1915.pdf

JAARBOEKJE.

0 JAARBOEKJE :V O O R

GESCHIEDENIS EN OUDHliIDKUNDEV A N

LEIDEN EN RIJNLAND.TEVENS ORGAAN VAN DE

VEREENIGING ,,OUD-LEIDEN”

1915(TWAALFDE JAARGANG).

LEIDEN - G. F. THÉONVILLE.

EEN WOORD VOORAF.

Vreesden wij een oogenblik, dat de ongunstder tijden de verschijning van ons jaarboekje tegen-houden zou, wij verheugen ons (al komt het laterdan wij zouden begeerd hebben) het thans toch tekunnen aanbieden aan allen, die belangstellen inde geschiedenis van Leiden en Rijnland. Mogeook deze twaalfde jaargang vriendelijke ontvangstvinden. Aan onze medewerkers betuigen wij onzenoprechten dank.

In den loop des vorigen jaars trad de HeerD. Hartevelt uit onze Commissie. Zijn vertrek uitLeiden deed hem ook dezen arbeid neerleggen -voor ons een groot verlies. Met levendige erkentelijk-heid gedenken wij alles, wat hij voor ons jaar-boekje deed.

De Commissie van redactie:

L . KNAPPERT, ~Voorzitter.W. J. J. C. BIJLEVELD, Secretaris.J. C. OVERVOORDE.S. J. LE POOLE L.Gzn.

VEREENIGING >, OUD-LEIDEN”.

Verslag over het jaar 1914.

Als verslag over de werkzaamheden onzer Ver-eeniging over het afgeloopen jaar kan het volgendeworden geboekstaafd.

Naar gewoonte hadden er eenige lezingen plaats.Op 30 Januari de lezing van Dr. Jan Kalf over,,De beteekenis van monumenten voor het stads-aspect”, toegelicht door lichtbeelden. Voor de tweedelezing op 20 Maart stelde Dr. G. J. Boekenoogenzich welwillend beschikbaar met het onderwerp:,,Over oude kinderprenten”. Genoemde heer organi-seerde hierbij een belangwekkende tentoonstellingvan prenten uit zijne rijke verzameling, die deleden geruimen tijd bijeenhierd. Ten slotte kwamDr. H. E. van Gelder op 30 November tot onsmet eene causerie over ,,Regenten, regenten-manieren en regententijd”.

Als uitstapje zij vermeld de tocht naar Woerdenen Oudewater, die den Igen Juni plaats had. Ineerstgenoemde stad was de Heer W. H. Eembeek

VIII

onze vriendelijke geleider bij het bezoek aan hettegenwoordige raadhuis, waar eenige oudheden uit-gestald waren ; waarna het voormalige stadhuis(thans Kantongerecht), de Ned. Herv. kerk en hetRijkskleedingmagazijn (het voormalig kasteel teWoerden) bezichtigd werden. Te Oudewater werdhet gezelschap op het aloude stadhuis ontvangendoor den Burgemeester en den Heer B. P. Rahms.Laatstgenoemde heer is eigenaar eener uitgebreideverzameling van oude stadsgezichten, die hij ons,voor zoover de tijd het toeliet, deed bewonderen.Na een bezoek aan de Ned. Herv. kerk en eenewandeling door het schilderachtige, goed-bewaardeoud-hollandsche stadje met zijne vele in standgebleven mooie geveltjes, werd de terugtochtaanvaard.

Dat Oud-Leiden ook belangstelt in zaken vanden tegenwoordigen tijd bewees het bezoek op27 November aan de Gemeentelijke Vuilverbrandingop de Langegracht. De directie der Sted. Gasfabriekstelde ons in de gelegenheid deze nieuwen tak vangemeentelijke exploitatie in oogenschouw te nemen,waarbij de Heeren G. L. Driessen en Klinkenbergde noodige uitlegging verschaften. Wij zeggen ge-noemde Heeren hierbij dank voor hunne vriende-lijke bemoeingen.

Waar Oud-Leiden ook een waakzaam oog houdtop de instandhouding van mooie oude gevels, waar-deerde haar Bestuur te zien, dat de belangwekkende

1 x

gevel van het voormalige gymnasium in de Lok-horststraat in het afgeloopen jaar eene grondigerestauratie onderging, waardoor dit gebouw wedergeheel tot zijn recht komt,

Eene minder opwekkende mededeeling is, dathet aantal leden der Vereeniging, niettegenstaandeer een aantal nieuwe leden te boeken viel , tochmet een tiende gedeelte verminderde. Ook met hetoog op de vaste groote uitgave voor het Jaarboekje,die jaarli jks terugkeert , hoopt ons Bestuur tenzeerste dat deze vermindering niet nog grooterafmeting zal aannemen, en onze Vereeniging, alkan zij haren leden slechts weinig tastbare voor-deeIen aanbieden, den storm dezer tijden zal mogendoorstaan. Dat zij zoo!

HET BESTUUR.

STATUTEN.Overgenomen uit BBijvoegsel tot de NederZandsde Staats-

cowant van Donderdag 5 April 1906, no. 80.

VEREENIGING : Oud-Leiden, te Leiden.

I . De vereeniging Oud-Leiden is gevestigd teLeiden en stelt zich ten doel de bevordering vande kennis van en de belangstelling in de geschiedenisvan Leiden en omstreken en het behoud der aldaarnog aanwezige bouwwerken en voorwerpen, belangrijkvoor de locale en kunstgeschiedenis.

2. Zij tracht dit doel te bereiken door:a . het houden van voordrachten en tentoon-

stellingen, het uitgeven van geschriften en het steunenvan pogingen door anderen in den geest dervereeniging ondernomen ;

b. het steunen van de pogingen van de commissievoor het stedelijk museum tot het bijeenbrengenvan voorwerpen, belangrijk voor de geschiedenisvan Leiden en omstreken;

c. het verzamelen van gegevens over in Leidenen omgeving nog aanwezige oude ,gebouwen enhistorische voorwerpen.

3. Lid der vereeniging is elk die zich hiertoe bij hetbestuur opgeeft en de vastgestelde contributie betaalt.

Lid-begunstiger is elk die eene contributie betaaltvan minstens f IO of een bedrag in eens vanminstens f 100.

x1

4. De contributie der gewone leden bedraagtminstens f 2.50 per jaar. Het vereenigingsjaar looptvan I Januari tot 31 December. Het bestuur kancorrespondeerende leden benoemen buiten Leidenwoonachtig. Deze betalen geene contributie, dochhebben gelijke rechten als de leden, behalve tenopzichte van de door de vereeniging uit te gevenwerken.

5. De leden hebben recht van toegang tot alleledenvergaderingen en door de vereeniging te houdententoonstellingen, Zij ontvangen de door of. metsteun van de vereeniging uit te geven werken gratisof tegen verminderd tarief.

De correspondeerende leden genieten alleen vandeze laatste bepaling indien zij de voor de gewoneleden vastgestelde contributie betalen.

6. Het bestuur bestaat uit minstens 5 leden, opde binnen de 3 eerste maanden van het jaar tehouden algemeene vergadering door de leden tebenoemen.

Zij nemen voor één jaar zitting, doch zijnterstond herkiesbaar.

In die jaarvergadering wordt verslag gedaan vanhet afgeloopen vereenigingsjaar en rekening en ver-antwoording afgelegd.

7. Naast de door de algemeene vergadering tebenoemen bestuursleden kunnen zitting nemen : eenlid aan te wijzen door burgemeester en wethoudersvan Leiden en een lid aan te wijzen door het collegiumvan het Leidsch Studentenkorps. Deze 2. bestuurs-leden moeten lid zijn der vereeniging.

8. Het bestuur benoemt uit zijn midden een voor-zitter, een ondervoorzitter, een secretaris en een pen-ningmeester en regelt onderling de werkzaamheden.

x11

9. De inkomsten der vereeniging bestaan uitcontributies, giften in eens, entrées op te houdententoonstellingen en opbrengst van uit te gevenwerken.

10. De vereeniging wordt aangegaan voor dentijd van 29 jaren en 11 maanden, te rekenen vanden dag van oprichting, zijnde 5 November 1902.

I I. Niet in deze statuten voorziene gevallen wordendoor het bestuur beslist.

12. Wijzigingen in deze statuten mogen alleengebracht worden door besluit van de meerderheidder leden aanwezig op de algemeene vergadering,nadat het voorstel hiertoe minstens eene week tevoren aan de leden is medegedeeld.

Deze wijzigingen treden eerst in werking nadathierop de Koninklijke goedkeuring is verkregen.

Bij ontbinding der vereeniging wordt bij het ont-bindingsbesluit geregeld op welke wijze gehandeldzal worden met de eventueel in het bezit dervereeniging zijnde voorwerpen. Het archief wordtaan het gemeentebestuur van Leiden aangebodenter plaatsing in het gemeentearchief, en het eventueelaanwezig batig saldo, na aftrek van alle lasten, wordtaangeboden aan de gemeente Leiden, om te strekkentot aankoopen ten behoeve van het stedelijk museum,behoudens de inachtneming van de voorschriftenvan art. 1702 B. W.

( VoZgen d e onderteekeningen).

Goedgek. bij Koninkl. besluit dd. 14Maart 1906 no. 50.

Mij bekend,De Minister vas -CXwtitie,

E . E . V A N R A A L T E .

Vereeniging ,,Oud-Leiden”.

Bestuur:

Dr. L. KNAPPERT , Voo~zzY~er.Mr. Dr. J. C. OVERVOORDE, Onder-Voorziz’teter.S. J. LE POOLE L.Gzn., Secretaris (Plantage 18).H . T H . V A N STEEDEN, Penniqmeester (Rijnsburgsche weg).FELIX DRIESSEN.Dr. C. S. LECHNER.AUG. L. REIMERINGER.Jhr. H. BEELAERTS VAN BLOKLAND.

Commissie voor de redactie van het Jaarboekje:

Dr. L. KNAPPERT , Voow%~e~.W. J. J. C. BIJLEVELD, Secretarz2.Mr. Dr. J. C. OVERVOORDE.s. J. LE POOLE L.Gz.

Ledenlijst der Vereeniging ,,Oud-Leiden”.

Mr. P. J. M. Aalberse.W. Alt.Dr. G. AndreaeMr. S. J. Fockema Andreae.Mr. M. d’Aumerie.Mr. A. van de Sande Bakhuyzen.Dr. H. G. van de Sande

Bakhuyzen.A. A. van Beek.J. M. van Beek.Jhr. H. Beelaerts van Blokland.Jhr. Mr. W. A. Beelaerts van

Blok land .Dr. A. Beets.D. Beuth.Dr. N. J. Beversen.Mej. R. A. BiegelDr. P. J. Blok.Dr. G. J. Boekenoogen.Dr. J. Bruining.B. Bonger.Mr. P E. Briët.Ds. W. Briët.

/

Burgersdijk en Niermans.W. J. J. C. Bijleveld.J, W. 0. Clant.Mr. H. M. A. Coebergh.Mr. J. A F. Coebergh.J. G. Colenbrander.F. .4. Dee.Mevr. Wed. Mr. Ch. M. Dozy.J. D . Dozy.J. P. Driessen.Felix Driessen.Dr. P. Aug. Driessen.Mevr. Wed. P. L. C. Driessen.Mr. H. L. Drucker.Ds. H. van Druten.Dr. A. H. van Eek.Mr. A. van der Elst.Mr. J, W. Enschede.V. L. G. Farensbach.K. A. Felix.H. W Fischer.Mej. H. J. De Fremery.H. F. C. Gerlings.

X V

Jhr. Mr. P. van der Goes.F. GordonJhr. D. P. M. Graswinckel.Mr. H. Greven.J. G. M. van Griethuysen.J. A. M. A. Grondhout.Jhr. Mr. Dr. N. C. de Gijselaar.D. Hartevelt H.Cz.H. Hartevelt.J. Hartevelt Az.Mr. J. E. Heeres.M. C. Hennequin.Dr. D. C. Hesseling.Dr. C. Snouck Hurgronje.Dr. C. J. A. van Iterson.H. J. Jesse.Mr. Dr. J. C. J. Jonker.Mr. H. W. C. J. de Jong.Dr. G. Kalff.Dr. P. Th. L. Kan.J. M. van Kempen Sr,Dr. M. P. Kingma Boltjes.Jhr. A. G. F. van Kinschot.J. Kloos.H. H. van der Kloot Meyburg.Dr. L. Knappert,Mevr. Wed Mr. J, Kneppe lhou t -

van Braam.Mej. C. Korsse.C. Korteweg.S. H. Koster.

A. De Koster Jr.Mevr. A C. Krantz-van Dijk,M e v r . W e d . K r o l - v a n Driel.Dr. J. E. Kroon.Dr. C. S. Lechner.W. A. Leembruggen.Mr. J, C. van der Lip.J. B. van Loenen.J. P. Mulder.W. C. Mulder.G. W. J. Neeb.Dr. H. M. van Nes.Dr. H. G A. Obreen.M. Kamerlingh Onnes.Dr. H. Oort.H. J. Oosting.A. W. Overvoorde.LMr. Dr. J. C . O v e r v o o r d e .Mr. C. P. D. Pape.Mr. C. W. J. J. Pape.C. Peltenburg.L. D. Petit.H. van Poelgeest.Mej, C. J. Le Poole.S. J, Le Poole.S. J. Le Poole L.Gzn.Mr. N. W. PosthumusMr. C. W. van der Pot Bz.Dr. F. van Praag.Dames Prins,Jhr. S. M. S. de Ranitz.

XVI

J. J. van Reenen.W. M. C. Regt.Aug. L. Reimeringer.Mej. G. B. C. van Rhijn.N. A. de Roo.Mej. Dr. H. J. A. Ruys.J. H. L. van der Schaaff.W. Schouten.Mej. Dr. C. Serrurier.J. A. C. Sleyster.A. Staring.H. Th. van Steeden.H. E. Stenfert Kroese.Jhr. Mr. Victor de Stuers.Mevr. Wed. Dr. L. J Suringar-

Muntendam.W. J. Suringar.Mr. H. A. Sypkens.G. Henri Sijthoff.G. F. Theonville.Dr. D. Timmermans.J. P. Trap.Dr. J. Verdam.

Mr. J. Th. C. Viruly.T. P. Viruly.Mr. A. C. Visser van 1Jzendoorn.Mr. W. Vissering.Mr. W. van der Vlugt.Dr. J. A. Volgraff.Mr. C. van Vollenhoven.Mej. Ch. van Vollenhoven.Mr. M. B. Vos.Mr. Egbert de Vries.Mej, E. H. Vijzelaar.F. G. Waller.H. M. van Waveren.Th. R. J. Wijers.W. F. Verhey van Wijk.Mevr. Wed. J. C. Zaalberg-

Vervooren.J. Zaalberg.L. Zaalberg.Mr. J. B. Zuurdeeg.W. K. F. Zwierzina.Dr. J. Zaaijer.Mevr. Wed. Zaaijer-Scholten.

KORTE KRONIEKV A N

LEIDEN EN RIJNLAND.

5

8

13

14

‘5

16

JANUARI 1914.

Januari 1914.

1 Honderdjarig bestaan der Firma J. C. Zaalberg & Zn.De Heer J. Zaalberg ontvangt de Orde vanOranje-Nassau.

Inwerkingtreding van den Gemeente-reinigings-dienst.

De 9 uurs-winkelsluiting neemt een aanvang.

Mevr. Wed. G. J. Bos 25 jaren regentes van hetEvang. Luthersch Wees- en Oudeliedenhuis.

De Jongelingsvereeniging op Geref. grondslagPred. 12 : ICZ te Katwijk bestaat 25 jaar.

De collectie schilderijen van Z.Ex. Paul Delarof teSt. Petersburg, in bruikleen afgestaan aan hetSted. Museum >de Lakenhal”, wordt terugge-vraagd.

Overleden te Ter Aar de Heer H. C. Kroft, wet-houder dier gemeente.

Leidsche Kunstvereeniging. Lezing van Karel vande Woestijne, van Brussel.

De Heer G. H. Schmal te Voorschoten bedanktals lid van den Gemeenteraad.

De Heer B. H. Jansen 40 jaren in betrekking bijde Gemeente, waarvan 25 jaar claviger aan hetGymnasium.

Prof. Dr. F. A. H. Schreinemakers benoemd totcorrespondeerend lid van de Koenigliche Gesell-schaft der Wissenschaften te Göttingen.

Opening der bijzondere leeszaal voor juristen.

JANUARI 1914.

17

2 0

21

2 2

23

25

272 8

1

2

Botsing van twee locomotieven bij den overwegder Holl. Spoor, waarbij een werkmeester dendood vindt.

Dr. H. F. Rol1 opent zijn lessen als privaat-docentin de gerechtelijke geneeskunde.

Prof. Mr. J. van Kan aanvaardt zijn ambt met hetytFmeeener rede over : DVrije rechtsvorming

>t

Bezoek van H. M. de Koningin en de Groot Her-togin van Luxemburg aan de wedstrijden op debanen der Leidsche IJsclub.

Overlijden van Mevr. M. de Boek-Hardenberg,directrice van het internaat der Kweekschoolvoor Bewaarschoolhouderessen.

Leidsche Pluimvee tentoonstelling in de Stadszaal.

Ds. R. Visscher, Predikant bij de Ned. Herv. Gem.te Leidschendam herdenkt zijn as-jarig ambts-jubileum.

H. M. de Koningin neemt deel aan het ijsvermaakop den Rijn bij de Vink, in de richting Val-kenburg.

Overlijden van Dr. A. G. de Baas, privaat-docent.

Mej. Dr. C. Surrurrier opent hare lessen als privaat-docente in de geschiedenis der Fransche Letter-kunde.

Februari 1914.

Voltooing der uitbreiding der St. Petruskerk.

P. Dongelmans 40 jaren watermolenaar te Rijp-wetering.

FEBRUARI 1914.

6

8

‘3

14

23

25

1

4

6

7

Prof. Dr. J. P. Kuenen benoemd tot curator vanhet Kon. Ned. Meteorologisch Instituut.

Dies der Leidsche Hoogeschool (herdacht opd e n yden).

Afscheid van den Heer W. Draaijer, leeraar in deNed. Taal aan de H. B. S. voor Jongens.

Oprichting der Leidsche Roeivereeniging »DieLeythe”.

Vorming van een voorloopig comite voor de studieder tropische geneeskunde.

Zuster Eleonora te Voorschoten herdenkt haar6o-jarig professiefeest bij de orde der Domini-canessen.

Oprichting eener studievereeniging voor Socialisme. -

Overlijden van den Heer K. F. L. van der Woerd,oud-Amanuensis aan het Physiologisch Labora-torium.

Maart 1914.De Heer J. Varkevisser, secretaris der Gemeente

Katwijk, 40 jaren werkzaam ter Secretarie aldaar.

Dr. J. J. G. Vürtheim, hoogleeraar in het Grieksch,aanvaardt zijn ambt.

Overlijden van den Heer A. van der Wilk, oud-lidvan den Raad te Warmond.

De nieuwe burgemeester der Gemeente Aalsmeer,de Heer J. Kastelein, wordt feestelijk ingehaald.

Het 7S-jarig bestaan van het Leidsch Studenten-corps wordt feestelijk herdacht.

MAART 1914.

10

12

t7

23

25

30

1

Oprichting eener Vereeniging van Vrijzinnigen teOegstgeest.

De Heer M. H. van Waveren 25 jaar eigenaarvan de Bierbrouwerij Dde Posthoorn”.

De Gemeenteraad besluit tot levering van electriciteitaan de gemeenten Alphen, Oudhoorn en Aar-landerveen.

De brandspuit van de Weesburgers wordt afgeschaft,terwijl hun de bediening van ladderwagen enspringzeil wordt opgedragen,

Dr. A. L. van Giffen benoemd tot conservator bijhet Rijksmuseum van Oudheden.

Staking in het Meubelvak.

Oprichting van een liberale kiesvereeniging indistrict 111 te Nieuw Vennep.

Indienststelling der electrische straatverlichting teVoorhout.

De Heer van Rijzen 25 jaren lid van den Gemeente-raad te Alkemade.

Achtste jaarvergadering der Ned. Reisvereenigingin >Zomerzorg”.

April 1914.

De Heer J. M. Philippo 50 jaren in betrekking bijde fa. L. v. Waveren & Co. te Hillegom.

Prof. Dr. J. Ph. Vogel, hoogleeraar in het Sanskritaanvaardt zijn ambt met een rede over: Bronnentot de kennis van Oud-Indië.

APRIL 1914.

9

1 0

12-13

1 6

‘7

25

26

27

De academische pedel F. A. Dee herdenkt zijndo-jarige dienstvervulling en ontvangt de benoe-ming tot ridder in de orde van Oranje-Nassau,

De Heer C. v. d. Zwet, hoofd der school met denBijbel te Leiderdorp 25 jaar bij het onderwijs.

Dr. A. W. Kroon Jr. treedt af als secretaris derLeidsche Mij. van Weldadigheid.

Prof. Dr. B. D. Eerdmans, lid der 2e Kamer derStaten-Gen, wordt toegelaten als privaat-docentin de faculteit der godgeleerdheid.

Dr. M. W. de Visser, conservator aan het Ethno-grafisch Museum door de Academie des Inscrip-tions te Parijs begiftigd met den »Prix StanislasJulien”.

Restauratie der Synagoge aan het Levendaal.

De Heer G. v. d. Meer gekozen tot lid van denGemeenteraad te Alphen.

Jaarvergadering van het Alg. Ned. Werklieden-Verbond in Zomerlust.

I

H. M. de Koningin bezoekt de bollenvelden teNoordwijk.

H. M. de Koningin-Moeder bezoekt Noordwijk.

Overlijden van Ds. S. H. J. de Wolff, emeritus-predikant der Ned. Herv. Gemeente.

De gep. serg.-majoor W. F. Slieker 50 jaren inmilitairen dienst.

De Heer van Bommel, hoofd der Openbare Schoolte Noordwijk-aan-Zee neemt afscheid van hetonderwijs,

MEI 1914.

29

30

1

6

11

13

Opening der Herv. Christel. School te Noordwijk-aan-Zee,

Overlijden van Ds. F. Oberman, predikant derNed. Herv. Gemeente.

Mei 1914.De gemeentebode J. F. A. Voorbij 25 jaar als

zoodanig werkzaam.

De Heer L. P. Haring te Veur 40 jaar Hoofd der0. L. School aldaar.

Prof. Dr. A. P. N. Franchimont herdenkt zijnqo-jarige ambtsvervulling.

De Heer J. H. Ruting gekozen tot lid van denGemeenteraad te Bodegraven.

De Weipoort wordt voor de eerste reize electrischverlicht.

4o-jarig jubileum van den Heer C. v. d. Graaf,hoofd der 0. L. School aan den Rijndijk onderVoorschoten.

Het lid der 2e Kamer voor het district Katwijk,Mr. 0. J. E. Baron van Wassenaer van Catwijck,gekozen tot lid der re Kamer der Staten-Gen.

De 2e Kamer neemt het wetsontwerp aan voorden bouw van een nieuw Academisch Ziekenhuis.

Overlijden van Ds. R. J. W. Rudolph, oud-predikantbij de Gereformeerde kerk alhier.

Hevige brand in de perceelen Haarlemmerstraat26-30.

MEI 1914.

14

1 8

19

2 0

2 1

26

29

Ernstige brand in het St. Willebrordus-college teKatwijk aan den Rijn.

9ooe Vergadering van het theologisch Studenten-gezelschap BBeresjiet”.

Officieele ingebruikname der electrische Polder-bemaling door de Hazerswoudsche Droogmakerij.

De Heer C. van Tol wordt lid van den Gemeente-raad te Rijnsaterwoude.

Oprichting der Leidsche Groenten- en Fruithande-laren-vereeniging.

Overlijden van den Heer W. F. Lubbert, president-kerkvoogd der Ned. Herv. Gem. te Voorhout.

Prof. Dr. L. van Itallie benoemd tot eerelid derKeizerl. Pharmaceutische Vereen. te St. Peters-burg en van de Pharmaceutical Society of Great-Britain.

Chr. van der Pluym 40 jaren in dienst bij defamilie Laman, warmoeziers.

Zendingsfeest op Oud-Poelgeest.

De eerste spa wordt gestoken van het grondwerkvoor het nieuwe Acad. Ziekenhuis, ten\ westenvan het station H. IJ. S. M.

Eervol ontslag verleend aan Prof. Dr. Kirsopp Lake.

Notaris van Hamel gekozen tot lid der Kamervan Toezicht op de Notarissen en Candidaat-Notarissen in het arrondissement ‘s-Gravenhage.

JUNI 1914.

1

6-78

9-18

9

10

Juni 1914.Gymnastiekfeest van het gewest Z. Holland achter

het Posthof.

De stationchef L. B. Heil te Voorschoten 25 jaarin dienst bij de H. IJ. S. M.

DVitesse” wordt definitief korfbal-kampioen vanN e d e r l a n d .

De kantonrechter van Haarlemmermeer, Mr. W.van Son, neemt afscheid,

Prof. Mr. S. J. Fockema Andreae wordt gehuldigdbij gelegenheid van zijn 7oen geboortedag, tevenshet einde van zijn academischen loopbaan.

Openingsplechtigheid der Roei-Vereeniging BdieLeithe” aan het Galgewater.

Overlijden van den Heer H. de Groot, sinds 30jaren deurwaarder te Hoofddorp.

Se Jaarcongres van de S. D. P. in de Graanbeurs.

H. J. van Staden 40 jaar in dienst bij de firmaA. W. Sijthoff.

Leidsche Kunstvereeniging : Tentoonstelling vanschilderijen van G. IJdema.

De firma Slutvoet en Offenberg te Boskoop metgoud bekroond op de tentoonstelling te St. Peters-burg.

Afscheidscollege van Prof. Lake, staande op zijnvertrek naar Cambridge (Mass.).

Benoemd tot lid van het College van de Rijks-werkinrichting voor Vrouwen alhier, Jhr. A. J.B. Six en tot voorzitter Prof. Mr. A. J. Blok.

1 0

1 2

14

17

19

2 0

2 2

2

26

27

29

JUNI 1914.

Jaarlijksche Vergadering der Mij. der Ned. Letter-kunde ; tot leden worden o. a. benoemd : H. W.Fischer, Dr. J. P. B. de Josselin de Jong, Prof.Mr. E. M. Meyers, Prof. Dr. G. C. J. Vosmaerte Leiden en C. K. Elout te Wassenaar.

Ye Spaarbankdag van den Ned. Spaarbankbond.

Dr. J. Th. de Visser gekozen tot lid der 2e Kamerder Staten-Generaal in het district Katwijk,

Restauratie van het kerkgebouw der Ned. Herv.Gemeente te Voorhout, waarbij eenige tufsteenenlijkkisten gevonden werden.

Den Heer J. F. Teunis, deurwaarder, wordt eervolontslag verleend,

Overlijden van den Heer Th. de Van, vroegerhoofd aan de 0. L. School aan de Heerenstraat.

Mr. P. E. Briët herbenoemd tot kantonrechter-plaatsvervanger in het kanton Leiden.

De Volbsbijeenkomsten bestaan 60 jaar.Dr. D. L. van Elk te Katwijk-aan-Zee 25 jaren

arts aldaar,D. Gelderblom 40 jaar timmermansknecht te Bode-

graven.

Uitvaart van wijlen J. D. Baron van. Wassenaervan Rosande te Katwijk-aan-Zee.

Het eere-doctoraat der Groningsche Hoogeschoolverleend o. a. aan Prof. W. Brede Kristensen,Prof. Snouck Hurgronje en aan A. Verwey,letterkundige te Noordwijk-aan-Zee.

4o-jarig bestaan der Vereeniging »Nut en Vermaak”.

JULI 1914.

2

3

6 - 8

Juli 1914.De locaalspoor Aalsmeer-Uithoorn wordt geopend.

Opening van de Buitengewone Lagere School voorAchterlijke kinderen.

De Heer R. Riphaagen 40 jaar godsdienstonder-wijzer bij de Ned. Herv. Gemeente.

De Heer C. H. Kouw 40 jaar instrumentmakeraan de Sterrenwacht.

De Heer P. G. Hoeks 25 jaar schoolhoofd bij hetLager onderwijs hier ter stede.

De Heer J. Varkevisser Cz. 30 jaar secretaris derGemeente Katwijk.

De Heer J. C. G. ‘s-Gravendijk benoemd tot deur-waarder, standplaats Leiden.

De Heer J. W. P. Licht 40 jaar verbonden aanhet Notarishuis.

De Heer A. J. Noordam gekozen tot lid van denGemeenteraad te Zegwaard.

De Heeren G. van Parijs en A. van der Meynemen ontslag als raadsleden van Lisse,

De Ned. Maatschappij tot bevordering der Genees-kunst houdt alhier haar 6Se algem. vergadering.

Inwijding der nieuwe Herv. School te Katwijk-aan-Zee.

De Heer B. M. Noach benoemd tot leeraar in deNed. taal- en letterkunde en de Heer J. Hirschigtot leeraar in de Wiskunde aan de H. B. S. voorJongens.

JULI 1914.

10

r4

17

19

20

22

24

25

26

Overlijden van den Heer C. G. Frentzen, lid derfirma A. W. Sijthoff.

Opening van het nieuwe paviljoen van het Zee-hospitium te Katwijk-aan-Zee, tot stand gekomendoor een gift van de Douairiere Jhr. Mr. C. M. J.van Nispen tot Pannerden, geb. Blankenheym teRotterdam.

Dr. J. L. Andrea neemt afscheid als directeur derH. B. S. voor Jongens, na sinds 4 September1900 als zoodanig werkzaam te zijn geweest.

Ingebruikname van het herstelde kerkgebouw derRemonstrantsch Ger. Gemeente te Oudewetering.

Opening van het nieuwe gebouw der LeidscheLevensverzekering-Maatschappij hoek Rapenburg-Noordeinde.

Mej. J. C. Rosskopf neemt afscheid als hoofd-onderwijzeres der openbare Bewaarschool in hetElisabethshof, na sinds I Jan. 1885 als zoodanigwerkzaam te zijn geweest,

Opening der lighal der Hillegomsche Vereenigingtot bestrijding der tuberculose.

Prof. Dr. J. A. Korteweg vraagt eervol ontslag alshoogleeraar in de heelkunde.

De H. B. S. voor Jongens bestaat 50 jaar.

De Heer W. J. Bruins, meesterknecht der firmaA. W. Sijthoff herdenkt zijn So-jarig jubileum.

Het nieuwe gebouw van het St. Jeroensgestichtte Noordwijk wordt opengsteld.

27 Het SBestendig secretariaat der Belgische Midden-standssyndicaten” bezoekt Leiden.

JULI 1914.

27

28

30

31

De Heer J. van Os Sr. 40 jaar in dienst der firmaJ. M. van Kempen & Zn. te Voorschoten.

De badgasten te Katwijk-aan-Zee en Noordwijk-aan-Zee keeren plotseling huiswaarts.

Groote diefstal in het Ethnografisch Museum ge-durende de opwinding over den buitenlandschentoestand.

De landweer opgeroepen om onder de wapenente komen.

