‘Een prachtige choreografie voor een gloedvol leven’ · van een raadselachtige goddelijke dans...

‘ Een prach t ige choreografie voor een gl oedvol le ven ’

BONO

‘De drie-eenheid geeft ieders leven een goddelijke dimensie, Richard

Rohr laat ons het hart van het christelijk geloof zien.’

– Gerard Mathijsen, abt Abdij van Egmond

De vroege christenen gebruikten voor de goddelijke drie-eenheid

het woord perichoresis, dat je zou kunnen vertalen als dansen. Aan

de hand van Bijbelteksten, theologie en inzichten van fi losofen

en mystici laat Rohr zien dat alles wat in God gebeurt lijkt op een

fl ow, een dans. Maar God is niet de danser: hij is de dans zelf, en

hij nodigt jou uit om onderdeel te zijn van deze dans.

De goddelijke dans is een inspirerende herdefi niëring van het

christelijk geloof, die aansluit bij recente ontwikkelingen in de

wetenschap, bij oude inzichten uit de mystiek en noties uit andere

religies. Richard Rohr schrijft meeslepend en is in staat zijn lezers

in beweging te krijgen en opnieuw vreugde te doen vinden in het

geloof.

De franciscaan Richard Rohr is een geliefde auteur die kloosterspiritualiteit en mystiek verbindt met grote thema’s. Hij heeft in zijn boeken aandacht voor contemplatie en wil ons bewegen tot radicale compassie, in het bijzonder voor mensen in nood. Met een voorwoord van W. Paul Young.

‘Dit boek is beslist een aanrader voor wie zoekt naar bevrijding uit een

knellende theologie en naar een echte godservaring verlangt.’

– Margrietha Reinders

ISBN 9789043528276NUR 708

WWW.KOK.NL

Richard Rohr met Mike Morrell

De goddelijke dans

De goddelijke dans 1-288.indd 3 05-07-17 07:47

© Uitgeverij Kok – Utrecht, 2017Postbus 13288, 3507 LG Utrechtwww.kok.nl

© Richard Rohr met Mike Morrell, 2016

Originally published in English under the title The Divine Dance.Published by Whitaker House, 1030 Hunt Valley Circle, New Kensington, PA 15068, USA.All rights reserved.

Nederlandse vertaling Ernst BergboerOntwerp omslag Cocon MarketingOpmaak binnenwerk ZetSpiegel, BestISBN 978 90 435 2827 6ISBN e-book 978 90 435 2828 3NUR 708

Bijbelcitaten in deze uitgave zijn overgenomen uit de NBV, tenzij anders vermeld.NBG – NBG-vertaling, 1951LuV – Lutherse VertalingSV – StatenvertalingHTB – Het Boek

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior writ-ten permission of the publisher.


De mensheid, zo stelt Richard Rohr, is een volmaakt rijm voor wat het christendom, in een poging woorden te vinden voor wat onuitsprekelijk is, de heilige drie-eenheid noemt. De dans van de mensheid, waarin wij allemaal meedoen, is de afspiegeling van een raadselachtige goddelijke dans waarvan wij soms, als we op ons best zijn, iets opvangen. In De goddelijke dans zoekt Rohr die stille plek waar moderne wetenschap en oeroude mys-tiek, theologie en poëzie elkaar ontmoeten en schetst daarmee een prachtige choreografie voor een betekenisvol bestaan, in onze vreugde en in onze pijn. Waarachtig bestaan is altijd relationeel, een stroom, een dans. (Zoals het ook altijd is bedoeld.)

– Bono, U2


7

INHOUD

Voorwoord 11Introductie 17 ‘Pasen en Pinksteren op een dag’ 17 Drievuldigheid: vermist in actie 18 Plaats aan Gods tafel 21 Een leemte in God 24

Deel I Gezocht: Trinitaire Revolutie 27 Een spirituele paradigmaverschuiving 29 Een gedurfde doctrine uit de mottenballen 36 Wiskundige problemen 38 Relatie is het voertuig 41 De metaforen over u! 46 Een gespiegeld universum 48 Kwetsbaarheid 58 Zwakke wijsheid 60 De zegen van diversiteit 63 De wereld in een woord 67


8

de goddelijke dans

Ons beeld bijgeschaafd 70 Atoombanden 73 Schepper en vernietiger van werelden 75 Aristoteles en Boëthius: de prijs van een zelfstandig

naamwoord 80 Scotus en Merton: ver-werkwoorden 82 De volmaakte vrijheid van God 83 Creatieve voortgang 86 Verloren paradigma’s 88 Onderscheiden eenheid 92 Omo in de supermarkt 96 Houden van foute mensen 98 Alleen leegte kan gevuld worden 101 Hoe de wet van drie alles anders maakt 104 Drievuldigheid – is dat nou een jongetje of een meisje? 105 De kracht van concentrische cirkels 107 Richard van Sint Victor en de hoogste vreugde 112 De paradox van rusteloosheid en tevredenheid 116 Lichaamskennis 120 De menigte behoort de ene 124 Nadering van het goddelijke krachtenveld 128 Altijd ‘anders’ scheppen 131 Vervolgens 135

Deel II Waarom de drievuldigheid? Waarom nu? 137 Drie redenen voor herstel 139 De waarachtige spirituele ervaring: wat houdt ons tegen? 141 Twee manieren van doorbraak 144 De verrassende levenskracht van lijden 148


