeren om uiteindelijk een deel van de koek te kunnen krijgen.

A&M:Welkezijndeconcretevoordelendiever-bondenzijnaaneenaandeelinzo’ncoöperatie?

Wij garanderen het drievoudige van het klassieke spaarboekje: een dividend van 6 procent op ons aan-deel. Bovendien kan je door de overschakeling van

de standaard elektriciteitsleverancier naar groene energie tot ruim 100 euro per jaar besparen op de energiefactuur. De aanschaf van een aandeel in een coöperatie is dus op 2 à 3 jaar terugverdiend. Tot slot is er ook de herinvestering van de winsten in de gemeenschap. We denken hierbij aan de inrichting van extra kinderopvang of de aanleg van fietspaden en sportfaciliteiten in de gemeente.

A&M:Daarnetsprakjeovermoeilijkhedenbijdevergunning.Welkezijnzoaldeobstakels?

Er zijn inderdaad een aantal moeilijkheden bij de inplanting van windmolens. Je krijgt niet zomaar in elke gemeente een park vergund. Je hebt altijd 2 vergunningen nodig: een milieuvergunning, die wordt afgeleverd door de provincie, en een steden-bouwkundige vergunning, die wordt afgeleverd door het Vlaams Gewest.

Nu worden door de projectontwikkelaars zoveel mogelijk aanvragen ingediend voor de ‘gemak-kelijkste’ locaties. Parken bouwen in het groen van Zuid-Limburg bijvoorbeeld is geen evidentie. De filosofie van het Vlaams Gewest is om windmolen-parken zoveel mogelijk te integreren in bestaande infrastructuren, bijvoorbeeld langs kanalen, spoor-wegen, autosnelwegen... Later zullen er ongetwijfeld aanvragen komen voor andere plaatsen.

Aan de andere kant heb je natuurlijk ook protes-terende burgers die projecten kunnen tegenhouden. Omwonenden klagen vooral over geluidshinder en slagschaduw. Dat soort protest haalt gemakkelijk

Anton Gerits

© Thijs Calu

9am|arbeid&milieu

INTERVIEW

het Belang van Limburg, maar het hele verhaal van groene energie, klimaatdoelstellingen, jobcreatie en wat het allemaal kan opbrengen komt nergens aan bod, en dat is jammer.

A&M: In Lanakenwerken jullie samenmetLimburgWin(d)t.Daarzoudenachtwindmolenskomeninlandbouwgebied.Datwasvroegernietzoevident...Anton:Inderdaad, maar in 2008 is er een wijziging

gekomen in de wetgeving. Er moeten nu geen RUP’s (Ruimtelijke Uitvoeringsplannen) meer gemaakt worden om windmolens in een landbouwzone te bouwen. Daardoor is er een rush ontstaan op inte-ressante landbouwgebieden. In die mate zelfs dat de wieken van de geplande windmolens bij wijze van spreken bijna in mekaar hingen, zoals onlangs gebeurde in Halen, waar Ecopower en Limburg Win(d)t elk apart boeren zijn gaan aanspreken om projecten te realiseren. Ze zijn uiteindelijk op het matje geroepen door het provinciebestuur.

A&M: Zo’nparticipatie vraagtnatuurlijkeenfinanciëleinspanning.Hoezienjulliedepartici-patievandiegenendieminderkapitaalkrachtigzijn?Anton:Op dit moment onderzoeken we verschil-

lende manieren om het coöperatieve aandeel voor te schieten voor mensen die het nodige geld niet meteen op tafel kunnen leggen. Zo zouden bijvoor-beeld de financiers van de solidaire economie ook voor die prefinanciering kunnen zorgen.

We hebben ook zelf nog een andere coöperatie opgericht in Limburg waarmee we goedkope lenin-gen van 2 procent kunnen verstrekken aan mensen die energie-investeringen willen doen in woningen. Als je daar dan nog de groene lening van de gewone bank aan koppelt, praten we over 0,5 procent. Die groene lening van de bank zorgt immers voor een interestaftrek van 1,5% van het gewone leningper-centage voor investeringen in energie-efficiëntie. Dat is dan wel gekoppeld aan inkomensgrenzen.

A&M:BlijftditinjouwogeneenACWLimburg-verhaalofzaldecoöperatievewindookanderebewegingeningangzetten?Anton:Ook in andere provincies in Vlaanderen

zijn de vakbonden aan het nadenken over hoe we meer greep kunnen krijgen op die hernieuwbare energie. Doordat we hier geconfronteerd worden met heel wat aanvragen, moesten we wel meteen op die kar springen en worden we voortdurend voor nieuwe deadlines gesteld. Maar ik vermoed dat ook bijvoorbeeld in Oost-Vlaanderen de aanvragen gaan komen. En ook daar zal dan het ACW, of evengoed het ABVV, op die kar springen.

Erkomenookwindmolensopsommigeindustrie-terreinen.Moetenvolgensjullieookwerknemersfinancieelkunnenparticiperen?Anton:Ja, dat moeten we toch zoveel mogelijk

proberen te realiseren, en dat loopt best via het

sociaal overleg. Zo laten de vakbonden zien dat ze ook constructief willen meedenken met de werkgever over de toekomst van het bedrijf, door te zorgen voor kapitaal vanuit de werknemers voor die windmolens. Want die windmolens kosten veel geld. Als je genoeg centen op tafel kan leggen, kan je als bedrijf opteren om die windmolens in eigen beheer uit te baten, waardoor de winsten (groenes-troomcertificaten) in het bedrijf gehouden worden, hetgeen de tewerkstelling ten goede komt. En de werknemer die participeert krijgt natuurlijk een interessant dividend op zijn kapitaal.

ThijsCaluEducatief medewerker Arbeid & Milieu

© Thijs Calu

10am|arbeid&milieu

v a n G r o e n e h u i z e

KOMOSIEvzw(KoepelvanMilieuondernemersindeSocialeEconomie)

men. Men richt zich bij voorkeur tot de uitvoering bij maatschappelijk kwetsbare groepen.

Uniek aan beide soort ondernemingen is dat de arbeid wordt uitgevoerd door werknemers die vrij ver van de reguliere arbeidsmarkt afstaan. Zowel op het vlak van ondersteuning van de tewerkstelling van deze doelgroepwerknemers als van het bereiken van de milieudoelstellingen is een professioneel optreden nodig. Er worden gezamenlijke projecten ontwikkeld en beheerd die de professionaliteit, kwa-liteit en bekendheid van elk van de activiteitenniches ten goede komen.