De gemeentegebouwen worden ontruimd voor in-kwartiering.

Stormloop op de Leidsche Spaarbank en de Rijks-postspaarbank.

Het »Roede Kruis” neemt voorbereidende maat-regelen ; de Kweekschool voor Zeevaart ingerichtals veldhospitaal.

Mededeeling van den Burgemeester, dat alle mili-ciens op I Augustus op moeten komen.

De spoorwegen nemen geen vrachtgoederen meeraan.

Oproeping van jonge mannen door het Comitévan het Roode Kruis; alsook van artsen encandidaten in de geneeskunde.

De geldkantoren sluiten tot nader order om half éen.

Augustus 1914.Keuring van paarden door de militaire autoriteiten.De winkels van levensmiddelen worden bestormd;

voor verschillende artikelen worden buitensporigeprijzen betaald.

AUGUSTUS 1914.

4

.De Gehoorzaal en verschillende scholen wordendoor de militairen ingenomen.

Stormloop op de Ned. Bank voor het bekomenvan zilvergeld.

Beperkte dienstregeling op de spoorwegen.

Stopzetting van het geheele personenvervoer.

Oproeping door het Roode Kruis om geldelijkebijdragen.

De Heer J. Eigeman Wz., procuratiehouder bij defirma Dros en Hoogeveen te Alphen verkrijgtde eere-medaille in goud, die verbonden is aande orde van Oranje-Nassau.

Aan den luitenant ter zee 2de kl. A. van Rooywordt vergund de betrekking te bekleeden vanDirecteur der Kweekschool voor Zeevaart.

Openbare Vergadering van de Vrije Socialisten envan de Leidsche Bestuurdersbond over denOorlogstoestand.

Er vormt zich een Bureau van Inlichtingen tendienste van de familiebetrekkingen der man-schappen te velde.

Oproeping aan de Leidsche Studenten voor deformatie van een Vrijwilligers-Corps.

Bidstond des avonds te 8 ure in de Pieterskerk.

De briefpostbestellingen worden tot 3 per dagteruggebracht.

Oprichting van een Steun-Comite te Katwijk aanden Rijn.

1 Een ComitC voor steun te Leiden komt tot stand.

AUGUSTUS 1914.

8

10

1 1

Oprichting van een Vrouwen-ComitC.

Oproep aan de Burgerij door het Leidsche Steun-Comité voor geldelijken steun.

Bidstond des avonds te 8 uur in de Geref. Kerkop de Hooigracht.

H. M. de Koningin inspecteert de troepen te Katwijk.

Inlevering en keuring van Automobielen.

De Vrijdagsche Veemarkt slecht bezocht.

Overlijden van den Heer T. A. 0. de Ridder,sedert 41 jaren Burgemeester der beide Katwijken.

Waarschuwing van den Burgemeester tegen hetopdrijven der prijzen van levensmiddelen.

De prijs van het zout wordt vastgesteld op f 6.50per IOO K.G.; eveneens die van de tarwebloemop f14 per IOO K.G.

Eenige zalen in het Wijkgebouw Levendaal wordeningericht als cantine voor de militairen.

Het Leger des Heils bestemt zijn gebouw als lees-en schrijfzaal voor de militairen.

De Leidsche Meisjesgezellen maken zich op omte voorzien in lectuur voor de militairen, hierter stede in garnizoen.

2. K. H. Prins Hendrik brengt een bezoek aan deverpIegings-inrichtingen van het Roode Kruisalhier.

Overlijden van den Heer M. C. J. van der Weydente Nieuwkoop, oud-lid der Prov. Staten vanZuid-Holland en oud-Hoogheemraad van Rijnland.

AUGUSTUS 1914.

Nieuwe oproep om steun door het Steun-ComiteOorlogstoestand 1914-Leiden.

I z 3 studenten verbinden zich voor het Vrijwilligers-corps van Leidsche Studenten. Het LeidscheStudenten-corps verleent een crediet van f 1000.De oefeningen worden begonnen. Instructeur isLuit. Linde,

Oprichting van een Steun-Comite te Hoofddorp envan een Onderstennings-Commissie te Hoogmade.

Er organiseert zich een Steun-Comite te Leiderdorp.

Oproeping van het kader van den Landstorm.

Plan tot vorming van een Burgerwacht hier terstede.

De prijzen van eenige brandstoffen worden vast-gesteld.

Oprichting van een Steun-Comite te Zoeterwoude.

ho-jarig priesterjubile van Pastoor Klekamp te Lisse ;inwijding van het nieuwe kerkorgel in deR. K. Kerk aldaar.

Overlijden van den Heer J. Blonk, 25 jaar diakender Ned. Herv. Gemeente te Hazerswoude.

Pastoor W. A. van Halen te Noordwijkerhoutherdenkt zijn qo-jarig priesterschap.

> Patrimonium” verhuurt zijn bovenzaal als ont-spanningslokaal voor de militairen ; ook BNnten Genoegen” stelt haar lokalen voor dat doelter beschikking.

Pastoor G. J. K. Kuypers te Leimuiden herdenktzijn So-jarig priesterfeest en wordt benoemd totridder in de Orde van Oranje-Nassau.

AUGUSTUS 1914.

IS

‘7

1 8

2 1

24

26

27

Te Rijnsburg vormt zich een Steun-ComitC ; als-ook te Zwammerdam.

De vacantie der 0. L. Scholen yte en qde klassewordt tot een nader te bepalen tijdstip verlengd.

Het Leidsche Steun-ComitC ontvangt een gift vanduizend gulden van het College van Opper-brandmeesters.

Schaalcollecte langs de huizen voor het Steun-Comité.

Overlijden van den Heer P. Dikshoorn, oud-school-hoofd en oud-directeur van het Genootsch. M. S. G.

Oprichting eener R. K. Winkeliersvereeniging sdeHanze”.

Op initiatief der Algemeene Winkeliersvereenigingwordt besloten tot oprichting van een Crediet-Bank voor den Middenstand.

Verlenging der vacantie op de 0. L. Scholen2de klasse.

Den Heer J. S. Muth, aIhier, verlof verleend tothet aannemen van het kruis *Pro Ecclesia etPontifice”.

Het Leidsche Steun-Comite vestigt zijn Bureau inperceel Breestraat I I 9.

Dr. J, C. P. Smits wordt toegelaten als privaat-docent bij de faculteit der letteren en wijsbegeerte.

Het Leidsche Studenten-corps besluit dat de Maske-rade in 1915 niet zal doorgaan.

Het Gemeentebestuur treft een regeling tot her-vatting van het onderwijs, in hoofdzaak buitende gewone schoolgebouwen.

AUGUSTUS 1914.

4

6

17

18

21

De Gemeenteraad verleent aan B. en W. eencrediet vau f 70.000 in verband met de tijds-omstandigheden,

Dr. A. D. Fokker wordt toegelaten als privaat-docent bij de faculteit der wis- en natuurkunde.

Notaris J. H. Weydung te Zoeterwoude verkrijgteervol ontslag.

De 3-October-Vereeniging beslui t de 3-October-viering dit jaar niet te laten doorgaan.

Oprichting van een Steun-Comite te Voorhout.

Ds. J. G. Klomp te Wassenaar herdenkt zijn 40-jarige ambtsvervulling.

September 1914.

De Heer J. H. Verleur, Hoofd der Christ. Schoolte Hillegom 25 jaar werkzaam bij het onderwijs.

De Heer A. N. van Exter gekozen tot lid vanden Gemeenteraad van Hazerswoude.

Overlijden van Prof. Dr. K. H. Th. Bussemaker.

De Vennepperpolder onder Hillegom wordt elec-trisch bemalen.

Het Collegium van het Studentencorps stelt voorom den groentijd dit jaar te vervangen dooreene verplichte kennismaking.

Overdracht van het rectoraat in het klein-auditoriumdoor Prof. Dr. G. Jelgersma aan Prof. Dr. J. M.Jansse.

SEPTEMBER 1914.

21

23

24

26

Overlijden van den Heer N. Haasnoot Az., ouder-ling en kerkvoogd der Herv. Gemeente teKatwijk-aan-Zee.

Burgemeester F. H. van Wichen te Alkemade her-denkt zijn 23-jarige ambtsvervulling.

P. de Jong, metselaar te Bodegraven, 60 jaar indienst bij den Heer Splinter.

Prof. Dr. J. J. Blanksma aanvaardt zijn ambt alshoogleeraar in de organische chemie met eenrede over sde Synthese van organische natuur-producten”.

Overlijden van den Heer C. van Nes Dz., sedert30 jaren directeur der stoombootmaatschappij>Vooruitgang” te Boskoop.

S. Zaalberg, 40 jaar in dienst bij de Gemeente-apotheek aan de Aalmarkt.

October 1914.Brand in de kerk te Boskoop.

DebrFo;gemeester verbiedt den verkoop van witte-

De prijs van bruinbrood wordt vastgesteld op16 cent voor een brood van 9 ons.

Herdenking van Leiden-Ontzet door het houdeneener tentoonstelling, daarop betrekking hebbende,in de Lakenhal,

De Pieterskerk verkrijgt gasgloeilichtverlichting.

De Z.Eerw. pater H. L. A. Gadet, O.F.M., pastoor,40 jaar in de orde der Minderbroeders,

OCTOBER 1914.

4 De Heer W. J. Batist Sr, 25 jaar voorlezer bij deNed. Herv. Gemeente.

Prof. Dr. J. A. Korteweg houdt zijn afscheids-college.

Oprichting van een Comité tot Hulp van Vluchte-lingen,

Ter-aarde-bestelling van de te Noordwijk, Katwijken Wassenaar aangespoelde lijken van Engelschezeelieden te Noordwijk-aan-Zee,

De distributie van den voorraad tarwebloem wordtopgedragen aan een commissie, voor een prijsvan f 16.25 per IOO Kg. (kwaliteit No. 0).

Begrafenis der lijken van acht aangespoelde Engelschezeelieden te Katwijk-aan-Zee.

Er vormt zich een commissie voor de ontspanningen ontwikkeling van Gemobiliseerden.

Gekozen tot lid van Gemeenteraad te Oegstgeestde Heer N. Breedijk.

Ingebruikname van het nieuwe station te Bode-graven.

Prof. Dr. J. P. Kuenen en Dr. W. P. Jorissen wordenbenoemd tot buitengewone leden van den Oc-trooiraad.

Aankomst der eerste Belgische vluchtelingen, dieontvangen worden door een voor dit doel ge-vormde Commissie. Zij worden ondergebrachtin Zomerzorg, buitensocieteit Amicitia, MusisSacrum, de Graanbeurs, de Ri’kswerkinrichting,het gebouw van den R. K. Vo ksbond en elders./

OCTOBER 1914.

9

IQ

1 2

14

IS

De Bond van Leidsche Studenten vestigt zijnsocieteit in perceel Hoogewoerd 88a.

De firma J, M. van Kempen & Zn. te Voorschotenverwerft op de Kolon. tentoonstelling te Semarangde hoogste onderscheiding (diploma d’honnenr).

Collecte voor de Belgische vluchtelingen, van wieer reeds 300 te Leiden gehuisvest zijn.

De Burgemeester gelast opgaaf te verstrekken vande vluchtelingen, wien hier ter stede huisvestingverleend werd.

Het aantal vluchtelingen, alhier, wordt op 3000geschat,

Het bedrag der ingekomen en toegezegde giftenis f 5166.10.

Opname van vluchtelingen te Boskoop, Hillegom,Katwijk, Leiderdorp, Lisse, Noordwijk, Sassen-heim, Ter-Aar, Voorschoten, Warmond, Wasse-naar, Woubrugge en Zoeterwoude.

Opening van het nieuwe gebouw van den Ned.R. K. Volksbond te Lisse.

Prof. Dr. J. J. G. Vürtheim, Hoogleeraar in hetGrieksch, houdt zijn inaugureele rede over:»Een eeuw verder.”

Oprichting van een Informatie- en Incasso-bureauvoor den Middenstand.

Overlijden van Dr. A. W. Kroon, oud-leeraar inde Wiskunde aan de H. B. S. en secretaris derLeidsche Maatschappij van Weldadigheid.

Het Tehuis voor Militairen bestaat 50 jaar.

OCTOBER 1914.

16

19

2 0

2 1

2 2

2;

24

27

30

31

De Practische Ambachtschool heet voortaan: deAmbachtschool te Leiden.

D. Smit, 40 jaar steendrukker bij de firma P. W. M.Trap.

Het R. K. Parochiaal Armbestuur wordt opnieuwopgericht.

Oprichting eener Federatie van Vakpatroonsver-eenigingen in de bouwvakken.

De Heer A. Orobio de Castro benoemd tot direc-teur der Leidsche Onderwijzers Zangvereeniging.

Ontdekking van grafzerken onder de vloer vanhet Groot-Auditorium der Academie.

De nieuwe St. Jansbrug, tusschen Donkersteeg enHoogstraat, wordt in gebruik genomen.

H. Cambier 40 jaar in dienst bij den Heer G. P.Timp.

‘Dr. J. A. Korteweg, oud-hoogleeraar biedt eengroote verzameling geneeskundige werken aan,ter plaatsing in de bibliotheek der universiteit.

Overlijden van den Heer P. J. Weyenbergh, inleven directeur der &arsjens”.

Dr. T. Bijleveld toegelaten als privaat-docent in degeneeskunde aan de Rijksuniversiteit.

De Heeren G. van Parijs en W. Kröischel gekozentot leden van den Gemeenteraad te Lisse,

De Geref. Gemeente alhier bestaat 50 jaren.

Overlijden van Ds. W. H. Snethlage te Lisse.

NOVEMBER 134.

5

6

10

1 1

12

November 1914.De Heer J. Koekkoek 25 jaar in dienst bij de

firma C. 0. de Vroomen te Voorschoten.

De Heer J. H. de Waal Malefijt aanvaardt zijnambt als burgemeester van de beide Katwijken.

De Heer H. J. Zijlstra, hoofd der Jongensschoolre klasse door den Raad te Arnhem benoemdtot schoolhoofd aldaar.

Prof. Dr. H. Windisch, van Leipzig, aanvaardt zijnambt als hoogleeraar aan de Universiteit meteen oratie over >De ondergang van Jeruzalemin het jaar 70 n. Chr.”

Ds. N. H. Koers te Noordwijk-aan-Zee viert zijn25-jarig jubileum als predikant der Geref. Kerk.

Dr. K. H. Roessingh, predikant bij de Remonstr.Geref. Gemeente te Boskoop toegelaten alsprivaat-docent bij de faculteit der godgeleerdheid.

De Heer J. Feitsma benoemd tot gemeente-ont-vanger van Zegwaard.

De Leidsche Tooneelvereeniging BJacob Cats” her-denkt haar qo-jarig bestaan.

Gekozen tot leden der Kamer van Koophandel enFabrieken de Heeren W. Pera en Arn. L. Smits.

Opnieuw benoemd tot Notaris ter standplaatsZoeterwoude de Heer J. H. Weydung.

De School met den Bijbel te Oudshoorn bestaat25 jaar.

De Gemeenteraad te Noordwijk besluit tot opheffingder Openbare School te Noordwijk-aanZee.

NOVEMBER 1914.

13

IS

17

18

19

21

24

25

27

De Heer S. Oudshoorn te Woubrugge 40 jaartimmerman bij de firma Boot.

Ds. W. Alting te Voorschoten herdenkt zijn40. jarige ambtsvervulling.

De te Wissekerke aangespoelde vinvisch zal wordenovergebracht naar het Museum van Nat. Historie ;eveneens het skelet en de kop van het te Katwijkaangekomen gelijknamige gedierte.

Overlijden van Dr. J. G. H. Gunning, gep. 0. 1.Ambtenaar.

Prof. Dr. J. P. Kuenen benoemd tot Curator vanhet Gymnasium.

De collecte langs de huizen voor de Ned. Herv.Diaconie brengt de belangrijke som op vanf 1494.44.

Vaststelling der maximum kaasprijzen.

De nog hier ter stede vertoevende Bel ischevluchtelingen worden te samen fionderge rachtin de Dekenfabriek Heerengracht der firmaJ. C. Zaalberg en Zoon.

De Vereeniging Oud-Leiden brengt een bezoekaan de Gemeentelijke Vuilverbranding.

Er vormt zich een commissie voor het verkrijgenvan kunstvoorwerpen voor de te ‘s Gravenhagete houden kunsttentoonstelling met verlotingvoor het Kon. Nat. Steuncomite.

Lezing van Oud-Leiden door Dr. H. E. van Gelderover den Regententijd.

DECEMBER 1914.

1

3

5

1 0

12

13

December 1914.De heer G. Vlasveld te Sassenheim 30 jaar Voor-

zitter der afdeeling van de Algem. Vereenigingvoor Bloembollencultuur.

Inauguratie der novitii van het Studentencorps,

De Heer J. F. de Ren te Oude Wetering 25 jaarbij het onderwijs.

Het verbod van wittebrood te leveren wordtopgeheven.

Aanbesteding voor de uitbreiding der Kweekschoolvoor Zeevaart.

Overlijden van den Heer J. C. Huysman (firmaKooyker).

Het Comite voor verwarmingsgordels voor militairenlevert 5078 gordels af aan het Roode Kruis.

Te Hillegom herdenken de knapenvereenigingThimoteus en de meisjesvereeniging Dorcas haar25-jarig e n d e C h r . JongelingsvereenigingPsalm I I y : y haar 4o-jarig bestaan,

Overlijden van Dr. B. J. Goossens, oud-leeraarH. B. S. en Gymnasium.

Prof. Groenewegen wordt leider der Vrijz. Christel.Studentenvereeniging.

Het Comité voor Belgische en andere vluchtelingendeelt mede, dat tot dusver f18,282.34 inkwamaan giften.

Overlijden van den Heer J. J. Brussee, onder-stationchef H. IJ. S.

DECEMBER 1914.

14

IS

r7

20

21

26

28-29

31

Ds. K. W. Vethake herdenkt zijn 4o-jarige Evangelie-bediening.

De vruchtensapfabriek Stokhuyzen te Alphen ver-werft op de koloniale Tentoonstelling te Sema-rang de gouden medaille, en de Nutricia teZoetermeer een eere-diploma.

Het R. K. Krankzinnigengesticht te Noordwijker-hout wordt in gebruik genomen.

De Gemeenteraad besluit den gasprijs te verhoogentot 6 cent.

De,:;;;: Kerk te Rijnsburg herdenkt haar 75-jarig

Ingebruikname van het gebouw »Irene” te Oegst-geest.

Overlijden van Pater L. de Sonnaville, leeraar inde muziek aan het Willebrordus-college te Katwijk.

Tentoonstelling van kunstwerken ten bate van hetKon. Nat. Steuncomité in den Vergulden Turk.

Hevige Zuidwester storm.

Dr. E. D. van Oort benoemd tot directeur van‘s Rijks Museum van Natuurlijke Historie.

Inlichtingen omtrent enkele openbareinrichtingen en besturen.

LEIDEN.

Burgemeester: Jhr. Mr. Dr. N. C. de Gijselaar.Wethouders: J. A. van Hamel, Mr. J. C. van der Lip,

J. A. Bots, H. W. Fischer.Secretaris: Mr. Dr. C. E. van Strijen.Ontvanger: G. H. Kokxhoorn.Archivaris: Mr. Dr. J. C. Overvoorde.Directeur van Gemeentewerken: G. L. Driessen.Politiecommissaris : J. Groebe.Kol. commandant @e infanterie-brigade W. S. N. van

Bockom Maas.Commandant bij het zde regt. veld-artillerie: J. W. Verff,

luit.-kol.Commandant 4de regiment Inf. W. L. Overduin, luit.-kol.Militie-Commissaris : J. H. v. Waveren, luit-kol.Inspecteur der registratie en domeinen: J. G. Lijbering.Ontvanger der registratie en domeinen : W. K. F. Zwierzina.Bewaarder der Hypotheken enz.: F. Gordon.Inspecteurs der directe belastingen, enz. : P. Aleva en

B. Formijne.Ontvanger der directe belastingen: R. A. Rodenburg.Ontvanger der invoert-. en accijnzen: E. J. W. Römer.

XLV

Afgevaardigde voor het kiesdistrict Leiden ter ade Kamerder S. G.: Mr. J. E. Heeres.

Afgevaardigden ter Provinciale Staten: H. Paul, W. Pera,Mr. P. E. Briët, Mr. J. C. van der Lip en D. van Gruting.

KANTONGERECHT.

Kantonrechter: Mr. J. Klein.Ambtenaar 0. M. : Mr. A. van der Elst.Griffier: Mr. J. J. Neuman de Loos.

RIJKSUNIVERSITElT.

Curatoren : Jhr. Mr. W. H. de Savornin Lohman, PresZdent.Prof. Dr. J, D. van der Waals Sr., Jhr. Mr. Dr. N. C.de Gijselaar, Mr. J. A. Loeff, E. C. baron Sweerts deLandas Wyborgh.

Secretaris van Curatoren: Mr. J. E. Boddaert.Rector-Magnificus: Dr. J. M. Janse.Secretaris van den Senaat: Dr. F. A. H. Schreinemakers.Bibliothecaris: Prof. Dr. S. G. de Vries.Praeses van het Col. Civ. Acad. Lugd. Bat. Supr.:

Mr. W. F. Westerman.Praeses v. d. Bond van Leidsche Studenten BJungantur

Gaudia Musis” : S. Kroonenberg.Praeses der Ver, Vr. Stud. : Mej. N. Grondhout.

Gymnasium. PresidentCurator: Prof. Mr. S. J, Fockema.Andrese.

Rector: Dr. N. J, Beversen.

XLVI

Commissie van Toezicht op de scholen voor MiddelbaarOnderwijs: Prof. Dr. P. Zeeman, voorzitter.

Directeur H. B. S. voor jongens: W. Massink.Directrice H. B. S. voor meisjes: Mej. B. C. G. Numan.Directeur Kweekschool voor Onderwijzers : M. B. Hoogeveen.Directeur Kweekschool voor bewaarschoolonderwijzeressen :

W. Haanstra.

Arrondissements-schoolopziener voor het Lager Onder-wijs: Tj. Kielstra.

Commissie voor oppertoezicht en beheer der Kweek-schoolvoor Zeevaart : Jhr. Mr. Dr. N. C. de Gijselaar,voorzitter.

Commandant der Kweekschool voor Zeevaart: C. L. vanBuuren, kapt.-luit. t/z., tevens secretaris der commissie.

Predikanten. Bij de Ned.-Herv. Gem.: W. Briët,C. Hartwigsen, J. Hoogenraad, K. W. Vethake,M. J. Punselie, Mr. Dr. J. Schokking, W. J. RoscamAbbing, Dr. D. Plooy.

Bij de Waalsché Gem.: S. Cler en M. Bresson.Bij de Rem. Gem.: Dr. W. J. Lente.Bij de Evang. Luth. Gem. J. W. Brass en J. Ph. Makkink.Bij de Doopsgezinde Gem.: J. Wuite.Bij de Vereeniging v. Vrijz.-Herv.: A. van der Wissel.Bij de Gereformeerde Kerken: H. J. Kouwenhoven en

H. Thomas.Bij de Christelijke Gereformeerde Kerk: H. Janssen.

Pastoors. Bij de R. K. : P. L. Dessens, tevens deken,H. L. A. Gadet, A. J. M. Hafkenscheidt.

Oud-Katholieken: J. M. van Beek, pastoor.

XLVII

Israëlietische Gemeente: H. 1. Cohen, leeraar.

Postkantoor. Directeur: M. C. Hennequin.Telegraaf-kantoor. Directeur: P. C. Uittenbogaard.Stationschef: L. W. F. Sesseler.

Leiden telt thans bijna 60000 inwoners.

Leden der 2de Kamer der Staten-Generaalvoor de districten:

Haarlemmermeer. F. H. van Wichen te Oudewetering.Katwijk. Dr. J. Th. de Visser te ‘s-Gravenhage.Bodegraven. Mr. J. W. H. M. van Idsinga te

‘s-Gravenhage.

Leden der Prov. Staten voor de districten:

[ Mr. L. M. J. H. Kerstens te Leiden.C. J. L. van der Meer te Noordwijk.W. Warnaar te Sassenheim.R. Ouwehand te Katwijk.

Zoetermeer.

Jhr. Mr. L. E. M. von Fisenne teIsGravenhage.

D. J. G. J. baron van Pallandt te Wassenaar.W. B. van Liefland te ‘s-Gravenhage.J, Scheer te Zoetermeer.

. . - .*_ .._. - .-.

XLVIII

Alpken.

F. H. van Wichen te Oudewetering.Mr. C. S. van Dobben de Bruyn te

Hazerswoude.A. A. van Gils te Zoeterwoude.W. Los te Alphen.

Bestuur der Gemeenten.Ter Aar: Jhr. K. W. L. de Muralt, Burgemeester ;

J. Hogenboom, Secreta&.Aadana’erveen : . . . . . . . . . . . . . . . Burgemeester i

A. P. Tolk, Secretaris.Alkenlade: F. H. van Wichen, Burgemeester en Secretarz2.AZpken : C. W. C. Th. Visser, Burgemeester ; K. J, E. Koning,

Secretaris.Bentkuizen : A. Verheul Azn., Burgemeester en Secretaris.Boskoop: . . . . . . . . ., Burgemeester; E. G. Konings.

Secretaris.Nazerszeroua’e : Mr. C. S.van Dobben de Bruyn, Burgemeester,

J. M. Kok, Séccretarzi.Katwijk : J. H. de Waal Malefijt, Burgemeester ;

J. Varkevisser, Secretaris.KoudekerK : J. C. van Voorthuysen, Burgemeester i

E. Rollema, Secretaris.Leiderdorp: G. van der Valk Bouman Sr,, Burgemeester

en Secretaris.Leimuiden : Th. C. C. Ninaber, Burgemeester en Secretaris.Lisse: Jhr. P. F. A. J. von Bönninghausen tot Herinckhave,

Burgemeester en Secretaris.Nöodwijk: Jhr. W. C. van Panhuys, Burgemeester;

E. de Groot, Senutaaris.

XLIX

Noordwijkerhout: J. P. J. M. Sweens, Burgemeester;A. B. Vermeulen, Secretaris.

Oegstgeest: J. G. M. van Griethuysen, Burgemeesteren SecretarZs.

Oudshoorn : W. C. ten Harmsen van der Beek, Burgemeester ;W. Steen Jr., Secretaris.

Rijnsaterwoude: Th. C. C. Ninaber, Burgemeester enSecretqris.

REjnsburg: R. van Ham, Burgemeester en Secreta&.Sassenheim: P. Besselaar, Burgemeester, 0. van Eek,

Secretaris.Stompwgk : P.van Duyvendijk, Burgemeester; H. J.van Delft,

Secretaris.Valkenburg: P. Lotsy, Burgemeester; 1. A. Charbon Jr..

Secretaris.Veur: P. van Duyvendijk, Burgemeester en Secretarìs.voorhout: J, G. M. van Griethuysen, Burgemeester

J, H. Langeveld, Secretaris.Voorschoten : E. Vernede, Burgemeesier en Secretaris.Wa&%zxveen : G. van Dort Kroon, Burgemeester ;

A. Kreupeling, Secretaris.Warmond: A. J. Schölvink, Rurgemeester; H. L. van Delft,

Secretarìs.Wassenaar: Jhr. B. Ph. S. A. Storm van ,s-Gravesande,

Rurgemeesler ; J, Eggink, Secretaris.Woubrugge : T. P. Kleyn, Burgemeester ; C. Kammeraat,

Secretaris.Zoeferwoude: A. A. van Gils, Burgemeester en Secretaris.

L

RIJNLAND.

Dijkgraaf: Mr. P. A. Pijnacker Hordijk.Noog2ieemraden: Jhr. Mr. W. G. Dedel, J. H. M. Evelein,

A. J. E. baron van Ittersum, Mr. J. van de KasteeleJ. C. van der Torren, Mr. J. Th. C. Viruly.

Secretaris: Mr. C. W. van der Pot Bzn.Rentmeester: Mr. H. A. Sypkens.Ingenieur: P. Hoogenboom.

LI

De volgende verzamelingen zijn voor hetpubliek toegankelijk :

Rijksmuseum van Oudheden, Breestraat, werk-dagen 10-4 uur, Zon- en Feestdagen 1-4,

Ethnographisch Museum, Rapenburg, Hoogewoerden Heerengracht, alleen werkdagen, 10-4 uur.

Museum van Natuurlijke Historie, Rapenburg,werkdagen 12 -4 uur, en Zondags van Mei-Novomber,12-3 uur.

G e o l o g i s c h M i n e r a l o g i s c h M u s e u m , Garen-markt, Woensdag en Zaterdag 2-4 uur.

Kabinet van Pleisterbeelden, Rapenburg, werk-dagen 10-4 uur, Zon- en Feestdagen 1-4 uur.

H o r t u s B o t a n i c u s, Rapenburg, werkdagen, I April-30 Sept., 9-6 uur; I Oct.- 31 Maart, 9-4 uur, Zondags10-4 uur, van I April-30 September.

Kabinet van Prenten, Rapenburg, Dinsdag, IO-3 uur.

Stedelijk Museum Bde Lakenhal”, Oude Singel,werkdagen 10-4 uur, Zondag 12-4 uur.

Universiteitsbibliotheek, Rapenburg, werkdagen10-4 uur, doch van 15 Nov.-15 Jan. 10-3 uur en inde acad. vacanties 1-3 uur.

Oud-Archief der gemeente, Boisotkade, werk-dagen 9-4 uur.

Het postkantoor is geopend:Op werkdagen: van 7.30 v.m.-9.30 n.m.Op Zon- en Feestdagen: van 7-9 v.m. en 1-3 n.m.

Het telegraafkantoor is geopend :Op werkdagen : van 8 v.m.-xo n.m., Vrijdag vanaf 7 vm.Op Zondagen: van 8-10 v.m. 12.30-2.30 en 7-8 n.m.Op Feestdagen: van S- 12 v.m. 1-3 n.m. en 7-8 n.m.

IN MEMORIAM.

DR . A. G. DE BAAS. +

Den qsten Januari 1914 overleed te LeidenDr. Alexander Gerrit de Baas. Te Leiden geborenen getogen, aldaar gestudeerd en gearbeid hebbende,zoolang zijne lichaamskrachten het toelieten, was hijin de stad zijner inwoning eene algemeen bekendefiguur. In 1855 geboren, bezocht hij de H. B. S.en werd, nadat hij het Staatsexamen, waarvoor hijlater zoovelen opleidde, had afgelegd, ingeschrevenals student aan de Leidsche Hoogeschool. In 1889werd hij bevorderd tot doctor in de wis- en natuur-kunde na verdediging van een proefschrift, ,,Overhet Middelpunt van Massa”, terwijl hij ook hetcandidaatsexamen in de planten dierkunde metgoed gevolg had afgelegd. - Het onderwijs trokDe Baas aan. Van 1883 tot 1895 - de opheffingder school - was hij docent in genoemde vakkenaan de toenmalige particuliere meisjesschool aan deHooigracht. Van 1895 tot 1904 was hij verbondenaan het instituut Wullings. Maar zijn beteekenis alsdocent ligt hoofdzakelijk in het privaat-onderwijs.Daar was hij in zijne volle kracht. Tal van leer-lingen leidde hij op tot het Litterarisch-Mathematischexamen, het theoretisch examen-tandarts, de K. M. A.,het Staatsexamen. Hij bezat eene zeldzame gave vanonderwijsgeven, die velen zijner oud-leerlingen zekermet groote dankbaarheid zuilen gedenken.

