20170218 Scriptie Werken met Wijn

PAPER WERKEN MET WIJN 1

Invloed van Klimaatsverandering op Wijn

Moeten we ons zorgen maken?

Henco Noordermeer

Januari 2017


Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Wat bepaalt het ideale wijnklimaat? 3 3. Welke klimaatsverandering is te verwachten? 4 4. Verbouw van andere druivenrassen door klimaatsverandering 4 5. Wat zijn de gevolgen van de klimaatsverandering op de wijn? 7

5.1. Steeds vroegere oogsttijd 8 5.2. Meer alcohol 8 5.3. Warmtelimiet 9 5.4. 'Fenolische rijpheid' 9

6. Antwoorden en oplossingen 10 6.1. Vroeger oogsten 11 6.2. Verplaatsen wijngaarden naar koelere gebieden 11 6.3. Druivenrassen selecteren die meer droogte- en warmteresistent zijn 12 6.4. Alcohol onttrekken 12

7. Conclusie 12 8. Bibliografie 14


1. Inleiding Wat zijn de gevolgen van de klimaatverandering voor de wijnbouw in de wereld? De hogere temperaturen en gevolgen van klimaatverandering bedreigen regio's van de huidige wijnproductie. De aarde wordt warmer en dus schuift de wijngrens noordwaarts. Krijgen warme wijnstreken het de komende jaren extra moeilijk door extreme temperaturen en droogte? Maar noordelijkere regio's, zoals Zuid-Limburg, worden juist aantrekkelijker voor wijnproductie. Een nieuwe studie, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences, voorspelt een sterke daling in de productie van de grootste wijnen door klimaatverandering. De daling zal met name in de Bordeaux en Rhone-regio in Frankrijk, Toscane in Italië, de Napa Valley in Californië VS, en Chili zijn. In die traditionele wijnlanden en -regio's zullen de hogere temperaturen de druiventeelt bemoeilijken (Hannah, et al., 2013). Vragen te over. Wijnboeren en wijnmakers worden geconfronteerd met nieuwe omstandigheden. Deze paper geeft een overzicht van de effecten van klimaatverandering op de wijn en wijnproductie in verschillende wijngebieden, zoals ik dit in de literatuur en op internet heb kunnen vinden.

2. Wat bepaalt het ideale wijnklimaat? Wereldwijd wordt in verschillende klimaatzones wijnbouw beoefend. Afhankelijk van de klimaatzone kiest men druivenrassen die voor de betreffende omstandigheden geschikt zijn. Klimaat is een combinatie van factoren: temperatuur, neerslag, wind, zon, luchtvochtigheid, vorstgevoeligheid etc. Voor een succesvolle wijnbouw is een gunstig klimaat van groot belang. Hierbij onderscheidt men macroklimaat, mesoklimaat en microklimaat. Macroklimaat: dit zijn de algemene klimaatomstandigheden die gelden voor een groot gebied; denk aan zeeklimaat, landklimaat, mediterraan klimaat. Mesoklimaat: hier gaat het om de omstandigheden in een kleiner gebied; wijngaarden kunnen bijvoorbeeld profiteren van een zuidhelling, een ligging


achter bosgebieden (minder wind) of langs een rivier (gelijkmatige temperatuur). Microklimaat: nu gaat het om de specifieke omstandigheden rond de wijnstok en de druiven. Het microklimaat is mede van invloed op de groeiwijze van de wijnstok en de manier van snoeien door de wijnboer (Maahs, Vinum Noviomagense, 2016; Klosse, 2015)

3. Welke klimaatsverandering is te verwachten? De opwarming van de aarde ('global warming') betekent volgens experts dat in de komende 50 jaar de gemiddelde temperatuur 2 tot 3 graden zal stijgen. Tegelijkertijd zal de neerslag in de zomerperiode met 10 procent afnemen. Op kortere termijn houden klimatologen rekening met een toenemend aantal hittegolven en periodes van extreme droogte. (Maahs, http://www.wegwijsinwijn.nl/Artikelen/over%20klimaatverandering_10032007.htm)

4. Verbouw van andere druivenrassen door klimaatsverandering Om te kunnen zien welke druivenrassen kunnen groeien bij verandering van de klimatologische omstandigheden kan de Huglin Index worden gebruikt (Huglin, 1986). De index gaat uit van temperatuur, met als beginsel dat een wijnplant onder de 10º Celsius niet actief is.