9

inhoud

Ver-zoen-ing 154 En Gods toorn dan? 160 Voorbij onze eigen horizon 165 Stilte: Vader 167 De levende manifestatie: de Christus 171 De dynamiek binnenin en ertussen: heilige Geest 172 Het drievuldigheidstekort 174 Vader: absent 176 Zoon: heb je me gezien? 177 De onstuitbare drive van de geest 178 Bidden van binnenuit 180 Oergebed 183 Transcendentiegebrek 185 Interreligieuze vriendschap 187 Moeten we het over zonde hebben? 191 Door een andere deur naar binnen 193 Er zijn 195 Een wonderbaarlijke ‘scala naturae’ 196 Drie-eenheid in de voorbije eeuwigheid 197 De meest woeste golf ooit 200 Werkelijk aanwezig zijn 203 Zijn en worden 204 Extase in essentie 205 Te mooi om waar te zijn? 208 De incarnatie is het evangelie 210 Bloeden en verdragen 213 Grote aantrekkingskracht 216


10

de goddelijke dans

Deel III De heilige Geest 221 Volledige verzoening 223 De goddelijke energie 224 Alles is heilig 229Dankbetuigingen 237Appendix 241Over de auteurs 265Noten 267


17

INTRODUCTIE

‘Pasen en Pinksteren op een dag’De Gezegende drievuldigheid wordt beschouwd als de centrale – zelfs beslissende – fundamentele doctrine van heel ons christe-lijke geloofssysteem. Toch is ons altijd voorgehouden – mij als jonge knaap in Kansas in elk geval wel – dat we niet moeten pro-beren het te begrijpen. ‘Je moet het geloven, anders niet!’ was de aansporing. Verder kwam het niet. Zuster Ephrem, onze uit Ierland afkomstige onder-wijzeres, hield een klaverblad omhoog en daarmee moesten we het doen. Meer hadden wij in groep vijf ook niet nodig, ons vertrouwen was volkomen. Natuurlijk vertrouwden we, was het niet in de drievuldigheid dan toch zeker in haar ongeveinsde Ierse geloof. (En wellicht is dat ook precies de manier waarop de goddelijke stroom op gang komt: met het delen van wat oprecht en intrinsiek goed is.) Maar het was er niet minder een mysterie om. Een soort wis-kundig vraagstuk dat ons vermogen te geloven in het onmogelijke op de proef stelde. Je zou haast denken dat het doel van mijn ka-tholieke educatie van voor het Tweede Vaticaanse Concilie was


18

de goddelijke dans

me te laten geloven dat Pasen en Pinksteren ooit op een dag zou-den vallen. Later kwam ik erachter dat mijn protestantse vrienden geloof al nauwelijks anders benaderden; ook dat behelsde altijd een aantal verschillende onmogelijkheden, meestal gebeurtenissen die in de Bijbel beschreven zijn. En ook zij leken geen overdreven belangstelling voor innerlijke ervaringen te hebben. Nu, zestig jaar later, ga ik een poging doen om tot dit ondoor-grondelijke mysterie door te dringen. Zullen we de sprong wagen?Dat is, vermoed ik, de enige manier om deel te nemen aan de dans…

Drievuldigheid: vermist in actieLaten we beginnen met de wat verontrustende en vaak geciteerde gedachte van Karl Rahner, de Duitse jezuïet die zoveel invloed op het Tweede Vaticaans Concilie heeft gehad. In zijn klassiek geworden studie Der dreifaltige Gott als transzendenter Urgrund der Heilsgeschichte schrijft hij: ‘In de praktijk zijn christenen zo goed als monotheïst. Als we eerlijk zijn moeten we erkennen dat, mocht ooit blijken dat de doctrine van de drievuldigheid onjuist is, het leeuwendeel van de religieuze literatuur vrijwel onveran-derd blijft.’1

Toegegeven, daar schuilt een grote kern van waarheid in: de drievuldigheid was nauwelijks een thema. Tot William Paul Young in het afgelopen decennium zijn besteller De uitnodiging schreef.2 Voor het eerst sinds de vierde eeuw, toen in Cappadocië, was de drie-eenheid weer een boeiend gespreksthema, een onderwerp waarover levendig werd gedebatteerd bij mensen thuis en in res-taurants. En dat is nog steeds gaande! Maar hoe is het mogelijk dat de drie-eenheid zeventien eeuwen lang vermist is geweest in actie? Zou die absentie dan misschien ook een aanwijzing zijn dat het christendom de zuigelingenstaat nog niet


19

introductie

ontgroeid is? En zou dat kunnen verklaren waarom we in grote de-len van de christelijke wereld maar zo weinig effect en verandering zien? Als de kern uit het lood staat, is het hele bouwwerk wankel. Als drievuldigheid als beschrijving van het wezen van God voor ons bestaan amper praktische of pastorale betekenis heeft, als we het morgen zouden kunnen laten vallen alsof het een inwisselbare leerstelling is, als iets wat we snel vergeten, dan is het ofwel een onwaarheid ofwel we begrijpen het niet! Jij bent dit boek aan het lezen. Daarom neem ik gemakshalve maar even aan dat jij ergens gelooft dat de leerstelling van de drie-eenheid op de een of andere manier waar zal zijn. In de komende pagina’s maak ik omtrekkende bewegingen rond deze uiterst para-doxale idee van het wezen van God. Dat cirkelen is eigenlijk een heel passende metafoor: ik probeer een mysterie te doorgronden. En een mysterie kun je alleen naar waarde schatten als je het op zo’n manier benadert. Bedenk dat een mysterie niet iets onbegrijpelijks is; het is iets wat je eindeloos kunt begrijpen. Er komt nooit een punt waarop je zult zeggen: ‘Nu vat ik het!’ Het mysterie vat jou, altijd en eeuwig. We draaien eromheen. Meer kunnen we niet. Ons spreken over God is een tasten naar vergelijkingen, analogieën en metaforen. Alle theologische taal is een benadering, gehanteerd op de tast en vol ontzag. Tot meer is mensentaal niet in staat. We kunnen zeg-gen: ‘Het is als… het lijkt op…’ maar nooit: ‘Het is…’, want we bevinden ons in het domein van het andere, het transcendente, het mysterie. En tegenover het Grote Mysterie moeten we – en dat is een absoluut moeten – een fundamentele houding van deemoe-digheid aannemen. Doen we dat niet, dan is religie niets anders dan dienst aan zichzelf en zijn verordeningen, maar niet het aan-bidden van God.