LVI

In het maatschappelijk leven maakte De Baaszich verdienstelijk als penningmeester der Wijk-verpleging Levendaal. Sedert jaren was hij ouderlingder Waalsche Gemeente.

Aan dit werkzame leven maakte eene ziekte, diein enkele maanden zijn lichaam sloopte, een onver-wacht einde. Hij ruste in vrede.

2.

K. F . L . VAN DER WOERD. -i-

Den zgsten Februari 1914 overleed in zijn vriendelijkhuisje op de Rijn- en Schiekade alhier de oud-ama-nuensis van het physiologisch laboratorium, KarelFrederik Leonard van der Woerd. Hij was den2 Isten April I 842 te Leiden geboren. Na eerst bijzijn vader het horlogemakersvak te hebben beoefend,werd hij reeds op jeugdigen leeftijd aan onze Uni-versiteit verbonden. Dit geschiedde nog voordat hetlaboratorium gereed was, waaraan hij eerst alsinstrumentmaker, later als amanuensis ruim 40 jaarlang zijn beste krachten zou wijden. Hij heeft in1866 en I 867 het laboratorium zien bouwen enhelpen inrichten, heeft later de vele uitbreidingen,die het gebouw onderging, helpen voorbereiden enuitvoeren, terwijl hij aan de verzameling van instru-menten menig, door eigen hand vervaardigd, kostbaarhulpmiddel voor onderwijs en onderzoek heeft toe-gevoegd.

Zijn ijver en bekwaamheid, gepaard aan de voor-treffelijke eigenschappen van zijn karakter, maakten,dat hij de vraagbaak der studenten, de vriend derassistenten, de vertrouwde en tevens de rechterhandvan den hoogleeraar-directeur van het laboratoriuinwerd.

Ofschoon Van der Woerd zich met de grootstetoewijding aan zijn ambtelijke bezigheden gaf, er

LVIII

bijna geheel in opging, is hij toch ook nog nuttigwerkzaam kunnen zijn op ander gebied. Vele jarenheeft hij zitting gehad in het Bestuur der WaalscheKerk en 18 jaar lang is hij secretaris en diakengeweest der Waalsche diaconie. Ook de stichtingHôpital Wallon heeft veel aan hem te danken.

Toen hij meende te gevoelen, dat de last zijnerwerkzaamheden te zwaar op zijn schouders begonte drukken, nam hij op I Juli 1906 zijn eervolontslag als amanuensis. Kort daarop werd hem doorde Regeering als blijk van waardeering zijner ver-diensten de eere-medaille in goud van de Oranje-Nassau orde verleend.

Ofschoon de laatste 7 jaren van Van der Woerdniet zonder aanvallen van ziekte zijn voorbijgegaan,schenkt het zijn vrienden voldoening, dat in zijnlevensbericht kan worden vermeld, dat hij toch ookveel van zijn zoo welverdiende rust heeft kunnengenieten. Nauwgezet in de vervulling van de gewoneplichten van het leven, zorgzaam voor anderen ensteeds bereid zijn hulp te verleenen, waar die werdgevraagd, was onze brave Van der Woerd geachten bemind door allen, die met hem in aanrakingkwamen. Het bericht van zijn heengaan heeft menigvaderlandsch medicus, die zich in dorp of stad vanons land heeft gevestigd, of zich ver van ons wegin onze koloniën wijdt aan de gezondheidsbelangenzijner medemenschen, in gedachte teruggevoerd naarhet oude Leiden, waar hij in zijn studententijd bijzijn werk in het physiologisch laboratorium doorVan der Woerd werd geholpen en voorgelicht. Voorzijn naaste omgeving is het verlies van dezen trouwenvriend een zware slag.

W. E INTHOVEN.

S. H. J. DE WOLFF. -/.

Den z5sten April rgrq overleed op bijna 76-jarigenleeftijd Swerus Hermanus Johannes de Wolff, sedertI November 1905 emeritus-predikant bij de Ned.Hervormde gemeente te Leiden. De laatste 10 jarenwas hij lijdende, en nam hij niet meer deel aanhet openbare leven. Wie hem nog eens tegenkwam,een kleine wandeling makende op de Heerengracht,aan den arm van zijn verpleger, werd met deernisvervuld over de gebogen gestalte van den eens zookrachtigen man, al was ook zijn vriendelijke blikgebleven, en herkende zijn scherp oog menigenvoorbijganger.

Zijn beste jaren waren aan de gemeente Leidengewijd.

Na op 12 Mei 1865 - hij was toen juist 27 jaar -door het Provinciaal Kerkbestuur van Utrecht totde Evangeliebediening te zijn toegelaten, werd hij2g October van dat jaar door Prof. Dr. J. J. vanOosterzee, een zijner leermeesters, bevestigd teBlauwkapel, welke gemeente hij na 3 jaren ver-wisselde met die te Dalfsen.

In Februari I 872 bracht het Kiescollege te Leideneen beroep op hem uit, ter vervulling van de vacature,ontstaan door het overlijden van Ds. Molenaar, welkberoep door hem werd aangenomen. Natuurlijkwerden vóór zijn overkomst glossen gemaakt op

L X

zijn naam: Een ,,wolf” zou komen, om de kuddete weiden! Maar ik geloof, dat de wensch van eenetoen reeds bejaarde Leidsche dame l), die nog aleens een versje maakte, vervuld is, door haar geuitin deze 2 regels:

.Als maar de man, naar hart en geest,Alleen den naam heeft van dat beest !”

Den Iqden Juli 1872 werd hij door Ds. Johs. Drosttot zijne bediening te Leiden ingeleid, en aanvaarddehij zijn arbeid, welken hij 30 jaren met onverzwaktekrachten, de laatste 3 jaren met afnemende lichaams-krachten vervulde.

Het was een tijd van opgewekt kerkelijk engeestelijk leven, toen hij, als geestverwant met depredikanten J. Drost en J. D. B. Brouwer, weldraook E. C. Segers, begon te arbeiden, naast en steedsin goede persoonlijke harmonie met de overigepredikanten, toen nog van liberale richting. SedertDr. Hagen emeritaat verkreeg, was hij oudstepredikant van de Hervormde gemeente te Leiden.

Van den aanvang af werd de richting van zijnenarbeid gewezen tot heil des volks. De hem toege-wezen wijk van de Garenmarkt tot de Hoogewoerds-poort - van de huizen aan het Plantsoen was toennog niets - bestond meerendeels uit eene arbeiders-bevolking, en, vol waardeering voor den arbeid vanhet Koning-Willemshuis te Amsterdam, zijn vader-stad, werd in zijn werkzamen geest de lust totden Wijkarbeid geboren, voor welks verwezenlijkinghij moeite noch tijd spaarde. Meerendeels met geld

1) Mej. M. C. la Lau.

LX1

van buiten de stad verkregen, werd eene, teLeiden nog onbekende en onbeminde werkzaamheidI 3 Januari 1875 officieel aangevangen door deopening van het gebouw der ,,Christelijke Wijk-vereeniging” op het Levendaal, in welker bestuurmet hem zitting namen zijne onvergetelijke vriendenW. F. van Wijk en Mr. S. le Poole.

Aan dien Wijkarbeid heeft Ds. de Wolff sedertmet groote arbeidskracht, met geduldige toewijding,met standvastigen ijver een groot deel zijner krachtengegeven. Bijna onafgebroken hield hij al die jarenDonderdagavonds Bij bellezing voor de Wij kbewoners.Behalve een Zondagsschool, door honderden kinderenbezocht, werden vereenigingen voor jongelingen enjongedochters, knapen en jongemeisjes opgericht,en met een steeds zich uitbreidenden staf van mede-werkers in stand gehouden. Later kwamen daarbijeene moedervereeniging en een samenkomst voormannen op Zaterdagavond, terwijl in den winterde Wij kbewoners nu en dan op zoogenaamde Koffie-meetings werden genoodigd.

Het eenvoudig, nimmer gerekt woord, overal ge-sproken, trok velen aan, en terwijl hij schier iederpersoonlijk kende, ging er van zijne persoonlijkheideen machtige invloed uit.

Hij behoefde en genoot voor al dien arbeid, hethuisbezoek niet te vergeten, de medewerking vaneen godsdienstonderwijzer, terwijl aan zijn Wijkarbeidook het eerst verbonden werd de mede-arbeid vaneene Diacones, welk werk, nieuw te Leiden, weldra,mede door zijn invloed, ook in andere wijken werdnagevolgd, bijzonder toen op initiatief van Burge-meester Mr. F. Was, de burgerlijke Gemeente subsidievoor den Diaconessenarbeid ging geven.

LX11

Hoezeer de Wijkarbeid aanwies, bleek uit detweemaal gevoelde en vervulde behoefte aan uit-breiding van het Wijkgebouw, en met blijdschapmag worden geconstateerd, dat in later tijd de be-noodigde gelden grootendeels in Leiden werdengevonden, een bewijs, dat velen den zegen van ditwerk zijn gaan erkennen.

Terwijl hij in stilte, zonder ophef, voortarbeidde,kwamen nu en dan de ,,Verslagen van de Chr.Wijkvereeniging” (behoudens enkele op verzoekuitgegeven leerredenen, bijna de eenige persarbeidvan den werkzamen leeraar) de aandacht en mede-werking van de vrienden van dezen arbeid nietvruchteloos vragen.

Bij gelegenheid van het bezoek van H. M. deKoningin Wilhelmina aan de stad Leiden opIg Juni 1905 werd Ds. de Wolff, als Voorzitterder Chr. Wijkvereeniging, benoemd tot Ridder inde orde van Oranje-Nassau. Het was hem tot grootevertroosting in later jaren, toen hij zelf niet meerkon arbeiden, dat de Wijkarbeid werd voortgezetdoor Dr. B. van Meer, en later weder krachtigerwerd aangevat door Ds. M. J. Punselie.

Kritiek, ook op den Wijkarbeid, is hem nietbespaard. Eene beschuldiging als ware het ,,lief-hebberijwerk”, kwam uit onkunde voort. Van werk-heiligheid was geen zweem te vinden. Als eenbezwaar kan genoemd worden, dat hij de meestedingen zelf, en veelal alleen, wilde doen, waardoorzijne medewerkers niet voldoende tot hun rechtkwamen, maar waardoor zeer sterk zijn persoonlijk-heid op al den arbeid haar stempel drukte.

Heeft hij daardoor ook niet wat veel van zijnlichaam gevergd ? Iets overgeven kon hij niet. Zijn

LX111

tehuisblijven was weinig. Zijn krachtig gestel deedhem niet aan rust denken. Alleen genoot hij ‘s zomersgaarne een 6-tal weken vacantie, meest op een stilplekje doorgebracht, en dan was uren wandelenzijn grootste genot.

Lange jaren had Ds. de Wolff zeer vele catechi-santen. Ik herinner mij jaren van 28 uur catechisatieper week. Een catechisatie, die het 3o-tal leerlingenoverschreed, werd gesplitst. Als catecheet stond hijhoog. Stipt, altijd op tijd, niet veeleischend, maarop orde, ook in het leeren, gesteld, heeft hij op hetjonge leven van honderden beslissenden invloed gehad.

Zijn Wijkarbeid heeft hem niet geïsoleerd of een-zijdig gemaakt. Nimmer vergat hij, dat de geheelegemeente recht op hem had, en in zijn krachtigentijd snelde hij de geheele stad door, voorbeeldig inziekenbezoek, welkom bij den grooten kring zijnervrienden.

Naast den Wijkarbeid had het Christelijk onder-wijs zijn liefde en zorg. Van het Bestuur der Scholenvoor On- en Minvermogenden was hij al zijn dienst-jaren lid, sedert het aftreden van Ds. BrouwerVoorzitter. Vooral door zijn ijverige bemoeiingenwerd de Chr. School voor M. U. L. 0. op denStillen Rijn, uit dreigend verval opgeheven, entot dien bloei gebracht, waarin deze zich sinds jarenmag verheugen. Voor het nieuwe SchoolgebouwStillen Rijn (thans Chr. Kweekschool) verzameldehij in 14 dagen f20.000 aan rentelooze aandeelen,welke tijdens zijn beheer in 18 jaren alle zijnafgelost. De verplaatsing dezer School naar hetNoordeinde had plaats in zijn rusttijd, maar hoeverheugde hij zich steeds over deze zoo noodigeuitbreiding.

LXIV

Volledig te zijn in de opsomming van alle corpo-raties, in welke hij een werkzaam aandeel nam, ismoeilijk. Laat ik, om het licht te doen vallen opde veelzijdigheid van zijn arbeid, herinneren, datonder zijn praesidium het Diaconessenhuis op denWitten Singel is geopend, dat hij vele jaren lidwas van het Hoofdbestuur van de Nederl. Gustaaf-Adolf-Vereeniging, Secretaris van de AfdeelingLeiden van het Ned. Bijbelgenootschap, Secretarisvan de Afdeeling Leiden van de Ned. Vereen. totafschaffing van sterken drank, lid van het Bestuurvan het Militair Tehuis, terwijl hij vele jaren lidwas van het Classikaal Bestuur van Leiden.

In hem is wel bewezen, hoe iemand, die het drukheeft, altijd nog meer kan doen.

Al was hij geen redenaar, uitmuntend in wel-sprekendheid, zijn kanselwerk mocht er wezen enwerd gewaardeerd. Zijn prediking muntte uit dooreenvoud en overtuiging. Zij stichtte en kon bezielendoor innig geloof en practischen zin. Zijn bijbelsch-orthodox, ook wel ethisch-irenisch genoemd, stand-punt bleef hij tot het laatst toe getrouw, zonderaanzien des persoons. In later jaren, toen de Leidscherechtzinnigheid zich meer ging bewegen in ,,gerefor-meerde” banen, werd hij door menigeen niet meervoor ,,vol” aangezien, en toen hij, wetend naar denwensch te handelen van een groot deel van zijnhoorders, de zoogenaamde ,,Nieuwe gezangen” lietzingen, heeft hij het bij velen verbruid, niet hetminst bij de ambtsdragers. Rustig ging hij intusschendoor, en geen klein deel der Leidsche gemeente ishem daar nog dankbaar voor.

Hoeveel hij onder het volk arbeidde, een volks-prediker was hij niet. Hij had een trouw gehoor,

LXV

zijn kerken waren bezet, en merkwaardig was hetsteeds zooveel jonge menschen aan te treffen onderde prediking ook van den grijzen leeraar.

Den aden November r Sgo, na as-jarige Evangelie-bediening mocht hij getuigen: , ,Hulpe van Godverkregen hebbende, sta ik tot op dezen dag.” Hetalbum, dat het geschenk der gemeente op dienfeestdag vergezelde, was gewijd aan ,,den waardigen,trouwen, practischen, onvermoeiden, liefdevollenEvangeliedienaar”.

Sinds werden nog 15 jaren dienst hem vergund,al verminderden de paar laatste jaren zijn krachten.Zijn wensch, eerst na ho-jarige Evangeliebedieningemeritus te worden, heeft hij verkregen, al kon hijgeen afscheid meer nemen. In het album, hem bijzijn scheiden vereerd, vond ik deze gevoelvolleregelen l) :

God van genade, van liefde en vrede,Eindeloos goed voor Uw moegewerkt kind,

Ga met Uw licht op zijn pad verder mede,Wees Gij zijn Vader, en blijf Gij zijn vrind!

Gij telt zijn jaren - Gij hebt ze geschrevenIn Uw gedenkboek - o, zalige rust!

U zij zijn arbeid, zijn toekomst gegeven,Totdat Uw engel zijn levenslamp bluscht.

Dit toefde in Gods wijsheid nog gl/% jaar. Jarenvan toenemende hulpbehoevendheid, een zwaar kruisvoor den eens zoo rusteloozen, krachtigen man, diealles zelf deed. Het kostte hem meer moeite, nietvoor den Heer te arbeiden, dan het werken hemkostte, al de jaren van trouwen arbeid in dienstvan zijn Zender, tot heil der gemeente.’

1) Naar J. H. G. J.Hzn.

*****

LXVI

Door lijden geheiligd, steeds afhankelijker vanzijn God, ontsliep hij nog onverwachts. Hoewelreeds jaren uit de voorste rijen verdwenen, werdgevoeld, hoeveel de Leidsche gemeente in hem hadverloren, of liever, hoeveel God haar in hem hadgeschonken.

Zijne bijkans 42 jaren gelukkige echtvereenigingmet Vrouwe Gesiena Wilhelmina Middendorp, diestille weldoenster, was kinderloos. Daaraan heeftschrijver dezes te danken, dat hij als pleegzoon inzijn gezin werd opgenomen en vooraan mag staanin de breede rij van hen, die de nagedachtenis vandezen werkzamen Christen eeren.

Alphen a/d. Rijn. A. W. VOORS.

Ds. ROELOF JAN WILLEM RUDOLPH. -i-

Op den Ioden Mei 1914 overleed in het StedelijkZiekenhuis te Amersfoort een man, wiens naam inde kerkelijke en staatkundige geschiedenis der stadLeiden eene plaats van beteekenis zal blijven innemen.

Ds. Rudolph werd den posten September 1862uit eenvoudige burgerouders te Elst in de Betuwegeboren, bezocht daar de Openbare Lagere School enging vervolgens naar het Gymnasium te Doetinchem,waar zijn uitstekende aanleg al spoedig de opmerk-zaamheid zijner leeraren trok. Na het eindexamen,liet hij zich aan de Utrechtsche Universiteit alsstudent in de Theologie inschrijven. Maar zoodrade Vrije Universiteit te Amsterdam was opgericht,ging hij tot deze over, en studeerde er Rechten enTheologie. Hij behaalde er den graad van candidaatin de Rechten ; maar hoezeer de Sociologie altijdzijne lievelingsstudie bleef, toch ging hij zich verderwijden aan de Theologie. In 1887 candidaat ge-worden, nam hij de roeping aan naar de Geref.Kerk te Heinenoord, destijds in Doleantie, en diendehaar van October 1888 tot December ISgo. Van-daar kwam hij naar Leiden. In de ruim 21 jaren(1 Sgo- rg 1 a), die hij te Leiden heeft doorgebracht,valt het gewichtigste deel van zijn arbeid. DeGeref. Kerk van Leiden (C), die hem beroepenhad, genoot de volle liefde van zijn hart. Hij leefde

LXVIII

mede in alwat het welzijn der Gemeente betrof,maar vooral als er nood viel te lenigen, als er hulpmoest worden geboden in het maatschappelijk leven,als zijn raad werd ingeroepen in moeilijke om-standigheden. Niet het minst daardoor veroverdeZEerw. zich een plaats in het hart van velen, enis hij onvergetelijk in den kring zijner vrienden.En toen in 1905 de drie Geref. kerken hier terstede, mede onder zijne leiding, gekomen zijn totplaatselijke ineensmelting, en voortaan zich open-baarden als de Geref. kerk van Leiden, kreeg hijnog breeder terrein en voor zijne prediking èn voorden arbeid der liefde. In de prediking was zijnegezonde Schriftverklaring voor velen ten zegen. Hijbezat de gave der welsprekendheid, maar dezekwam veel meer uit in uren van spannenden strijd,wanneer hij als voorman der Anti-revolutionairepartij in debat ging met liberaal of socialist, danin de gewone Bediening des Woords. Daarin hadhet leerend en vermanend element op meer eenvoudigewijze den boventoon. Zijne geschriften op het gebiedder Theologie (,,Abraham”, ,,de Gelijkenissen vanonzen Heiland” , gezamenlijk met Ds. Renkema vanRijnsburg) dragen dan ook ditzelfde stempel.

Maar nooit heeft hij te midden van zijn kerkelijkenarbeid de politiek, en vooral in de latere jaren hetwerken op sociaal terrein losgelaten. Als volbloeden overtuigd Anti-revolutionair achtte hij zich ge-roepen vooral het Socialisme met wetenschappelijkewapenen en in publiek debat te bestrijden. Zijnwerk ,,Het hedendaagsch Socialisme” toont, hoezeerhij bekend was met de wetenschappelijke werkenvan binnen- en buitenlandsche socialisten ; en boven-dien op de hoogte met hun dagbladpers, en getraind

LXIX

in menig publiek debat, stond hij het opkomendSocialisme tegen, en zelfs zijne tegenstanders moestenvaak erkennen, dat menige knodsslag raak was engevoelig neerkwam.

Het Christelijk Onderwijs in al zijne vertakkingenhad de liefde van zijn hart. Als President derGeref. Schoolvereeniging alhier gaf hij mede denstoot tot de oprichting der Geref. M. U. L. 0. Schoolaan de Hooglandsche Kerkgracht. Zijn ideaal, omalhier een Hospitium te stichten voor ChristelijkeIndologen, heeft hij niet kunnen bereiken, maartoch was de oprichting van het Indisch Comité,dat in het belang.van Christelijke Indologen werk-zaam is, eene zaak van niet geringe beteekenis.Op kerkelijke vergaderingen werden zijne adviezenop hoogen prijs gesteld, en menige gewichtige op-dracht werd juist hem gegeven.

En toch, er lag in Ds. Rudolph meer dan eenpredikant, meer dan een politicus, debater enschrijver. Hij was en werd van jaar tot jaar steedsmeer de man, die meeleefde in anderer nood, enzich ontfermde over het ellendige. Zijne forschegestalte, rechtopgaande en breedgeschouderd, deedweinig vermoeden, dat er een hart in hem schoolvan bijna vrouwelijke weekheid. Tot tranen konhij bewogen worden, ziende anderer nood. En waarhem zelf de kinderzegen niet was geschonken, namhij herhaaldelijk kinderen tot zich, om die op tevoeden met de grootste teederheid en zorg, daarinsteeds met toewijding en liefde terzijde gestaandoor zijne Echtgenoote.

Van lieverlede, zich *geheel overgevende aan deleiding van den God zqns levens, trad dit elemental krachtiger op den voorgrond in zijnen ,arbeid.

LXX

Vooral toen zijn politieke loopbaan op eene voorhem smartelijke wijze een einde nam, doordat zijneKamercandidatuur in het district Ede fel bestredenwerd door geestverwanten, en de Kamerzetel hemontging ; en tevens de Kinderwetten de mogelijkheidopenden, om meer dan tot nog toe voor verwaar-loosde kinderen en andere ellendigen te kunnendoen. Toen rijpte allengs bij hem het denkbeeld,om stichtingen in het leven te roepen, ten eindeaan verwaarloosde kinderen eene Christelijke op-voeding te geven, en om te arbeiden aan het heil vanlandloopers, drankzuchtigen, ontslagen gevangenenen dergelijke. Hoeveel het hem dan ook kostte, omzijn arbeid als predikant te Leiden neer te leggen,toch aanvaardde hij de benoeming tot Directeurvan twee afzonderlijke stichtingen te Achteveld bijBarneveld, die met dit doel zouden worden in hetleven geroepen. Het grootste deel der kapitalen,die tot deze stichtingen noodig waren, is nog doorhem bijeengebracht. Maar ook hier is het een andergeweest, die zaait, en een ander, die maait. Wantreeds tijdens zijne reizen ten dienste der op terichten stichtingen begon zich al meer de vreeselijkekwaal te openbaren, die hem belet heeft, om ooitde Directeurswoning te betrekken, en hem ten slotteheeft ten grave gesleept. Ontzettend is zijn maanden-lang lijden geweest. Te vergeefs werd ook te Heidel-berg hulp gezocht. Maar in al zijn lijden schreefhij aan zijne geliefde vroegere Gemeente te Leidenwekelijks openbare brieven, die in den kring zijnergeloofsgenooten en ver daarbuiten diepen indrukhebben gemaakt, als toonbeeld van mannelijk ge-dragen lijden en van ongeschokt geloofsvertrouwen.Deze na zijn dood nogmaals uitgegeven brieven

LXXI

onder den door hem gekozen titel: ,,Van strak ge-spannen snaren”, behooren met zijne ,,Cardiphonia”,waarmee hij afscheid genomen had van de Geref.kerk alhier, tot zijne meest gelezen pennevruchten.Wij mogen hier ook nog vermelden ,,Het Diaconaat”,dat hij had uitgegeven als een groot standaardwerk,te zamen met Prof. P. Biesterveld van Amsterdam,en Dr. J. Lonkhuyzen van Rijswijk.

Zijn heengaan was voor zijn ouden vader, zijnevrouw en pleegkinderen, zijne stichtingen en arbeideen zware slag. Zijne begrafenis op het kerkhofaan de Groenesteeg alhier, op 14 Mei, gaf getuigenisvan de plaats, die hij zich verworven had in hethart van aanzienlijken en geringen, en als daar eenreeks afgevaardigden van verschillende kerken encorporatiën het woord voerde, om de veeivuldigewerkzaamheid van den overledene in herinneringte brengen voor Kerk en School, voor Zending enStichtingen der barmhartigheid, dan gevoelden allen,dat een rijk begaafd man uit den Gereformeerdenkring was weggenomen, om nu te rusten van zijnenarbeid ter plaatse, waar geen ziekte meer kwelt,en hij den God zijns levens hoopte te ontmoeten.

Als een man van kracht, een man van initiatief,een man van ruim en teergevoelig hart zal Ds. Rudolphin den kring der Leidsche Gereformeerden en verdaarbuiten nimmer worden vergeten. De gedachtenisvan dezen rechtvaardige zal in zegening zijn.

H. J. KOUWENHOVEN DZ .

A. VAN KONIJNENBURG. +

Niet gaarne zoude ik zien, dat het nieuwe jaarboekjevoor Leiden en Rijnland een woord van gedachtenisaan mijn ouden vriend Ary van Konijnenburg zoudemissen. ,,Was hij dan een zoo bekende figuur inonze omgeving” ? zal allicht iemand vragen. Neen,dat was hij niet ; daarvoor miste hij, de eenvoudigedorpskoster alles, wat beroemd of bekend maakt.Maar in zijn dorp, daar kende natuurlijk een ieder,jong of oud, den krassen ouden ,,Konijn”. Wat hebik menigen lentemiddag en zomeravond met dienvriendelijken grijsaard zitten keuvelen op het bankjein de hoek van het Groene Kerkje, waar men zulkeen prachtig uitzicht op Rijnsburg heeft, vooral alsde silhouet van dien eerwaarden kerktoren zich tegenden avondhemel afteekent. Dan kon men van denkoster al de verhalen uit den ouden t i jd hooren,over het drukke en gezellige leven des zomers opde buitens in de buurt, waar hij als timmermangewerkt had en vele generaties had zien komen engaan. Dan beschreef hij U, hoe de fraaie equipagevan Mevrouw van Leyden Gael met gepruikte en ge-poederde palfreniers, staande op het achterbankje, hetschoone Abtspoel kwam oprijden, hoe Monseigneur,de bisschop van Curium met de vier over den landwegdoor de wei naar Katwijk reed, om de zeebaden tegebruiken en vervolgens den dag door te brengen

LXXIII

in zijne stichting, het college van St. Willebrord. Eenander maal had hij het weer over zijne tochten opde Haarlemmermeer, en wel vaak over eene reis perzeilschuit naar Amsterdam, toen hij met zijn vadereens medemocht, die aldaar hout moest koopen enzich tevens ging kwijten van de commissies, die deHeer Gevers van Endegeest hem aldaar had op-gedragen. Het was zomer en af en toe bladstil ,zoodat men om den tijd te dooden wat ging visschen ;de merkwaardigheid was, in Amsterdam te komen,nadat men de gevangen zoo, reeds verorberd had,gebakken en wel op de schuit. Hij was een fijnopmerker, reeds toen, (omstreeks 1835) dat bleektelkens uit zijne verhalen en bovendien had hij eenuitstekend geheugen, zelfs nog op hoogen leeftijd.Dan schilderde hij U het Amsterdam van die dagenen hoe men het Y overstak in een pont die voort-bewogen werd door eenige honden, die aan weerszijdenals in karnmolens liepen.

Ary van Konijnenburg was 16 Augustus 1823te Oegstgeest geboren uit een gezeten familie, diereeds een eeuw daar had gewoond. Na onder zijnsvaders leiding bekwaamd te zijn tot Mr. timmerman,werd hij I April 1848 benoemd tot koster engrafmaker. In zijn vrijen tijd die nog al ruim was,oefende hij zijn ambacht uit, zoowel in dienst vande kerk als van particulieren. In de kerk is o. a.de aardige houtversiering in het schot boven depreekstoel eene proeve van zijn degelijke vakkennis.Doch het werk op de buitenplaatsen, dat was wathem het meest aantrok, en door zijn ijver, handigheiden beleefdheid was ieder graag van hem gediend.Zoo levendig kon hij van die goede dagen vertellen,hoe aangenaam hij werkte, hoe vriendelijk hij door

LXXIV

al die heeren bejegend werd, als zij hem vaak bij hetwerk aantroffen. Hoe Meneer Willink van Poelgeesthem opdroeg eene heele reeks (nog bestaande)arbeiderswoningen te bouwen, hoe Meneer Geversvan Endegeest zijn raad vroeg bij het vernieuwenvan de stal of van de oranjerie en dan telkensmidden in zijn relaas, als hij weer een anderenlandheer noemde, lichtte hij even zijn pet, eengroet aan dien naam, waaraan voor hem slechtsherinneringen verbonden waren van eerbied endankbaarheid. Zeer gehecht vooral, was hij aanden eigenaar van Duinzigt, baron van Wijckersloothvan Schalkwijk (1786-1851) meer bekend onderzijn bisschoppelijken titel : Monseigneur van Curium.Bijna dagelijks kwam hij aldaar, voor allerleikarweitjes in huis en in de plaats. Ook gebruikteMonseigneur hem om zijne stille en geheime weldadente bezorgen. Toen er in de jaren 1844-1847 schierelken winter (en vooral in 1845) groot gebrek aanlevensmiddelen en diepe armoede heerschte, washij de vertrouwde jongeling, die zonder zijn lastgeverte noemen, geld of goede gaven bracht in dehuizen van hen, waar de nood het groots t was.En toen de bisschop op zijn laatste ziekbed lag,liet hij van Konijnenburg roepen en verzocht hem,die steeds zoo eerlijk en trouw zijne plichten hadwaargenomen, zijn uitvaart te begeleiden. Zoogebeurde het, dat de koster der Ned. Herv. Kerkachter de lijkkoets van den R. C. bisschop medelieptot Leiderdorp ; daar stonden versche paarden gereedom verder te rijden, tot naar Schalkwijk bezuidenUtrecht, waar Monseigneur in het familiegraf zijnermoeder werd bijgezet. Maar van Konijnenburgzeide nooit: Monseigneur. ,,Ik ben toch Protestant

en met die titels heb ik niets te maken ! Soms zeiik Meneer en soms ook baron, evengoed als iktegen de zoogenaamde moederoverste van hetgesticht Duinzicht, dat Monseigneur gegeven heeft,altijd ,,juffrouw” zeg.” Maar als van Konijnenburgover den bisschop sprak, zeide hij wel Monseigneur.