Hij kijkt naar de gemiddelde maximale dagtemperatuur (TX) en de gemiddelde dagtemperatuur (TG), en dit gedurende 6 maanden van het groeiseizoen (april t/m september voor het noordelijk halfrond, oktober t/m maart voor het zuidelijk halfrond). Dit doen andere klimaatindices, zoals de Winkler Index, min of meer ook, maar Huglin hield ook rekening met de breedtegraad van het wijnbouwgebied. Dus bouwde hij een correctiefactor (l) in om rekening te houden met de verschillen in daglengte tussen gebieden op 40º tot 50º NB of ZB. Deze varieert van 1,02 tot 1,06 voor liggingen tussen 40º en 50º. De uitkomst van de som koppelde Huglin aan druivenrassen: alle belangrijke druivenrassen kregen een Huglin Index die aangeeft wat de minimale Huglin Index van een wijnbouwgebied moet zijn, wil het bewuste druivenras er rijp kunnen worden. In de onderstaande grafiek staat de relatie weergegeven tussen


de Huglin Index en het type druivenras dat geschikt is om te groeien op 5 plaatsen in Europa over een periode van 1950-2050. Te zien is dat als de Huglin Index in een gebied stijgt als gevolg van hogere temperaturen bepaalde druivenrassen ongeschikt worden om in dat gebied te groeien. Daarentegen worden in dat gebied andere druivenrassen, die beter groeien bij een hogere Huglin Index, geschikter om te telen. Wanneer de temperatuur te hoog wordt is wijnbouw niet meer mogelijk.

(Schultz & al., 2009), (Kasang, After Stock, & u.a., 2007), (Stock, Gerstengarbe, Kartschall, & Werner, 2005), (M.Stock, 2012). "Klimaatverandering leidt tot een grote reorganisatie van de geografische distributie van wijnproductie," vertelt Lee Hannah, wetenschapper bij Conservation International en hoofdauteur van de studie, bij The Guardian. Het onderzoeksteam verwacht grote veranderingen in de wijnregio's, door koudere winters en hetere, drogere zomers. "Het zal steeds moeilijker worden om de druivenrassen die nu in Europa groeien, te laten blijven groeien. Het betekent niet dat ze er niet kunnen groeien, maar de druiventeelt heeft meer irrigatie nodig voor de groei, en dat maakt het duurder." Wijndruiven staan bekend als


gevoelig voor subtiele veranderingen in temperatuur, regen en zonneschijn. (Hannah, et al., 2013) Door de opwarming van de aarde zullen vooral de warme wijngebieden van de wereld risico lopen, zoals bijvoorbeeld Zuid-Europa, Australië en delen van de Verenigde Staten. Aan het einde van deze eeuw zou het wijngaardareaal tot wel 80 procent kunnen teruglopen (Maahs, http://www.wegwijsinwijn.nl/Artikelen/over%20klimaatverandering_10032007.htm).

De figuur hiernaast laat de verschuiving van het wijnbouwgebied binnen Europa zien tussen 1999 (tussen de blauwe lijnen) en 2049 (tussen de rode lijnen) (www.brabantsewijnbouwers.nl, sd). De temperatuurstijging betekent dat noordelijkere regio's aantrekkelijker worden als wijngebied, zoals Belgisch en Nederlands Limburg. Door in deze gebieden druiverassen te introduceren die reeds in zuidelijker warmere gebieden als de Bourgogne worden gebruikt, is in de afgelopen 6 jaar de wijnbouw in Limburg al sterk toegenomen (Gils, 23 April 2013).

Professor Jones (Southern Oregon University) voorziet een verplaatsing van wijngaarden naar hoger gelegen zones en kuststreken. Een nieuwe ontwikkeling zou de opleving van wijnbouw in Zuid-Engeland kunnen zijn. De bodem is hier op veel plaatsen zeer kalkrijk en dus uitermate geschikt voor bijvoorbeeld alternatieve productie van Champagne. Klimaatverandering leidt hier wellicht tot onverwachte mogelijkheden. Om het effect van broeikasgassen te beschrijven als gevolg van klimaatverandering worden in het rapport van het Intergovernamental Panel on Climate Change 4 Representative Concentration Pathways (RCP) scenario's