OntstaanBegin de jaren ‘90 vonden een aantal initiatiefne-

mers zich in een gezamenlijke opleiding die ‘werk’ en ‘milieu’ aan elkaar koppelde. Met inspiratie vanuit Nederland, werden de eerste kringloopcentra opge-start. In 1995 werd een koepel opgericht, de Koepel van Vlaamse Kringloopcentra (KVK). In de loop van de volgende jaren werden verschillende projecten uitgewerkt: Revisie (garantielabel voor hergebruikte elektrische en elektronische apparaten, De Kringwin-kel (gezamenlijk communicatieproject), Kwadraad (kwaliteitsondersteuning van de sector).

Het succes van deze activiteitsgerichte koepelvor-ming werkte een gelijkaardige krachtenbundeling in de hand in het domein van de energiebesparing. Vanaf 2008 wordt met de opname van de ener-giesnoeibedrijven als leden, naar analogie van het

Deverenigingheefttotdoelsocialeeconomieondernemingendieactiviteitenmetecologischemeerwaardeuitvoeren,teverenigenenhenteondersteuneninhetuitbouwenvaneenprofessionelewerking.Doelishetleefmilieutebeschermenenwerkgelegenheidvoorrisico-

groepenopdearbeidsmarkttecreëreneninstandtehouden.BekendstevoorbeeldenzijndekringloopwinkelsinVlaanderen,en

meerrecentookdeEnergiesnoeiers.

KKorteInleidingKomosie vzw is een ledenorganisatie. Zij heeft tot doel de sociale economie bedrijven te ondersteunen en hun belangen te vertegenwoordigen op alle re-levante niveaus.

De kringloopcentra verzamelen herbruikbare goederen over gans Vlaanderen, en streven naar een hergebruik van producten van 5 kg per Vlaamse inwoner.

De energiesnoeiers voeren een energiescan aan huis uit, al dan niet in combinatie met een aantal kleine energiebesparende maatregelen. Ook eenvou-dige isolatiewerken worden in het aanbod opgeno-

11 am|arbeid&milieu

v a n G r o e n e h u i z e

KOMOSIEvzw(KoepelvanMilieuondernemersindeSocialeEconomie)

kringloopgebeuren, gewerkt aan een gelijkwaardige ondersteuning en vertegenwoordiging.

DemedewerkersRechtstreeks voor de koepel werken er vandaag

11 personen.De werkingsmiddelen van de koepel bestaan

hoofdzakelijk uit ledenbijdragen en voor een beperkt gedeelte uit projectfinanciering.

Websiteene-zineVia www.komosie.be kom je bij de verschillende

websites terecht die meer informatie bieden over de verschillende activiteiten van de koepel en van de leden. Je vindt er ook cijfergegevens, toelichting bij de doelstellingen, en meer gerichte informatie over hoe je bij een kringloopbedrijf of energiesnoeier terecht komt.

Met de Saflet (een driemaandelijkse nieuwsbrief) pogen we onze leden en een brede groep aan geïn-teresseerden op de hoogte te houden van het reilen en zeilen in deze sectoren.

ContactmetdevakbondenGezien we een activiteitsgerichte koepel zijn,

komen we niet rechtstreeks in contact met de vakbonden. We verwijzen hiervoor door naar de werkgeverskoepels actief in deze sectoren.

CampagnesindekijkerDe Kringwinkel voert jaarlijks campagnes om

de mensen meer aan te zetten tot het brengen

van herbruikbare spullen en tot het bezoeken van een Kringwinkel. Zo is er jaarlijks in het voorjaar een retro-dag, en wordt er elk jaar een dag van de Kringwinkel georganiseerd (dit jaar op 23 oktober 2010).

Met de energiesnoeiers proberen we gemeenten aan te zetten de energiescans bij hun bewoners te laten uitvoeren door sociale economie bedrijven.

Contactgegevens:• Koepel vanMilieuondernemers in de Sociale

Economie Uitbreidingstraat 470 2600 Berchem info@komosie.be 03 281 03 30

MarcWillemAlgemeen directeur KOMOSIE vzw

Een energiesnoeier plaatst isolatie© Komosie

Marc Willem© Komosie

12am|arbeid&milieu

MMVO wordt gedefinieerd als eencontinuverbe-teringsproces waarbij ondernemingen vrijwillig op systematische wijze economische, milieu- en sociale overwegingen op een geïntegreerde manier in de gehele bedrijfsvoering opnemen, waarbij overleg met de stakeholders, of belanghebbenden, van de onderneming deel uitmaakt van dit proces.

Kortom, MVO is een procesmatige benadering waarbij de werking van de onderneming zich niet langer enkel richt op de economische pijler, maar tevens ecologische en sociale aspecten in rekening brengt, zich bewust is van de maatschappelijke evoluties en zich hieraan weet aan te passen. Vooral de nadruk op een continue verbetering is van belang in de definitie.

Eén van de grootste uitdagingen van vandaag voor overheidsbedrijven is deze theoretische benadering van MVO in de praktijk te brengen. Het volstaat niet om zich te engageren om duurzame ontwikkeling in de bedrijfsvoering op te nemen en vervolgens de zaken op zijn beloop te laten. Ook eenmalige acties met een grote communicatieve waarde voor het bedrijf voldoen niet aan de definitie van MVO.

De bedrijfsvoering moet resultaten kunnen voor-leggen en deze kunnen bevestigen over een langere periode. Hiervoor moet worden gezocht naar een nieuw evenwicht waarin de sociale en ecologische dimensie in de bedrijfsvoering worden geïntegreerd. Dit vraagt een omschakeling in het denkpatroon van het bedrijf waarbij inspanningen op milieu en sociaal vlak niet langer worden aanzien als een verplichting maar worden aanvaard als een essentieel onderdeel van de bedrijfsvoering.

Wanneer een bedrijf hiervoor rijp is, kan worden gezocht naar mogelijkheden om meer aandacht te besteden aan de vaak onderbelichte ecologische en sociale dimensies in de bedrijfsvoering. Vervolgens kan je op zoek gaan naar domeinen waar je deze beide dimensies kan integreren.

Maatschappelijkverantwoordondernemeninoverheidsbedrijven

Delaatstejarenkomtmaatschappelijkverantwoordondernemen(MVO)meerenmeeronderdeaandacht.Ookvanoverheidsbedrijvenwordtverwachtdatzeditprincipe

huldigen.MaarwatwilMVOnueigenlijkzeggenenhoekanjeditindepraktijkbrengen?

BELEID

We gaan het in dit artikel verder hebben over de twee meest voor de hand liggende zaken: de aan-koop en het gebruik van producten en diensten.