20

de goddelijke dans

De Cappadocische kerkvaders, mystici uit het oostelijke deel van het Turkije van de vierde eeuw, ontwikkelden een goed onder-bouwde lijn van denken over wat uiteindelijk de drie-eenheid werd genoemd. Ze hadden er drie eeuwen van reflecteren op de evangeliën voor nodig voor ze de moed hadden om die term te in-troduceren. Maar zij, net als Paulus van Tarsus voor hen en Mevlana Rumi van Konya na hen, cirkelden om de beste metafoor die zij er uiteindelijk voor vonden: Wat er ook in God gaande is, het is een stroom, een volmaakte gemeenschap van Drie – een rondedans van liefde. Maar God is niet alleen een danser, hij is de dans zelf. Hou die gedachte een moment vast. Dit is niet een of andere nieuwe, trendy theologie die uit Amerika komt overwaaien: dit is zo traditioneel als wat. Dit is hoe broeder Elias Marechal het verwoordt, een mon-nik van de Abdij van de Heilige Geest in Conyers, Georgië:

De oude Griekse kerkvaders omschrijven de drie-eenheid als een Rondedans: een gebeurtenis die al zesduizend en zesmaal zesduizend jaar duurt, voorbij de tijd dat mensen weet hadden van tijd. Een oneindige en onophoudelijke stroom van liefde, naar en van, naar en van, naar en van: van de Vader naar de Zoon, terug naar de Vader, in een eeuwigdurende, tijdloze uitwisse-ling. Deze circulaire stroom van drievuldige liefde gaat dag en nacht door… Het geordende en regelmatige proces van rond-draaiende subatomaire deeltjes, rond en rond, met duizeling-wekkende snelheid, is een afspiegeling van die dynamiek.3

Dit is waar het om gaat: de rondedans van de drie-eenheid is een door en door traditionele notie. Toch: als ik vandaag de dag een dergelijk gewaagde en theatrale omschrijving zou kiezen, werd ik


21

introductie

vermoedelijk New Age genoemd, esoterisch, zweverig. Of een ketter. God is zelf de dans, dat beweerden zij!

Plaats aan Gods tafelLaten we deze goddelijke dans eens bekijken vanuit het perspectief van een raadselachtig verhaal uit het allereerste boek van de heilige teksten die wij Bijbel noemen.

De Heer verscheen opnieuw aan Abraham, bij de eiken van Mamre. Op het heetst van de dag zat Abraham in de ingang van zijn tent. Toen hij opkeek, zag hij even verderop plotseling drie mannen staan. Onmiddellijk snelde hij de tent uit, naar hen toe. Hij boog diep en zei: ‘Heer, wees toch zo goed uw dienaar niet voorbij te gaan. Ik zal wat water voor u laten halen zodat u uw voeten kunt wassen, maak het u hier onder de boom intussen gemakkelijk. Ik zal u ook iets te eten brengen, zodat u weer op krachten kunt komen voordat u verdergaat. Daarvoor bent u immers bij uw dienaar langsgekomen?’ Zij antwoordden: ‘Wij nemen uw uitnodiging graag aan.’ Abraham haastte zich naar de tent, naar Sara. ‘Vlug,’ zei hij, ‘drie schepel fijn meel! Maak deeg en bak brood.’ Daarna snelde hij naar de kudde, zocht een mooi kalf uit dat er mals uitzag, en gaf dat aan een knecht, die het onmiddellijk klaarmaakte. Hij haalde boter en melk, nam het gebraden kalf en zette alles aan zijn gasten voor. Terwijl zij aten, bleef hij bij hen staan onder de boom.4

Je kunt je tanden stukbijten op dit verhaal. De set-up van deze scène is die van de Heer die verschijnt aan Abraham, binnen de


22

de goddelijke dans

grenzen van het domein waar vorm kan worden onderscheiden, en wat hem verschijnt ziet hij als ‘drie mannen’. In de eeuwen van onderzoek, nadenken, theologie bedrijven en her-vertellen na dit oorspronkelijke verhaal, is er meestal van uitgegaan dat het hier om drie engelen ging, misschien iets meer. Abraham lijkt dat ‘meer’ intuïtief aan te voelen; hij buigt zich diep en nodigt hen voor een maaltijd en rust. Zelf neemt hij niet aan de maaltijd deel maar blijft op een afstandje, onder een boom, staan kij-ken. Een plek aan Gods tafel is iets wat zijn voorstellingsvermogen te boven gaat. Het lijkt erop dat Abraham en Sara in die drie aanwezigen de Heilige zien. Hun eerste ingeving is hen gastvrijheid te bieden en een plaats waar gegeten en gedronken kan worden. Hier is het nog altijd het mensdom dat God voedt; het duurt lang voordat dat in het menselijk voorstellingsvermogen wordt omgekeerd. ‘Dit is een geheiligde tafel’, veronderstellen zij. ‘Daaraan zijn wij natuurlijk niet genodigd.’ Dit unieke verhaal met zijn vele facetten vormde de inspiratie voor een even uniek als veelzijdig, gewijd kunstwerk met de titel De gastvrijheid van Abraham, ook wel eenvoudigweg (om redenen waar we nog op in zullen gaan) De drie-eenheid genoemd. Ik geloof dat alle oprechte kunst gewijd is. In pretentieuze ‘reli-kunst’ ligt het er vaak veel te dik bovenop, waardoor het verwordt tot sentimentele kitsch. Maar deze specifieke artistieke uiting, het icoon De drie-eenheid, hoort bij de verzameling van pogingen om te wijzen naar iets wat ons ontstijgt en wekt in wie er naar kijkt een besef van het Andere, van de communie die in ons midden plaats-vindt. De drie-eenheid is een werk van de vijftiende-eeuwse Russische icoonschilder Andrei Rublev, voor velen een icoon der iconen. Toe-