beschreven. In tegenstelling tot eerdere scenario’s die gebruikt werden in eerdere rapporten van het IPCC waarin geen klimaatbeleid werd verondersteld, ligt de focus nu op de effecten van verschillende ambitieniveaus van beleid. Het RCP8.5 (stralingsforcering van 8,5 W/m2 in het jaar 2100) geeft een scenario's aan waar weinig maatregelen worden genomen en weinig technologische doorbraken worden gebruikt (Wayne, 2013). Dit scenario leidt waarschijnlijk tot een temperatuurverandering van minder dan twee graden Celsius ten opzichte van het pre-industriële tijdperk (Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) , sd). In de onderstaande grafiek (Fig 1.) staat de wereldwijde verandering van de wijnbouw weergegeven tussen nu en 2050 volgens het RPC 8.5 scenario en

waarbij rekening wordt gehouden met 17 “global climate models” (GCM’s) Hierin zijn goed de huidige wijnbouw gebieden (rood) en de toekomstige wijngebieden (blauw) te herkennen (Hannah, et al., 2013).

5. Wat zijn de gevolgen van de klimaatsverandering op de wijn? Volgens een nieuw onderzoek (Cook & Wolkovich, 2016) kan de wereldwijde stijging van temperatuur serieuze schade toebrengen aan de Franse wijnindustrie. Het rapport meldt dat deze stijging tot nu toe weliswaar tot betere


wijnen heeft geleid, maar voegt daaraan toe dat deze trend op de lange termijn niet positief zal uitpakken, en dat sommige wijnen misschien wel niet meer geproduceerd kunnen worden. (Berekend.nl, sd) 5.1. Steeds vroegere oogsttijd Het rapport van Cook & Wolkovich baseert zich op gegevens over de temperatuur, tijd van oogsten en kwaliteit van de druiven van 1600 tot 2007 en leerde daaruit dat de tijd van oogsten sinds 1980 twee weken naar voren is opgeschoven, ten opzichte van de gemiddelde oogsttijd die de afgelopen vierhonderd jaar hetzelfde was. Het rapport wijt die eerdere oogsttijd aan een stijging van de temperatuur en noemt daarbij dat Frankrijk in de twintigste eeuw 1,5 graden warmer is geworden (Berekend.nl, sd). Een eerdere oogstijd voorkomt dat druiven te veel suikers ontwikkelen en zorgt dat groene rijpheid wordt behouden, maar kan tevens leiden tot fenolische onrijpheid. Ironisch genoeg heeft de stijging in temperatuur, en dus de vroegere oogsttijd kennelijk juist gezorgd voor betere wijnjaren dan ooit, meldt het rapport. De jaren 1990, 2005 en 2010 werden als ‘wijnjaren van de eeuw’ omschreven, terwijl 2005 en 2009 voor Bourgondië ‘uitzonderlijk goed’ waren. Helaas is dit slechts een tijdelijk gevolg. Wordt het te warm, dan wordt de wijn niet meer beter maar slechter. “2003 (een extreem warm jaar, -red.) was het jaar met de vroegste wijnoogst ooit”, zegt hoofdauteur Benjamin Cook. “Je zou daardoor verwachten dat het ook een erg goed wijnjaar zou zijn, maar als je kijkt naar de kwaliteit van de wijn blijkt dat niet zo. Wij denken dat er een grens is, vanaf wanneer een vroege oogst geen positief resultaat meer geeft.” (Berekend.nl, sd). 5.2. Meer alcohol Wijnmakers in verschillende streken constateren al jaren dat het steeds warmer wordt. In Australië, Toscane, Zuid-Afrika en ook in Zuid-Frankrijk leidt dat tot problemen. De druiven worden te rijp en vormen zoveel suikers dat het uiteindelijke alcoholpercentage te ver oploopt. In de Bordeaux vonden wijnmakers dat aanvankelijk juist een zegen: ze vonden het un bon problème ('een prima probleem') omdat hun druiven eindelijk goed rijp werden. Dat lukte daar maar al te vaak niet, omdat ze er de Cabernet Sauvignon druif telen met een dikke schil, die wel wat zon en warmte kan hebben.