OpstellenvaneenbestekOverheidsbedrijven zijn gehouden aan de wet

op de overheidsopdrachten. Maar in tegenstelling tot enkele jaren geleden wordt de prijs niet langer als enig zaligmakend criterium beschouwd voor de toekenning van een opdracht. Meer en meer overheidsbedrijven wensen zich te onderscheiden door de aankoop van duurzame producten en dien-sten. Meest gekende voorbeelden hiervan zijn de aankoop van zuinige auto’s, fair trade dranken en gerecycleerd papier.

De beslissing om milieu en/of sociale criteria te integreren in bestekken, kan een enorme impact teweegbrengen op het terrein. Enerzijds doordat overheidsaankopen goed zijn voor ongeveer 16% van het BNP binnen de EU. Anderzijds doordat be-drijven die milieuvriendelijke producten produceren en verkopen hiermee een steun in de rug kunnen krijgen.

Er bestaat ook reeds enige tijd een wettelijk kader voor de introductie van milieucriteria in bestekken. Dit mag ook niet verbazen gezien de maatschap-pelijke debatten in de milieuproblematiek van de laatste decennia. Denk maar aan de bescherming van het regenwoud en de klimaatproblematiek, die worden weerspiegeld in het gebruik van ge-recycleerd papier en energiezuinige toestellen. Zoals MVO het voorschrijft, volgt de wetgever de maatschappelijke tendenzen met de creatie van dit kader. Vanzelfsprekend is het aan de bedrijven zelf om hiervan gebruik te maken.

Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van verschillende tools op Belgisch en Europees vlak. Zo heeft de Programmatorische Overheidsdienst Duurzame Ontwikkeling (PODDO) de gids voor

13 am|arbeid&milieu

BELEID

ducten waarbij de impact vooral verscholen ligt in de productiefase (bv. papier).

Voor de tweede categorie is het voldoende om enkele technische criteria op te nemen in het bestek. Voorbeelden hiervan zijn papier afkomstig uit gere-cycleerde vezels, koffie van biologische oorsprong of een groendienst die geen gebruik maakt van pesticiden.

Voor producten met een grote impact tijdens de levensfase wordt best een analyse gemaakt van de gebruiksfase van het product. Dit noemt men Life cycle cost (LCC). Hierbij wordt een berekening gemaakt van de kosten die het product vertegen-woordigen tijdens de levenscyclus.

Zo wordt een printer niet langer enkel beoordeeld op zijn aankoopprijs maar wordt een analyse ge-maakt van de kostprijs van de energie, inkt, papier... gedurende de volledige levensfase. In vele gevallen blijkt hieruit dat een printer die duurder is in aan-koop, maar zuiniger in gebruik, over 5 jaar gespreid een financieel aantrekkelijker kostenplaatje heeft dan een goedkoper model met een groter verbruik.

Bijkomend voordeel van deze techniek is dat dit de verborgen gebruikskost van producten blootlegt,

duurzame aankopen (www.gidsvoorduurzameaan-kopen.be) gecreëerd. Deze gids helpt aankopers met de integratie van milieu- en in mindere mate sociale criteria in de bestekken.

Op Europees vlak is er de website inzake Green Product Procurement (http://ec.europa.eu/envi-ronment/gpp/index_en.htm), waar eveneens nut-tige tips voor het opstellen van bestekken kunnen worden bekomen.

Daarnaast zijn er nog websites van NGO’s zoals de milieukoopwijzer (www.milieukoopwijzer.be) die nuttige tips geven rond duurzame aankopen.

Deze beleidsondersteuning en praktische hulp-middelen zijn belangrijk indien we willen dat overheidsbedrijven het initatief nemen om duur-zaamheidscriteria in hun beleid op te nemen. Ze verklaren eveneens waarom vooral aandacht wordt gegeven aan milieucriteria en minder aan sociale criteria. Voor het tweede bestaat momenteel nog geen uitgewerkt wettelijk kader.

In de praktijk is het bij de aankoop van producten (en diensten) belangrijk een onderscheid te maken tussen producten die een grote impact hebben tijdens hun gebruiksfase (bv. voertuigen), en pro-

Op www.gidsvoorduur-zameaankopen.be vind je een gids die aankopers helpt met de integratie van milieu- en in mindere mate sociale criteria in de bestekken.

14am|arbeid&milieu

BELEID

iets waar in veel gevallen geen aandacht aan wordt besteed. Kortom, door na te denken over de levens-cyclus van een product komen verborgen milieu en financiële kosten naar boven, die vervolgens worden aangepakt.

SocialecriteriaWat betreft sociale criteria is de wetgeving nog

niet helemaal aangepast aan de vragen van de maatschappij. Meer en meer komt er kritiek op de arbeidsomstandigheden in het Zuiden, getuige hiervan onder meer de recente reportage over kin-derarbeid in de cacaoteelt. Op vraag van diverse NGO’s komt dit punt stilaan op de politieke agenda en zullen er in de volgende jaren wellicht sluitende clausules worden gemaakt voor de introductie van sociale criteria in overheidsaankopen.

Toch kunnen overheidsbedrijven ook nu al hun verantwoordelijkheid opnemen door in hun bestek-ken een reeks van sociale criteria in te bouwen. Om controle uit te oefenen op deze voorwaarden bestaan er meerdere internationaal erkende syste-men waarmee een leverancier kan aantonen dat hij aan de opgelegde voorwaarden voldoet. Door sociale criteria in de bestekken te integreren, worden leveranciers verplicht te zoeken naar producenten die de arbeidswetgeving respecteren.

Anderzijds kan ook voorrang worden gegeven aan bedrijven uit de sociale economie. Zo is het onder bepaalde omstandigheden mogelijk te eisen dat de indiener een bedrijf is uit de sociale economie. Door hiervoor te kiezen geef je opleidingskansen aan lang-durig werklozen en vergemakkelijk je de integratie van sociaal zwakkeren in de maatschappij.

CorrectgebruikHet correct gebruik van producten is een tweede

manier waarop de ecologische dimensie in de werking van een overheidsbedrijf kan worden ge-integreerd. Op dit vlak zijn de meest voorkomende problemen het aankopen van overbodige producten, het onderbenutten van de technische mogelijkheden van een toestel en onaangepast gedrag van de werknemers.

Laten we dit even schetsen aan de hand van een voorbeeld:

Een bedrijf besluit zijn informaticapark te ver-nieuwen. Hierbij krijgt ieder personeelslid dezelfde nieuwe computer, omdat er geen analyse gemaakt wordt van de noden van elke afdeling. Hierdoor bezitten sommige personeelsleden een computer die teveel geheugen heeft voor de uit te voeren taken (en teveel energie verbruikt), terwijl anderen misschien te weinig geheugen bezitten (wat kan leiden tot frustraties bij de werknemers). Moderne computers hebben allerlei stand-by functies die het mogelijk maken het energieverbruik drastisch

te doen dalen wanneer de pc niet gebruikt wordt. Het bedrijf vergeet echter aan de installateur te vra-gen deze software te activeren. Hierdoor moet het personeel ‘s avonds zelf zijn computer afsluiten. Dit wordt door velen vergeten, waardoor ‘s nachts de helft van de computers en beeldschermen gewoon energie blijft verbruiken.