23

introductie

gankelijker dan de meeste andere bovendien, zoals ik pas jaren na-dat ik het voor het eerst zag ontdekte. Wat mij betreft is het het meest volmaakte religieuze kunstwerk dat er is; ik heb er al heel lang een reproductie van aan de muur hangen. Het origineel be-vindt zich in de Tretjakovgalerij in Moskou. Het verhaal gaat dat er ooit een kunstenaar is geweest die een tijdlang naar dit icoon gekeken had en vervolgens een volgeling van Jezus werd. Hij schijnt daarbij te hebben uitgroepen: ‘Als dit het wezen van God is, dan ben ik een gelovige.’ Ik begrijp dat vol-komen. De voornaamste kleuren in Rublevs icoon zijn goud, blauw en groen. Deze kleuren laten de verschillende facetten zien van de Heilige, die Drie is. Rublev beschouwde goud als de kleur van de Vader: volmaakt-heid, volheid, heelheid, de uiteindelijke bron. Blauw was voor hem de kleur van de mens – de zee en de lucht die elkaar weerspiegelen – en daarmee van God die in Christus de wereld, de mensheid op zich nam. Rublev beeldt de Christus af in blauw en toont daarbij twee vingers waarmee hij laat zien dat hij geest en materie, het goddelijke en het menselijke in zich verenigd heeft – ook voor ons! Ten slotte gebruikt hij groen, dat zich makkelijk laat raden als een typering van de Geest. Hildegard van Bingen, de Duitse Bene-dictijnse abdis, componist, schrijver, filosoof, mysticus en visio-nair, die drie eeuwen voor Rublev leefde, noemde de eindeloze vruchtbaarheid en creativiteit van de Geest veriditas, de goddelijke eigenschap die alles laat bloeien en groeien in een eindeloze varië-teit van groentinten. Hildegard is daarbij vermoedelijk geïnspireerd door de lom-merrijke omgeving van haar abdij in het Rijnland, die ik onlangs


24

de goddelijke dans

heb kunnen bezoeken. Rublev, met een soortgelijke verwijzing naar de natuur, koos groen als de representatie van de goddelijke fotosynthese, zo je wilt, van waaruit alles wordt voortgebracht door licht te veranderen in licht, precies het werk van de Geest. Is dat mooi of niet? De Heilige in de vorm van Drie, die eet en drinkt, eindeloos gast-vrij en eindeloos genietend van elkaar. Als we de beeltenis van God in De drie-eenheid serieus nemen, moeten we concluderen: ‘In den beginne was relatie.’ Hoe langer je naar dit icoon kijkt, hoe meer vrucht hij op-brengt. Over ieder onderdeel ervan is overduidelijk aandachtig gemediteerd: de blik waarmee de figuren elkaar aankijken, het diepe onderlinge respect waarmee ze delen uit dezelfde kom. En let dan ook op de hand van de Geest, die wijst naar de open plaats, de vierde plek, aan de tafel! Nodigt de heilige Geest hier uit? Biedt hij plek, maakt hij plaats? En als dat zo is, waarvoor dan?

Een leemte in GodHoe magnifiek dit icoon ook is – en deze communie – toch ont-breekt er iets. De Drie zitten rond een tafel. Als je naar de voorzijde van de tafel kijkt, zie je dat daar een rechthoekige lege plek is geschilderd. De meeste mensen kijken eroverheen, maar kunsthistorici denken dat de lijmresten die daar te vinden zijn erop duiden dat er een spiegeltje aan de voorzijde van de tafel heeft gezeten. Dat lijkt misschien niet zo bijzonder, zeker als je geen ortho-doxe, katholieke of anglicaanse achtergrond hebt, maar je moet we-ten dat dat een heel ongewone versiering van een icoon is. Normaal gesproken zou er op een gewijd icoon nooit een spiegeltje beves-


25

introductie

tigd zijn. Als dat vermoeden klopt, dan zou dat een absoluut uni-cum zijn, heel stoutmoedig ook. Het kan Rublevs laatste aanvulling op het werk geweest zijn of het is later toegevoegd, dat weten we niet zeker. Maar kun jij bedenken wat het te betekenen heeft? Als je daarover nadenkt kom je tot een verbijsterende ontdek-king: aan deze tafel was plaats voor een vierde. De toeschouwer. Jij! In de kern van de christelijke openbaring is God niet een af-standelijke, statische vorst maar – zoals we nog verder zullen ver-kennen – een goddelijke rondedans, zoals de vroege kerkvaders dat durfden noemen (perichoresis in het Grieks, waar ons woord choreografie van afstamt). God is de Heilige, aanwezig in de dyna-miek en de liefdevolle interactie van Drie. Maar zelfs deze drievuldigheid eet niet graag alleen. Deze uit-nodiging aan de godstafel is waarschijnlijk de eerste vingerwijzing naar wat wij uiteindelijk redding noemen. Jezus komt voort uit deze Eeuwige Volheid en houdt ons een spiegel voor waarin we onszelf als tafelgenoot zien, een deelnemer aan de maaltijd en een partner in Gods eeuwige dans van liefde en communie. Die spiegel is in de loop der eeuwen verloren gegaan, zowel in dat icoon als in ons begrijpen van wie God is, en dus in ons begrip over wie wijzelf zijn, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis.5