Wereldwijd is het alcoholgehalte van wijn de afgelopen jaren met gemiddeld 2% gestegen, schrijft The Guardian. In de VS is het alcoholgehalte van wijnen gemaakt van de Zinfandel druif sinds 1990 met een derde toegenomen, terwijl Amerikaanse wijnmakers de voorkeur geven aan een lager alcoholpercentage. Technisch gezien zijn er op dit moment nog geen gisten ontwikkeld die het mogelijk maken om suikers in wijn om te zetten tot een alcoholpercentage >15%. Consumenten willen juist niet meer zo veel mogelijk alcohol. Een beetje alcohol is fijn, maar te veel niet. Dat vertaalt zich in een groeiende vraag naar 'lichtere' wijnen met minder alcohol. 5.3. Warmtelimiet Hoewel er druivensoorten zijn die uitstekend gedijen in warme klimaten, hebben de meeste soorten een 'warmtelimiet', schrijft Quartz. Die limiet duidt het moment aan, of beter gezegd de temperatuur waarbij de druivenstruik in slaapstand gaat om water te besparen. De plant stopt dan met fotosynthetiseren. Wanneer dit af en toe gebeurd is dit geen probleem. Wordt het echter nog warmer en gebeurd dit structureel, dan raakt de 'wijnstok' in een 'thermische shock'. Dit heeft vervelende gevolgen voor de smaak van de druiven en zorgt voor een bittere en harde smaak in rode wijn. Met de klimaatverandering dreigen sommige van de nu bekende wijnstreken die grenzen zeer dicht te naderen. Over 30 tot 50 jaar zal meer dan vier-vijfde van de wijngebieden in Frankrijk, Italië en Spanje ongeschikt zijn voor de wijnbouw. In Australië gaat het om driekwart van het huidige wijngebied en in Californië 70%, blijkt uit een in PNAS verschenen onderzoek uit 2013. 5.4. 'Fenolische rijpheid' Het is echter niet alleen het suikergehalte en stijgende alcoholpercentage dat de smaak van toekomstige wijnen gaat beïnvloeden. De 'fenolische rijpheid' wordt ook steeds belangrijker. Dat is het moment waarop steeltjes en pitten hun laatste groene spoortjes kwijtraken. Die mate van rijping laat echter op zich wachten, zodat de druif ook de kans krijgt meer en meer suikers op te bouwen en zuren kwijt te raken. Dus die soepele tannines en het ontbreken van groene smaken die de wijn zo toegankelijk maken, gaan gepaard met dat hogere


alcoholpercentage, een verlies aan frisheid en een verlies aan gelaagdheid van smaakcomponenten. Hoe meer dit uiteenloopt hoe groter dit tot een probleem leidt. Om tot een uitgebalanceerde smaak te komen, heb je als wijnmaker behalve suikers (zoet) ook zuren tannines, 'groen' en 'mineraligheid' nodig. Druiven behouden die smaken tijdens koelere nachten. Blijft het 's nachts te warm, dan vermindert de zuur- en aromaconcentratie door respiratie. Delicate druiven, zoals de Pinot Noir, hebben het moeilijker in gebieden met warme nachten. Warmte zorgt voor brute kracht (in alcohol en een overweldigende, maar platte smaak) die de elegantie, verfijning, balans en doordrinkbaarheid uit wijn duwt.

6. Antwoorden en oplossingen Op termijn zal de wijnwereld moeten reageren op de gevolgen van de klimaatverandering. In eerste instantie zal de wijnboer onderzoeken welke ‘eenvoudige’ aanpassingen hij kan doen met behulp van druivenrassen die reeds door hem worden gebruikt in zijn wijngaard. Hij kan bijvoorbeeld kijken of hij deze druivenrassen kan verbouwen op koelere hellingen of dat irrigatie toegepast kan worden. In Australië wordt in de Barossa Valley, hét shiraz-gebied, bijvoorbeeld onderzoek gedaan. Volgens de CSIRO, Australië's nationale science agency wordt het daar tot 2030 0,3 tot 1,7 graden celsius warmer en droger. Wijnmakers in Barossa Valley experimenteren met irrigatie, enten met droogte-bestendige variëteiten, en zelfs een door de regering ondersteund 'winter-regen'-experiment. Daarbij manipuleren ze de hoeveelheid water die de wijnstokken in de winter krijgen door ze af te dekken en te zien of druppelirrigatie dat kan opvangen. Diverse oplossingen kunnen worden overwogen, zoals:

• Vroeger oogsten • Verplaatsing van de wijnproductie naar noordelijke, koelere gebieden • Verplaatsing van wijngaarden naar hoger gelegen zones, waar de

temperatuur lager is • Druivenrassen selecteren die meer droogte- en warmteresistent zijn • Specifieke klonale selectie


• Irrigatiemethoden verfijnen • Nieuwe manieren van aanplant en groeiwijze van wijnstokken • Alcohol onttrekken