Lange jaren heeft deze oude getrouwe zijn ambtvervuld en heeft veel lief en weinig leed gedeeld metzijne tweede echtgenoote, nadat zijne eerste hembinnen het jaar ontvallen was. Met die tweede vrouwheeft hij een talrijk gezin groot gebracht en opgevoedtot degelijke, flinke menschen, zooals hij zelf was.Ruim 60 jaren (tot I Juli 1908) heeft hij zijn kosterschapvol ijver waargenomen en toen hij 31 Aug. daarop,verrast werd met de zilveren medaille der orde vanOranje-Nassau, was dit voor hem eene groote vreugdeen een lichtstraal op zijn pad. Kort daarvoor hadhij zijne trouwe gade verloren en hem bleef nietsanders over, dan bij zijne kinderen te Bennebroekzijne rust te gaan nemen. Daar heeft hij nog 6 jarengezond en slechts in geringe mate bezocht door degebreken van zijn hoogen leeftijd, mogen leven instilte. Hij overleed er den Te* Juli 1914. Ik weet,dat zijne gedachten vaak moesten gaan naar zijnekerk en naar dat dierbare plekje gronds, waar deoude schilderachtige kosterswoning stond, welke kortna zijn vertrek werd afgebroken ter uitbreiding vande begraafplaats, die tegenwoordig steeds meergezocht wordt door Leidsche burgers.

Als het jaarboekje uitkwam, bracht ik het hemter lezing ; veel genoot hij van ons jaarschrif t ,vooral, als daarin artikels voorkwamen, overtoestanden, die hij uit eigen aanschouwing of door

LXXVI

verhalen van een ouder geslacht kende, of bijdragenomtrent Oegstgeest en de geschiedenis van dit dorpen omgeving. Hij leefde met hart en ziel in dentijd van de kracht zijns levens, toen alles pais envree was op het land, toen er geen politiek werdgebracht en verkondigd en verdedigd en toen,bovenal , de menschen nog tevreden waren methun lot. Toestanden, zooals die zich ontwikkeldenook in zijn dorp en zijne omgeving bedroefden hem,doch hij vond alle kracht en opbeuring in zijn een-voudig, kinderlijk geloof aan de toekomst en hetEeuwig Leven, dat ook aan hem thans geopenbaardis. Hij ruste in vrede, daar, waar hij reeds zoo-velen voorgoed ter ruste mocht brengen.

J. v. L.

T. A. 0. DE RIDDER. +

Toen in 1873 de heer T. A. 0. de Ridder totburgemeester van Katwijk werd benoemd, werd denieuwe titularis door de ingezetenen van die gemeenteniet met gejuich begroet. Men wist zoo weinig vanden jongen man, die door den koning was geroepenom aan het hoofd te staan. Men had bij geruchtevernomen, dat de Ridder liberaal was en dit vielniet in den smaak van de Katwijkers, die als strengorthodox en conservatief bekend stonden. Maar reedsna twee jaar was de stemming geheel veranderd.Toen er sprake van overplaatsing was, naar eeneandere gemeente, verklaarden ook degenen die hemongaarne hadden zien komen, dat het voor Katwijkeen ramp zou zijn, als dit gebeurde.

Van waar die verandering ? Het is in weinigwoorden te zeggen. Het bleek al spoedig dat men inde Ridder had gekregen. een energiek burgemeester,die wist wat hij wilde, die steeds onpartijdig was, ooktegenover hen, die andere staatkundige beginselenwaren toegedaan, en wien slechts één doel voor oogen,,de bevordering, bloei en ontwikkeling van de aanzijne zorg toevertrouwde gemeente.” Populariteitzocht hij niet, maar hij wist respect aftedwingen.Hij toonde aan Katwijk gehecht te zijn en daardoorwerd Katwijk ook aan hem gehecht. Meermalenwerd hem van hooger hand een wenk gegeven naar

LXXVIII

eene grootere gemeente te solliciteeren, maar als heter op aankwam, zag hij er tegen op te scheiden vande plaats, die onder zijn beheer van jaar tot jaarin uitgebreidheid en welvaart toenam.

Meer dan veertig jaar zijn de namen Katwijk ende Ridder nauw aan elkaar verbonden geweest .Hoe nauw die band was, bleek het duidelijkst op‘s burgemeesters 40 jarig jubileum in Maart van hetvorige jaar, toen Katwijk in feestdos was gehuld enhet aldaar verschijnend ,,Christelijk Weekblad” eenfeestnummer uitgaf, dat voor die gelegenheid tot teksthad gekozen de woorden van Romeinen 13 vers 7.,,Zoo geeft dan een iegenlijk wat gij schuldig zijt,eere dien gij eere schuldig zijt.”

Het Katwijk van 1873 en het Katwijk van 1914.Wat een verschil!

In een oud leerboekje staat aangeteekend datKatwijk is een dorp met een schilderachtige om-geving ; met een mooi strand; dat de visscherijnog van weinig beteekenis is ; dat er geen ver-keersmiddelen zijn om de producten te vervoerenen het dorp omgeven is door schrale duinen.

Hoe geheel anders in 19x4. Tal van straten zijnaangelegd, de verkeersmiddelen verbeterd, hetPrins Hendrikkanaal heeft aan de verwachtingbeantwoord, de electrische tram biedt elk half uurde gelegenheid om naar en uit Leiden te komen,de strandboulevard is voorzien van talrijke villa’shotels en pensions, de visschersvloot behoort totde grootste in het land en tal van schrale duinenzijn in cultuur gebracht en tot bloembolveldengemaakt, waardoor aan honderden werk wordtverschaft.

Dit alles heeft Katwijk voor een groot gedeelte

LXXIX

te danken aan den man die 41 jaar aan het hoofddier gemeente heeft gestaan.

Men spreekt tegenwoordig veel van socialeprogramma’s, maar de Ridder had voor Katwijkeen werkelijk sociaal program, en hij beschouwdehet als zi jn levenstaak dat geheel uit te voeren.Dit zijn ideaal is, jammer genoeg, niet ten volleverwezenlijkt. Bij zijn jubileum in 1913 leefde hijnog in de hoop, dat hem de kracht zou wordengeschonken nog eenige jaren werkzaam te zijn,in het belang van de gemeente, die hem zoo liefwas. Ik hoop zeide hi j . nog den dag te belevendat Katwijk ook in het bezit zal zijn van eenkanaal, dat onze reeders in staat zal stellen devischschepen van IJmuiden naar hier te brengen.Hélaas, het heeft niet zoo mogen zijn. Reeds spoedigna het voor hem, maar ook voor Katwijk zooeervolle feest, begon de ziekte, waarvan de kiemreeds aanwezig was, zijn lichaam te sloopen, engeen middel bleek in staat den vooruitgang van diekwaal te stuiten. Zoo lang mogelijk bleef hij werken,maar eindelijk moest hij den strijd opgeven.

Ook bij zijne begrafenis, die op zijn uitdrukkelijkverlangen in allen eenvoud plaats vond, bleek, datniet alleen de nabestaanden maar ook de gemeenteeen groot verlies had geleden, een voortreffelijkburgemeester verloren had.

Moge het zijn’ opvolger, die in den Haag ophet Plein als minister zijne sporen reeds verdiende,gegeven zijn, het werk van de Ridder te voltooien.De Heer de Waal Malefijt zal kunnen voortbouwenop de grondslagen door zijnen voorganger gelegd.

Katwijk alZee. L . H . SLOTEMAKER.

PIETER DIKSHOORN. -l-

Op den Igden Augustus 1914 op 78 jarigen leeftijd,ontviel aan zijn gezin en aan de stad zijner inwoning,de heer Pieter Dikshoorn. De heer Dikshoorn werdgeboren te Leiden, den qden Augustus 1836. Zijnleerjaren bracht hij door op de Waalsche School aanden Stillen Rijn boven de Fransche diakonie-bakkerij,thans in gebruik bij het Centraal-Israelietisch Wees-en Doorgangshuis. Vervolgens werd hij naar de wijzevan dien tijd kweekeling, eerst op de bijzondereFransche school van den heer van der Koog aande Oude Vest , la ter op de stadsschool in deBaaihal onder leiding van den ,,Stadsschoolmeester”den heer E. de Groot, en eindelijk bij den heerA. van Leeuwen, hoofdonderwijzer op de stads-school in de Groenesteeg, thans bewaarschool.Zóó, onder verschillende leiding practisch gevormd,legde de jonge Dikshoorn zich ook ijverig op de studietoe en verwierf in I 8 5 3 voor de Provinciale Commissievan Onderwijs in Zuid-Holland te ‘s-Gravenhage deeerste akte.

Als ondermeester van den qden rang werd hijI Januari 1854 geplaatst aan de openbare lagereschool voor on- en minvermogenden in de Gortestraat- hoofd de heer A. v. Leeuwen. -

De jonge onderwijzer streefde er naar een hoogererang te behalen, en reeds 17 April 1855 behaalde

LXXXI

hij de akte van den derden rang, en werd daarnageplaatst als ondermeester aan de openbare lagereschool voor on- en minvermogenden in de Scheistraat,- hoofd de heer J. A. v. Dijk. -

Dit was een groote sprong vooruit. Doch ook deomstandigheid, dat hij bij den heer van Dijk aan deschool kwam, bij den man, door wien de hervormingvan het onderwijs te Leiden krachtig werd ter handgenomen, was voor zijn vorming van groote waarde.Met genoemd hoofd werd hij daarna overgeplaatstaan de school in de Gortestraat, waar hij in 1861,n a vergelijkend examen werd aangesteld alsre onderwijzer.

Den Isten October 1860 verwierf de heer Dikshoornde acte van bekwaamheid als hoofdonderwijzer.Den Isten October ISgo werd hij benoemd tothoofd der school in de Brandewijnsteeg, van welkebetrekking hij 30 April Tgo7 wegens hooge leeftijdafscheid nam. Dit wat betreft des heeren Dikshoorn’swerkkring bij het lager onderwijs hier ter stede.

Veel meer algemeen bekend echter was deheer Dikshoorn als Directeur van het genootschap,,Mathesis Scientiarum Genitrix.” Toen in den loopvan den Cursus 1865166 de leeraar J. Valk wegensgezondheidsredenen niet getrouw de lessen kon geven,werd P. Dikshoorn tijdelijk, en later op het eindevan den cursus definitief aangesteld, omdat volgensde toenmalige voorzitter ,,Dikshoorn reden tottevredenheid gaf.” Zoo was zijn entree aan de schoolvan M. S. G. en het was ook niet te verwonderen dat,toen op I Januari 1874 de heer W. P. Wolters zijnontslag nam als Directeur, Dikshoorn tot waarnemendDirecteur werd geroepen, om in de bestuurs-vergadering van 24 Sept. 1874 definitief tot die

******

LXXXII

functie te worden benoemd, want zooals ook wederde jaarrede van dezen voorzitter luidde : ,,Dikshoorn,, wachtte als waarnemend Directeur geen gemaklijke,,taak, maar hij heeft daarbij door zijn ijver, zijn,,nauwgezetheid, zijn geschiktheid om orde en regel,,te handhaven, nieuwe stof tot tevredenheid gegeven,,,die hem dan ook door de schoolcommissie en het,,bestuur herhaaldelijk is betuigd.” 47 jaren lang isde heer Dikshoorn verbonden geweest aan M. S. G.waarvan 38 jaren als Directeur; voorwaar getallendie ons met bewondering vervullen. ‘t Was dan ooknoode dat hij van zijn geliefd ,,Mathesis” scheidenmoest, doch de hooge leeftijd van 75 jaren ginghier medespreken.

Ook voor Dikshoorn was dan eindelijk aangebrokenhet : ,,Er is een tijd van komen; er is een tijdvan gaan”, en ik kan mij zoo voorstellen wat eenzwaren gang het voor hem is geweest, die laatstewandeling daar naar het gebouw aan de Pieterskerk-gracht, naar zijn gezellig werkkamertje, waaraanook voor ons oud-leerlingen nog zoovele gedachtenvan allerlei aard verbonden zijn.

Toen dan ook bij den heer Dikshoorn het besluitgenomen werd om met I April 1912 eervol ontslagaan te vragen, was dit te billijken, doch wáár was ookhet woord van den voorzitter de heer P. Hoogeboom,,,dat het genootschap M. S. G. door dit besluitzwaar getroffen werd”.

,,Rustloos werken vroeg en laat! Heil’ge wetvan ‘t leven”. Ja, dit mag er zeker wel gezegd wordenvan het leven van Pieter Dikshoorn, en wie waser dan ook niet verheugd toen het onze geëerbiedigdeKoningin behaagde, als loon voor zulk een welbesteedleven, Dikshoorn te benoemen tot Ridder in de

LXXXIII

Orde van Oranje-Nassau. ‘t Is hier niet de plaats,en ‘t zou hier ook te ver voeren, alles mede tedeelen hoe en waardoor, vooral ook door Dikshoorn,het Genootschap tot zulk een hoogen bloei is gekomen.

Tallooze malen zoo bij 100 jarig en 125 jarigbestaan ; 25 jarige ambtsvervulling als Directeur enz.enz. werd hij op vaak uitbundige wijze gehuldigd.Voor ons oud-leerlingen bestond er geen M. S. G.zonder daaraan verbonden den Directeur, zooals wijhem in onzen tijd plachten te noemen ,,Pa Dikshoorn”.Ja zeker, een vader voor ons, dat was hij in denwaren zin des woords.

Ik spreek van den t i jd toen op ons nog vantoepassing was het woord : ,,Hoe zalig als de jongens-kiel, nog om de schoud’ren glijdt”; toen wij noglangs Botermarkt en Vischmarkt na het eindigender teekenschool, de dienstboden een veeg met onzendoezelaar wisten te bezorgen. Ja, toen haalden deMathesianen het noodige kattenkwaad uit, en werdenwij, wanneer het eens te hoog liep, verwezen naarhet kamertje van den Directeur.

Wat vaderlijk wist hij ons dan te wijzen oponze tekortkomingen, en toch wat was de s t rafvaak licht.

Doch ook daartegenover, bij bekroningen eneindexamens ; wat innig verblijd kon hij deelen inonze overwinning, en hoe diep gevoeld kon hij aanzijn mededeelingen toevoegen : ,,Wat zullen je oudersblij zijn”. Zóó was Dikshoorn. Niet goedig watmen noemt, doch werkelijk goed. Nu is hij vanons heen gegaan; lang heeft hij niet mogen genietenvan zijn welverdiende, rust, en die rust juist washem zoo goed, ook waar hij in huislijken kringdoor vaak niet te verduren leed getroffen werd.

LXXXIV

Voor ons oud-leerlingen zal de tijd doorgebrachtaan M. S. G. steeds een aangename herinneringblijven, doch boven deze herinneringen stijgt steedshet beeld van onzen Directeur Pieter Dikshoorn. ’

Zijn leven was arbeid en getrouwe plichtvervulling,en strekke ons en de jongere generatie tot voorbeeld.

ZIJN ASSCHE RUSTE IN VREDE!

Leiden. FRED. A. WEMPE.

C. H. TH. BUSSEMAKER. +

De dood van Professor Bussemaker, 6 September1914, was een van die aangrijpende gevallen, dateen man in de kracht van zijn leven en uit hetmidden van een drukken en vruchtbaren arbeidwordt weggerukt. Hij was vijftig jaren oud. Hoeveelzou hij nog hebben kunnen doen! Het is een mis-troostige gedachte en beter is het te overwegen,hoeveel hij gedaan heeft. Ik meen niet in weten-schappelijke geschriften alleen. Men kan niet overBussemaker spreken zonder aldra op den leermeesterte komen en waar de redactie van dit jaarboekjemij, die mij nog zoo kort geleden onder zijn leerlingenmocht rekenen, om een kort woord tot zijn nage-dachtenis heeft verzocht, vermoed ik, dat het ookhaar om een schets van den leermeester te doenis. Het is niet, dat Prof. Bussemaker’s werk alsgeschiedschrijver van geringe beteekenis zou zijn.De geschriften van zijn jonger jaren - ,,Overijsselin de r7de eeuw” en de ,,Afscheiding der Waalschegewesten” - behandelen zeer speciale onderwerpenen zijn daarvoor afdoende. Zijn voortreffelijk werkaan de uitgave der ,,Archives”, zijn verspreide tijd-schriftartikelen, altijd ruim van inzicht en rustendop degelijke en breede kennis, zijn voortzetting vanMuller’s Geschiedenis van onzen tijd, - onvoltooidhelaas ook bij dit sterven weer, - verzekeren hem

LXXXVI

een plaats onder onze eerste geschiedschri jvers .Maar in het hart zelf van den hoogleeraar kwamdit werk eerst in de tweede plaats. De leerlingenwaren één.

Ik schrijf dit zonder aarzeling. Wij wisten hetallen. Niet alleen heeft hij mij meer dan eens ver-zekerd, dat met al zijn vele bezigheden en zijnwetenschappelijken arbeid de voorbereiding voor zijncolleges op zijn werkprogram de breedste plaatsbesloeg, het bleek ons zoo duidelijk in al onze be-trekkingen tot hem. Zijn colleges - reeds die vóórhet candidaatsexamen niet het minst - droegende sporen van zijn toewijding. Zijn overzicht vande algemeene geschiedenis - wanneer ik me nietvergis, heeft hij in zijn Leidsche jaren den kringlooptot zijn punt van uitgang in 1905 niet of nauwelijksvolbracht - imponeerde ons altijd door zijn grondig-heid en helderheid. En is er wel een soort vanmenschen zoo moeilijk te imponeeren als eerste-en tweede-jaars-studenten ? Maar hoe grondig enwelonderlegd die dictaten ook waren, welk een voor-treffelijk en oorspronkelijk handboek zij vormden,zij bevredigden hun samensteller nooit volledig. Ikherinner me heel goed, hoe ik Prof. Bussemakereens heb uitgelokt op dat punt en hem schertsenddreigde, dat na zijn dood - wie dacht aan zoojong sterven! - zijn leerlingen uit verzameldedictaten een handboek zouden compileeren, wanneerhij niet zorgde hen voor te zijn. Maar neen: dezepassage was toch eigenlijk wel wat vluchtig envoor dat tijdvak zou het noodig zijn tot de bronnente gaan ; het zou zooveel arbeid vereischen, vóórhij met het werk voor den dag zou willen komen!en er was zooveel meer te doen.. . . .

LXXXVII

Degelijkheid, eerbied voor de waarheid vormdende grondslagen van Bussemaker’s geest . In eenstudie, die zich tot oppervlakkigheid, tot schijnkenniszoo leent, stelde hij zich met geen tennaastebij’s,met geen gemakzuchtige stoplappen tevreden. Nauw-keurigheid en volledigheid van feiten, maar ookvan denken verlangde hij, en vooral niet van anderenalleen of in de eerste plaats ! Hij stelde zichzelfstrenge eischen: het bleek al uit wat ik aanhaaldevan zijn positie tegenover zijn eigen dictaten. Hetmoet hem een zelfoverwinning hebben gekost, hoezeerhij ook in modernste geschiedenis juist thuis was,om de voltooiing van Muller en de Beaufort opzich te nemen.

Deze kostelijke zaken, gestrengheid tegenover defei ten en doordenken tot op den bodem eenerkwestie toe, waren wat hij te leeren had aan dejonge menschen, die zoo vaak de feiten de feitenlaten en voorthaasten naar generalisaties en idealen.En Bussemaker waarschuwde waarlijk voor geenvan beide. Maar hij deed u vers taan, door hetverkeer met zijn persoonlijkheid meer dan door urechtstreeks te ontnuchteren of den domper op tezetten, hoe zinloos zij zijn zonder den vasten grond-slag van kennis en ervaring.

Hoe schitterend was hij niet op zijn scriptie-colleges voor candidaten. Wij bewonderden altijdde volledigheid waarmee hij zich voor hij kritiekuitbracht, zelf in het onderwerp verdiepte. Hij liethet niet bij het aanwijzen van zwakke punten. Hijverbeterde, werkte om desnoods. Hij zette dengedachtegang van den s tudent voort om hem tedoen gevoelen, tot hoe verkeerde resultaten hij leidde.Kortom, zijn kritiek was opbouwend. En niet slechts

I~xxxvIII

van inhoud. De vorm was immer een voorbeeldvan heuschheid en consideratie.

Bussemaker was de oudere vriend. Hij kwetsteniet, hij ontmoedigde niet. Hij leerde en sterkte.Hij was dan ook onovertrefbaar in den persoonlijkenomgang met zijn studenten. Hoeveel tijd had hijvoor ons over, wanneer wij aankwamen op deWitte Singel (op het Terweepark later) met onzebezwaren. Lang niet alleen historische . . . . ,,Bus”wist raad in vele moeilijkheden van het jongelings-leven en wij spraken met hem over zaken, die maarzelden tusschen leermeester en leerling op het tapijtkomen. En in wetenschappelijke discussies - diedan toch altijd den hoofdschotel vormden - steedsdiezelfde eigenschappen van geest en gemoed, diehet den hoogleeraar mogelijk maakten in de vormingvan veel Leidsche historici zulk een diepgaandeninvloed te oefenen. Een rijpe, ruime kennis, eenontzagwekkende belezenheid, en voor de soms zoowilde denkbeelden en theorieën van de jeugdigevrienden geduld en begrip. Waarlijk geen meepraten.Maar indirect leiden door eigen bezadigde wijsheiden voorbeeld.

De connectie met ,,Bus” werd met het heengaanuit Leiden niet verbroken. Ik weet van een scharevan leerlingen en oud-leerlingen, die tot op hetoogenblik van zijn dood zijn oudere vriendschapvoelden als een steunpunt in hun leven. Voor dieallen is zijn heengaan meer dan een smart, het iseen onherstelbaar verlies.

Londen. DR . P. GEYL .

DR. ARNOLD WILLEM KROON, JR . +

Het bericht van het onverwacht overli jden op14 October 1.1. van Dr. Arnold Willem Kroon, Jr.maakte diepen indruk ; en geen wonder : ‘s’-middagsna 5 uur zat hij nog vroolijk in zijne voorkameren had hij menigen voorbijganger nog op zijnevriendelijke wijze gegroet, toen omstreeks 6 uurde droeve mare van zijn overlijden tot ons kwam.Hij overleed plotseling door bloeduitstorting in dehersenen.

Kroon was een zeer bekende persoon en om zijneaangename vormen en welwillendheid onder allestanden in Leiden bemind en gezien.

Hij werd geboren te Deventer 26 September 1845,bezocht aldaar de lagere school en het gymnasium enwerd in I 864 aan het toen aldaar bestaande Atheneumingeschreven als student in de wis- en natuurkunde,terwijl hij na opheffing van het Atheneum in 1865zijne studiën voortzette aan de Rijks-Universiteit teLeiden ; sedert heeft hij Leiden als woonplaats nietmeer verlaten. Reeds I November 1870 toch werdhij benoemd tot leeraar in de wiskunde aan deHoogere Burgerschool te Leiden, tot welke benoemingzijne heldere voordracht en uitstekende wijze vanonderwijzen en optreden aan de kweekschool vooronderwijzeressen te Leiden, welke betrekking hijreeds eenigen tijd bekleedde, hem eene krachtige

xc

aanbeveling waren. Tot aan de groote vacantie in1894, toen hem op zijn verzoek eervol ontslag werdverleend, vervulde Kroon dien leeraarspost. Immiddelswas hij in Juni 1873 te Leiden gepromoveerd totDoctor in de Philosophie en in Juli van dat zelfdejaar gehuwd met vrouwe Alida de Koning.

Ruim I 8 jaar was Kroon,lid der Schoolcommissie,en van 1894 tot 1914 curator van het Gymnasium,terwijl hij het laatste jaar als voorzitter van hetcollege van curatoren dier instelling optrad.

Van 1894 to t 1903, in welk jaar hij voor eeneherkiezing niet meer in aanmerking wenschte tekomen, vertegenwoordigde Kroon de burgerij in denRaad; als zoodanig kreeg hij zitting in het bestuurvan het Gemeentemuseum ,,de Lakenhal”, terwijlhij in 1904, na zijn aftreden als raadslid, uit deingezetenen weder in die functie werd benoemd.Het Museum ontving van Kroon ten geschenke: inI 8go het prachtig servetgoed, in den laatst verschenencatalogus (1914) beschreven onder de nummers~763~2768; in 1897 het fraaie gedreven zilverenschild, alsvoren beschreven onder nummer I I 36 ;en in 1907 het schilderij van A. H. Bakker Korff,,La Veuve”, in den in rgo8 uitgegeven catalogusder schilderijen beschreven onder nummer 15.

In tal van andere commissies - o. a. de Kweek-school voor Zeevaart te Leiden, de Vereeniging totBevordering van den Bouw van Arbeiderswoningen,Rijkswerkinrichting voor Vrouwen - betoondeKroon zich een man van onovertroffen ijver;nauwgezetheid en toewijding ; ook voor nuttigenfinanciëelen steun klopte men niet te vergeefs bijhem aan.

Maar ééne dier commissies verdient nog bijzondere

XCI

vermelding, omdat ‘zij Kroon zeer na aan hethart lag: ,,de Maatschappij van Weldadigheid tervoorkoming van verval tot armoede te Leiden”.In October 1891 trad de heer Th. M. Roest aissecretaris van die Maatschappij af en werd Kroonin diens plaats benoemd ; tot I April 1914 heefthij dat secretariaat met den meesten tact, ijveren nauwkeurigheid waargenomen. De belangen derMaatschappij heeft hij steeds opgevat alsof het dezijne waren; nimmer was hem iets te veel, tijdnoch moeiten heeft hij gespaard om gedurende23 jaar haar tot ongekenden bloei te brengen enden naam te doen verwerven van gezonden en warenliefdadigheidszin, welken de Maatschappij thans onderLeiden’s ingezetenen heeft. Kroon’s voortreffelijkeeigenschappén van hoofd en hart zijn daarbij steedszeer op den voorgrond getreden en zijn tact ommet personen van allerlei rang en stand om te gaanzijn der Maatschappij zeer ten voordeelige geweest.

De Regeering erkende zijne verdiensten doorzijne benoeming tot Ofiicier in de Orde vanOranje-Nassau bij K. B. van 6 April 1906.

Zijn heengaan treft natuurlijk in de eerste plaatszijne weduwe en zijn zoon, maar zal ook diepbetreurd blijven door zijne vele vrienden onderalle rangen en standen.

Leiden. J. A. F. COEBERGH .

1 . De verbouwde kerk in 1870 am den Middelweg.

De opkomst der Remonstrantsch-GereformeerdeGemeente te Leiden.

23 Augustus 1618 tot 7 Augustus 1679.

Schier gelijktijdig met den tachtigjarigen oorlogtegen Spaansche overheersching werd in de Neder-landen een niet minder hevige strijd gevoerd tegenhet opdringend Calvinisme. Ging het in den eersteom de staatsburgerlijke vrijheid in den andere washet om die van het geweten te doen. In beideworstelingen heeft onze sleutelstad haar deel gehaden is hier veel geleden en gestreden. In het algemeengesproken mag men van hun beloop bij onze lezersgenoegzame bekendheid onderstellen.

De staatsgreep van prins Maurits in 1618 omden tegenstand der anti-calvinistische partij vanden raadpensionnaris Johan van Oldenbarneveld tebreken, door in verschillende steden de vrijzinnigeregenten te vervangen door Contra-Remonstranten,gaf den stoot tot eene zeer heftige vervolging vande eersten door de laatsten, die, voor zoover hethier te Leiden betreft, in de volgende bladzijdenwordt beschreven.

* **Hoe kort was het geleden, dat Leidens regenten

zich als voorstanders van godsdienstvrijheid hadden1

2

doen kennen, toen zij door hunnen secretaris Janvan Hout protesteerden tegen de besluiten derMiddelburgsche synode in I 58 1, die tot geloofs-dwang ten opzichte hunner roomsch-katholiekelandgenooten strekten! Hadden de Curatoren derLeidsche hoogeschool niet eenzelfden geest getoond,toen zij ondanks veler tegenstand den geleerdenArminius voordroegen voor het hoogleeraarsambt !Hoe verdraagzaam was zelfs nog in 1614 en ’ I 5 dehandelwijze der kerkelijken te Leiden, toen de ganschekerkeraad, na voorafgegane afzonderlijke beraad-slaging met de predikanten, den 2gsten Decembervan eerstgenoemd jaar besloot, een gelijk aantalouderlingen van de Remonstrantsche en Contra-remonstrantsche gezindte aan te stellen, en in debediening van het Avondmaal als anderszins ,,goedecorrespondentie” te houden l), en in Juni 1615 tegelijkertijd den Remonstrant B. Dwinge10 en denContra-remonstrant H. Kuchlinus tot predikantente beroepen! Twee der Hervormde predikantenbehoorden ook tot de geciteerden ter Dordrechtschesynode: Dwing10 en Corvinus. En men bleef hier devrijheid en verdraagzaamheid voorstaan tot - deregeering ook hier werd veranderd, 23 October 1618.

d **

Welk een ommekeer! Rust en vrede waren voorzeer langen tijd uit onze veste verdwenen. DenI rden November werd hier nog de vergaderingvan ettelijke remonstranten gehouden, hoe zich tenaanzien der Synode te gedragen, uit wier midden

1) Dr. J. H. Maronier, Biografie van Arminius, Amsterdam.Y. Rogge, 1905. p. 7-9.

3

drie predikanten met Episcopius te dier zake naarDordrecht togen. Maar reeds in April van hetvolgende jaar werd Adriaan van den Borre doorden Magistraat afgezet, en aan andere remonstrantschepredikanten het prediken te Leiden verboden. Daagsdaaraan, 14 April 1619 werden al de kerken doorde Contra’s ingenomen. De Remonstranten ver-gaderden toen den 2 xsten voor het eerst afzonderlijkten huize van een voornaam burger, Jan de Knotter,op het Rapenburg, in welk huis de Lutherschen(die evenals de Mennonieten ongemoeid werdengelaten), voorheen hadden gepredikt. Dat was eenongelukkig ,begin. Het grauw wierp de glazenin en plunderde het huis na het scheiden derbijeenkomst, en de Overheid deed een verbod vandergelijke samenkomsten afkondigen. Dit alles ge-schiedde, terwijl de Synode nog vergaderd was.En sedert hebben de Remonstranten hier veel,,,veel langer dan meestal elders”, vervolging enverdrukking moeten lijden. Den 2Ssten gingen zijin grooten getale te Leiderdorp ter preek, onderhet gehoor van Jan Jansz. Bors, die van hun gevoelenwas, en verzamelden zich daarop, verscheidenezondagen na elkander, te Warmond in een boomgaard.In de Staten van Holland werd den 21sten Juniook van de Leidsche Remonstranten een requestgelezen, waarbij zij vrije exercitie van godsdienstverzochten, evenwel zonder gewenscht gevolg. Opden 7den van Hooimaand zocht de landdrost vanWarmond, op bevel, eene vergadering van remon-stranten te storen en uiteen te jagen, maar ,,dewijlzij in zeer grooten getale bijeen waren, vermochthij het niet”. Bekend is de scherpheid van denLeidschen schout, Mr. Willem de Bondt. Den

4

agsren December zocht hij in eene vergadering inde Boogaardsteeg den predikant Bernardus Dwinge10met geweld te vangen. Deze ontkwam met levens-gevaar, anderen werden uit de stad gebannen ofvan hunne ambten ontzet. Paulus Stochius, broedervan Dr. Nicolaes Stochius op de Breestraat l}, envoormalig lid van de Vroedschap, werd van I 3 Jan.tot I 8 Mei 1619 eerst op ‘s-Gravenstein, daarnain de Universiteit gevangen gehouden, en zelfs metde pijnbank gedreigd, beschuldigd van het bijwoneneener verboden vergadering s).