Het is mijn innigste hoop dat deze pagina’s jou in de spiegel van goddelijke vriendschap een nieuwe positie zullen wijzen, een plaats aan de tafel. Hou dit beeld vast terwijl je verder leest. Onderken dat deze Tafel niet gereserveerd is voor het exclusieve gezelschap van Drie,


26

de goddelijke dans

net zo min als de goddelijke rondedans een gesloten cirkel is: wij zijn allemaal genodigden. De hele schepping is uitgenodigd, en dat is de bevrijding zoals God die van meet af aan heeft bedoeld. Deze goddelijke bedoeling – deze stoutmoedige uitnodiging – ligt besloten in de schepping zelf;6 later wordt dat concreet, per-soonlijk en tastbaar in Jezus.7 Met andere woorden: goddelijke in-clusie – opnieuw, dat wat wij terecht redding noemen – was plan A, niet plan B! Onze uiteindelijke bestemming, de vereniging met God, ligt vast in de schepping zelf en daarmee ook de unieke schepping van ons-zelf.8 Dat was al een fundamentele waarde en leerstelling in mijn vorming als franciscaner frater.9 Ons beginpunt is altijd oer-goed-heid geweest,10 niet oerzonde. Daarmee bezit ook ons eindpunt – en alles daartussenin – een inherente kwaliteit voor het goede, het ware en het schone. Redding is geen bijzondere aangelegenheid die gebonden is aan een specifiek moment of een interventie die later is bedacht, maar Gods ultieme bedoeling vanaf het allereerste begin. Het staat zelfs in ons hart geschreven.11

Ben jij er klaar voor om je plaats aan die bijzondere tafel in te nemen? Zie jij jezelf al meedansen? Laten we gaan kijken naar het hoe en waarom.


DEEL I

Gezocht: Trinitaire Revolutie


29

Een spirituele paradigmaverschuiving

God heeft zijn Zoon niet naar de wereld gestuurd om een oordeel over haar te vellen, maar om de wereld door hem te redden.1

Mijn Vader werkt aan één stuk door, en daarom doe ik dat ook.2

Later zal… de heilige Geest… jullie alles duidelijk maken en alles in herinnering brengen wat ik tegen jullie gezegd heb.3

Laat me proberen uit te leggen waarom ik dit gedeelte begin met deze drie citaten over een betrokken en actieve God, voor je zelf een poging waagt dat uit te zoeken. Proberen, dat is het beste dat ik doen kan. Het was Thomas Kuhn die in zijn boek De structuur van weten-schappelijke revoluties het begrip paradigmaverschuiving gang-baar maakte.4 Hij liet zien dat een paradigmaverschuiving in de wereld van wetenschap het equivalent is van wat in de wereld van religie vaak een ingrijpende bekering wordt genoemd. Beide ko-


30

de goddelijke dans

men even weinig voor! Voor een werkelijke transformatie van de kijk op de werkelijkheid is het noodzakelijk om het bekende pad te verlaten. De koerswijziging die dat vergt is zo ingrijpend dat dege-nen die vasthouden aan het oude paradigma vaak eerst uit moeten sterven voordat een nieuw paradigma echt vorm kan krijgen en breed wordt aanvaard. Schokkender nog is Kuhns conclusie dat zo’n paradigmaverschuiving niet zoveel te maken heeft met logica of bewijzen, maar vooral met een inzicht dat alles op zijn kop zet en een doorbraak onafwendbaar maakt. De Duitse mysticus Meester Eckhart noemde dit fenomeen ‘koken’!5

Op het risico af dat dit nogal overtrokken klinkt, maar ik denk dat het algemene beeld dat christenen hebben van God, ondanks Jezus, nog altijd grotendeels heidens is (niet dat heidenen slechte mensen zijn, overigens!) en in essentie onveranderd. Wat bedoel ik daarmee? Er bestaat al heel lang een imperialis-tisch en statisch beeld van God. In dat beeld is God een Almach-tige Monarch die zijn tijd grotendeels doorbrengt in glorieuze afzondering van zijn schepping – en in dit beeld is God altijd en uitsluitend mannelijk. Deze God is vooral een Kritische Toeschou-wer (en zijn volgelingen doen heel erg hun best hun Schepper in dat opzicht te volgen). Je wordt wat je ziet, altijd. De manier waarop we aanwezigheid praktiseren maakt verschil. Daarom is er dringend behoefte aan een paradigmaverschuiving in het christelijke bewustzijn over hoe we ons verhouden tot God. Er is al geruime tijd een verschuiving gaande, subtiel maar ingrijpend en duidelijk zichtbaar voor wie het wil zien: de openbaring van God als drie-eenheid, zoals wij dat altijd al wel genoemd hebben maar amper begrepen (in den beginne was Relatie). De mist rond die openbaring trekt langzaam op en dat zou ons