Op een aantal van de bovenstaande mogelijkheden wordt hierna verder op in gegaan. 6.1. Vroeger oogsten In andere gebieden wordt er eerder geplukt. Soms tot wel een maand eerder dan voorheen gebruikelijk was. Soms zijn de druiven dan nog niet eens helemaal rijp. Dit terwijl Bordeaux-makers maar hoopten dat hun wijn de benodigde suikerniveaus zouden halen als ze maar lang genoeg wachtten. Maar helaas betekenen onrijpe(re) druiven ook dat de fenolische rijpheid niet is bereikt en smaken nog niet zijn uitontwikkeld (zie ook paragraaf 5.4). Het levert 'flauwe', oninteressant smakende wijnen op. 6.2. Verplaatsen wijngaarden naar koelere gebieden Een andere mogelijkheid is om de wijngaarden te verplaatsen naar koelere gebieden. Een nadeel daarbij is dat koelere gebieden meestal ook meer neerslag krijgen, waardoor de kans op schimmelvorming toeneemt. Volgens het onderzoek van Cook en Wolkovich (Cook & Wolkovich, 2016) zullen bekende wijnstreken als de Elzas, Champagne, Bourgondië en Languedoc effecten ondervinden van de opwarming. Hier kunnen de effecten op de lange termijn zo drastisch zijn dat Franse wijnbouw zich naar het noorden zal moeten verplaatsen. Dit klinkt makkelijker dan het daadwerkelijk is: bepaalde unieke druivenrassen zijn ontsproten aan de streek waar ze zich in bevinden. Verplaatsing van de wijnbouw zou onherroepelijk betekenen dat de smaak verandert. Voeg daarbij het feit dat de wijnsector nou juist bekend staat om zijn subtiliteit en precisie en je begrijpt waarom je bepaalde wijnen niet zomaar kan omzetten naar een ander gebied. Hier komt nog bij dat de wijnsector in Frankrijk gereguleerd wordt door middel van regels die precies beschrijven wat voor druiven in wat voor hoeveelheid verbouwd mogen worden en die maken het allemaal niet makkelijker voor Franse wijntelers.


Australische wijnmakers verplaatsen hun wijngaarden in toenemende mate naar het koelere Tasmanië. Daar is niet alleen de gemiddelde temperatuur lager, maar zijn vooral ook de nachten koeler - waardoor de kwaliteit van de druiven verbetert ten opzichte van hun zondoorstoofde familieleden. Nu wordt er op Tasmanië lichte Pinot Noir, Riesling, en zware Shiraz geteeld. 6.3. Druivenrassen selecteren die meer droogte- en warmteresistent zijn Uiteraard bieden ook Duitsland, Nederland (met helaas weinig geschikte bodems, maar wel een geschikt klimaat), Nieuw-Zeeland, Argentinië, Zuid-Engeland en de staten Oregon en Washington in de VS de wijnbouw een steeds geschikter klimaat. Met name voor de delicatere druivensoorten als de Pinot Noir met hun dunne schilletjes, die helemaal niet tegen veel warmte kunnen. En ook witte druiven hebben het er stuk voor stuk moeilijk mee. Vooral vanuit Duitsland zijn diverse nieuwe rassen ontwikkeld die in koele streken met minder zonlicht toch behoorlijke wijnen opleveren. Door temperatuurstijging zal de wijnbouw opschuiven naar gebieden die nu nog te koel zijn. Daar zullen deze nieuwe rassen als eerste kunnen worden gebruikt. De meest bekende rassen zijn Regent, Solaris en Johanniter. Het zijn rassen die als bijkomend voordeel hebben dat ze resistenter zijn tegen ziekte en waarbij in droge zomers minder vaak hoeft te worden gespoten. Naarmate de temperatuur verder stijgt kunnen ook andere bestaande rassen worden gebruikt voor de wijnbouw. 6.4. Alcohol onttrekken Je kunt door een hightech proces van omgekeerde osmose het teveel aan alcohol (+/- reductie van 1-2% alcohol) uit de wijn halen. Innovatieve wijnbouwers in Zuid-Frankrijk, de VS en Australie passen deze techniek als toe. Maar ook al kun je het alcoholpercentage corrigeren, hittestress en jongere oogst zorgen altijd voor minder verfijning en gelaagdheid in smaak waardoor de wijn vaak in onbalans is (Janssen, 18 aug 2014).