Dit voorbeeld toont aan dat met behulp van een goede voorafgaande analyse en een optimaal gebruik van de technische mogelijkheden veel energie kan worden bespaard zonder dat hiervoor moet worden gerekend op het personeel om zijn verantwoordelijk-heid op te nemen. Nu moet een opleiding worden voorzien om het energiegebruik te doen dalen. Hopelijk heeft dit een effect, want iedereen weet dat het erg moeilijk is gedrag van individuen op korte termijn te veranderen.

Er zijn diverse redenen waarom op ondoordachte wijze beslist wordt producten aan te kopen: gebrek aan overleg tussen de aankoopdienst en de overige diensten, routine (vaak moeilijk te doorbreken) en een gebrek aan kennis van vernieuwende producten op de markt. Door een goed milieumanagement zijn vele van deze problemen eenvoudig op te lossen, waarmee kan worden vermeden dat milieu en finan-ciële kosten van een bedrijf de hoogte ingaan.

ConclusieDit artikel laat zien dat het opstellen van bestekken

een goed beginpunt is om MVO toe te passen in een bedrijf. Het laat toe een moment van reflectie in te bouwen over het gebruik van de producten waarmee de zwakke punten in het huidige milieumanagement kunnen worden gedetecteerd. Door overleg te plegen omtrent de aankoop van producten en door na te denken over de noden van het bedrijf worden nutteloze aankopen vermeden en milieu- en sociale criteria in de bestekken geïntegreerd.

Voor meer informatie over het toepassen van MVO in uw bedrijf, kan u steeds terecht bij Rob Renaerts van bvba Coduco. Coduco helpt bedrijven met de analyse van hun aankoopbeleid en het opstellen van duurzame bestekken.

RobRenaertszaakvoerder bvba Coduco

15 am|arbeid&milieu

D

VERSLAG

DringendendrastischandersProf. dr. Verbruggen houdt in hoofdzaak een vurig

pleidooi voor een “dringend en drastisch” andere aanpak dan de huidige aanpak van de klimaat- en energieproblematiek. We krijgen een grafiek voor-geschoteld (zie figuur 1), met daarop de uitstoot van broeikasgassen vanaf 1850 tot nu. Het traject toont aan dat we zo snel mogelijk en aan een hels tempo onze uitstoot moeten verminderen. Dit kan echter niet door verder te doen zoals we nu bezig zijn. Prof.dr. Verbruggen is hoopvol, en stelt dat bij uitzonderlijke scharniermomenten zoals deze, de geschiedenis reeds bewezen heeft dat drastische omkeringen mogelijk zijn. Dit ondanks alle tegen-

werkende krachten, zoals de gevestigde (veelal economische en politieke) belangen, die de intenties en goede wil al eens willen domineren.

DevervuilerbetaaltHoe moet het dan wel? Eén van de prioriteiten in

dit debat is dat het klimaatbeleid rechtvaardig moet zijn, en dat betekent een veel striktere toepassing van het principe “de vervuiler betaalt”, om broeikas-gasuitstoters tot de orde te roepen.

Prof.dr. Verbruggen gaf in zijn inleiding al aan een heel eigen visie te hebben, die wel eens tegen de schenen van de ‘heersende’ meningen durft te schoppen. Zijn visie omtrent ‘historische schuld’(de

NaargoedegewoonteorganiseertA&MnahaarAlgemeneVergaderingeeneducatieveactiviteit.OponzelaatsteAVvan29maartwasditnietanders,enwarenwevereerd

Prof.dr.AvielVerbruggen–energie-enmilieu-econoom,doctorindetoegepasteeconomischewetenschappen,hoogleraarénallereersteA&Mvoorzitter(!)-temogen

verwelkomen.Enkeleaspectenvandeinfo-avondwordenhierondertoegelicht.

KlimaatbeleidenRechtvaardigheid:VerslagvandelezingdoorAvielVerbruggen

Een lagere intensiteit aan gebruik van onduurzame energie is een essentieel onderdeel van een dringend en drastisch anders beleid

16am|arbeid&milieu

vervuiling uit het verleden) illustreert dit perfect. Om 2 redenen stelt Prof.dr. Verbruggen het in re-kening brengen van de historische schuld in vraag. Ten eerste is het zeer moeilijk om dit te concretise-ren: wie is precies voor welk stukje verantwoorde-lijk? Prof.dr. Verbruggen geeft het voorbeeld van de emissies van de Verenigde Staten om Europa van de nazi’s te bevrijden. Komt dit op rekening van de VS, Europa of Duitsland?

Daarnaast houdt een monetarisering van de historische schuld ook in dat de blik te veel op het verleden wordt gericht, en te weinig naar de toekomst kijkt.

MondiaalkrimpenenconvergerenWat de verantwoordelijkheid voor de oplossing

van het klimaatprobleem betreft, breekt Prof.dr. Verbruggen een lans voor een gemeenschap-pelijke, maar verschillende verantwoordelijkheid, waarbij we als geheel moeten krimpen, maar dan voor ieder land aangepast aan zijn eigen situatie. Een mondiaal identieke emissiehoeveelheid per persoon is onrechtvaardig. Dit zou immers een gelijke behandeling zijn van ongelijke situaties en

VERSLAG

WieisAvielVerbruggen?Aviel Verbruggen (°1949) is energie- en milieu-econoom, doctor in

de toegepaste economische wetenschappen en hoogleraar (Universiteit Antwerpen,1979). Hij studeerde systeemanalyse aan Stanford Univer-sity en is voorzitter van het Departement voor Milieu, Technologie en Technologiemanagement. Verbruggen was voorzitter van de Milieu- en Natuurraad Vlaanderen (1991-1995) en concipieerde en redigeerde de Vlaamse milieu- en natuurrapporten (1993-1998). Hij is sinds 1998 lid van het Intergovernmental Panel on Climate Change, het wetenschappelijke forum van de Verenigde Naties dat klimaatverandering bestudeert en in 2007 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Aviel Verbruggen was tevens de eerste voorzitter van Arbeid & Milieu gedurende een aantal jaren

Meer info op http://www.avielverbruggen.be

Door de beperkte plaats in dit magazine kunnen we hier spijtig genoeg niet op alle ideeën van Prof.dr. Verbruggen ingaan. Voor wie meer wil weten is het boek ‘De ware energiefactuur’ een echte aanrader. Dit boek is te koop in de betere boekhandel en bij Uitgeverij Houtekiet.

is daarom discriminerend. Daarenboven is dit ook niet effectief, noch efficiënt. Een pleidooi dus voor het decentraliseren van het klimaatbeleid.