31

gezocht: trinitaire revolutie

beeld van God drastisch moeten veranderen, maar dat is nog maar nauwelijks gebeurd. De oude bedrading is nooit verwijderd. Deze verschuiving is al tweeduizend jaar gaande, maar er is snelheid geboden; de geschiedenis, ons mentale welzijn, talloze negatieve en boze christenen, de kosmologie en kwantumfysica nopen ons daartoe. Kuhn stelt dat paradigmaverschuivingen noodzakelijk worden wanneer de plausibiliteit en de structuren van het voorgaande pa-radigma zo vol gaten en noodreparaties zitten dat de enige redding een volledige revisie lijkt, die aanvankelijk nog heel bedreigend was. Als het om de beelden die wij van God hebben gaat, meen ik dat we precies op zo’n moment in de geschiedenis leven. De drie-eenheid is altijd een ondoorgrondelijk en abstract begrip geweest, maar het kon wel eens het antwoord zijn op het fundamentele probleem waar de westerse spiritualiteit mee kampt. God blijkt niet de Eeuwig Dreigende te zijn maar de Ultieme Participant – in alles, het goede en het pijnlijke. Ik zal proberen de twee paradigma’s scherp tegenover elkaar te zetten. Laten we in plaats van die voorstelling van een Alomtegenwoor-dige Vorst eens kijken naar wat de drie-eenheid ons voorhoudt over de onvoorstelbare Goddelijke Werkelijkheid, zoals die ook vorm krijgt in ons6 en in de hele rijkdom van de schepping.7

Stel je God voor die op een afstandje naar het leven kijkt en er een oordeel over velt… of God die inherent is aan het leven zelf. God die de Levenskracht is achter alles wat is. Stel je God voor als een Object als ieder ander object… of God als de Levensenergie tussen ieder en elk object (wat wij gewoonlijk Liefde of Geest noemen).


32

de goddelijke dans

God kan in dat laatste geval ineens veel groter zijn, op zijn minst samenvallen met het almaar uitdijende universum zoals wij dat aan het verkennen zijn, volledig inclusief. Wat zou een God die het waard is zo genoemd te worden ook anders kunnen zijn? In plaats van de kleine god waar we in het huidige (afbrokke-lende) paradigma mee opgescheept lijken te zitten, eentje die druk is met buitensluiten, laat de Revolutie van de drievuldigheid God zien als altijd en in alles, in heel het bestaan, tegenwoordig, in plaats van staand aan de zijlijn, kritisch op wat wel en niet behoort. De Trinitaire Revolutie toont God als altijd betrokken in plaats van als een godheid die aan- en afvliegt en het overgrote deel van de mensheid telkens weer beduusd en verweesd achterlaat.8

In theologische zin krijgt genade met deze transitie natuurlijk een andere positie, namelijk als inherent aan de schepping en niet langer als een toevoeging die bepaalde mensen zo nu en dan wordt toebedeeld. Als de kenmerken van deze revolutie altijd al aanwezig zijn geweest, als gist in het deeg van onze rijzende spiritualiteit, kan dat ons allicht helpen de theologieën over adoptie en erfenis van Paulus9 en de vroege Oosterse kerkvaders beter te begrijpen: hoop-brengende en positieve leerstellingen, in tegenstelling tot de latere beelden over een straffende God die de westerse kerk hebben ge-domineerd. Dat gaat over de God die wij de drie-eenheid hebben genoemd, de stroom die van meet af aan door alles – zonder uitzondering – heen stroomt. Dan – als je dat gaat zien – is dus alles geheiligd. De implicaties van deze spirituele paradigmaverschuiving, deze revolutie van de drievuldigheid, zijn enorm: iedere waardevolle ingeving, alles wat ons verder brengt, elk creatief momentum, iedere


33


liefdesuiting, elke poging schoonheid na te jagen, de zoektocht naar waarheid, de vreugde om een simpele blijk van goedheid, elk beetje ambitie ten behoeve van de mensheid of de planeet, voor heelheid en heiligheid, elke élan vital, zoals de Fransen dat uitdrukken, is die eeuwige stroom van leven van de Drievuldige God. Of je dat nou doorhebt of niet. Dit is geen appel of iets waar je het al dan niet mee eens kunt zijn, dit is een beschrijving van een realiteit, van iets wat plaats-vindt in God zelf en in alles wat naar zijn beeld en gelijkenis ge-schapen is. Deze drievuldige God biedt je de gelegenheid, nodigt je uit, voor een gemakkelijke omgang met hem, overal en altijd; een relatie die je kunt vinden in een uitbottende plant, de glimlach van de hove-nier, de opwinding van een tiener over zijn nieuwe vriendin; in de onvermoeibare vastberadenheid van een onderzoeker, de trots van een monteur over zijn verborgen werk onder de motorkap; in twee paarden die hun neuzen tegen elkaar wrijven, de zorg waar-mee arenden hun jongen voeden, in het klaterende spel van elke bergbeek. Je vindt deze God zelfs in het lijden en sterven van al deze din-gen. Want hoe zou dat niet de levensenergie van God kunnen zijn? Wat is het anders? Als de definitie van het leven zoveel omvat, dan sluit het ook de dood in, dat kan niet anders. Niets van wat wij doen, is vergeefs.10

In het tjilpen van iedere vogel die de dageraad begroet, in de hardheid van elke rotsklip, in de voldoening van een geslaagde klus, in de passie van seks, zelfs in het beleefdheidsglimlachje van de caissière in de supermarkt of de passiviteit van het ziekenhuis-bed: ‘wereld, leven of dood, heden of toekomst, alles is van u; maar