,,Een andermaal”, teekent Dr. N. Stochius aan 3),,,van buyten tomende omtrent de stadtspoirten,,,vonden die ghesloten bij lichten daghe, met wachten,,beset ende de valbruggen opgehaelt, de borghers,,lopende van de eene poirt naer de andere, hopende,,ergens in te comen, wierden scherpelijck vervolgt,,ende in apprehentie ghenomen, van dien avont,,wel tusschen de IO ende 20 persoonen, ende moest,,yeder betaelen 50 gl. wilde sy uyt de hechtenisse,,gheraecken : yeder dach langer blijvende sitten,,,wierde die 50 gl. een pond groot verhoocht, so,,dat eenighe 60 gl. hebben moeten gheven, de,,resteerende toehoorders, die sich met deselven naer,,de stadt begaven, ontvluchtten de eene naer delft,,,de ander naer den Hage, sommige naer den rijnkant,,,ende bleeven de geheele nacht uyt, waervan

>> ‘s anderen daegs verscheydene verspert ende aan-,,getast werden.”

Í) Volgens onze oudste ledenlijst, anno 1636-1672.2) Brandt, Reformatie IV, blz. 162 V.V.3) Aanteekeningen van Dr. N. Stochius, Kerkelijk archief,

Rotterdam. H. S. Cat. no. 170.

5

,,Eenigen tijt daernaer is het bij naer op de selve,,maniere afgeloopen met een vergaderinge, gehouden,,op de morsche buytten de rijnsburgerpoirte, meyst,,van Leydtsche borghers, int wederkeeren gingen,,verscheyde persoonen in sekere huysinge binnen,,de stadt haere huivekes ende mantels haelen, die,,syl. int uytgaen naer buyten daer hadden ingeleyt,,,waer echter hetselve huys van het canaille wiert,,gheplondert ende gheraseert - ende hebben ook int,,jaer 1619 binnen de Stadt gepredickt int huys,,van Knotter, het welck seer violentelijck wiert,,aengetast ende geraseert - ende is daernaer soo,,ordelijck in de Lootze gepredickt, bij avont ende,,ontijde, met ontallycke excecuties, het welck,,daernaer verjaeght, als blijckt in de vrouwecamp,,,waer sy hadden een huys gehuyrt, waerin con-,,tinuelyck 2 mael des sondaegs wiert gepredict,,ende des woensdaegs so wel bij avont als bijJichten daege den toeloop ende het gegier acces-,,scerende, so is de schout aldaer gecomen op een,,sondaeg smorgens met een goet getal soldaeten,,,het huys was sovol volx gestopt, dat de schout,,niet conde intomen. Ds. Matthisius 1) predickte doe,,ter tijt aldaer ende ghebruycte met de officier veel,,redenen over de nog observaeties van het placcaet, de,,vergaderinge machte evenwel confuselijck scheyden,,,alle stoelen ende bancken Wierden terstont aen,,stucken gehouwen ende weggevoert ende de man,,(de eigenaar), sijnde een arm persoon, uyt de stadt,,gebannen.”

,,Enigen tijt daer naer hebben de remonstranten

I) Assuerus Matthisius, j- 1651. Zie Dr. H. C. Rogge,Bibliotheek der Rem. Geschriften, p . 133.

6

,,weer moet gegrepen, ende begonnen te prediken in,,borghers huysen, alle sondaeg van huys wandelende,,,daer toe de gequalificeersten onder de Remonstranten,,haere huysen verleenden, al bij lichten daghe, dit,,duyrde weder omtrent een jaer, doenmen nu meynde,,dat men bij nae de vrijheyt gewonnen hadt, comt,,daer in Julio 1633 een seer scherp placcaet van den,,magistraet, het wert evenwel so nu en dan maar,,selden gecontinueert, waer over verscheyde borghers,,in swaerigheyt raecken geboeid ende gebannen”.

,,De borghers, hier door seer scrupuleus geworden,,sijnde, begint men op te soecken ledige huysen,,ende erven en te predicken, he t welck wederom,,een geruymen tijt duyrde : eyntelijck wert wederom,,bij de Remonstranten gehuyrt het huys van den,,heer Knotter, dat 13 a 14 jaren te voren, geplondert,,en in stucken geslagen was, daerin men [begon] te,,predicken, verscheyden maelen met groten toeloop,,van toehoorders, so wel voor als nae de middaeg,,des sondaegs, eyntelijck comt het canaille op de,,been en smyten alle de giasen uyt , sonder meer,,te plonderen ofte rasseeren, terwijl Ds. Stedum,,daer predickte, daer naer is het gebeurt dat die,,magistraeten dit ledige huys hebben ingenomen ende,,op sondaegen met soldaeten beset om al so elcke,,al daer te beletten, dit mede moede sijnde hebben,,haer E. het slot van het voors. huys laeten afbreecken,,ende een ander nieuw slot laeten aenmaecken, be-,,houdende daer van den sleutel, ondertusschen de,,Remonstranten, pretenderende, dat het haer huys,,was, vermits syl. het selve gehuyrt hadden, ende,,de huyre bij haer betaelt wierde, vonden evenwel,,ongeraden het slot te violeren, ofte met ghewelt,,int huys te breecken, maer brachten so veel te

7

,,weget dat syl. van de heren magistraeten sleutel,,ende dobbelt cruys cregen, om al so sonder ghewelt,,int voors. huys te comen, nu durfde sich niemant,,laeten gebruyken, om dit int werck te s tel len.,,Christdag stond voor de deur, daer wert geresolveert, ,dat men op desen dag daer wederom predicken, ,soude. de Remonstrantsche borghers Wierden,,gewaerschouwt dat syl . haer smorgens omtrent,,8 uyren omtrent die huysinge ofte naest gelegen,,straeten, waertoe de papengraft seer bequaem was,,,sullen onthouden, daer vergaedert op den gesetten,,tijt een groot getal, temeer also het kersmis was:,,niemant weet waer het sich wenden ofte keren wil,,,ofte wat huys men soude tonnen beuren, eijntelijck,,comt Ds. Christianus Ouwens en seyt: vrienden,,gelieft mij te volgen, hij treet vooruit met de sleutel,,in de handt, doet de deur op, de rest volgt, ende,,wert also voor ende naer de middag daer gepredict,,,daegs daeraen si jnde de zde kersdag vergaderen,,de Remonstranten wederom op de papengraft als,,voren, daer wert haerl. bericht dat de soldaten het,,huys beset hadden, alsmede een turfschuyr op de,,Sydtgraft, daer de Remonstranten mede een huyse,,hadde, dit gaf nu occasie, int preyel l) werd Ouwens,,vervolgt ende met steenen bij naer doot gesmeten,,,was in leven van groot perijkel, doch ick met eenen,,Jan van Campen brogten hem in een gastvriends,,huyse 3). Dat Ds. Christ. Ouwens resolveerde op de,,straet te prediken, al so alle die huyse ende erven,, haerl. ontnomen ende onbruyckbaer gemaekt

1) Preyel = priëel.2) Voorz icht igheidshalve wordt de naam van den gas tvr iend

verzwegen.

, ,werden. Naer de middaeg wiert nog wederom,,gepredickt in de turfschuyr voorn: door Joannes,,Cornelis Cuycenus, het canaille meenende hem int, ,waeter te stoten was [hij] in dootsgevaer maer,,wert nog in een huys verborgt van l) . . . . . alwaer,,alle d e glasen wierden u y t g e s m e t e n . D a e r naer,,nam de magistraet een scherpe resolutie, want op,,jaarsdag 2) daeraan brachten sij in de wapenen al,,wat sij hadden, so soldaten etc. over de IOO man,,,versien met cruyt en loot, met brandende lonten, oock,,die schouten, substituten, diefleyers, hellebaerdiers,,ende alle van haere dienst, ende gingen soo den,,geheelen daeg de stadt door om te sien of ergens,,eenige apparitie van vergaderingen was. De,,Remonstranten ondertusschen hadden al weer een,,ledig erf opgespeurt in de nieuwe stadt, waren,,daer weer vergadert in competenten getale, doch,,dese vergadering wert violentelijck gedissolveert,,met blote degens onder de hoop te slaen, eenigen,,gevangen te nemen, de musquetten in weere, de,,lonten op de hane, etc. hier door radeloos en afgemat,,sijnde, heeft men sich te met begeven naer Warmont,,onder de vleugelen van de E. heere aldaer” 3).

Het vervolgen bepaalde zich niet enkel tot hetverstoren van bijeenkomsten, maar ook zij, die debijeenkomsten bijwoonden. werden aangehouden en

1) Voorzicht igheidshalve wordt de naam verzwegen.z) Nieuwjaarsdag .3) Dr. N. Stochius laat hier volgen: »bij meest alle dese

act ies ben ik sel f present geweest , kan ick ZE. weder ergensin dienen, gel ief t te adresseeren.

Vale Rapenburg 19 marty 1659.N. S toch ius .

N.B. Aan wien hi j deze mededeel ingen deed, vermoedel i jkeen Rotterdammer, is niet bekend.

9

vaak op bloot vermoeden gestraft. Ook hiervanenkele voorbeelden.

,,Baerte Joosten, vleeschhouwer, een out burgher,,,die oock int belegh van de stadt eenighe diensten,,gedaen hadde, liet in syn huys predicken, wiert,,gecondemneert in 200 gld. omdat hij syn huys,,daertoe verleent hadde, en noch 200 gld. omdat,,hij ‘t eenighe luyden hadde aengheseyt en noch,,200 gulden, omdat hij een mandeke ghestelt hadde,,daer de collecten in geworpen wierden en voor de,,arbitrale correctie wiert een jaer gebannen ende,,syn plaetse in die vleyshal verboden” l).

,,Een sekere backersvrouwe, genoemt Clare Symons,,,wonende in de groene steegh, wiert in de kraam,,leggende, ghevangen op ‘t Schravensteyn gebracht,,,omdat sy beschuldigt was in eene predikatie geweest,,te hebben, daer sy niet geweest en was, dewijl sy,,doe int kinderbedde lag..:’

,,Eenen Paschier de Fijne, drapenier tot Leyde,,,wandelende buyten de Stadt, wiert beschuldigt,,ergens in een remonstrantsche vergaderinghe geweest,,te hebben, wiert voor de Heeren ontboden, men,,wil dat hij sal sweren, of hij niet in de predicatie,,buyten de Stadt geweest en heeft? Hij weigert,,het te doen 1 men brengt hem gevangen op schraven-,,steyn / men laet hem daer 14 daghen legghen en,,condamneert hem in een boete van 25 gld. ende,,in noch 25 gld. omdat hij niemant en wil noemen,,,die daer meer souden geweest hebben / ende hadde,,noch gratie dat men hem niet plaegde ende strafte /,,omdat hij alle syne kintskinderen bij hem op

1) Aanteekeningen van Paschier de Fijne. H. S. Cat. no. 171.Rotterdam.

10

>> ‘t gevanghenhuys noode ende teghens de Schout,,seyde 1 ick doe dit omdat dese kinderen namaels,,souden weeten te segghen, dat sij met hunne groot-, ,vader op ‘ t gevanghenhuis tot Leyde geweest,,hebben 1 doe hij van de calvinisten gevanghen,,was, omdat hij niet hadde willen sweren of hij in de,,predicatie der remonstranten geweest was of niet.”

In October 1625, diep in den nacht, werd GerritJ ansz., kleermaker, van zijn bed gelicht en inhechtenis gebracht . Men l iet hem daar tot denjosten, eer hij werd verhoord. De officier beschuldigdehem, dat hij op den 5 den te voren te zijnen huizehad laten prediken. De beschuldigde verklaarde,dat hij dien dag niet in de stad was geweest, enberiep zich daarop, dat tijdens zijne afwezigheiddienzelfden dag de substituutschout zijne woningonverwacht had onderzocht zonder eene vergaderingof iets dat daarnaar geleek. Men wilde echter, dater vergadering geweest was, en eischte, dat hijonder eede zou verklaren, daarvan niet gewetente hebben. Dit weigerde hij , zeggende daartoeongehouden te zijn. Hij werd verwezen in eeneboete van 50 gld. nevens de kosten zijner gevangenis,te betalen eer hij ontslagen werd, en daarna de staden vrijheid van dien, nevens Rijnland, den Haag enHaag-ambacht te ruimen, ,,binnen daags zonneschijn”,zonder daar weder in te mogen komen voordathij daartoe van den gerechte behoorli jk consenthad verkregen. ,,Daar nu de arme man met dit,,vonnis, veel zwaarder dan dat van den officier,, ,bezwaard, geen geld had om te betalen, werd,,hij ,,in een zeer stinkende” kerker geworpen,,,waarin hij na eenige weken verblijf gelegenheid,,vond, zich met zijn beklag tot het Hof van Holland

11

,,te wenden en ,,mandement in Cas d’ appel” te,,verzoeken. Het Hof decreteerde op den 2den Dec.,,dagvaarding tegen den officier te compareeren op,,den Ssten d. a. v. en entimeerde die van den gerechte,,mede te komen, ,,indien henlieden deze zake,,eenigszins aangaat.” De explotier wilde deze,,entimatie aan het gerecht laten registreeren ter,,stads griffie, doch daar verwees men hem naar,,de Secretarie. Daar maakte men mede zwarigheid,,en zond hem naar ‘t gerecht zelf. Hij vervoegde,,zich ter kamer van Burgemeesteren, doch ook die,,gaven hem hetzelfde renvooi aan de vergadering,,van het *gerecht, die eerst eenige dagen daarna>> (waarschqnlijk te laat) zou gehouden worden. De,,expiotier relateerde dit zijn wedervaren. En uit,,zijn relaas en het ,,oorspronglijk decreet” van,,het Hof tot deze dagvaarding enz. is het bovenstaande,,getrokken. Hoe het verder met deze zaak afliep,,,is mij 1) niet gebleken.”

Op 2 Juni 1630 stoorde Schout De Bondt eenevergadering van p.m. 30 menschen, ten huize vanDirck Sebastiaan van Mieris, en waarbij doorhetgrauwveel moedwil werd bedreven, De vergaderden werdenopgeschreven o.a. Jan Jansz. van Beek, AndriesReyers van Walenberg, Jan Jansz. Pottebakker,Petrus Scriverius. Van Mieris f 200 boete, op 8 Junite voldoen. zij wilden voldoen met aanwijzing vangoederen. Geweigerd. Klagen bij het Hofvan Holland.De Bondt wordt ontboden, Het Hof zegt hun zichte adresseeren aan die van den gerechte. Het slot

1) n. 1. Notaris Adriaan Paets, wonende in de Corsteeg(Pieterskerk-koorsteeg) waaraan wij dit verhaal en volgendebi jzonderheden te danken hebben . (Univers i te i t s -b ib l io theekte Amsterdam, z deelen H.S.).

1 2

was betalen : de boete met de kosten der gevangenis.Scriverius wees voor de boeten een fraai geschilderdportret van prins Maurits aan. De Bondt wilde ditniet aannemen. Daarop wees hij op zijne boeken.De schoenmaker-schepen verwonderde zich daarover.Scriverius zei, nu enkele woorden in het latijn. Deschoenmaker-schepen verstond dit niet, maar desecretaris J. Baarsdorp, die er bij tegenwoordig was,kon zich van lachen niet onthouden. In 1633 stoordeDe Bondt op Ig Januari eene bijeenkomst ten huizevan Thomas Cornelisz. Elingh, in de Kamp, achterde kerk van 0. L. Vrouwe. Zitbanken, stoelen eneen slechte (eenvoudige) predikstoel werden stuk-geslagen en op straat gesmeten. Elingh en zijnehuisvrouw werden elk beboet metf 200.- AbrahamBosschaert met f 36.- te voldoen binnen 5-daagschzonneschijn, I’ om zijn bijwonen der samenkomst,2O omdat hij tegen de onderschouten had gezegd:,,Wij zullen prediken bij licht of bij dage, bij avond,,of bij nachte, alzoo de resolutie daartoe leit en,,genomen is.”

Voor eenzelfde feit stond terecht Pieter Gerritsvan Hoogmade, omdat Schout De Bondt had gehoord,dat in diens huis op de oude Hoogewoerd 1) wasgepredikt. Hij eischt van H. en zijne huisvrouwelk f 200.- boete, niettegenstaande hij bewees, dathij op dien dag niet thuis en zelfs niet in de stadwas geweest. Als merkwaardig teekent notaris Paetshierbij aan, dat ten dage als aan Hoogmade metopenbaar klokgeklep de stad ontzegd werd, deklokreep onder het trekken brak, zoodat de luiderzich naar den toren begeven en den klepel met de

1) Tusschen Steenschuur en Waters teeg.

hand slaan moest, en dat, als Schout De Bondt onderhet lezen der sententie uit een venster van hetraadhuis lag, met de roede van Justitie in de hand,een zware wind met zulk een geweld dat venstertoesloeg dat de roede in drie stukken brak, hetwelkden Leidschen Notaris Dirk Fraudenius aanleidinggaf tot het maken van het vers, ,,dat thans op naam,,van Vondel gedrukt is in Vondels poezy 2de deel,,folio 200, schoon het geen anderen maker heeft,,gehad dan voorn. Fraudenius, die het aan Vondel,,had meegedeeld. Het is getiteld: ,,Bede aan de,,oppervijanden van de voorstanders der vrijheid,,tot Leiden. - Gewetensbeulen, die vermomt in,,rechters rokken, D’eerwaarde Godsdienst plaagt,,met moordgeweer en stokken, enz.” ‘).

Hoogmade en Meyntje Jacobsd(ochter), huisvrouwvan Wouter Lamberts de Fries, met verscheideneanderen, die een vergadering hadden bijgewoondten huize van Gerbrand de Knotter, broeder vanJan, op het Rapenburg over het hof van Zessen,waar het gepeupel onder groot getier, met straat-steenen en stokken, geducht huisgehouden had, enwaarvan De Bondt had gezegd, dat hij zulks niethad kunnen verhinderen, wendden zich met eenrequest (1633) tot ,,Zijne Princelijke Excellentie,,,Frederik Hendrik, verzoekende Zijne interesse bij,,den Hoogen Raad, opdat die geliefde te accor-,,deeren het verzoek, door de supplianten bij vorigen,,Requeste gedaan.”

,,Genoemd request had dit effect gehad, dat de,,Hooge Raad het ,,mandement in Cas d’appel,” te,,voren afgeslagen, had verleend, ‘t welk van de

1) Dr. van Vloten, Vondels Dichtwerken, Dl. 1, pag. 231.

, , impetranten zijnde gedaan, exploiteren aan den,,officier der Stad, is daarvoor de Groote Vroedschap,,vergaderd, bij welke is verstaan ,,dat het verleenen en,,exploiteren van ‘t voorzegde mandement van appel,,is strijdig tegen der Stede privilegiën” dat zij ge-,,corrigeerden de Stad moesten verlaten ,,binnendaags-,,zonneschijn” en zoo zij daaraan niet voldeden, of,,weer trachten daarbinnen te komen, zij de on-,,aangename gevolgen zullen ondervinden.”

Een gelijk vonnis trof Dirk Zegerts van Campen,f 200 boete en verbanning, omdat hij 18 Januari 1640,,een dank-, vasten bededag,” des avonds zijn huis 1)had geleend to t het houden van eene verbodenvergadering. De Leidsche Remonstranten diendenweder een request in bij die van den gerechte, metverzoek , ,,om staande den winter in stilte te mogenvergaderen”. Het werd, ongelezen, door een stads-bode aan een der onderteekenaren teruggebracht, metde boodschap, dat de Heeren daarop niet kondendisponeeren. De adressanten vervoegden zich nuweer bij Prins Frederik Hendrik, met dit gevolg,dat Burgemeesteren drie hunner vóór zich ontbodenen scherp bestraften, omdat zij in hun request gelogenhadden, zeggende ,,dat zij geen schriftelijke noch,,mondelinge apostille konden bekomen”.

In ditzelfde jaar (1640) werd Ds. Simon LucaeBysterus, die zoowel Leiden als Warmond bediende,,,op klaren l ighten daghe door drie schouten en,,vier dienaers uit zijn huys ghehaalt en in gevanghenis,,gebragt, onder grooten toeloop van onstuimig

1) Op de Breest raat , nabi j de Goude Leeuw, hebbende eenuitgang op den Rijn bij de Houtmarkt, thans Boommarkt(Ouds te Ledenl i j s t ) .

,,graauw.” Hij werd bovendien voor levenslang uitde stad gebannen.

Weer werd een request ingediend met aanbiedingvan f 4000 1) ; doch ook dit werd geweigerd : de Heerenresolveerden te blijven bij de plakkaten van 1619.Dit gebeurde in 1649. Zeer velen uit Leiden en deomliggende dorpen : Leiderdorp, Valkenburg enRijnsburg gingen geregeld op zon- en feestdagen teWarmond ter preek, bij open water met de trekschuit,des winters, als er ijs was, op schaatsen. De kerk-gangers bleven dan over tot de namiddagpreek Indien tusschen tijd werd er door eenige jongelingenbeurtelings voorgelezen uit den bijbel. Maar deswinters, vooral bij slecht weer, was dat voor oudeen zwakke menschen hoogst moeilijk. Vandaar degeheime vergaderingen, soms midden in de week, maaraltijd des avonds. Niet altijd bleefhet geheim, en SchoutDe Bondt en zijn trawanten deden op goedgelukdikwijls een inval bij vermogende Remonstrantenmet goed gevolg, maar het gebeurde ook vaak datzij achter het net vischten. Dat gebeurde ook op16 October 1662, op de Hooglandsche kerkgracht s).Het janhagel, verzot op een standje, was daar alin vrij grooten getale vertegenwoordigd, en namsteeds toe, zoodat de vergadering vroeger uiteenging, en door een achterdeur, die aan den Middelweguitkwam aan het gevaar ontsnapte. Een kwartieruurs daarna liepen de onderschouten de deur op,doch vonden niemand. Den 6den November vervoegdezich een stadsbode ten huize van Ds. van Brake1 metde volgende acte: ,,De Heeren van den Gerechte

1) Voor een weldadig doel.2) Ook eigendom van De Bye. Nu No. 34.

1 6

,,der Stad Leiden, onderricht zijnde van de Broeders,,der Nederduitsche Gemeente, dat Ds. van Braackel,,,pred* tot Warmont, woonachtig is hier ter stede,,,op de Oude Singel , in het Wapen van Roomen,,,zoo hebben H.E. geresolveerd hem te gelasten,,door een stadsbode met de roede buiten de stad te,,vertrekken voor den Isten January 1663. Actum den,,6defi November 1662. My present G. V. Hoogeveen.”

Het prediken in de stad ging hierna, in allestilte bij avond, door de week voort zonder stoornis,nu hier, dan daar, ook bij den heer Johan de Bije,die daarvoor in zijn huis een vertrek liet inrichten.Men kwam bijeen in de beide winters van 1662 .en 1663, zonder dat iemand gehinderd werd, endacht aan niets minder dan aan stoornis, toen op den7den Januari 1664 de Officier Gerard v. Hoogeveende vergadering die ten huize van den opziener (ouder-ling) sinjeur van Vliet gehouden werd, desavonds tezes uren plotseling kwam overvallen, uit naam, zoohij zeide, van die van den Gerechte. Men trachtte .hem tevreden te stellen, doch hij nam eenigen bijden arm en zette hen de deur uit, verklaarde lastte hebben desnoods geweld te gebruiken, en dreigendeden leeraar Antonius Scotenus, pred. te Rotterdam,achter af te brengen, indien hij niet .vertrok.

Men kwam daarop den volgenden avond weerbijeen, ten huize van den heer Johan de Bye, dochhier kwam Hoogeveen op nieuw met eenige dienaarsen soldaten. Daar men op zijn kloppen de deurniet aanstonds opende, het hij ze van buiten metspietsen door den ring 1) gestoken vastmaken engelastte, dat de dienaars hem zouden roepen, als

1) Nl. de ring, waarmee men de deur van buiten dicht trok.

de predikatie gedaan was. Zoo geschiedde ook.Door De Bye zelf binnengeleid, begon Hoogeveenbitter uit te varen, schold hem voor een zot eneen kwaker, en liet de vergaderden een voor eenvoor zich heen gaan, om te zien, wie zij waren.Den dag daarna daagde hij De Bye en van Vlietvoor het Gerecht en eischte, dat zij elk in eeneboete van 200 gld. gecondemneerd en zoodaniggecorrigeerd zouden worden, als naar exigentievan zaken zou bevonden worden te behooren. Degedaagden leverden den 24sren Januari eene re-monstrantie in, waarin zij zich verontschuldigden,o. a. met art. 27 en 28 der Nederlandsche Geloofs-belijdenis, en er op wezen, hoe men in de publiekekerken bad voor de verdrukte hervormden in Piemont,opdat die vrijheid van godsdienstoefening mochtenerlangen. en hier te lande de remonstranten overalvrijheid genoten, behalve hier te Leiden, ofschoonin den laatsten druk der Keuren van Leiden in 1653het verbod van de remonstrantsche vergaderingenvan 24 April 1626 was weggelaten, gelijk ook alleandere publicatiën, de Remonstranten betreffende,volgens besluit der Groote Vergadering in 1651te ‘s-Gravenhage ; - dat de gemeente hier al langejaren te voren was geweest, en toen al vele malendes winters, als het naar buiten ter preeke gaanuiterst moeilijk was, hare bijeenkomsten te Leidenhad gehouden, zonder dat het eenige commotiehad verwekt; dat haar de continuatie hiervan wasvergund door genoemd besluit der Algemeene Staten,ten gevolge waarvan de remonstranten op veleplaatsen, waar zij te voren niet waren geduld, thansvrijheid genoten; dat bovenal Leiden zooveel voorde vrijheid had uitgestaan als geen stad in Holland,

2

en nog in den jare 1582 openlijk heeft verklaardtot religie-dwang in ‘t klein noch in ‘t groot, nochtot eenige statuten of decreten daartoe strekkendete willen verstaan, en bij Gods gratie tot in dendood toe hoopte te volharden; dat zij ook daaromLutherschen en Mennonieten had getolereerd, of-schoon meer van de publieke kerke verschillen de dande Remonstranten; - dat zij, gedaagden, daaromhadden gedacht, dat zij zouden weldoen in denwintertijd, ten gevalle van oude en zwakke lieden,hunne vergaderingen weer in de stad te houdenals te voren, - dat dit was geschied zonder eenigecommotie, en dat het oogmerk der plakkaten alleenwas geweest, commotie te voorkomen, - al waaromzij vertrouwden, dat de Heeren, dit alles overwegende,verstaan zouden, dat zij buiten misdaad waren, en,dewijl zij door den Heer officier waren gedagvaard,verzochten van den rechtdag te worden geëxcuseerd.

Nadat hunne remonstrantie was gelezen, werdende gedaagden binnengeroepen, en zeide hun deofficier, dat het college onvoltallig was, en hunnezaak acht dagen zou worden uitgesteld, maar datzij intusschen niet mochten voortgaan met prediken.Op den gestelden tijd, 31 Januari ‘64 weergekomenzijnde, lieten zij door hunnen procureur veertiendagen uitstel verzoeken, om hunne remonstrantiete herzien, hetwelk hun eerst geweigerd, maarten slotte toch verleend werd tot 6 Februari e. k.

Intusschen werden van hunne zijde pogingengedaan, om door persoonlijk bezoek den Heerenvan den Gerechte tot zachtheid en toegeeflijkheidte stemmen, welke pogingen door weldenkendevoorname burgers werden ondersteund. En, daarhet gemeen zich rustig hield, scheen dat pogen

19

gunstig gevolg te hebben. Maar de tegenstanders,vooral de predikanten Matter en De Witte gavenzich met hunne medebroeders alle mogelijke moeite,om de Heeren tot de uiterste gestrengheid aan tesporen, ,,hun voorhoudende, dat de s tad in een, ,bloedbad stond te geraken en in gevaar van,,plundering komen, indien den Remonstranten het,,prediken niet belet werd”. Hiermede niet tevreden,ijverden zij ook openlijk op den preekstoel.Ds. Matter, op den zoen Januari over Matth. X111van het vischnet sprekende, zei o. a. dat onder dekwade visschen ook diegenen waren, die schijn-heilig in de gereformeerde kerk kwamen, en erniet in behoorden, die noch Arminianen, nochMennonieten, noch Socianen, maar Libertijnen enVrijgeesten waren, bedoelende daarmee (zegt notarisPaets) J o h a n d e B i j e , , ,die uit gematigheid en,,godsvrugt jaren lang gewoon was de predikatie,,bij de gereformeerden waar te nemen. Ook telde,,hij onder de quade visschen, die van hen waren,,uitgegaan en ten jongsten dage, als het net zou,, worden opgetrokken, uitgeworpen zouden worden.,,Nog voegde hij erbij, dat der Overheid het zwaard,,was toebetrouwd, o m d e k e r k v a n zulken t e,,zuiveren. - Op den Isren Februari handelende,,over Matth. X11X : 54, zeide hij : ,,De Heere Jezus,,kwam in zijn vaderland, om hetzelve goed te,,doen, niet om het kwaad te doen, gelijk de ver-,,vloekte Jezuïten van het Pausdom in Engeland,,en de verradersche Barneveldisten in ons Vader-,,land, de Remonstranten in deze stad, zelfs met,,opwerping van schansen .” - Ook: ,,de Heere>> Jezus kwam in de synagoge en niet in aparte,,vergaderingen : ,,wij zijn de ware synagoge, dewelke

2 0

,,staat onder de bescherming van eene wettige,,Overheid, die het zwaard tot onze bescherming,,is in handen gegeven. Anderen houden hare aparte,,vergaderingen, zelfs in hare huizen, en daarom,,,hoe zouden die ons niet suspect en verdacht zijn,,van ketterijen.” - ,,Hij gedacht hierbij zekerlijk,,niet aan zijne verdrukte broederen te Keulen, in,,Brabant en elders (zegt Paets). Zulk prediken,,was intusschen zeer geschikt om, zoo men hem,,en den zijnen niet spoedig genoegen gaf, de voor-,,spelling te vervullen, die zij sedert lang in den,,mond hadden, dat het gemeen aan het hollen zou,,geraken. Evenwel maakte zijn ambtgenoot Ds. De,,Witte, het, zoo in zijne predikatiën als in zijne,,catechisatiën en geschriften nog veel erger. In,,zijne preek op 14 Februari noemde hij de Remon-,,stranten met allerlei liefelijke namen als : Socianen,,,Pelagianen, valsche profeten! godslasteraars, wolven,,,farizeën, kwakers, antichrrsten, atheïsten. ,,Hun,,leer is”, zei hij, slangenvenijn, adderengif, helsche,,zwadder, rechte dracht des Satans, drek, die om,,goed geld verkocht werd, varkensdraf, zielenvergif,,,duivelsnaaigaren, helsche verborgenheid, monsters,,en helsche misdrachten van òpiniën.” Voorts be-,,weerde hij, dat het straffen van hunne godsdienst-,,oefeningen geen conscientiedwang noch vervolging,,was ; want de Remonstranten hadden hen eertijds,,ook veel kwaads gedaan en gedwongen inschuren,,en op zolders te prediken,” enz.