3-trapsrakettenOm de klimaatsverandering te keren moet volgens

Prof.dr. Verbruggen gewerkt worden op 3 vlakken (zie figuur 2). Ten eerste moet er een progressieveombouw komen van detaksenenbudgetten om duurzame praktijken te stimuleren. De rode draad doorheen het ganse betoog was onmiskenbaar dat geld dé sturende factor is als het aankomt op gedragsverandering bij de mens. Enkel via een cor-recte prijszetting en een ombouw van de belastingen kunnen we tot een volledige ombouw van onze energiesystemen komen. Risicovolle energie zou eigenlijk altijd en overal duur moeten zijn. Op dit moment zijn fossiele brandstoffen en atoomenergie ‘frauduleus’ laag geprijsd. De taksombouw is niet zomaar een belastingsverhoging, maar wel een combinatie van lasten op onduurzame energie en investeringen in duurzame energie, mét oog voor sociale correcties.

Subsidies voor onduurzame praktijken moeten dus worden afgeschaft. Atoomenergie en gebruik van fossiele brandstoffen moeten echt getaxeerd worden, en we moeten steun geven aan energie-efficiëntie en duurzame energie.

Ten tweede moet er werk worden gemaakt van een lagere intensiteitaangebruikvanonduurzameenergie.

En tenslotte moet het gebruikvanhernieuwbareenergiestijgen, aangezien dit de enige duurzame optie is.

ThijsCalu(Educatief medewerker A&M)

Figuur 1

Figuur 2

17 am|arbeid&milieu

BEDRIJFSDOSSIER

UmicoreHoboken:eenturbulentegeschiedenis

Arbeid&MilieuwasonlangstegastinHoboken,waardegrootstesitevanUmicoregevestigdis.DelaatstejarenisUmicoreHobokengeëvolueerdnaareengevarieerdtechnologiebedrijfwaarmenonderanderezonnecellen,autokatalysatoren,poeders

voorbatterijenenzinkproductenvoorgebouwenproduceert.DaarnaastheefthetbedrijfookeengroterecyclageactiviteitinHoboken,waarbijintotaal17metaalsoorten

gerecycleerdworden.Opjaarbasisproduceertmenbovendien140à150.000tonslakken,diegrotendeelsgebruiktwordenalstoevoegmateriaalindebetonindustrie;Ditmaaktdathetproductieprocesslechts3à4procentafvalgenereert.Eenb(l)oeiendbedrijfdus,waarwe5enthousiastevakbondsmilitantenontmoeten:DannyJanssens(ABVV

Metaal),JanVerrept(ACV),MohamedSiyahya(ACV),FrankVanHoof(LBC)enErikaVandenBossche(BBTK).DoordatdeACLVBafgevaardigdendiedagopvormingwaren,kondenze

spijtiggenoegnietdeelnemenaanhetinterview.StartendoenwemeteeninleidingdoorpersoneelschefGeertVerstraeten.

D“Umicore is aanwezig in een 35-tal landen ( met een 85 sites) en stelt in totaal een 15.000-tal mensen tewerk. Ongeveer 10% hiervan is werkzaam in Hobo-ken. De 2e grootste site is Olen.”, vertelt Geert.

“Ondanks de economische crisis gaan kent de site Hoboken een hoge activiteit”, vervolgt hij. “We hebben de laatste jaren zwaar geïnvesteerd in nieuwe procédés en maken nu winst. Dat was een aantal jaar geleden wel anders – toen waren we bijna fail-liet – maar dankzij een goed industrieel plan onder leiding van Karel Vinck, kregen we het hoofd weer boven water. Het was een zwaar sociaal plan, maar de nieuw ingeslagen weg heeft gezorgd voor het overleven van het bedrijf”.

“Het laatste waarin we zwaar hebben geïnvesteerd is onze zogenaamde ‘kronkel’, een ‘facelift’ van het hoofdgebouw en een verfraaiing van onze site (zie foto). We hadden al nieuwe installaties, maar van-buiten zag alles er heel oud en droevig uit.”

Ook qua tewerkstellingen gaan de zaken goed

bij Umicore Hoboken. “We werven momenteel aan aan een ritme van 150 mensen per jaar, contracten van onbepaalde duur. Nieuwe installaties moeten bemand worden, gepensioneerden vervangen en een deel van onze de productie in Duitsland komt naar hier”, besluit Geert.

Sanerenvanhistorischevervuiling

Tijd nu voor ons gesprek met vakbondsafgevaar-digden Danny, Jan, Mohamed, Frank en Erika. Ze

“Het laatste waarin we zwaar hebben geïnvesteerd is onze zogenaamde ‘kronkel’, een ‘facelift’ van het hoofdgebouw en een verfraaiing van onze site”, aldus personeelschef Geert Verstraeten.

18am|arbeid&milieu

vertellen ons over hun ervaringen in het bedrijf waar ze al jaren werken en dat ze door en door kennen.

“Ik ben een 6-tal jaar werkzaam als polyvalente operator bij Umicore Hoboken, waarvan reeds een aantal jaar als militant bij ABVV Metaal en anderhalf jaar als vervangend lid in het Comité ter Preventie en Bescherming op het Werk”, aldus Danny.

Mohamed: “Ik werk hier al 33 jaar en ben vanuit de vakbond reeds 12 jaar lid van het Comité (CPBW). Mijn functie op het bedrijf is sectie-operator.”

Ook Jan werkt hier al een tijdje: “Ik werk reeds 28 jaar op deze site en in de dienst bemonstering. Ik ben al 12 jaar delegee van het ACV. Een andere delegee met ervaring is Frank: “Ik werk al 32 jaar op het bedrijf , waarvan 12 jaar als militant voor het LBC en sedert een aantal jaar hoofddelegee. Ik ben actief in de Ondernemingsraad en de Syndicale Afvaardiging. Verder heb ik er ook al 8 jaar Comité opzitten”.

Erika tenslotte, heeft de langste staat van dienst: “Ik ben in 1974 begonnen in het analyselabo. In 1985 stond ik voor het eerst op de BBTK lijst, vanaf 2000 ben ik effectief gemandateerd in het Comité en nu ook hoofddelegee voor BBTK”.