34

de goddelijke dans

u bent van Christus en Christus is van God,’ zoals de apostel Paulus het uitdrukt.11 Het is een Trinitaire stroom, vanaf het begin. Het is ondenkbaar dat God de wereld zou kunnen redden, tenzij Godzoekers een begin gaan maken met deze paradigmaverschui-ving. Rechtszittingen en strafrecht inspireren niet en brengen de wereld geen verandering. De beelden die daarbij horen passen op geen enkele manier bij dat Goddelijke Banket en de uitnodiging, sterker: ze maken het bijna onmogelijk om je daar iets bij voor te kunnen stellen. Het draait niet om uiterlijke en overduidelijke vroomheid. Dat hebben we eeuwenlang geprobeerd, zonder veel resultaat. Het draait om rust en vreugde en het samenspel12 met de ruimhartig-heid van de hemel waarin alles met al het andere verbonden is. Jawel, God is de wereld aan het redden. En hij blijft de hand aan de ploeg slaan, ook als wij daar geen acht op slaan, als wij daar de vruchten niet van weten te plukken, als wij dat niet doorgeven en er niet in slagen om dat ene leven dat we hebben ten volle te ge-nieten. Als wij zijn geworden als de kleine god die we zo vaak heb-ben aanbeden en daarmee toeschouwers bij onze eigen begrafenis zijn geworden. Maar als we dit nou eens voor ogen houden:

…maar alles en in allen is Christus.13

Wanneer Christus, uw leven, zich openbaren zal, dan zult gij ook met Hem openbaar worden in heerlijkheid.14

Er is een revolutie gaande. De oude, verklarende structuren voor de godheid zijn aan het vervagen, veel religiositeit verkeert in een staat van rigor mortis. Zijn wij zover dat we los willen laten wat


35


niet meer werkt en bereid zijn het paradigma te omarmen dat altijd al bestaan heeft, maar ons ook altijd teveel was? Sint Augustinus zei: ‘Deze God is aloud en altijd nieuw.’ Als mijn instincten kloppen, komt deze herontdekking van de drie-eenheid geen moment te vroeg. Ik ben er namelijk van over-tuigd dat onder de verfoeilijke manifestaties van het kwaad in onze tijd – politieke corruptie, ecologische vernietiging, oorlog, haat van-wege ras, geslacht, geloof of seksuele voorkeur – een veel grotere kwaal schuilt die de mensheid zo woelig maakt: een fundamenteel en schrijnend gevoel van onthechting. Onthecht van God, zonder twijfel, maar ook van onszelf (onze lijven), van elkaar en van de wereld. Dat viervoudig isolement stort onze cultuur – en onze soort – in een maalstroom van steeds verdergaand destructief gedrag. Het is misschien niet zo somber gesteld met de wereld als degene die zich voedt met de gestage stroom nieuws van kabelnetwerken en social media geneigd is te denken, maar dat laat onverlet dat de omvang en complexiteit van deze onthechting fenomenaal zijn. Ik kom tot de ontdekking dat de gave van de drievuldigheid – en de praktische, doorleefde ervaring ervan – een hernieuwde en ste-vige verbinding legt met God, het zelf, anderen en de wereld; een verbinding zoals conventionele religie en spiritualiteit en politiek niet tot stand kunnen brengen. Een religie, een spiritualiteit en een politiek waarin spelletjes worden gespeeld over wie er wel en niet bij hoort, waarin muren worden gebouwd die anderen in- of uitsluiten, waar het draait om prestaties en beloning, zullen nooit de oplossing brengen; sterker: die zijn deel van het probleem. Maar de vreugdevolle openbaring van God als drie-eenheid kan zelfs de meest rigide obstructie wegruimen en een baken zijn naar een viervoudige


36

de goddelijke dans

hereniging van Geest, het zelf, de samenleving en een besef van ruimte. Wil jij verkennen hoe een verschuiving van perspectief van de ‘onbewogen’ God naar God als ‘meest bewogen Beweger’15 die in-tiem betrokken is bij onophoudelijke cocreatie een dergelijke heug-lijke hereniging mogelijk maakt? Welkom bij De Hemelse Dans, in dat geval. Op deze pagina’s leer je de drie-eenheid kennen, en de transformatie van alle din-gen, inclusief jijzelf.

Een gedurfde doctrine uit de mottenballenLaat me je iets vertellen over hoe ik meer betrokken raakte bij de hemelse dans. Een aantal jaren geleden heb ik de vastentijd in af-zondering doorgebracht, in een stilteklooster ergens in Arizona. Gedurende die periode hield ik me vooral bezig met aandachtig luisteren en het bijhouden van een dagboek. Toen het eind van mijn verblijf daar naderde, leek het me passend om dat dagboek terug te lezen en te zien of God me iets had geleerd; ik wilde zien of er een patroon te ontdekken viel in het verloop van die heerlijke dagen van kluizenaarschap. Ik liep naar de bibliotheek, die een eindje bij het klooster zelf vandaan ligt, en vond daar op een tafel het fascinerende boek van de overleden Catherine Mowry LaCugna met de titel God for Us: The Trinity and Christian Life,16 een lijvig werk boordevol voetnoten dat er erg imposant uitzag. Toch voelde ik aandrang het op te pak-ken, al had ik me voorgenomen om tijdens deze stilteperiode niets anders te lezen dan de Bijbel. In plaats van mijn dagboek, ben ik in die laatste dagen dit we-tenschappelijke werk gaan lezen. Ik begreep slechts flarden maar bleef ‘Ja, ja!’ fluisteren als ik nieuwe begrippen tegenkwam en