Zoo ijverden deze twee leeraars openlijk, dochanderen niet minder in het verborgen, en daar-onder ook professoren in de Theologie, die vooralhet gevaar van besmetting der academische jeugddoor de remonstrantsche ketterijen verkondigden

21

en daarom het zoo dikwijls, bij die van den Gerechteherhaald gevoelen instampten, dat de gelegenheidvan Leiden het toelaten der remonstrantsche predi-katiën binnen de stad niet gedoogde.

Toen eenmaal professor Lipsius te Leiden, die latertot de Roomsche kerk overging, een boek haduitgegeven over de PoZi& of regeerkunde en daarinhet straffen der ketters had aanbevolen, o. a. metdeze woorden : ,,De goedertierenheid h e b b e h i e r,,geen plaats ; brandt en snijdt, opdat liever eenige,,leden dan het lichaam verderve”, - kwam Coornhertdaartegen op met een geschrift ,,&ey het ketter-dooden en den dwang des gewetens”. Hij had hettot zijn levenstaak gemaakt de heillooze bedenksel-grillen uit den vreemde, die het zachte evangeliedoor de wijste geleerden in deze landen geleerd r),opzij gedrongen hadden, te brandmerken.”

Op den 6en Februari 1664 dienden De Bye enVan Vliet, elk voor zich een nader adres bij deHeeren van den Gerechte in. Beide stukken onder-scheidden zich door degelijken inhoud, gematigdenbetoogtrant, en gloed van overtuiging. De Bije,overwegende, om welke redenen de Hooge Over-heid bewogen kon worden om kerkelijke vergade-ringen buiten de publieke te verbieden, kan geenmeerdere vinden dan n.1. seditie en oproer en ver-derfelijke ketterij. Hij zal niet onderzoeken inhoeverre deze laatste door publieke macht en ge-weld behoort geweerd te worden, en wat oproerbetreft, hoewel die sedert de eerste tijden deschristendoms vaak tot voorwendsel gediend heeftvoor ,,wreede passiën en tot oppressie van weer-

1) J. H. Maronier, Arminius, p. 16.

2 2

looze christenen, zij Remonstranten moesten eerlijkbekennen, dat diegenen, die onder den schijn vangodsdienst oproer stichten niet alleen de gunst vande Overheid onwaardig zijn, maar ook, als pestenvan eene welgestelde republiek en als misbruikersvan de onwaardeerbare vrijheid, uit de burgerlijkegemeenschap behooren geweerd te worden; - dat,wat hen Remonstranten betreft, zij niets lieverwenschten, dan dat dezulken uit alle christelijkevergaderingen verre mogen exsuleeren en gebannenzijn; dat zij voor God en de menschen heiliglijkkonden betuigen, dat hun oogmerk met hunnebijeenkomsten zoover van alle oproerigheid warengeëloigneerd als de hemel van de aarde, en datalle hunne gebeden nooit tot iets anders strekten,dan tot den vrede, de rust en de eenigheid vanhet vaderland en van onze goede s tad Leyden,zijnde zij inderdaad zoo goede onderdanen enburgers, als zij door Gods genade goede christenenwenschten te zijn.” Voorts wees De Bije nogmaalsop het voorbeeld van andere steden en provinciën,waar de plakkaten reeds lang in onbruik zijn ge-raakt, en naderhand door de resolutie genomen inde Groote Vergadering der geuniëerde Gewesten,in den jare 165 1, effectievelijk vernietigd. Ten slotteherinnert hij er aan, dat in den jare 1582 decourageuse regeering van Leyden had verklaard,tot geen religionsdwang te zullen overgaan, oor-deelende, dat u i t het toes taan van godsdienst igevrijheid stads welvaart en Gods zegen over de stadniet anders kon dan toenemen. - ,,Zoo de Heerenvan den Gerechte dat alles considereeren wilden,zij adressanten vertrouwden, dat zij de executievan godsdienst binnen de stad zouden toelaten en

23

hen niet crimineel strafbaar zouden houden diens-volgens hem, Johan de Bij,, zou excuseeren vanden Regtdag en het proces van den Officier tegen hen,vertooners, geëntameerd, zouden doen ophouden.”

De Remonstrantie van Van Vliet sprak eveneensuit beider naam, en kwam natuurlijk in hoofdzaakovereen met die van De Bije, maar we merken op,dat Van Vliet daarin de redenen opgaf, die hembewogen hadden om zijn huis tot eene Rem. Ver-gadering te leenen, 1“. om aan de ouden en zwakkenonder de leden, die vooral in den winter de buiten-predikatiën niet konden bijwonen, niet zonder gods-dienstoefening te laten, en ook, 2’. omdat hij deverandering der tijden en de genoegzame nonobser-vatie der plakkaten had opgemerkt, en oordeelde,dat de consumtie binnen de stad zou worden ver-meerderd door het verminderen der buitenpredi-katiën, en eindelijk, 3”. omdat hij had vertrouwd,dat het aan het Gerecht geen aanstoot zou geven,zoo zij nu en dan in de stad lieten bidden enprediken volgens het jongste formulier der HoogeOverheid, daar dit tot een exempel kon strekkenvoor anderen, enz.

Al dit remonstreeren hielp niets: De Bije enVan Vliet werden beiden gecondemneerd in eeneboete van 200 gld. en, daarenboven in eene cor-rectie : de eerste van 300 gld., de laatste van 200 gld.met de kosten, enz. De Bije werd tevens ontslagenvan zijn ambt als regent van het St. Elisabeths-gasthuis, waarvan hij rentmeester was. Op de vraagvan Van Vliet of van dit vonnis geen hooger be-roep was, werd langzaam genoeg, ontkennend ge-antwoord, waarop hij aanstonds liet volgen : »Zoo,,appeleeren wij dan aan den Oppersten Rechter”

24

en De Bije: ,,Daar zal ons geen recht geweigerd,,worden, en ik wensche, dat de Heeren deze hunne,,uitgesproken sententie in het laatste oordeel ter,,zaligheid mogen verantwoorden. Wat mij aangaat,,ik achte de tijdelijke eer en goederen dezer wereld, ,niets, ten aanzien van de hemelsche.”

De gecondemneerden, die de hun opgelegde boetenbinnen tweemaal 24 uren moesten opbrengen, be-gaven zich uit de stad, hopende, dat de executiemocht worden ,,gesurcheerd”, doch werden nog inden avond van den tweeden dag ,,geciteerd” voorhet Gerecht tegen den volgenden dag, op poenevan zwaarder correctie. Aan den bode werd aanbeider huizen gezegd, dat zij buitensteedsch waren,doch daarop volgde nog denzelfden avond eenetweede citatie. Den volgenden dag, 12 Februari,begaf zich de zoon van Van Vliet ten raadhuize ; denHeeren kennis gevende, dat zijn vader naar Rotter-dam was vertrokken, en hij niet wist, wanneer hijzou terugkomen. Hem werd gelast zijn vader te ont-bieden, met aanzegging, dat zij den 14en zoudenhebben te compareeren. Te vergeefs werd aange-voerd, dat zulks om het winterweer en half be-sloten water niet mogelijk was; des anderen daagskwam nog eene dagvaarding tegen den 14en, waaropzij door hunnen procureur het geld lieten uitbetalenen De Bije tevens de sleutels van het St . Elisa-beth’s gasthuis liet overgeven.

Op dienzelfden I4en preekte Ds. de Witte over2 Tim. 4 : 14, ,,Alexander, de kopersmid, heeft mijveel kwaads gedaan. De Heere vergelde hem naarzijne werken.” - In deze predikatie zeide hij, datde Heeren zeer wel gedaan hadden, de vergade-ringen der Remonstranten te verbieden, dat ze een

duivelsnaaigaren waren van allerlei ketterijen tezamen gevoegd, dat ze van de eene dwaling in deandere vervielen en bij de artikelen van Arminiusniet bleven ; waarschuwende de gemeente, dat zijzich voor de zoodanigen te wachten had als voor desaffraan, die de geheele saus geel maakte, scheldendevoorts weer zoo buitensporig, als boven verhaald is.

Het is hier de rechte plaats, om het een enander van De Bije en Van Vliet volgens onzennotaris Adriaen Paets mee te deelen. Hij zegt alsvolgt : ,, Johan de Bije is oorspronkelijk uit een der,,aanzienlijkste en oudste geslachten van de stad,,Leiden, hebbende zijne voorouders al over de drie,,honderd jaren de waardigste ambten in de Magi-,,strature bekleed, met grooten lof en reputatie, en,,van een oprecht en onbesproken leven. Onder,,zijne voorouders was eene zeer liberale en god-,,vruchtige Matrone, aan wier vromen zin de stad,,en de kerk altijd verplicht blijven moet; want na,,het wonderbare ontzet van Leiden, in den jare>> 1574, de regeerders dezer stad zich in groote,,geldverlegenheid bevindende, en kloosters en kerken,,ter bekoming daarvan verkoopende en afbrekende,,,waaronder de Vrouwekerk, zijnde eene van de,,drie hoofdkerken dezer stad, welke reeds was,,verkocht, zoo heeft dezelve Matrone, uit zuivere,,liefde tot conservatie van zulk een schoon gebouw,,,liberalijk opgeschoten en aan de stad geschonken,,,en alzoo dezelve kerk voor hare ruïne geconser-,,veerd, zulks dat dezelve kerk nog tegenwoordig,,is ten gebruike van de Waalsche gemeente.” 1).

1) De Waalsche gemeente was daar gehuisvest van 1584t o t 1818.

26

,,Ook is aanmerkenswaardig, dat Johan de Bije,,in het voorz. gasthuis, naar St. Elisabeth genoemd,,,is gesuccedeerd eenen zijnen neve, mede een,,Remonstrant, die hetzelve gasthuis heeft gedoteerd,,met eene som van 4000 gld., gelijk ook zijn oom,,,die nu maar een jaar geleden in 1663 het wees-,,huis 1) dezer stad met gelijke somme heeft vereerd.”

,,Johan van Vliet is mede, zoo uit zijnen als uit,,zijner huisvrouwen hoofde, afkomstig van oude,,en fatsoenlijke burgers van Leyden. Hun beider,,ouders hebben de strenge belegering voor de vrij-,,heid van hunne conscientie helpen uitstaan. Hij,,telt mede onder zijne voorzaten verscheidene burge-,,meesteren, schepenen en andere regenten, ja, zijn,,vrouws grootvader, Willem Paulusz. van Toren-,,vliet, behalve menigen anderen dienst, der stad,,en den vaderlande bewezen in de allerperikuleuste,,tijden, is de eerste geweest, die de victualie-schepen,,,onder den admiraal Boisot der uitgehongerde stad,,toegezonden, met een pols- of springstok op de,,schouderen, in den morgenstond van den 3en Oct.,, 1574 is tegemoet geloopen, brengende de tijding,,van het verlaten der Schanse tot Lammen, en,,vervolgens de overblijde boodschap van het groot,,en mirakuleus ontzet van de stad, waarover hij,,tot een dankbaar teeken van zijne getrouwigheid,,met een gouden medaille van stadswege beschonken,,en vereerd is, welke nog onder zijn geslacht be-,,waard wordt; ja, Prins Willem, hoogloflijker,,memorie, heeft in dien tijd verscheidene brieven,,,met zijn eigen hand onderteekend, met den titel van,,zijn goeden, bijzonderen en getrouwen vriend enz.

1 ) Het H. Gees t of Kinderhuis , Hooglandsche Kerkgracht .

27

,,aan zijnen vader geschreven, die nog onder den,,voorn. Johan van Vliet berusten.”

Het gevolg van het herhaald en gestreng op-treden van den Magistraat en de Heeren van denGerechte, mitsgaders de ruwe behandeling van denSchout De Bondt en zijne trawanten, en niet minderde opruiende kanselredenen van de predikantenMatter en De Witte was een merkbare veran-dering in de gezindheid van het volk tegen deremonstranten, en dat niet lang daarna, als Johande Bije te zijnen huize met twee of drie zijnervrienden eenige godsdienstoefening hield met lezenin den bijbel en psalmgezang, zonder dat er ge-predikt werd, voor zijn huis eene volksverzamelingontstond ,,die door geschreeuw en andere insolentiën”zich kennen liet., en de glazen begon in te werpen;en het zou wellicht tot plundering zijn overgegaan,indien niet de Officier met onderschouten en ge-wapenden den moedwil bij tijds had gestuit. Binnen-gekomen, en daar niemand anders vindende, danDe Bije en een paar zijner vrienden, kon de Officierzijne teleurstelling niet voor zich houden; dochDe Bije bracht hem bedaard en vrijmoedig onderhet oog, dat hij zelf door zijn exorbitanten eisch,de Magistraat door hare onchristelijke condemnatieen de predikanten door hunne l iefdelooze goed-keuring daarvan, en opruiende taal den grond hiertoehadden gelegd. ,,Ga dan”, dus besloot hij, ,,kwijtnu uwe conscientie, en verdedig de goeden tegenallen overlast en geweld.”

Nog vóór het einde van dit jaar 1664 verscheeneen geschrift van zijne hand, onder den titel : V~edesen Liefdesbazuiae, behekende eene apologie of ckriste-Zijke verdediging”, enz. Daartegen kwam al spoedig

28

van den tegenstander een pamflet, getiteld: ,,COY~vervolg van de Vredes en Liefdessbazuif2e van &$ande Bij,, heMer uitgaZmze&e de tegenwoordige toe-stand van de Remonstrantsche Bzjenkorf binnenLeiden, strekkende tot een lokaas aan aZZeerZei sdagvan omzwervende bzjen. Gedrukt buiten WarmendVOOY .Yacobus Hermannus DwarspaaZ1).

In den winter van 1664 op ‘65 besloten de Remon-stranten hunne godsdienstoefeningen binnen de stadin alle mogelijke stilte weder te houden, ter willevan de ouden en zwakken s). Zoo waren zij op5 April van laatstgenoemd jaar weer bij elkanderom het paaschfeest te vieren, ten huize van De Bije,dat voortdurend bespied, soms bewaakt en bezetwerd, toen de Officier van Hoogeveen hen metzijne substituten en dienaars opnieuw kwam over-vallen. De namen van alle aanwezigen werden op-geschreven, en De Bije met een dertigtal der voor-naamsten tegen den volgenden Vrijdag voor hetGerecht gedaagd. Welke eisch toen tegen De Bijegedaan werd, blijkt niet, wel dat hij afzonderlijkwas geciteerd. Van ieder der overigen werd 25 gld.gevorderd. Nadat, ten dage dienende, elk zich ver-antwoord had, zoo goed hij konde, en notaris Paetsbewezen had, dat hij de bijeenkomst niet had bij-gewoond, schoon aan het huis van De Bije medegevonden, werd aan De Bije een tijd van 14 dagenverleend, om zijne exceptie (vermoedelijk van non-

1) Dr. H. C. Rogge. Bibliotheek der Remonstrantschegeschriften, Ie stuk, p. 280 en ze stuk, p. 97.

2) In den zomer ging men geregeld naar Warmond terpreek, dat ook door Rem. predikanten uit Leiden bediendwerd, en verder te Leiderdorp, Valkenburg, Zoeterwoude(de Weypoort) Nieuwkoop, enz.

29

competentie des rechters) in te brengen, terwijlden overigen werd aangezegd, dat de eisch van denOfficier in advies werd gehouden; maar dat, watde plakkaten aangaat, het Gerecht die handhaafde,als door het college zelf ingesteld, en geresolveerd,die religieuslijk en vigoureuselijk te mainteneeren 1).Eenige maanden later kwamen ettelijke stadswerk-lieden, op last van het Gerecht, ten huize van De Bije,den predikstoel en verdere kerkmeubelen sloopen.

Op den 26en October van 1665 werd den Leidschenpredikanten, Jacobus van Brake1 en Conradus Bremer,die ook Warmend bedienden, door een stadsbodeaangezegd zich binnen een bepaalden tijd metterwoonnaar laatstgenoemde plaats te begeven. De dienst-maagd des eersten en de nicht van den laatstenverzekerden den bode, dat genoemde leeraars inder-daad te Warmond woonden en alleen ter plaatse,waar de aanzegging geschiedde, hun intrek namenals zij tot het verrichten hunner zaken in de stadkwamen. Niettegenstaande werden de dienstmaagdvan Ds. van Brakel, de nicht van Ds. Bremer ende huisheer, van wien zij haar woning had gehuurd,op den ~Sen Januari voor Burgemeesteren ontbodenen scherp ondervraagd. Terwijl werd deze woningvele malen door Schouten en boden onverwachtonderzocht, en eens de huisvrouw van Ds. van Brake1overvallen, terwijl zij in hoogst zwangeren toestandverkeerde. Ook liet men op dienzelfden datum denbeiden leeraars door den stadsbode weten, uit naam

1) Hit College bestond toen uit de H.H. Burgem. Buitenvest,Willem Paets, broeder van onzen dagboekschrijver, Groenen-dijk en Wittens en President-Schepen, Johan Meermans,Secretaris, en Van Hoogeveen.

van het Gerecht, aangezien zij aan het bevel van26 Oct. niet hadden voldaan en de een nog op denOuden Singel en de ander op de Nieuwe-Hoogewoerdwoonde, zij zich binnen tweemaal 24 uren haddente begeven buiten de stad, en er niet in te over-nachten, om er te prediken. Voorts heeft men hethuis van De Bije op ettelijke Zon- en feestdagendoen bespieden, bewaken of bezetten, ten einde zijngeloofsgenooten het in- en uitgaan te beletten. Geenwonder dat Ds. de Matter, toen hij een en andervernam, God in zijne openbare gebeden heeft gedankt,om hetgeen de Magistraat in het ,,uitroeien der dwaal-geesten”, reeds had gedaan, en haar aanmoedigdeom in die heilzame werkzaamheid voort te gaan.

Intusschen waren de remonstranten op den21en Maart weer ten huize van De Bije bijeen,toen ze door beide substituut-schouten, van eenigesoldaten vergezeld, overvallen werden. De Bije vroeghen in het voorhuis naar het doel hunner komst,en kreeg tot bescheid, dat zij in last hadden denamen der aanwezigen op te teekenen. Binnenge-treden zijnde, hielden zij zich stil tot de leerredegeëindigd was. Toen sprak De Bije de vergaderdenaldus aan: ,,Eerlijke christenen ! Vrome geloofs-,,genooten ! Geeft gewillig alle opgevorderde eer,,,tol en schatting, hoe zwaar U die ook in dezen,,grooten nood des Vaderlands moge vallen, aan,,Uwe wettige Overheden, doch hetgeen U bovendien,,in zake den godsdienst mocht worden afgeperst,,,gedenkt, dat gij zulks niet schuldig zijt, en indien,,U onder Godes zegen weer gelegenheid gegeven,,wordt tot het hooren van Zijn heilig woord, treedt,,vrijmoedig ter spreekplaats in: ik zal U getrouw,,het spoor wijzen en goed en bloed voor de vrijheid

,,van ons geloof offeren. Volgt mij met gelijken,,ijver en volharding..”

Hierop gebeurde m die week niets, maar op dene. v. Zondag, 28 Maart werd het huis al vóór zesuren, toen de remonstranten reeds vergaderden, metsoldaten bezet, en den nog komenden het binnengaanbelet, doch de reeds vergaderden ongemoeid gelaten.

Twee dagen later werd door de Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente te Leiden een ootmoedigvertoog bij het Gerecht ingeleverd door Leeraarsen Opzienders geteekend. ,,Mannelijker, krachtiger,,,aandoenlijker en tevens ootmoediger kan men niet,,smeeken dan zij in dit wijdluftig geschrift doen,,,waarin zij al. wat zij konden bedenken, dat het,,Gerecht weerhield, om hen vrijheid te verleenen,,,onderzoeken en weerleggen, en op het verleenen,,van die vrijheid met den nadrukkelijksten ernst,,aandringen” roept onze brave en getrouwe kroniek-schrijver uit, en hij kan in zijne eerlijke bewonderingniet nalaten den aanhef van dat vertoog over teschrijven :

,, Wij, Remonstranten, Uwer A.A. oprechte onder-,,danen, nemen allen gelijkelijk, als met gebogen,,knieën en betraande oogen, in alle ootmoedigheid,,al zuchtende, al biddende, al smeekende onze toe-,,vlucht tot Uwe A.A. als tot onze wettige Magi-,,straten en getrouwe Vaders, staroogende gedurig,,met een taai geduld en groote lijdzaamheid op,,Uwer A. A. liefde en zorgen, die Uwe A. A. jegens,,hare ingezetenen gewoon zijn te dragen, op hope,,,of wij nog eindelijk door Uwe A. A. christelijke,,conscientie, binnen Uwer A. A. beroemde muren,,,gelegenheid mochten verkrijgen, om aldaar onzen,,stillen godsdienst gerustelijk te plegen en aldaar

32

,,onze gebeden voor den welstand van ons nu ter,,tijd verdrukte Vaderland en voor onze wettige,,souvereine Overheden in ‘t gemeen, en voor Uwer,,A. A. wijze en discrete regeering in het bijzonder,,ten offer te brengen,” enz.

Den volgenden dag ondersteunde Johan de Bijedit smeekschrift nog nader, uit naam van allen, meteene korte schrifture, waarin hij hen en zichzelvenvoornamelijk verontschuldigde, vooreerst wegenshetgeen men uitstrooide, dat zij voorgenomen haddenmet uiterlijke kracht en geweld tegen het Gerechtaan te gaan, en ten andere wegens het verwijt vanvermetele stoutheid en onbeschaamdheid, die zijbetoonden met het Gerecht zoo dikwijls met hunneverzoekschriften lastig te vallen, enz.

Terwijl nu onder dit alles de bijeenkomsten achter-wege bleven, werd De Bije gedagvaard om den12en April voor het Gerecht te verschijnen, wegenshet beleggen van verboden vergaderingen te zijnenhuize. Daar verschenen, oordeelde de Officier, dathij om zijne herhaalde ongehoorzaamheid ,,arbitraar-,,lijk zal worden gecorrigeerd, hetzij met verbanning,,,als anders sulx haar A. A. naar gelegenheid van,,zaken, zullen bevinden te behooren, mitsgaders in,,zijne goederen gemuliteerd, enz.” Dienzelfden dagwerden nevens hem nog tusschen 20 en 30 per-sonen ,,geciteerd”, die de bijeenkomsten haddenbijgewoond. De voornaamsten onder hen warenJacob van der Bulcken, met zoon en dochter, PhilipsDou, de huisvrouw en zoon van Johan Dou, Annavan Loo, de huisvrouw van Dr. N. Stochius, CuniraPaets, Anna Maria Paets, enz. r).

1) Dochters van den Notaris.

3 3

Daags te voren, een Zondag, werd het huis vanDe BlJe reeds voor zonsopgang door soldaten om-ringd, voor en achter, en kwam vervolgens dekommandant, met zoo strikten last, dat hij niemand,zelfs De Bije’s zwager en zuster den toegang weigerde,zoodat De Bije genoodzaakt was degenen, die hemnoodzakelijk moesten spreken, op de stoep te woordte staan. Des Maandags daarop verschenen de ge-daagden ten Raadhuize, waar zich vele geloofs-genooten lieten vinden, nieuwsgierig en bekommerd,wat de uitkomst zijn zou. De Bije het eerst binnen-geroepen en gevraagd wat hij te zijner verdediginghad in te brengen, zeide, dat hij, niet weer zouophalen, wat reeds zoo dikwijls en nog onlangsdoor hem was ingebracht, mondeling en schriftelijk,zonder ander gevolg, dan dat alle redenen jammerlijkzijn in den wind geslagen, en meerder verdrukking,zwaarder vervolging, tot ieders verwondering, alte-ratie en verbaasdheid hebben geleid, hij niet andersheeft te zeggen, dan dat het huis van een eerlijkburger, te goeder naam en faam bekend, van buitenwordt bespied en van binnen met soldaten bezet,en hij gedwongen is geworden, om personen, diehem kwamen spreken, naar buiten te komen, omhen te woord te staan, gelijk nog gisteren was ge-beurd, toen de kommandant Porret zelfs zijn eenigezuster belette binnen te komen. Ik laat UEd.Achtbaren zelven oordeelen of het niet eerlijkeren christelijker zou zijn die krijgsknechten òftegen onzen dringenden vijand te gebruiken, òftot wering en sluiting van huizen, waar de Zondagwordt misbruikt en ontheiligd, dan tegen een trouwingezetene, wiens huis door christelijke godsdienst-oefeningen wordt geheiligd. Ik zie mij dus ge-

3

34

noodzaakt mij tegen den eisch van den Officierte verzetten als onredelijk, ergerlijk en voor Godonverantwoordelijk.

,,Ik kan niet bevroeden - vervolgt hij - hoe,,ik met den minsten schijn van recht kan worden,, beschuldigd van ongehoorzaamheid aan Uwe wetten,,en ordonnantiën, zooals ik telkens aangeklaagd,,,gedaagd en vervolgd worde, of men moet nood-,,zakelijk de H. Apostelen, de eerste christenen en,,onze voorouders mede brandmerken met de zonde,,van ongehoorzaamheid en rebellie, omdat zij Gode,,meer gehoorzaamden dan de menschen. Ik vrage,,,met alle bescheidenheid: Wie heeft gelijk, de,,eischer, die straf vordert voor een Gode welgevallig,,werk, of ik, gedaagde, die den keizer geeft, watdes keizers, en Gode wat Godes is ?”

, ,Doch, gelijk het ten allen tijde het lot van,,vromen en rechtvaardigen is geweest verdrukt en,,vervolgd te worden, zoo is het ook nog, helaas,,,in onze tegenwoordige eeuw. Maar hiertegen be-,,reidt zich gedurig een oprecht christen, en als hem,,storm en tegenspoed dreigen, hij vreest niet. Als,,hij van bulderende baren der verdrukking als over-,,stelpt wordt, staat hij onbewegelijk als een rots.,,Wordt hij door gewapenden omringd gedreigd,,,dan verheugt hij zich, dat hij het lot van zijn,,Heer en Meester mag deelen. Als hij om het,,Evangelie en der gerechtigheid wille in zijne,,goederen benadeeld wordt, dan telt hij ze niet, in,,vergelijking met de hemelsche schatten en de be-,,loften des toekomenden Levens. Wordt hi j van,,zijne eerambten ontbloot, hij acht ze niet hooger,,dan de eeuwige heerlijkheid. Ja, al wordt hij uit,,zijne geboortestad gebannen, dan weet hij zich

35

,,verzekerd, dat zijn hemelsch Vaderland voor hem,,open staat.” - Ten slotte zich weer tot het Gerechtwendende, zegt hij met trillende stem:

,,Ik bidde dan, UEd. A.A. voor het laatst, dat,,UE. A.A. in deze zoo allergewichtigste en heilige,,zake, tusschen den Heer eischer en mij, gedaagde,,,als voor de oogen van den kenner der harten,,,zonder eenige passie of tijdelijk inzicht in gerechtig-,,heid gelieven uit te spreken, opdat UEd. A.A. de,,naam en heerlijke eeretitel van Gerechte waardig,,mag worden toegeschreven, tot verantwoording,,voor de allerhoogste Vierschaar van den God der,,goden, denwelken ik hartgrondiglijk bidde dat Hij,,UEd. A.A. vervulle met zijnen Heiligen Geest.,,Amen !”

,,Biijvende (zoo was het onderschrift) ondertusschen,,van UEd. A.A. de trouwe en gehoorzame dienaar,,in het geven van alle eere en schatting,

Johan de Bije.”

Na het lezen van dit smeekschrift, merkte deOfficier op, dat de inhoud ervan van dien aardwas, alsof de Heeren over de conscientiën wildenheerschen ; waarop de gedaagde antwoordde, datde Heeren wel wisten, dat zulks ondoenlijk was,omdat men niemand dwingen kan aldus of anderste gelooven ; maar het is onchristelijk en met Godswoord strijdig, iemand de oefening van zijn gods-dienst te beletten. De Officier repliceerde: Menkon in Warmond ter kerk gaan ; maar De Bijeantwoordde, dat meer dan een vierde der ledendoor ouderdom verhinderd werd, en het ruwe weerniet zelden ook de gezonden belette te gaan.

Na De Bije werden alle gedaagden tegelijk binnen-

36

geroepen. Philips Dou vroeg en verkreeg het eersthet woord, en las mede een vertoog voor, waarin hijprotesteerde, dat het vroeger ingeleverd adres on-beantwoord was ter zijde gelegd ; dat men doorgingmet vervolgen, terwijl de plakkaten en ordonnantiënoveral sedert lang in onbruik waren. Voorts, dathet straffen om en het beletten van den godsdiensteen ongehoorde dwang was van het geweten dermenschen zonder recht of reden. Hij sloot met op-gave van de volgende redenen, waarom hij zichvan de publieke kerk had afgescheiden : 1’. omdatdie van de Hervorming was afgeweken ; 2’. omdatzij de remonstranten ombarmhartig had veroordeeld ;3”. omdat zij de remonstranten met geweld hadvervolgd ; 4’. omdat de leeraars dier kerk daaraan hadden meegedaan en ook verzocht of verkregenhadden, dat de remonstrantsche leeraren de stadhadden moeten ruimen.

Hierop werd hem door den Officier toegevoegd,dat hij behoorde in de publieke kerk te komen,waarop Johannes Dou, notaris. en landmeter, dieniet voor zichzelven, maar voor zijne vrouw enonmondigen zoon compareerde, vroeg : ,,Hoe zouden,,wij het van ons kunnen verkrijgen in eene kerk,,te komen, waarin zoo’n schrikkelijke leer wordt,,staande gehouden, dat God om de zonde van,,Adam zoovele duizenden kinderkens, zelfs van ge-Joovige ouders geboren, zou bestemd hebben om,,voor eeuwig verloren te gaan . . . .” Hier viel hem,,de Officier in de reden, met te zeggen: ,,Gij lastert,,de kerk !” - waarop de gedaagde : ,,Christus heeft,,gezegd : ,,Laat de kinderen tot mij komen.” -De Heeren van. het Gerecht toonden blijkbaar hunmisnoegen over dit tweegesprek, en één van hen

3 7

zei zachtjes: ,, ‘t Is evenwel het gevoelen der kerk,,,en de stelling van eenigen van de onzen.”

De President, Willem Paets, maakte er een eindaan, door den Officier te gelasten over te gaan totzijn eisch.