“Wat het milieu betreft, is de erkenning van de historische vervuiling één van de belangrijkste zaken in de geschiedenis van Umicore geweest”, vervolgt Erika. “Die erkenning kwam er door de komst van Thomas Leysen in de jaren ’90, die op vlak van milieu een belangrijke beweging in gang heeft gezet. Het probleem stond jaren op de agenda van de overheid, de vakbonden binnen het bedrijf

BEDRIJFSDOSSIER

en verschillende milieu- en politieke bewegingen. Men heeft toen zowel het bedrijf als de omgeving gesaneerd. Een positieve evolutie waaraan constant wordt verder gewerkt.

Volgens Frank is de eerste kentering er al gekomen door het omschakelingsprogramma van Karel Vinck “Hij introduceerde nieuwe technologieën die milieu-vriendelijker zijn. De doorbraak naar de buitenwereld toe is er inderdaad gekomen door Thomas Leysen, die de media heeft weten te bespelen. Het blijft wel uniek wat we hier op dat vlak presteren. Elders in de wereld gebeurt wat wij doen in woestijnen, tegen de oceanen, in gebieden waar geen kat woont. Hier ge-beurt alles gewoon in de bebouwde kom, én hebben we nu een goede relatie met de buurtbewoners.”

GreenPlanAwardVorig jaar werd een ‘Green Plan Award’ uitgereikt

aan Umicore, een award die duurzaam vlootbeheer beloont. Over de waarde van die uitreiking bespeuren we toch enkele twijfels:

“Ik vind het knap dat ze dat op die manier kunnen verkopen. Wij hebben altijd gezegd dat ze eigenlijk niet zo milieuvriendelijk bezig zijn op dat vlak, gezien de tankkaarten voor een onbeperkt aantal kilome-ters voor alle kaders. Eigenlijk is dit een vorm van ‘windowdressing’”, klinkt het,“hier betreft het enkel wagens van leidinggevenden en het kader. Wat het voertuigenpark op het bedrijf zelf hier betreft, gebeurt te weinig op vlak van het beperken van de CO2-uitstoot.”

Vlnr.: Danny Janssens (ABVV Metaal),

Erika Van den Bossche (BBTK),

Jan Verrept (ACV), Mohamed Siyahya (ACV) en Frank Van Hoof (LBC)

(© Thijs Calu)

19am|arbeid&milieu

BEDRIJFSDOSSIER

MVObijUmicoreHobokenMen is het er wel over eens dat er bij Umicore

Hoboken heel wat milieu-inspanningen worden gedaan.

“Op vlak van uitstoot van schadelijke stoffen doet Umicore wel z’n best om overal onder het wettelijke minimum te blijven en dus zelf strengere normen te hanteren. Daar besteedt men heel veel aandacht aan. Ook van de veiligheid en gezondheid van de werkne-mers maakt men hier een prioriteit”, zegt Jan.

“Met al onze vragen rond milieu kunnen we terecht bij de milieucoördinator. Die houdt ons maandelijks op de hoogte van zijn bezigheden. ”, aldus Mohamed.

Dat kan Danny bevestigen: “De info wordt gemak-kelijk ter beschikking gesteld. We moeten er maar om vragen. Als er zich onveilige situaties voordoen of we merken dat een bepaalde job zeer verontreini-gend is, dan brengen we dat aan en wordt er meteen aandacht aan besteed. Men zal er alles aan doen om die problemen zo snel mogelijk op te lossen.

5milieudoelstellingenUmicore hanteert 5 milieudoelstellingen die

tegen 2010 behaald moeten zijn, gaande van het opstellen van energie-efficiëntieplannen tot het implementeren van een onafhankelijk gecertificeerd milieubeheersysteem – voor alle vestigingen. We polsen bij de militanten of ze hier iets meer over kunnen vertellen.

“In de Ondernemingsraad heeft men ons onlangs verteld dat de doelstellingen zo goed als behaald zijn.”, vertelt Frank. “Men heeft zelfs al een plan opgesteld met nieuwe doelstellingen. We zullen natuurlijk altijd een grote CO2-verontreiniger blijven, maar dat is nu eenmaal inherent aan onze processen. Maar wat wij doen op vlak van uitstoot en milieu in het algemeen, zullen we altijd beter trachten te doen dan dat een ander het zou doen. Onze tech-nologie is de properst en best beschikbare, maar je kan er niet omheen dat we altijd CO2 zullen blijven produceren.”

VeiligheidengezondheidAls leden van het CPBW zijn de militanten natuur-

lijk ook zeer begaan met de veiligheid en gezondheid van de werknemers. Mohamed legt uit: “Ook dat aspect van het bedrijfsbeleid is in er in één beweging gekomen met de omschakeling. Als men hier merkt dat je onveilig werkt, tilt men daar zeer zwaar aan. Dat is een bewijs dat ze het met dit thema ook me-nen, en daar zijn geen imagobelangen mee gemoeid. Ook hier probeert men onder de wettelijke norm te blijven. Momenteel loopt hier het project ‘SALUS’, waarbij we streven naar 0 ongevallen tot 2015”

Danny kaart aan dat de organisatie van de vei-ligheid niet altijd even simpel is bij een dergelijk

vernieuwend bedrijf: “We zitten met een heel pak nieuwe technologie, die nog niet algemeen verbreid is. De risico’s moeten soms spijtig genoeg eerst aan den lijve worden ondervonden”.

AangepastwerkDe omschakeling bij Umicore ging niet van een

leien dakje. Als gevolg van de herstructurering zijn een groot aantal mensen vanaf 50 jaar op brugpen-sioen gestuurd.

“Misschien was het voor een deel van de mensen die zijn afgevloeid moeilijk om hen hier toch aan het werk te houden. Maar het verlies aan kennis en ervaring heeft zich nog lang laten voelen. De technische evolutie blijft verder gaan. De laatste jaren krijgt opleiding een belangrijke plaatst om de verandering van en mutaties binnen het bedrijf mogelijk te maken. Velen hebben werk gekregen op een nieuwe dienst, waar ze zich goed voelen. Het ont-staan van het zogenaamde ‘Green Team’ is een goed initiatief gebleken. Dat is een dienst voor aangepast werk, waarbij we als vakbonden een adviserende rol spelen. De mensen die niet meer meekunnen, om allerlei redenen, komen terecht bij ons, de delegees. Wij zijn dan onderhandelaar voor de mensen, naar de werkgever toe.”, zegt Mohamed.

Frank vervolgt: “Dat zijn de mensen die je hier ziet rondrijden met sproeiwagens, om de wegen te bevochtigen zodat er geen opwaaiend stof is. Dat is eigenlijk wel een fantastisch project, en we zijn er fier op dat we als vakbond bij dergelijke initiatieven betrokken zijn.”

Dit wil niet zeggen dat hier alles van een leien dakje loopt. De comité leden en de directie hebben ieder hun eigen visie op hoe verder werken aan een veilig en milieubewust bedrijf. Dat kan wel eens flink botsen. Door gebruik te maken van de bestaande kanalen en mogelijkheden, kunnen we onze rol als werknemersafgevaardigde ten volle spelen. Dat is voor ons heel belangrijk.