37


ideeën die ik nog maar ten dele doorgrondde. Ik voelde dat ik dicht op de huid van een Grote Traditie zat die de auteur aan het uitwerken was en waarbij ze woorden gaf aan de innerlijke dyna-miek die tijdens de voorbije dertig-en-nog-wat dagen in mijn binnenste was gegroeid. Dat was nu niet langer een abstract idee, een doctrine of een verankerde belijdenis, maar bijna een feno-menologie van mijn eigen innerlijke ervaring – met die van ande-ren – van God. Drie-eenheid was niet een belijdenis of een geloof, maar een volkomen objectieve aanduiding voor mijn eigen, diepe innerlijke beleving van het transcendente – van dat wat ik hier flow of stroom noem. Deze keer was het een overtuiging die van binnen kwam; het had helemaal niets van instemmen met een idee dat van buiten wordt aangedragen. Hield ik mezelf voor de gek? Hoe kon iets wat zo objectief leek tegelijkertijd zo persoonlijk subjectief zijn, hoe kon dat in mijn binnenste zo moeiteloos samengaan? Dit is het, dacht ik. Dit is de conclusie van wat ik tijdens deze dagen van afzondering heb ervaren, misschien mijn hele leven al. Er resoneerde iets in dit dikke en soms oersaaie boek (dat ik je niet eens zou aanbevelen, tenzij je een behoorlijke theologische achtergrond hebt). Maar ik kon het nog niet helemaal pakken, tot-dat ik het boek uit had, op de laatste dag van mijn afzondering. Ik had me niet aan de afspraak met mezelf gehouden om niet te lezen, maar dit voelde helemaal niet als lezen; het was alsof ik werd ingewijd in een geheim, het geheim dat ik zelf was. Ik reed Arizona uit met een brede innerlijke grijns en zoog grif de frisse, schone woestijnlucht in mijn longen. Ik genoot met volle teugen van de flow om me heen, overal, waarvan ik me nu zoveel meer bewust was.


38

de goddelijke dans

Dit moet de ultieme pretentie zijn, daar ben ik van overtuigd: menen dat ik dit bestaan in de drie-eenheid zou kunnen begrijpen of er werkelijk iets zinnigs over te zeggen zou hebben. Tegelijker-tijd vind ik dat we de ervaring en de taal die we hebben moeten gebruiken en niet moeten zwijgen. Ik wil je vragen om je hierin af te laten zinken, als je dat kunt. In dat opzicht is dit boek wellicht meer een meditatief dan een weten-schappelijk werk. Maar op een dieper niveau bid en hoop ik dat iets in dit werk, als jij dat toe kunt laten, de echo van jouw eigen ervaring is; dat je zult zeggen: ‘Dit ken ik, dit is zoals ik het ook beleef.’ Dat is namelijk dat grootse moment van alle godsopenbaring: als wonderschone concepten van het hoofd in het hart vallen, van-uit de wereld van het dogma in de wereld van de ervaring. Als het niet langer enkel iets is wat je gelooft, maar iets wat je in een heel waarachtige zin weet. Dit is mijn gebed: dat de hemelse dans, Gods dans, iets is wat jij al kent en dat mijn woorden er geen belemmering voor zullen vor-men.

Wiskundige problemenOoit was het een vanzelfsprekendheid in de westerse beschaving, nu is ‘God’ een van de meest verwarrende en omstreden concep-ten geworden die we kennen. Er zijn verhitte debatten gevoerd, bittere oorlogen uitgevochten en harten gebroken om het gelijk, om de definitie ervan of zelfs hoe de omgang met dit wezen zou moeten zijn of als afrekening met de consequenties van het ant-woord op de vraag naar het al dan niet bestaan ervan. Misschien dat we de uitweg uit deze culturele impasse vinden door erin te duiken, figuurlijk.


‘ Een prach t ige choreografie voor een gl oedvol le ven ’

BONO

‘De drie-eenheid geeft ieders leven een goddelijke dimensie, Richard

Rohr laat ons het hart van het christelijk geloof zien.’

– Gerard Mathijsen, abt Abdij van Egmond

De vroege christenen gebruikten voor de goddelijke drie-eenheid

het woord perichoresis, dat je zou kunnen vertalen als dansen. Aan

de hand van Bijbelteksten, theologie en inzichten van fi losofen

en mystici laat Rohr zien dat alles wat in God gebeurt lijkt op een

fl ow, een dans. Maar God is niet de danser: hij is de dans zelf, en

hij nodigt jou uit om onderdeel te zijn van deze dans.

De goddelijke dans is een inspirerende herdefi niëring van het

christelijk geloof, die aansluit bij recente ontwikkelingen in de

wetenschap, bij oude inzichten uit de mystiek en noties uit andere

religies. Richard Rohr schrijft meeslepend en is in staat zijn lezers

in beweging te krijgen en opnieuw vreugde te doen vinden in het

geloof.

De franciscaan Richard Rohr is een geliefde auteur die kloosterspiritualiteit en mystiek verbindt met grote thema’s. Hij heeft in zijn boeken aandacht voor contemplatie en wil ons bewegen tot radicale compassie, in het bijzonder voor mensen in nood. Met een voorwoord van W. Paul Young.

‘Dit boek is beslist een aanrader voor wie zoekt naar bevrijding uit een

knellende theologie en naar een echte godservaring verlangt.’

– Margrietha Reinders

ISBN 9789043528276NUR 708

WWW.KOK.NL

‘Een prachtige choreografie voor een gloedvol leven’ · van een raadselachtige goddelijke dans...

Documents

Transcript of ‘Een prachtige choreografie voor een gloedvol leven’ · van een raadselachtige goddelijke dans...