Jacob van der Bulcken, een tachtig-jarige, ver-schoonde zich met te zeggen, dat hij onmogelijkte Warmond ter kerk kon gaan, waarop de schoutVan Grieken hem toesnauwde: ,,Ga met de trek-schuit !” - De grijsaard verklaarde zelfs niet totde trekschuit te kunnen komen, waarop Van Griekenweer : ,,Laat dan de schuit tot achter je woningkomen !”

Ook de vrouwen, die, deftig gekleed, ten raad-huize waren gekomen, verdedigden zich moedig.Anna van Loo, huisvrouwe van Dr. N. Stochius, brachto. a. in, dat zij geen kennis had van de plakkaten,als bij haar leven niet gepubliceerd, maar wel, datal vóór dertig jaren haar vader binnen Zwammer-dam Schout, Secretaris en Rentmeester van 2. Exel-lentie den Heer van Brederode, met deszelfs toestaaneene Remonstrantsche kerk had gesticht, die nogtegenwoordig stond. Zij was ook van zoodanig eengeslacht, welker leden bekend stonden als voor-standers van den Staat; dat haar broeder, op eigenkosten met vier paarden was uitgetrokken tegenden bisschop van Munster, en, in eene schermutselingvan enkele honderden Staatschen tegen duizendenMunsterschen, gevangen zijnde, al achttien wekenwas vastgehouden. Ook de jonge dochters CuniraPaets, Geertruida en Clara van Heemskerck, zusters,Adriana van Swanenburg en Anna Maria Paetsleverden te zamen een kort verweerschrift in. Deoverige gedaagden zeiden weinig, ziende, dat de

38

breede verdedigin g niets hielp, daar de PresidentWillem Paets telkens riep, dat zulke uitvluchtenweinig te beduiden hadden, dat het alleen de vraagwas, of men ten huize van De Bije ter vergaderinggeweest was, - hetgeen niemand ontkende.

Nadat de gedaagden wel een uur hadden buitengestaan, werd De Bije weer binnen geroepen enhem gevraagd of hij beloven wilde na dezen nooit .weer in zijn huis een vergadering te zullen beleggen?Hij antwoordde, dat zulk een belofte in strijd wasmet Gods woord zoodat hij die niet zou kunnendoen zonder kwetsing van zijn gemoed. - Naweer een t i jd buiten te hebben moeten wachten,en weer binnen geroepen te zijn werd hem devolgende sententie voorgelezen: ,,Die van den Ge-,,rechte der Stad Leiden, gezien de bovenstaande,,eisch, gehoord des gedaagden mondelinge confessie,,en antwoorden : item zijne verklaringe, juridisch,,gedaan, dat hij niet zoude kunnen, nog van meeninge,,was, de verboden conventiculen te zijnen huize,,na t e l a t e n , en daarna, op zijn verzoek weder,,binnenkomende, daarbij alsnog persisteerde, ten,,ware hem eenige andere plaatse binnen deze stad,,zoude worde geassigneerd, en verders op alles,,gelet, wat heeft mogen moveeren, doende recht,,,en materie van correctie, condemneeren, denzelven,,gedaagde in een mulcte van twee honderd guldens,,,binnen tweemaal 24 uren ter secretarije dezer stede,,op te brengen, ontzeggen den gedaagde de Stad,,en den vrijdomme van dien, die hij gehouden zal,,zijn, op Zaterdag eerstkomende, vóór zonnen-,,ondergang te ruimen, zonder daar weder in te,,komen, voor en aleer hij daartoe zal hebben ver-, ,kregen consent , op poene van zwaarder straffe,

39

,,en condemneeren den gedaagde voorts in de kosten,,,ter zake dezes gevallen, tot haar E. taxatie en,,moderatie. Actum den 12en April 1666.

Mij kennelijk(get.) G. van Hoogeveen.”

Hierop nam Johan De Kje zijn afscheid. Gevraagdhebbende, of hij een copie van het vonnis kondebekomen, keek de een den ander aan, totdat deOfficier zeide, dat hij de Heeren daarover zouspreken.

Vervolgens werden de overige gedaagden hoofdvoor hoofd, zonder aanzien van vermogen, huisgezinof ouderdom, verwezen in eene boete van 25 gld.,mede binnen tweemaal 24 uren op te brengen. Alsde een en de ander hierop respondeerde, dat hijniet wist iets verbeurd te hebben, en dat hem indeze neringlooze tijden geldgebrek drukte, viel deOfficier hen in, dat hij wel meer zulke praatjes hadgehoord, en wel wist, hoe hij zijn geld krijgen zou.

Johannes Dou werd afzonderlijk gecondemneerdin eene boete van IOO gld., te betalen als voren,,,ter zake hij zich niet had ontzien in de vergadering,,van H a a r A . A . m e t z e e r ,,booze invectiven” t e,,calomnieeren de Religie die alhier, in de publieke,,kerken dezer landen werd geleerd,” enz. 1).

In April van dit jaar diende de gemeente eennieuw request in aan die van den Gerechte, metverzoek binnen of buiten de stad vrij hare gods-dienstoefeningen te mogen houden. Naar het schijnthad men toen nog eenige hoop op eene gunstige

1) Het Dagboek van Adriaen Paets gaat tot dit jaar enwordt vervolgd door P. van der Schilling.

40

beschikking, wegens verwisseling van leden derMagistratuur. In afwachting daarvan liet men nietsonbeproefd om de regenten afzonderlijk, zoo doorde aanzienlijksten van de burgerij, Doopsgezindenen Hervormden, als door regenten van andere stedenin Den Haag en op de dagvaart, en door de aan-zienlijkste remonstrantsche vrouwen te laten aan-spreken, om de heeren gunstig te stemmen. Onder-tusschen bracht burgemeester Swanenburg het requestin de Vroedschap, en er volgde, met advies vande veertig, dat. . . . men het noch in, noch buitende stad gedoogen wilde. Men schreef dien ongunstigenuitslag toe aan den oud-burgemeester Buitenvest,die een grooten invloed oefende, en die verklaardhad, dat het oogmerk alleen was, de Remonstrantenweer op het kussen te brengen. BurgemeesterSwanenburg was te zwak, om zich daartegen tedoen gelden, en, bedoelende zijn zoon in de vroed-schap te brengen, durfde hij zich niet verzetten.De tweede burgemeester Van der Willigen, deburgemeester Zwaanswijk en de President-Schepenvan der Meer spraken ten voordeele van de remon-stranten, maar waren in de minderheid.

De gemeente had nu den geheelen winter stil-gezeten, en besloot de godsdienstige samenkomstenweder te hervatten. Men zag nu om naar eenegelegenheid buiten de stad, en kocht een stuk landsbuiten de Marepoort aan den trekweg (jaagpad),onder de jurisdictie van Leiderdorp, alwaar men,met voorkennis en goedvinden van den Heer vander Boekhorst, Dijkgraaf van Rijnland, en van zijnsubstituut Gijsbrecht de Munt, eene houten loodsopsloeg, waarin men omstreeks October 1667 begonte prediken. Dit geschiedde zonder eenige rucht-

41

baarheid, doch een dag of twee voor het aftredenvan Burgemeesteren kwam De Wit de loods in-specteeren. De Remonstranten echter, te voren ge-waarschuwd, hadden gezorgd de loods, die hoogerwas dan naar stadskeuren was geoorloofd, zooverte doen afbreken, als de stadskeur vereischte. Ditwerd gunstig opgenomen en had geen verder gevolg.

Toen in 1668 de Heeren Van der Willigen enEleman het burgemeesterschap bekleedden (zij be-hoorden tot de gematigden), gingen de Remonstrantenniet alleen ongehinderd voort met hunne godsdienst-oefeningen buiten de stad, maar begonnen tegenden winter in het huis aan den Middelweg. Dit begonop Driekoningendag, eerst op Woensdag, ‘s avondsalleen, maar daarna ook des Zondags vooren naden middag. Dit duurde tot Paschen I). Toen werdbesloten alleen binnen de stad te prediken en werdde loods aan het Utrechtsch jaagpad op tweedenPaaschdag gesloten, en is sedert niet meer gebruikt.Dewijl men de vrijheid nu genoegzaam verzekerdachtte, vooral toen door de heerschende pest, die indit jaar hier met groote hevigheid woedde, velepredikanten, Magistraten en andere personen, dieden Remonstranten kwalijk gezind waren, ten gravewaren gedaald, heeft Johan de Bije (in 1669) aan-geboden het huis, waarin men nu predikte, aan degemeente af te staan voor hetgeen het hem gekosthad, zonder in rekening te brengen, hetgeen hij,ten gerieve der gemeente, daaraan ten koste hadgelegd. Het Bestuur wilde het echter voor een jaarhuren, met Ien Mei, voor zooveel huur als de

1) Deze en volgende b i jzonderheden z i jn on t leend aan denotulen van den kerkeraad onzer gemeente.

42

Interest en de Verponding samen beliep. ,,Op zijninstantelijk verzoek, dat men hem toch eens vanalle moeite zou afhelpen, werd eindelijk de koopop de reeds gemelde voorwaarde gesloten. Vervolgenswerd de loods, die men tot hiertoe gehouden had,,,dewijl zij er slechts tot spijt en verwijt scheen teblijven staan,” op besluit van den kerkeraad, dato19 Mei 1671, afgebroken.

Intusschen had men nu in het aangekochte huis,om voldoende ruimte te bekomen, twee achter-kamers doorgeslagen, en de zoldering met stijlengeschraagd, en een gedeelte der binnenplaats daarbijgetrokken door het met planken af te schieten enmet een zeil te overdekken. Daar dit evenwel opden duur zoo niet blijven kon, besloot de kerkeraad,nog vóór den winter, het achterste deel der huizingtot eene kerk te verbouwen, en het voorste deel(aan de Hooglandsche kerkgracht) tot woning voorden predikant te bestemmen en in te richten. Hetplan was aan het gebouw ook inwendig het aanzieneener kerk te geven door het plaatsen van kolommen,ronde vensters, enz. Doch nauwlijks was men daar-mede begonnen, of de oorlog met Frankrijk brakuit, die den opbouw deed staken. Daarop volgdede verheffing van Willem 111 tot Stadhouder, en deoproerigheid der gemeenten, die overal de Regentenafzetten, en zich met hare bezwaren tot den Prinswendden. Dit was ook hier te Leiden het geval,waar men nu o. a. den Prins verzocht den opbouwder Remonstrantsche kerk te verbieden. De Vorstliet zich daarover in eene publieke afkondigingten Raadhuize gedaan en gegeven in het leger teBodegraven, den 2 1en September 1672, aldus hooren :,,Eindelyck also die vande regeringhe aenghenoomen

43

,,hebben de resolutiën, nopende het wezen der,,Remonstrantsche Religie, punctueelyck achter-,,volgen, mitsgaeders aen haere burgers ende inge-,,zetenen contentement te geven, raeckende het be-Jetten van den opbouw der kercke, bij die van de,,voors. Religie alreede begost, zoo werd dese artikel,,gesloten ter dispositie van de gemelde Regenten.”

In dezen stand van zaken hebben eenige ge-deputeerden der publieke kerk ook wederom bijBurgemeesteren aangehouden op het weren derRemonstrantsche vergaderingen ; doch hun werdkordaat geantwoord, ,,dat het thans geen tijd was,,om eenige burgers molest aan te doen.” - Ditschrikte evenwel de klagers niet af, die Burge-meesteren dagelijks lastig vielen, terwijl de contra-remonstrantsche leeraars getrouwelijk het hunnededen, om hen aan te zetten, ,,weshalve eindelijk,,stads-fabrijk en metzelaar gezonden werden, om,,van het werk inspectie te nemen,” na wier rapportBurgemeesteren de Opzieners voor zich ontbodenen hun werd aangezegd, dat zij vernomen hadden,,dat de Remonstranten op haar eigen houtje en,,zonder kennisse en permissie hadden ondernomen,,op te timmeren haar vergaderplaats, in forme van,,eene k e r k , m e t colommen e n r o n d e g l a z e n t e,,voorschijn te brengen, en vervolgens, dat haar E.,,zulks t’eenemale mishagelijk was, dat deshalven,,haar Achtb. verstonden, en haar alleszins aanraden,,,dat ze met de voors. begoste timmeragie niet alleen,,zouden ophouden , maar ook daarenboven met,,prediken zouden hebben stiltestaan, alles om ge-,,wichtige redenen, die haar Achtb. zeiden haar tot,,dezelve interdictie te bewegen.”

Vreemd klonk zulk een onverwacht verbod den

4 4

Opzieners in de ooren, doch zij antwoordden moedig,dat zij niet bevatten konden, wat hunne Achtbarenin dezen tijd tot zulk een verbod bewegen kon,,, want,” zeiden ze, ,, wat ‘t begonnen gebouw aen-,,gaet, het waer maer eene simpele ruyme plaetse,,,die ‘t sij men se van buyten of van binnen be-,,schoude, noch inwendige gedaente, forme of fatsoen,,eens kercks hadde, ende de colommen ofte pylaren,,,daer soo veel van geschreeut wierd, mochten veel-eer ,,de naem van swaevelstocken draegen als van,,colommen. Ende betreffende haeren kerckgangh,,en oeffeninghe haeres sedigen Godsdiensts, dat se,,reden hadden om te segghen, dat de Heeren,,Burgemeesters, die den naem van Burgervaders,,droegen, haer met het verbieden van dien niet en,,tracteerden, als wel de koninck van Vrankryck,,,den jegenwoordigen openbaeren en bitteren Viand l),,onses Vaderlants, welcke onse geloofsgenoten haere,,vrije oeffening van godsdienst, binnen de steden,,Utrecht en Woerden (als doen bij hem geoccupeert),,onverhindert laet behouden en genieten.”

Niet minder vreemd dan den Opzieneren hetverbod, kwam den Burgemeesteren dit antwoordvoor, ,,die den hoed in de ooghen trocken,” voorzich zagen en niets antwoordden, totdat na eenewijle zwijgens de Pensionaris, die de vergaderingbijwoonde, zeide, dat zij de resolutiën der HeerenBurgemeesteren gehoord en zich daaraan te houdenhadden. - Men ging echter voort met de bijeen-komsten, maar begon een half uur later dan depublieke kerken, ,,om de contra’s niet tegen het,,lijf t e loopen”. Wat het bouwen betreft, hebben

1) Lodewijk XIV.

4 5

zij om van hunne zijde toe te geven, ,,geresolveerd,,om de royaelheyt ende de uytterlyke forme des,,gebouws merckelijk in te binden ende te besnoeyen,,,oordeelende (en dat terecht), dat aen de uytterlyke,,forme niets gelegen en was. Diensvolgens hebben,,zij het eerste model veranderende alle de glas-,,cosynen, die met ronde bogen reeds waren gereed,,gemaakt, doen afsagen ende in simpele kleinder,,vierkante verandert. Het geheele gebouw wierd,,laager gemaakt, gelijkende eerder een pakhuys,,dan een kerke.”

In 1674 deden eenige leden van den kerkeraadder Hervormden, evenwel niet zonder tegenspraakvan sommige broeders, pogingen bij de Regenten,om de Remonstrantsche vergaderingen te weren,verzoekende tevens in het bijzonder, dat hun hettimmeren van eene kerk, die al besteed was, ver-hinderd zou worden. Ofschoon de Remonstrantenhiervan niet onkundig waren, zijn zij echter in Meibegonnen pilaren te stellen, na kort te voren denhouten achtergevel door een steenen muur te latenvervangen. Hierop werden Jan Dou en NicolaasPaets’ bij den Officier Gaal ontboden, die hun uitnaam van die van den Gerechte aanzeide met hetbouwen niet voort te gaan.

In het volgende jaar (1675) werd nog eens van-wege de Hervormde kerk aangedrongen op hetverbieden van den kerkbouw. Veertien dagen voorPaschen werd van den kerkeraad der Gereformeerdeneen request aan Burgemeesteren en de Vroedschapingediend tegen de Remonstranten, de Mennonietenen de Roomschen. Maar de Remonstranten gavenhet niet op. Er werd eene bouwcommissie benoemd,met name Jan Dou, Nicolaas Paets, Willem van

46

Heemskerk en Dirk Speck, en tegelijk ,,eenparigbesloten met de timmeragie van de predikplaatsvoort te gaan.” Dit besluit werd genomen den2zen Januari 1676. Zes dagen later werd Paets bijden Officier Gael ontboden, die hem vraagde, ofingevolge de order van de Heeren de kerk al ineen woonhuis veranderd was, en het preeken gestaakt.Paets antwoordde, dat men niet had verstaan, datvan de kerk een woonhuis moest gemaakt worden,en dat men een half uur later met prediken wasbegonnen, ,,omdat andere kerkgangers niet tegen‘t l i j f t e loopen.” De Officier zeide lastgeving tehebben de vergadering te storen, zoo men niet stilstond. Hierop is bij den kerkeraad besloten dekerk tot een woonhuis te maken. Hiervan staatevenwel niets in de notulen. Alleen de heer P. vander Schilling vermeldt het in zijn vervolg van hetdagboek van Paets. Genoemde heer spreekt vaneen ,,pakhuys”, waarschijnlijk als een schimpnaamvan het volk op het nederig uiterlijk van het ge-bouwtje 1). Wij lezen n.1. : ,,Het bouwen van het,,pakhuis der Remonstranten is zoo stil toegegaan,,,dat de Magistraat geen inspectie heeft laten nemen,,,noch onder de burgerij eenig vermaan daarvan is,,gedaan. Na agt a negen weken is het voltrokken,,,en men heeft I Augustus beginnen te prediken,,,en om alle opspraak voor te komen, dien eersten,,Zondag verschoond en in het huis van Ds. Adam,,van Royenstein (die het voorgedeelte aan de,,Hooglandsche kerkgracht bewoonde), voor en na,,den middag gepreekt, en om de groote confluentie,,in twee kamers. Den 7en Augustus, zi jnde een

I) Zie ook blz. 45, regel IO v. boven.

4 7

,,dankdag voor de victorie tegen de Sweeden, en,,de victorie tegen Vrankrijk, juist daarbij komende,,,zoo hebben de Remonstranten zich daarvan (van,,de kerk n.1.) bediend, en bij die gelegenheid de,,intrede gedaan van het nieuwe pakhuis. De in-,,wijding is gedaan met het verhandelen van de,,historie van de inwijding en het heerlijk gebed,,van Salomon in den Tempel van Jeruzalem,,, I Regum VIII : 22 ten einde toe, door Ds. Jacobus,,van Brakel, alles met groote stilligheid.

,,Tn Augustus 1679 is de Remonstrantsche Ver-,,gaderschuur of kerkje uitgezet en de plaats daaraan,,gelegen (de binnenplaats) er bij getrokken en tot,,een galerij gemaakt, en alzoo in het vierkant,,voltrokken ; verders rondom besloten gestoelte,,gemaakt voor de Opzienders en al de manspersonen,,,nevens het stellen van een nieuwen predikstoel, en,,is met kerkkronen en blakers voorzien. Dit is,,alsoo in stilligheid toegegaan.”

Dit stemt overeen met de notulen van denkerkeraad op dat jaar, waar wij lezen : ,,Is besloten,dat de kerk in sijn volle ploy sal gebragt worden.”

Hoe zij er uitzag in haar volle plooi zullen zij,die onder het gehoor van de predikanten Ds. J. H.Maronier en Dr. H. C. Rogge hebben gezeten, zichnog wel kunnen voorstellen, evenals schrijver dezes.

D i t eenvoudimb gebouw voldeed ongeveer tweeeeuwen aan de behoefte, doch werd op den duurbouwvallig en eischte ten laatste zóó dikwijls be-langrijke herstellingen, dat het Bestuur na lang enrijp beraad tot verbouwing besloot. De daarvoorbenoodigde fondsen werden door de Gemeente uiteigen middelen en door bijdragen harer leden vooreen groot gedeelte bijeengebracht. Ook van leden der

48

Broederschap buiten, en van verschillende gezindtenbinnen Leiden waren bijdragen ingekomen. VanRijkswege en door de Provincie waren subsidiëntoegestaan. Den I ren December 1870 had de in-wijding plaats door Dr. H. C. Rogge, met eenerede naar aanleiding van Hebr. X : 25. Door in-wendige verandering had het gebouw een vriende-lijker aanzien gekregen, en, wat de ruimte en hetaantal zitplaatsen betreft, gewonnen 1).

Na verloop van de dertig jaren moest de ver-bouwde kerk reeds weer door eene andere wordenvervangen. Waarom? Het antwoord op die vraagis zeer eenvoudig: de verbouwde kerk werd teklein. Reeds in 1878, na de intrede van Dr. J. A.Beyerman, begon een geregelde aanwas van leden,zoodat het aantal bij diens afscheid in 1891 wasverdrievoudigd, en het getal leerlingen op de catechi-satie vertienvoudigd, En toen onder diens opvolger,Dr. H. P. Schim van der Loeff, de aanwas vanleden en catechisanten bleef aanhouden en het getalbezoekers der godsdienstige samenkomsten insge-lijks toenam, begreep het Bestuur, dat de tijd nietverre meer was, waarop de ruimte onzer kerk teneenemale onvoldoende zou zijn. Een aandrang vande veiligheidspolitie kwam daarbij, die het plaats-geven in de gangpaden verbood en op haar bevelvelerlei veiligheidsmaatregelen genomen moestenworden, die een geheele verbouwing noodzakelijkmaakte.

Door het uitschrijven eener leening van f 18000in aandeelen van f IOO, die bij leden, vrienden en

1) Zie de afbeelding 1 en 11: de verbouwde kerk in 1870,van buiten en inwendig.

11. De verbouwde kerk in 1870 inwendig.

4 9

belangstellenden alle geplaatst werden, was de ver-bouwing verzekerd. Volgens het ontwerp van denheer H. Paul, civiel-ingenieur, oud-gemeente-architectvan Leiden, werd de verbouwing, na publieke aan-besteding, door de aannemers J, van der Kamp enJ, J. Planjer uitgevoerd. Tijdens de verbouwingwerden de godsdienstoefeningen gehouden in deStadsgehoorzaal (foyer) ons door de welwillendheidvan Burgemeester en Wethouders in huur afgestaan,en de voltooide kerk op 25 Februari Igoo, doorDs. H. P. Schim van der Loeff plechtig ingewijd,met eene rede naar aanleiding van 11 Timothius I : 14 :,,Bewaar het goede pand, dat U toebetrouwd is !”In die rede legde de spreker den vollen nadrukop de kloekheid en vroomheid der vaderen, dieworstelden en duldden een halve eeuw lang, eerzij in het bezit waren van hetgeen zij bescheideneene predikplaats noemden : eene bevloerde ruimtetusschen vier muren van metselwerk en een dakdaarboven, dat was alles! Wat bleef er nog veelte doen over, eer die ruimte eene kerk mochtheeten! En de geldmiddelen ontbraken ! Telkensmoest de bouw uit armoede worden gestaakt. Maarmen versaagde niet. De notulen van den kerkeraadvan 1675 gewagen van den moed en de volhardingd e r ,,Opsienders”, die zich door geene bezwarenlieten afschrikken. Hunne ,,cordaatheyt” wektemenigeen op hen door grootere of kleinere giftente steunen. In 1677 was men zoo rijk (! ?) dat erpilaren in de kerk konden worden gesteld, om hetdak te schragen. Ten laatste, in 1679, resolveerdemen de kerk te voltooien. Gelijk het was tot op1870, zoo hadden onze vaderen het na een veel-jarig lijden moeizaam opgetrokken, en wij begrijpen,

4

50

hoe zij hun kinderen daarbij op het harte drukten,die kostelijke erve in eere te houden. Het was eengoed pand, dat ze aan hunne nakomelingen toe-betrouwden, in de vaste hoop, dat deze het zoudenbewaren. En nu, na ruim twee eeuwen, nu dievolle ontplooiing zich nog veel verder heeft uit-gestrekt, nu wij die kloeke vaderen dankbaar ge-denken, is het ons, of ze diezelfde opwekking ooknog tot ons richten, en ons toeroepen: ,,Bewaarhet goede pand, dat u toebetrouwd is !”

Leiden. S. P. PERDIJK,. . . . .

BLADVULLING.Door de Bataafsche Republiek reizend, komt een

Engelschman, met name R. Fell, te Leiden enschrijft dan, naar aanleiding van de Pieterskerk,in een zijner reisbrieven het volgende :

.In deze Kerk werden de Engelsche en Russischesoldaten, die in het vorig jaar bij Alkmaar werdenkri jgsgevangen gemaakt , bewaard. De Russen verbeelddenzich h ier s lechts to t zoolang opges lo ten te z i jn , om daarnagegui l lo t ineerd of gehangen te worden. Op het z ien vandrie groote kerkkroonen, meende een Russisch soldaat,dat aan iederen arm van dezelve een hunner zou wordenopgehangen. Zij waren uitgelaten van vreugde, toen zijbemerkten , da t voor hunne vrees geen grond a l toos was ,en omarmden hunne Fransche en Hollandsche wachtenals hun redders en beschermers. Hunne toestand werddaarenboven hier door goed voedsel veraangenaamd,terwi j l z i j z ich voor het ruwe weder genoegzaam bevei l igden overvloedig van stroobedden voorzien zagen. Dezekerk was zoo wel met betrekking tot de gemakken enlevensmiddelen hier voorhanden, een paleis in verge-lijking van hunne woningen tot hiertoe.. . .”

R. Fel& Reize door de Bafaafsche republiek in 1800. inbrieven (Haarlem, 1806). blz. 134. De Hollandsche ver-taler gebruikte de Duitsche bewerking van Kar1 Murhard.

R.

Lijst der kasteelen en ridderhofsteden vanLeiden en Rijnland.

Verleden jaar nam de Heer H. Th. van Steeden,bestuurslid onzer vereeniging, het initiatief tot hetopstellen van deze lijst. Hetgeen hij uit zijne aan-teekeningen bijeenbracht kwam de redactie evenwelte onvolledig voor, om terstond te plaatsen. Erwerd besloten, dat ondergeteekende met genoemdenheer zoude trachten de noodige veranderingen enaanvullingen daarin aan te brengen. In overleg metden Heer van Steeden werden de buitenplaatsenniet opgenomen. Misschien komen die een andermaal aan de beurt.

Ik heb getracht in een beknopt bestek van elkhuis, ligging, stichting, bezitters en c. q. merk-waardige bewoners en jaar of tijd van sloopen ofverval aan te geven, en ten slotte verwezen naaruitvoeriger artikels, die reeds het licht zagen overdit onderwerp. Ofschoon ridderhofstede meer eenUtrechtsch, dan een Hollandsch woord is, heb ikdit toch gekozen, daar hofstede in deze strekenzoowel gebruikt werd om eene woning van ridder-matige heeren, als eene grootere bouwmanswoningaan te duiden. Kasteelen waren er in deze streken

52

niet veel ; de niet of slechts matig versterkte ridder-hofsteden vormen de meerderheid, al verrezen dezevaak op de plaats en fundamenten van een vroegerkasteel. Over de middeleeuwsche kasteelen in onzeomgeving is weinig bekend, behoorlijke afbeeldingenbestaan er bijna niet van. Waarschijnli jk hebbenzij in het algemeen hetzelfde type vertoond, datnog te herkennen valt uit de bouwvallen van NieuwTeylingen, nl. den zwaren toren en de ringmuurom den hof met de bijgebouwen. Zoowel op Dever’sals op Oud-Alkemade’s grondgebied zijn overblijfselenvan dergelijken torenbouw gevonden.

Tot het verdwijnen van deze oude burchten hebbenmeer dan in andere deeien van ons land, vele oor-zaken samengewerkt. Allereerst de vernietigendekrijg van Jan van Beyeren, den elect van Luik, tegenLeiden in 1420 gevoerd, vervolgens het beleg doorReinier van Broechuysen c. s. in 1480 en ten slottehet langdurig beleg van 1574, waarbij natuurlijkde geheele omgeving der ingesloten veste, het hardte verantwoorden had. Doch ook toen de rust weder-keerde, heeft men hier in Rijnland niet gespaard,wat de oorlog nog gelaten had aan kasteelen ofruïnen. Geleidelijk toch zijn zij voor het grootstedeel in handen gekomen van rijkgeworden regenten-kooplieden, die naar de smaak van hun ti jd, deoude huizen hunner heerlijkheden, deden herrijzen.In enkele gevallen heeft de veranderde modestijlzelfs een tweede of derde herbouw veroorzaakt.

Ten slotte hebben het verval der Republiek ende moeilijke jaren van 1795 e. v. tot zelfs lang ná1815 het sloopen en productiever maken van debijgelegen gronden bijzonder in de hand gewerkt.

Er is nog zeker veel aan te vullen op de korte

53

mededeelingen over menig oud-adellijk huis, hier-onder vermeld. Moge ook menig lezer zich daartoegeroepen voelen ; de vrucht van zijn arbeid zal zekerwelkom zijn voor een volgend Jaarboekje.

Leiden. BIJLEVELD.

AbtspoeLVoormalige ridderhofstede onder Oegst-geest tegenover het Warmonderhek. Oorspronkelijklusthuis van de abten van Egmond. In 1424 doorden abt Wouter van Mathenesse gesticht. In 1569woonde er Nicolaas van Nieuwland, ~sre bisschop vanHaarlem, na zijn bedanken voor die waardigheid.Verwoest tijdens het beleg van 1574 en de gronddoor de Staten van Holland genaast; door hen in1591 verkocht aan Foy van Brouchoven, dijkgraafvan Rijnland, die het herbouwde, uit dit geslacht in1643 bij koop aan de familie Paets, vererfd in 1762op de Van Leyden’s en in 1863 na doode vanVrouwe van Leyden Gael geboren van der Hoopgeslecht. Thans bollenland.

Adegeest. Voormalige ridderhofstede onder Voor-schoten, in het weiland over het tolhuisje. Eertijdsleenroerig aan den huize van Wassenaer. Bezit o.a.van het geslacht van Bosch. In de tijden van hetbeleg verwoest. Later herrezen als buitenplaats enomringd door een groot park, dat zich uitstrektevanaf ter Lips aan het Wijngaerdenlaantje tot hettegenwoordig Beresteyn. In de 18de eeuw bewoonddoor de geslachten Meerman de Malnoë, later doorde van Hoorn’s, omstreeks 1860 geslecht, een deelvan het landhuis gespaard voor woning bij deboerderij. Torenveld onder Oegstgeest was een leen

van Adegeest. Het klokketorentje is overgebrachtop het dak van huize ,,ter Wadding” aan de Vink.

Alkemade (Oud-). Voormalig kasteel onderWarmond bij de grenzen van Sassenheim in hetOosteinde. Vermoedelijk stamhuis van het geslachtvan Alkemade en reeds vóór 1400 verwoest in debinnenlandsche twisten. In 1751 werden de grond-vesten eener ronde burchttoren gevonden. In 1619als ridderhofstede herbouwd door Johan vanAlkemade gesproten uit jongere, verarmde tak derfamilie. Midden der ISde eeuw overgegaan doorhuwelijk in de familie Cousebant, door hen in 181 Iverkocht aan den Heer/?. W. Wyborgh,Tgeslooptin I 824 ; de kleine torens van den voorhof echtereerst in het einde dier eeuw en tevens het hout-gewas gerooid. Thans bollenland. De naam wordtnog door de Cousebants in België gevoerd.