Tot besluit willen de delegees nog een lans breken voor het eenheidsstatuut, want vele voordelen die de bedienden krijgen gelden niet voor de arbeiders, ook al hebben die voordelen niets te maken met het werk dat ze verrichten. En daar zijn zowel de bedienden als de arbeiders rond de tafel het mee eens.

Interview: JorreVanDamme

(Coördinator A&M)&

ThijsCalu (Educatief medewerker A&M)

20am|arbeid&milieu

De tekst behandelt vier grote thema’s: (1) Aan het werk en toch arm, (2) Werkbaar werk, (3) Een sterke overheid, en (4) Een sterk ABVV in Vlaanderen. Vooral bij het derde, maar ook wel bij het vierde thema vinden we in de tekst een aantal belangrijke raakpunten tussen arbeid en milieu.

In het kader van de oproep tot “Een sterke over-heid” door het ABVV zien we een eerste aankno-pingspunt bij actiepunt 16.Bij elke aanbesteding dient volgens het Vlaams ABVV niet alleen “de beste kwaliteit tegen de laagste prijs” het criterium tot toekenning te zijn, maar dienen samen met elementen als respect voor sociale waarden ook milieuvriendelijke alternatieven mee in rekening gebracht te worden. Deze zouden dan voortaan voor elke aanbesteding moeten gelden.

Binnen hetzelfde thema vinden we wellicht het

meest expliciete en uitgewerkte deel terug dat over het milieuthema handelt, met name onder standpunt4 “Meer ruimte voor economisch overheidsiniti-atief”. Om de vernieuwing van de industrie en de economie in een hogere versnelling te brengen, is er volgens het Vlaams ABVV behoefte aan een langetermijnvisie en –strategie, overlegde plannen en aan gerichte stimuli voor de ondernemingen. Daarbij moet volgens de socialistische vakbond worden ingezet op:1e) strategische sectoren die van cruciaal belang

zijn voor een duurzame transitie en waarvoor een groot potentieel bestaat in Vlaanderen

2e) strategische speerpunten3e) hernieuwbare energie, wat ook een kans biedt

voor de technologische industrie. Het is volgens het ABVV hoog tijd om te investeren in nieuwe, schone elektriciteitsproducten door nieuwe spelers zodat we kunnen evolueren naar een betaalbare en duurzame energievoorziening.

Bovendien is het ABVV van oordeel dat een toenemend aandeel van de middelen voor investe-ringssteun gericht moet zijn op ecologische inves-teringen. De toekenning van ecologiesteun moet wel steeds verbonden worden aan het creëren van extra (groene) jobs en de overheid moet ook zelf economisch initiatief nemen om nieuwe niches of domeinen aan te boren.

Aan dat standpunt over meer ruimte voor eco-nomisch overheidsinitiatief koppelt het Vlaams ABVV 2 concrete actiepunten (actiepunten 19 en 20). Het Vlaams ABVV wil, aldus actiepunt 19, dat de overheid in overleg met de sociale partners een meer actieve rol opneemt in het aangeven van grote maatschappelijke innovatieprojecten, zoals de vergroening van de economie (elektrische wagen, windenergie, …). Daarnaast wil het ABVV dat de Vlaamse overheid volop investeert in milieutech-nologie, -opleidingen en banen. 170.000 woningen zijn dringend toe aan een grondige renovatie, 400.000 woningen hebben nood aan een kleinere energierenovatie. Het EnergieRenovatieprogramma 2020 moet versterkt voortgezet worden. Een gratis energieaudit voor woningen is daarin volgens het ABVV een belangrijk instrument.

In actiepunt 20 geeft het Vlaams ABVV aan dat het wil dat de Participatie Maatschappij Vlaanderen (PMV) evolueert tot een belangrijke speler in de Vlaamse economie die de strategische sectoren mee uitbouwt of op de sporen zet. Bij participaties of andere vormen van steunverlening moet PMV zich toeleggen op projecten met positieve milieueffecten

BELEID

HetcongresvanhetVlaamsABVV:hetmilieuthemauitgelicht

Op7en8meihieldhetVlaamsABVVzijnvierjaarlijkscongresinhetFlorealinBlankenberge.

Arbeid&Milieuwasvandepartijmeteenkleinestandindefoyerenmochtalsgenodigdehet

congresbijwonen.NahethardelabeurdoordetalrijkopgekomenABVV’ersindewerkgroepenopvrijdag,werdzaterdagdecongrestekstmetalle

standpuntenenactiepuntenvlotaanvaard.Arbeid&Milieunamdecongrestekstmetalsthema“Eensterkevakbondisbroodnodig”onderdeloepenlichtteereenaantalpuntenuitdiebetrekking

hebbenophetmilieuthema.

Het Congres op 8 mei: de stemming

© Vlaams ABVV

21 am|arbeid&milieu

BELEID

en met bijkomende werkgelegenheid. Net als bij de publieke Gewestelijke Investeringsmaatschappij Vlaanderen (GIMV) het geval was, moeten volgens het ABVV de sociale partners betrokken worden bij de strategische keuzes van PMV. Beleggingen van reserves moeten daarbij op een ethische en niet speculatieve manier gebeuren. Een slagkrachtig overheidsinitiatief veronderstelt voor het ABVV ook een grotere samenwerking tussen alle publieke spelers, zoals kenniscentra (VITO, IMEC , …), uni-versiteiten en PMV.

Bij thema 4 “Een sterk ABVV in Vlaanderen”, waarmee de Vlaamse socialistische vakbond zijn eigen werking wil optimaliseren, vinden we ook een aantal niet onbelangrijke elementen terug die betrekking hebben op het milieuthema.

Inzake overleg wil het Vlaams ABVV dat de centra-les en gewesten mee verantwoordelijkheid moeten opnemen om, meer dan één keer om de vier jaar op het congres, aan een draagvlak voor Vlaamse syndicale thema’s te werken. Het tweejaarlijkse werkgelegenheidsakkoord wordt voorbereid door de centrales met het oog op een interprofessio-nele eisenbundel. Er wordt ruimte ingebouwd voor sensibilisering en betrokkenheid van militanten. Deze werkwijze moet toelaten dat minder klassieke syndicale thema’s, waaronder ook milieu, meer gedragen worden.

De verschillende centrales binnen het Vlaams ABVV engageren zich om meer praktijkervaringen met sectorconvenanten, opleiding, milieu, mobili-teit, … uit te wisselen met het Vlaams ABVV, zodat terreinervaringen meegenomen kunnen worden in het overleg.