7. Conclusie Veel studies wijzen erop dat de aarde de komende jaren verder zal opwarmen. Hoeveel en hoe snel is onduidelijk en onderwerp van discussie. Modellen kunnen worden gebruikt om temperatuurveranderingen te voorspellen.


Opwarming van de aarde zal de wijnen en wijnmaakregio's, zoals we die nu kennen, gaan bedreigen. Echter naast bedreigingen zijn er ook kansen. Zo zullen er nieuwe wijnbouwgebieden ontstaan die zullen gaan concurreren met bestaande wijngebieden in Italië, Frankrijk en Spanje. Er zullen andere druivenrassen worden geïntroduceerd in de bedreigde gebieden, die samen met o.a. het terroir en gekozen productiemethoden nieuwe karakteristieken aan de wijn zullen geven. Op de vraag “moeten we ons zorgen maken?” denk ik dat de zorg vooral ligt in die gebieden waar de Huglin Index te hoog wordt en er mogelijk geen alternatieve druiven voorhanden zijn. Een ding is zeker: wijnmakers zullen moeten zoeken naar alternatieven om wijn te kunnen blijven maken. Er zijn verschillende alternatieven aanwezig, maar deze alternatieven hebben vaak grote consequenties voor de wijnmaker en kunnen ertoe leiden dat wijn anders gaat smaken. Het is goed mogelijk dat wijnstijlen minder herkenbaar zullen worden en kan de wijn duurder worden door duurdere productiemethoden en lagere opbrengsten van de oogst. Verder zal in de nieuwe wijngebieden kennis moeten worden opgebouwd om goedde wijnen te produceren, maar er kan ook gebruik gemaakt worden van kennis in bestaande gebieden. Veranderingen van onder andere de gebruikte druiven en productiemethoden zullen waarschijnlijk ook leiden tot nieuwe of aangepaste regelgeving voor de wijnbouw en wijnproductie. Uiteindelijk zal aanpassing van de wijnbouw en wijnproductie als gevolg van de klimaatsverandering veel tijd vragen en brengt veel onzekerheid mee, maar ik ben niet bang dat we straks geen goede wijn meer zullen kunnen drinken.


8. Bibliografie (sd). Opgehaald van www.brabantsewijnbouwers.nl:

http://www.brabantsewijnbouwers.nl/index.php?section=13&page=57&student=145 Berekend.nl. (sd). (Curation Media) Opgehaald van http://www.brekend.nl/2016/03/30/je-

glaasje-wijn-komt-in-gevaar-door-klimaatverandering/ Cook, B. I., & Wolkovich, E. M. (2016, 3 21). nature.com. Opgehaald van nature.com:

http://www.nature.com/nclimate/journal/v6/n7/full/nclimate2960.html Gils, D. v. (23 April 2013). Hannah, L., Roehrdanz, P. R., Ikegami, M., Shepard, A. V., Shaw, M. R., Tabor, G., . . .

Hijmans., R. J. (2013). Climate Change, wine, and conservation. Huglin, P. (1986). Biologie et Écologie de la Vigne. Payot. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) . (sd). Opgeroepen op Jan 2017, van

Website van IPCC: http://sedac.ipcc-data.org/ddc/ar5_scenario_process/RCPs.html Janssen, C. (18 aug 2014). http://www.foodlog.nl. Kasang, D., After Stock, M., & u.a. (2007). Perspektiven der Klimaänderung bis 2050 für

den Weinbau in Deutschland. PIK-Report 106. Klosse, P. (2015). In Aan de slag met wijn (4e druk, 2de oplage 2015 ed.). SVH, Zoetermeer. M.Stock. (2012, 5 10). Opgehaald van

http://wiki.bildungsserver.de/klimawandel/index.php/Klimawandel_und_Weinbau Maahs, H. J. (2016). Vinum Noviomagense. Maahs, H. J. (sd).

http://www.wegwijsinwijn.nl/Artikelen/over%20klimaatverandering_10032007.htm. Schultz, H., & al., e. (2009). Weinbau und Klimawandel: Regionen im Umbruch, DWD

Klimastatusbericht . 12-20. Stock, M., Gerstengarbe, F.-W., Kartschall, T., & Werner, P. (2005). Reliability of Climate

Change Impact Assessments for Viticulture. Acta Horticulturae 689, 29-39. Wayne, G. P. (2013, Augustus). The Beginner's Guide to Representative Concentration

Pathways.

20170218 Scriptie Werken met Wijn

Documents

Transcript of 20170218 Scriptie Werken met Wijn