Een effectieve en werkbare syndicale onder-steuning vergt volgens het Vlaams ABVV ook een aangepaste inzet van instrumenten, opgeleide medewerkers en permanente samenwerking tussen diensten. Zo moeten demedewerkers ondersteuning in het Vlaams ABVV en de gewesten (en centrales) begeleid en permanent bijgeschoold worden. De dienst vorming en ondersteuning van het Vlaams ABVV wil zich hiertoe ontwikkelen als overleg-platform en methodisch expertisecentrum voor de Vlaamse beleidsthema’s, waaronder milieu, energie, mobiliteit en preventief bedrijfsbeleid.

De volledige congresteksten kunnen gedownload worden op www.vlaamsabvv.be

JorreVanDammeCoördinator Arbeid & Milieu

De Werkgroepen op 7 mei: even de koppen bij elkaar en op zoek naar het juiste compromis

Het Congres op 8 mei: de drie tenoren bedanken de aanwezigen en sluiten het congres af

De Werkgroepen op 7 mei: hard labeur door de ABVV’ers bij het sleutelen aan de teksten

© V

laam

s AB

VV©

Vla

ams

ABVV

© V

laam

s AB

VV

22am|arbeid&milieu

WEBSITESINDEKIJKER

www.dewereldmorgen.beDeWereldMorgen.be is het gezamenlijke werk van haar (burger)

journalisten, lezers en vrijwillige medewerkers.DeWereldMorgen.be wil een stem geven aan alle mensen die niet of

minder aan bod komen in de traditionele media.DeWereldMorgen.be wil hen leren met de media om te gaan en hen

de mogelijkheid bieden om zelf media te maken door hen de nodige opleidingen aan te bieden en samen met hen media-initiatieven en -producties op te zetten die hun weg vinden naar het grote publiek.

DeWereldMorgen.be wil op die manier mensen mondiger maken en hen leren hoe zij op een actieve en kritische manier aan de media en het mediadebat kunnen deelnemen. Op deze wijze wil DeWereldMorgen.be ook een bijdrage leveren tot de democratisering van de berichtgeving en van de media in het algemeen.

Aan DeWereldMorgen.be kan u dus ook zelf meewerken. Registreer u nu op de website en publiceer uw blog, opiniestuk, artikel, recensie, fotoreportage, video of audio.

Bron: dewereldmorgen.be

www.ecobouwers.beEcobouwers.be is een website met praktische en technische infor-

matie en concrete ervaringen over duurzaam bouwen. Het platform wil de ontmoetingsplaats zijn van een online gemeenschap rond duurzaam en energiezuinig bouwen en verbouwen. Je komt er in contact met geëngageerde doe-het-zelvers en met professionals uit de sector. De online community bepaalt de inhoud van het platform en neemt het onderhoud op zich. Door deze site worden er hopelijk meer duurzame en energiezuinige huizen gebouwd in Vlaanderen.

Ecobouwers.be is een initiatief van Bond Beter Leefmilieu met de steun van de Vlaamse overheid en de Koning Boudewijnstichting.

Bron: ecobouwers.be

www.fietsjewerkweg.beOp deze website zettenPeeters & Pichal, Bond Beter Leefmilieu

en Fietsersbond de beste fietsroutes voor woonwerkverkeer op de kaart.

Aan goed uitgestippelde recreatieve fietsroutes is er in Vlaanderen geen gebrek. De routes die fietspendelaars gebruiken van en naar het werk staan nog niét op de kaart. Daarom slaan Peeters & Pichal, Bond Beter Leefmilieu en Fietsersbond de handen in elkaar. Van 31 mei tot 4 juni organiseren ze de actie “Fiets je werk weg!”, een actieweek die fietsroutes naar het werk in de kijker zet. Fietsende pendelaars kun-nen hun route toevoegen aan de databank. Wie nog op zoek is naar de beste route om naar het werk te fietsen, kan de ingevoerde routes raadplegen op een digitale kaart. Handig!

Bron: www.fietsjewerkweg.be

23 am|arbeid&milieu

PUBLICATIESINDEKIJKER

DeStilledoodvanhetneoliberalismeJohnVandaele

De mondialisering gaat weliswaar gepaard met meer econo-mische groei, maar er zijn winnaars en verliezers. Dat roept vele vragen op. Beloont de mondialisering kapitaal beter dan arbeid? Dicht de mondialisering de diepe kloof tussen arme en rijke landen en verandert ze zo de machtsverhouding tussen Noord en Zuid? En zo ja, moet het bestuur van de wereld dan niet aan die nieuwe realiteit worden aangepast? Of is dat al bezig? Wat met de milieu-gevolgen van de mondialisering? En is het toeval dat er nu zoveel over goed bestuur wordt gesproken? Op al die vragen probeert MO*journalist John Vandaele in dit boek een antwoord te geven. Het boek is uitgegeven bij Houtekiet en kost e 16,50.

Bron: www.mo.be

‘Weconsumerenonskapot’DirkGeldof

We hebben nog nooit zoveel geconsumeerd. Alles is te koop en je bent wat je koopt. De rekken in onze supermarkten puilen uit, net zoals onze kasten, kelders, zolders en garages. De aarde kan deze groeiende consumptie steeds moeilijker aan. Ons klimaat warmt op, grondstoffen raken uitgeput, we zien en voelen de vervuiling aan den lijve.

In ‘We consumeren ons kapot ‘onderzoekt Dirk Geldof waarom we nooit genoeg zullen hebben en wijst hij op de grenzen van onze keuzevrijheid. Na ‘Niet meer maar beter’ (1999) en ‘Ont-haasting’ (2001) is dit boek het slot van een drieluik waarin begrippen als ‘genot’, ‘levenskwaliteit’ en ‘geluk’ wel centraal staan, maar niet als moralistische categorie worden gebruikt. Het boek is uitgegeven bij Houtekiet. (200 blz, e 17,95)

Bron: bewustverbruiken.org

24am|arbeid&milieu

Samen naar het werk is leuker.

In samenwerking metEen initiatief van

Collega’s die goed gezind en ontspannen op het werk toekomen,

dat klinkt u vast als muziek in de oren. ‘Ik kyoto’ is een sympa-

thieke actie die duurzaam pendelen in de kijker zet. En er is keuze

genoeg: samen naar het werk fi etsen, wandelen, sporen, bussen,

carpoolen ... Een duurzaam pendelbeleid is goed voor de indi-

viduele werknemer en voor de onderneming. Help dus mee om

duurzame mobiliteit in uw bedrijf op de kaart te zetten.

Meer info op www.ikkyoto.be

IkKyoto_ad_A4_vakbonden.indd 1 10/06/10 15:00