Berendrecht. Voormalige ridderhofstede onderLeiderdorp bij de splitsing der Rijnarmen. Leen-roerig aan de abdij van Rijnsburg. Bezit van hetgeslacht van Berendrecht en tegen. I 500 door huwelijkovergegaan aan het geslacht van der Meer uit Delft.In het beleg verwoest en de leenplicht overgebrachtop een nieuw huis B. onder Aarlanderveen, in 1646.Het oude huis later boerderij.

Berendrecht. Voormalige ridderhofstede onderAarlanderveen aan de overzijde en niet ver vanGouwsluis. In de eerste helft der r7de eeuw doorde van der Meer’s van Berendrecht (onder Leider-dorp) gebouwd en 1646 bij overboeking leenroeriggeworden aan de abdij van Rijnsburg. In 1692vererfd op de van Ypelaer’s, door hen in 1753

5 5

verkocht aan Melchior Muller en in 1767 aan degebroeders Vergunst met eene aanliggende buiten-plaats. Gesloopt 1768. Thans boerderij. Uitvoerigartikel in Jaarboekje 1913.

Berendrecht. Ook genaamd (en beter) ter Cijs.Voormalige ridderhofstede onder Zoeterwoude aan deZ.O. Zijde der Vliet tegenover Cronesteijn en Lam-men. Reeds in I 4 I 7 in bezit der van Bakenesse’s en doorde vrouwelijke lijn in 1574 op de van Berendrecht’sovergegaan. in het beleg van 1574 verwoest en kortná 1580 herbouwd. Wordt midden 17de eeuw ver-kocht successievelijk aan de geslachten de Witt enOuseel. In I 763 is Alexander le Breton van Doeswerffeigenaar ; in I 8 I 5 geheel gesloopt. Thans boerderij.

Boschuysen. Voormalige ridderhofstede ten W.van de Boschuyser Wetering en midden tusschen denHaagweg en de Leidsche Vliet. Stamhuis der vanBoschuysens ; in de tweede helft der I 6de eeuw uitge-storven in het geslacht van Lanscroon. Het huis ver-woest in het beleg van I 5 74 en later totaal afgebroken.In de r8de eeuw was daar ter plaatse een eenvoudiglandhuis van het geslacht van der Maersche, verderdoor koop aan de familie van Prof. S. J. Brugmansovergegaan, doch in het midden der rgde eeuw metde plantage’s geheel tot weiland geëffend.

Bouohorst. Voormalig kasteel onder Noord-wijkerhout, sinds einde egde eeuw in het bezit derheeren van Noortich, die den naam hebben over-genomen. Eene erfdochter bracht het in het geslachtvan Woerden van Vliet, vervolgens in 1578 doorhuwelijk overgegaan aan de van Bronckhorst’s, in1645 aan de Bourgogne’s graven van Wacqué en

56

aan de prinsen van Rubempré. Door verblijf dereigenaars in België deerlijk vervallen en ten slottein 1743 gesloopt. Oudtijds was er eene kruiskerkin de nabijheid, waarvan vermeld wordt, dat zijdoor zandverstuiving bedolven is. De top van eenpilaar kwam einde r8de eeuw te voorschijn. Op40 stadiën (afstand van het H. Graf tot Jerusalem)daarvan, stond de kapel van Langeveld, die circa1830 geheel vervallen is. Bij de afbraak van hetkasteel ontdekte men eene kelder, waarin 60 degensmet zilveren gevest, die thans gedeeltelijk, evenalsvele archivalia, berusten bij het hoofd van hetgeslacht de Mérode te Brussel.

Bouchorstenburg. Ook wel Bockenburg ge-naamd. Voormalige ridderhofstede onder Voorhouttusschen het dorp en de Noordwijkerhoek, Eenrond boschje wijst de plaats nog aan.

Achtereenvolgens bezit van de van der Bouchorst’s,Broeckhuysen’s, Uytterwaarden’s (1644) en tegenhet einde der I@e eeuw van het Leidsche regeerings-geslacht Goes van Absmade. Omtrent 1740 reedsruïne, waarvan slechts ronde muur aanwezig; vóór1840 ook dit geheel verdwenen en tot weide meteenig struikgewas geworden.

Coebel. Voormalige ridderhofstede aan de 0.Zijde van de Vliet (bij de Vink) waar deze in denRijn uitmondt.

In het bezit van de Coebel’s alias van der Looin de 16de eeuw; 29 Aug. 1573 verbrand en ver-woest . Daarna de gronden tot teelland gemaakt.Men zegt, dat de Hervormden daar vergaderdenna verstoring hunner eerste bijeenkomst bij deherberg de Voskuil (bij de Pen) onder Oegstgeest.

5 7

Cronesteyn. Oudtijds genaamd ,,die Brouck”ook ,,Wouterswerf” (naar Wouter van Oud-Haerlem).Voormalig kasteel onder Zoeterwoude aan de 0.Zijde van de Vliet bij Lammen, In de 13de eeuwbezit van Wouter van Haerlem en zijne nakomelingen ;in het midden van de 14de, van de Heeren van Polanen,van de Lek en Breda; toen woonde er de Leidscheschepen Willem Smeder ; genaast door de grafelijk-heid en t 1400 gegeven aan ridder Floris vanAlkemade met privilege (7 Mei 1404), dat wie erwoonde, zijn poorterschap van Leiden niet zou ver-beuren. In I 5 I I vererfd op de Oem’s van Wijngaerdenen ondanks protest van Leiden, na verwoesting inhet beleg van 1574, kort na 1580 door hen hersteld,doch in 16 13 verkocht aan Gillis van Panhuys ; in de18de eeuw vererfd op Maarten van Hoeckelom diehet in 1757 verkoopt aan R. van Alderwerelt. Einde18de eeuw vervallen en afgebroken. Op de plaatseen zomerhuis gesticht door A. Biussé, thans vererfdop Mr. E. de’vries, oud-dijkgraaf van Rijnland.

Dever. Ook wel genaamd : huis te Lis. Voormaligkasteel onder Lisse. In 1622 werden op 400 M.afstand van het toenmalig huis in de richting vanhet Haarlemmermeer de fundamenten ontdekt vaneen zwaren toren. Bezit van het huis van Dever inde middeleeuwen, later aan de van Schagen’s envan Mathenesse’s en in de 17de eeuw door erfenisovergegaan op de de Wael’s van Vronesteyn en deHeereman’s van Zuydwijk die het sedert ruim eeneeeuw niet meer bewoonden en het in de r8de eeuwvergroote en gemoderniseerde huis stelselmatig lietenvervallen, zoodat thans nog alleen een deel van hetoudere gebouw als ruïne overblijft. Nog steeds in hetbezit der familie Heereman, ambachtsheeren van Lisse.

58

Does (ter). Voormalig kasteel aan de Z.O. Zijdevan de Does in Leiderdorp niet ver van de samen-komst met den Rijn. Leenroerig aan het huis vanBrederode. Stamhuis van het Rijnlandsch geslachtvan der Does. In 1420 aan Jan van Beyeren over-gegeven en van uit Leiden geplunderd en verwoest.In het midden der Igde eeuw door Foy van derDoes verkocht aan Aernt bastaard van IJsselsteyn.Door Maximiliaan aan Leyden geschonken, dochin 1492 aan Aernt teruggegeven, mits hij zich vandaaruit niet tegen de stad zoude keeren; komt inhet begin der r6de eeuw aan de Oem’s vanWijngaerden, vervolgens verkocht in I 541 aanGerrrt Cornelisz. te Amsterdam, in 1546 aan Chr.von Hauwitz en I 5 59 aan Henrick Pouwelsz. Boelensten slotte door zijne kleinkinderen in 1591 aanJr. Pieter van der Does, admiraal, baljuw en dijk-graaf van Rijnland, schout van Leiden. Door diensdochter vererfd op de van Mathenesse’s. Einde17de eeuw vervallen en in I 7 I 3 zeer bouwvallig ;spoedig daarop gesloopt.

Duvenvoirde. Oud kasteel onder Voorschoten.Leenroerig aan den huize van Wassenaer en in hetbezit van eene jongere tak (vanaf het eerste ver-schijnen in het begin der 13de eeuw) die ook dennaam voerde, tot aan het eind der 16de eeuw denaam van Wassenaer weder werd aangenomen.Deze heeren waren reeds in het midden dier eeuw,heeren van Voorschoten en Veur. Het huis in1727 geheel verbouwd en in tegenwoordige staatgebracht door Arent van Wassenaer. Vererfde doorzijne dochter, steeds door vrouwelijke lijn op degeslachten Torck, van Neukirchen genaamd van

5 9

Nyvenheim en Steengracht op den tegenwoor-digen eigenaar W. baron Schimmelpenninck vander Oye.

Endegeest. Voormalig kasteel onder Oegstgeest.Reeds begin 14de eeuw in bezit van eene tak dervan Alkemade’s, die zich van Endegeest noemde.In 1439 verkocht aan Dirc van Swieten en doorerfopvolging overgegaan op de van Berckel’s,van Schouwen’s, van Berchem’s, van der Rijt’s enten slotte op de van Gronsfeld Diepenbroick’s, diehet tot einde der ISde eeuw bewoonden. In hetbeleg van I 574, op twee torens na, verwoest ; nadiendoor de van Schouwen’s weer bewoonbaar gemaakten omtrent 1645 in tegenwoordige staat herbouwd.Verkocht in 1786 aan S. Radermacher, in 1800aan D. C. Gevers, wiens nakomelingen het tot 1896behielden. Toen aangekocht door de stad Leidenen sindsdien krankzinnigengesticht. Uitvoerig artikelin Jaarboekje Igog.

Hasebroek. Ridderhofstede onder Wassenaar.Stamhuis der familie van Haesbroeck, later in bezitvan de geslachten van Bakenesse, van Wassenaer(1460) van der Bouchorst (1478), in 1670 vererfdop Unico Ripperda en kort daarop aan diens neef _Bernard Amelis van Coeverden, door hem in 1679verkocht aan Henric van der Niepoort, vererfd opde Suysken’s, vervolgens verkocht in 1748 aanJan de Back, door dien aan J. C. M. Radermacher(1764)~ Jacob Mossel (1765), Isaac van Schinne (1 800).

In de Igde eeuw gekocht door Prins Frederik,na diens dood door Dr. Geluk. In deze eeuw ver-kaveld en verkocht. Het heerenhuis met park isthans bezit der familie Heldring.

6 0

.

Horst (ter). Ridderhofstede onder Voorschotentegen de grenzen van Wassenaar, waartoe een grootgedeelte der gronden behooren. Oud goed der Heerenvan Wassenaer, waaraan eene bastaardtak zijn naamontleende. In 1615 door den prins de Ligne, burg-graaf van Leiden verkocht aan P. v. Ruytenburgheer van Vlaardingen en vererfd op de Pauw’s.Vervolgens verkocht in 1700 aan Fr. Sluysken, in1752 aan J. J. de Blocq van Kuffeler, in 1766 aanIman Cau ; door zijne erven in 1837 verkocht aanPrins Frederik en in deze eeuw aan H.M. de Koningin.Meermalen verbouwd, totdat onder Prins Frederikeen eenvoudig jachtslot op dezelfde plaats verrees.

Leeuwen. Voormalige ridderhofstede in de Steectonder Alphen. Stamhuis van het geslacht van Leeuwen;door huwelijk aan de van Leyden’s overgegaan (begin16de eeuw) die zich er langen tijd naar genoemdhebben. In 1619 afgebrand en niet meer herbouwd.

Ups (ter) of Wijngaerden. Voormalige ridder-hofstede onder Voorschoten, tusschen het dorp enZuidwijk. In de middeleeuwen bezit der van Hoog-straten’s. In de 16de en 17de eeuw van de Oem’svan Wijngaerden waarnaar het veelal genoemd werd.Tegen 1700 vervallen en in 1743 geheel gesloopten de plantages gerooid. Het laantje van het dorpnaar het station der H. IJ. S. M. heet nog Wijn-gaerdenlaantje, het was de oude oprit, het huis lagvan het dorp komende even rechts van dit laantjeaan de Voorwetering.

Lochorst. Voormalig kasteel binnen Leiden be-grensd door Gerecht, Pieterskerkhof en -gracht enLochorststraatje. Volgens overlevering grafelijke

61

residentie en geboortehuis van de graven Willem 11en Floris V. In het begin der 15de eeuw reedsovergegaan aan het uit het Utrechtsche afkomstigegeslacht van Lochorst, welks hoofdtak tot in de17de eeuw het huis bezat. Ridder Gerrit van Lochorst(-/- 1548), schout van Leiden woonde er; na dienveelal woonplaats zijner opvolgers. In de r7de eeuw,verkaveld en opnieuw bebouwd.

Lucht (ter). Voormalig kasteel en woonhuis derBurggraven binnen Leiden op de hoek van de ver-eeniging van Ouden en Nieuwen Rijn aan deDonkersteeg en door onderaardsche gangen metde Burcht verbonden. Leen van den huize vanWassenaer waaraan zwanendrift verbonden was.Na het uitsterven der burggraven uit het huis vanWassenaer in het bezit van tal van Leidsche ge-slachten. In tegenwoordige staat gebracht omstreeks1770 door Dr. C. Bijleveld, arts te Leiden, wienskinderen het tot 1835 behielden. Thans bewoonddoor A. van Rhijn, arts.

Meerburg. Voormalige ridderhofstede onderZoeterwoude. Stamhuis en tot omstreeks I 500 bezitvan het geslacht van Meerburg. Geheel verwoestin de Spaansche troebelen. De grond tegen 1640verkocht aan de gebroeders Pieter en Jacob de la ’Court die op het uiteinde daarvan aan den HoogenRijndijk twee huizen zetten, waarvan een nog be-staat als gedeelte van het gebouwencomplex, vor-mende het gesticht ,,de Goede Herder”.

Mye (ter). Voormalige ridderhofstede onderLeiderdorp tusschen Berendrecht e n h e t d o r p .Stamhuis van het geslacht van der Mye, doch reedsin het begin der 15 de eeuw in bezit der van Swieten’s

62

en later (16de eeuw) der van Boschhuysen’s. In1552 verkocht aan Dirc Jacobsz. van Montfoort.In het begin der 17d” eeuw woonden er de vanHoogstraten’s. In 1685 Jan Holland gezegd Fonteyn.In de ISde eeuw gemoderniseerd en bewoond doorhet Leidsch regeeringsgeslacht van Lanschot. Vóórhet einde dier eeuw gesloopt.

Offem. Ridderhofstede onder Noordwijk-binnen.In de 15de eeuw in het bezit der familie Pijnssenuit Delft, in het einde der I6de overgegaan doorhuwelijk in de uit Gelderland afkomstige vanScherpenzeel’s en omstreeks 1650 verkocht aanSteven van der Does, heer van Noordwijk. Sindsdien in dit geslacht gebleven en vererfd sedert I 8 I I

op de van Limburg Stirum’s. Thans eigendom vanL. graaf van Limburg Stirum - Noordwijk.

Paddenpoel. Voormalige ridderhofstede onderOegstgeest aan de Stokdammer wetering. Bezit vanden huize van Wassenaer, in 1420 bij het beleggeheel verwoest en in 1428 door burggraaf Hendrikverkocht aan ridder Boudewijn van Swieten, die erhet klooster Mariënpoel stichtte dat tot het belegvan 1574 bestond. Sedert geheel verwoest en inhet begin der I7de eeuw met de fundamenten uit-geroeid. Lag achter het vroegere tolhuis aan denRijnsburgerweg. Uitvoerig artikel in Jaarboekje x905.

Persijn. Voormalige ridderhofstede onder Wasse-naar bij de scheiding van Rijnland en Delfland. Vol-gens overlevering gesticht in het begin der r6de eeuw.Eigenaars tot in de I pdeeeuwde Delftschevan Persijn’s.Gesloopt in 1680. Later buitengoed vereenigd metLangenhorst, wat er aan grensde. In de r8de eeuw waser nog een te Monster gevonden, Romeinsche mijlpaal.

. 6 3

Poelgeest (Groot). Voormalig kasteel evenOostwaarts van het dorp Koudekerk. Oudtijds huiste Horne genaamd. Sedert begin der r3de eeuwin het bezit van het geslacht van Poelgeest. Vanaf133 I was de heerlijkheid Koudekerk en reeds voor-dien, die van Hoogmade daaraan verbonden. Ver-brand in het begin der r5de eeuw tengevolge vaneene kruitontploffing, opgebouwd, doch weder in1420 verwoest door Jan van Beyeren, nogmaals in1488, en in het beleg van 1574 deerlijk gehavend ;in 1606 geheelvernieuwd en gedeeltelijk in renaissance-stijl opgetrokken. In 1692 wegens schuld verkocht.Begin 17 14 gekocht door Alida van Schellingwouvrouw van J. W. Ripperda. Sedert 1717 geleidelijkvervallen en gesloopt. Slechts weinige steenen vaneen der poorttorentjes wijzen de plaats aan. Uit-voerig artikel in Jaarboekje 1907.

Poelgeest (Klein). Voormalige ridderhofstedeonder Koudekerk, oorspronkelijk in den LagenWaard gesticht door een jongeren zoon van hethuis Groot Poelgeest, omtrent het midden derr4de eeuw. Vermoedelijk in 1420 verwoest tegelijkmet Groot Poelgeest en omstreeks 1435 herbouwd inden Hoogen Waard. In I 507 op de van Hoogwoude’svererfd, in 161 I op Joan Hacfort, doch sedert f 1450niet of slechts zelden door de eigenaars bewoond.In 1614 verkocht aan Henrick Sir Janssen uitLeiden en door hem hersteld, doch 1637 door zijnzoon verkocht aan Daniel Schonck uit Utrecht, diehet (1654) overdroeg aan Jonker Jacob van Randerodevan der Aa, verder in 1687 aan Sara Tromp weduwevan Kinschot, wier kinderen het in 1720 verkochten.Nog tweemalen verwisseld van eigenaar en in 1743

64

verkocht aan Mr. Louis Trip de Marez, die hetgeheel restaureerde en vergrootte, en het aan destad Leiden vermaakte. Na 1770 vervallen en in1832 afgebroken. Uitvoerige artikels in Jaarboekjes1907 e n 1912.

Poelgeest (Oud). Ook genaamd Alkemade, Aren-steyn en Boerhaave. Voormalig kasteel aan de Mareonder Oegstgeest. Stamhuis van het geslacht vanPoelgeest. Reeds in het begin der 14de eeuw inhet bezit der van Alkemade’s. In het begin der16de eeuw vererfd op de van de Coulster’s, later opde van Culemborg’s en de Hamal’s. In het belegvan 1574 bijna geheel (op twee torens na) verwoest;de ruïne in 1614 verkocht aan Cornelis van Lochorsten in 1644 door diens zoon aan Constantin Sohierde Vermandois, wiens schoonzoon, kapitein Johannvon Rautter heer van Arensteyn, in 1668 het tegen-woordige landhuis bouwde op de oude fundamenten.In 1724 door Constantin’s kleindochter verkochtaan Prof. Boerhaave die vooral het plantsoen ver-fraaide ; door zijne nakomelingschap tot 1835 be-houden. Kort voor dien werd het huis van binnengemoderniseerd. In de Igde eeuw herhaaldelijkverkocht; sinds 1854 bezit der familie Willink.Uitvoerige artikels in Jaarboekjes 1904 en 1907.

bephorst. Voormalig kasteel onder Wassenaar.Stamhuis van het geslacht van Raephorst en daarinverbleven tot het uitsterven in het midden der17de eeuw ; daarna vererfd op de van Mathenesse’s,van der Myle’s en van Boetzelaer’s van Asperen.In I 7og en 17 I I verloot en sinds I 7 I 2 in bezit vanlady Cadogan geb. M. C. Munter. ‘Vervolgens ver-kocht aan de families Dierquens, van Wassenaer,

65

Suermont en de Bas en ten slotte 1783 aan Mr. A. P.Twent, wiens erven het overdroegen aan PrinsFrederik. Thans eigendom van H. M. de Koningin.Het huis na 1650 herhaaldelijk verbouwd en totlandhuis geworden, in de Igde eeuw gesloopt. Zie:Navorscher 1876.

Roodenburg. Voormalige ridderhofstede onderZoeterwoude, in de nabijheid van eene Romeinschenederzetting, waar vele oudheden gevonden zijn.Stamhuis van het geslacht van Roodenburg, datreeds vóór 1400 was uitgestorven, en toen door devan Santhorst’s, de Raephorsten en de van der Doesenop de van Boschuysen’s vererfd in 1450, later opde van Swieten’s. In I 528 door Jacob Cornelisz.verkocht aan Albert Gerritsz. den Hertoch. Hethuis totaal verwoest tijdens het beleg van 1574,later eenvoudiger herbouwd, doch weder vóór 1730

gesloopt. De grond evenwel steeds in de nakome-lingschap behouden door de families Corsteman,van Zijn, de Roode en de Jong. Thans eigendomvan C. A. de Jon g van Rodenburg te Tricht. Zieuitvoerig artikel Alg. Ned. Fam.bl. 1885, No. 10.

Rosenburg. Voormalig kasteel onder Voor-schoten. Vanouds bezit van den huize van Wassenaer,waarvan een jongere tak den naam aannam. Ver-moedelijk in het midden der egde eeuw gesticht.In 1350 twee maanden lang tevergeefs belegerd doorgraaf Willem V. Men zegt, dat daarbij voor heteerst hier te lande buskruit is gebruikt. Vererfdop de van Bentheims en tegen 1400 op de vanArckels van Leyenburg en door hen verkocht aande Sturlinks en later aan de families de Waal en(1 534) Stalpert van der Wiele ; vererfd op de van

5

6 6

Ylem’s uit Delft en door Adriaen van Ylem in 1617met luister herbouwd ; sinds 1634 successievelijkverkocht aan P. de Wit, Prof. Maestertius, en J. G.van Wassenaer, die het weder als fraai landhuisverbouwde; door zijne erven 1728 verkocht envóór 1746 afgebroken. In 1795 waren de tuinenen eene koepel nog in wezen. Thans staat op deplek eene kleine arbeiderswoning, die met hetoude terrein aan het huis Duvenvoirde hoort.

Roukoop. Ook genaamd Middelgeest. Voormaligeridderhofstede onder Voorschoten ten Z.O. van hetdorp tusschen den Veurschen weg en de Vliet. Bezitder geslachten van Leeuwen en later van der Náttot in de r7de eeuw. Gedeeltelijk verwoest in hetbeleg van 1574 en herbouwd 1587. Hier verbleefin 1577 de gewezen bisschop van Keulen, GebhardTruchsess. Later buitenplaats van de Leidscheregeeringsgeslachten Ruysch en Cunaeus. In deIgde eeuw van de familie Pompe van Meerdervoort.Het huis afgebroken; thans wonen nog leden vanlaatstgenoemd geslacht in een eenvoudig buiten-verblijf aan den straatweg bij het vroegere hek.

Rijnegom. Voormalige ridderhofstede aan denHoogen Rijndijk onder Zoeterwoude over de Does-brug. Stamhuis van het geslacht van Rijnegom, datthans nog in België voortleeft, doch reeds in hetbegin der 15de eeuw in het bezit der Heerenvan Swieten en door de vrouwelijke lijn vererfdop de van Coulster van Alkemade’s, de Mérode’svan Zoeterwoude en op de van Valckenaer’s vanDukenburg (1686). Kort na 1700 gesloopt. Thansboerderij.

67

Rijnenburg. Voormalige ridderhofstede aan denHoogen Rijndijk onder Hazerswoude. Stamhuis derfamilie van Rinenburg. In 1420 verwoest; later inbezit der Heeren van Oudshoorn en Aarlanderveen,uit de geslachten van Heemstede en van Mandersloo(r6de en r7de eeuw) vervolgens aan de familie Pauw ;omtrent 1700 vervallen en sindsdien boerderij.

‘ t Sand. Voormalig kasteel en geliefde verblijf-plaats van de burggraven van Leyden in de middel-eeuwen, gelegen aan den weg tusschen het Rijnkanaalen de hoek van het dorp Katwijk-binnen, in dentuin van het tegenwoordig gymnasium St. Willebrord.Was eertijds eene afzonderlijke heerlijkheid en be-hoorde tot de goederen van den huize van Wassenaertot het in 1654 door den prins de Ligne met debeide Katwijken werd verkocht aan Willem van Lyere.Het huis was toen reeds sedert 1420 eene ruïne ende nieuwe heer bouwde niet ver daarvan het Hofvan Catwijck, dat thans in het gebouwencomplexvan genoemd gymnasium is opgenomen.

Santhorst. Voormalige ridderhofstede in Wasse-naar tusschen de grens van Voorschoten en deSchenk, met laan en plantsoen strekkende tot aanden Heerweg tusschen het huis den Deyl en Zuydwijck.Bezit van eene jongere tak van de van Wassenaer’s,die f 1225 dit huis stichtte, den naam aannam enin 1460 uitstierf. Kort te voren was het verkochtaan de van Naaldwijck’s en daaruit vererfd op devan Montfoort’s en de la Marck’s. In I 506 verkochtaan Gijsbert van Lodesteijn en verstorven aan dePaetsen; door hen verkocht in 1673 aan Schas,later weder in r6gI aan W. Fabricius en in 1743aan Prof. Burman. Pascal Paoli vertoefde er tijdens

68

zijn bezoek aan de Ver. Nederlanden. In de Igdeeeuw met de goederen van Duvenvoirde vereenigd.In 1819 is het huis gesloopt.

Sonnevelt. Voormalige ridderhofstede onder’ Valkenburg aan de Caswetering. Stamhuis der

familie van Sonnevelt. In r 391 gekomen aan YorgelAertwijnsz. (Georg Erwinssohn) klerk van HertogAlbrecht uit Beijeren. Door zijn zoon Pieter Yorgelsz.(ex-matre van Boschuysen) overgedragen aan FlorisPaets (1434) d i e z i c h m e t z i j n e n a k o m e l i n g e nPaets van Sonnevelt , of ook wel van Sonneveltalleen noemde. In 1626 vererfd op Cornelis van Cuykvan Myerop en in I 749 op G. C. le Vasseur de Cognéemarquis de Thouars. In 1754 verkocht aan defamilie Boers en in het einde der ISde eeuw in eeneruime boerderij, die nog bestaat, veranderd.

Stoopenburg. Voormalige ridderhofstede, ge-legen aan den Hoogen Rijndijk onder Hazerswoude.Stamhuis der Rijnlandsche familie Stoop, die in de16de eeuw uitstierf; verwoest tijdens het beleg van1574; later opgebouwd als buitenplaats, doch vóór1800 geheel vervallen en tot boerderij ingericht.

Swieten. Voormalig kasteel onder Zoeterwoudeaan de Weypoortswetering. Stamhuis van het ge-slacht van Swieten en van oudsher leenroerig aanden Huize van Zuylen (a/d. Vecht). Omstreeks 1400door erfenis gekomen uit de van Swieten’s aanWillem van Montfoort doch in 1424 teruggekochtdoor Boudijn van Swieten, thesaurier van Holland.Door zijne nakomelingen in 1602 verkocht aanHugo van Myerop van Calslagen en daarna in 1632aan Gerard Bicker uit Amsterdam. In 1716 geheel

69

verbouwd als landhuis in de stijl dier tijden, dochmet behoud van fundamenten en torens. In 1755verkocht aan J. C. Lampsins, baron van Tobago,vervolgens (1777) aan J. Danser Nijman en eeneandere tak der familie van Swieten; ten slotte geslooptin 1805 en de steenen, ook die der fundamenten,gebruikt voor het bestraten van den weg van denHaag naar Utrecht. De bekende vlootvoogd Willemvan Bloys van Treslong stierf hier in 1594.

Teylingen (Nieuw). Voormalig kasteel in Voor-hout bij de grens van Sassenheim. Vermoedelijk inhet einde der 13de eeuw door een lid der familievan Teylingen gebouwd, doch kort daarop doorde grafelijkheid genaast. Daarna heeft het veleeeuwen als houtvesterij van Holland gediend ; gravinJacoba stierf aldaar g Oct. 1436 ; Karel 11 vanEngeland was er in 1665. Het jachthuis is omstreeks1800 afgebroken en s tond bui ten de thans nogbestaande oude overbli jfselen, In 1802 verkochtaan Jac. Bronkhuizen van Lede en Oudeweerd teLeiden, kort daarop aan Vrouwe A. W. Twentechtgen. van 0. A. graaf van Bylandt, die op hetnabqgelegen Bergendael woonden, daarna aanJhr. van Teylingen van Kamerik, wiens erven hetin 1889 overdroegen aan het Rijk. Zie P. Merula’swerk over de Wildernissen en Jaarboekje 1905.

Teylingen (Oud). Ook genaamd Lochorst. Voor-malig kasteel onder Warmond, op de plaats dertegenwoordige jachthaven, tusschen Lede en Heerwegdicht bij het station. [Een ouder kasteel, stamhuisvan dit oude Hollandsche geslacht heeft gestaanten 2. van het tegenwoordig Groot Seminarie aldaar,doch schijnt reeds in de x4de eeuw verdwenen te

zijn], Was een leen en in bezit van het huis vanNaaldwijc, is door erfenis op de geslachten vanPoelgeest, van Lochorst (1 507- I 630) van Mathenesseen van Wassenaer-Warmond overgegaan en is in1663 gekocht door den staatsman Hieronymus vanBeverningk. Na zijn dood van verschillende Rotter-damsche families en omstreeks 1800 zeer vervallen ;ten slotte in 1824 afgebroken.

Toll. Voormalige ridderhofstede in het Oosteindeder gemeente Koudekerk bij het scheiden van denLagen Rijndijk en den Lagen Waardschen weg.Vermoedelijk stamhuis van het geslacht van Toll,uit Teylingen gesproten. De oudste geschiedenis isonbekend ; het was in het midden der 16de eeuwmeer een boeren- dan heerenhofstede, en in 1567door Jac. Coppier verkocht aan Aernt van Dorp,door erfenis overgegaan op de familie de la Torre,die er in het einde der I7de eeuw een statiger huisgezet heeft, dat 178 I werd gesloopt. In het eindeder 18de eeuw bezit van de van der Meer’s vanHogeveen uit Leiden en in 1806 verkocht aanBarend van Lochorst uit Rotterdam, die er eennieuw huis met toren zette, dat na zijn vertrek in1822 telkens in andere handen overging en in heteinde dier eeuw verbouwd werd tot boerderij. Zieartikels in Jaarboekjes 1911 en 1912.

Torenveld. Voormalige ridderhofstede onderOegstgeest aan de Westzijde van den Heerweg aande Pastoorswetering, even voorbij de plaats, waar deachterweg links afbuigt bij Bijdorp (vroeger d’olifant).Was een leen van Adegeest onder Voorschoten ; eenlaag huis met sterken grooten toren, door spitsdakgedekt. Over de oude geschiedenis is weinig bekend.

71

Was midden 17de eeuw bezit van Hendrik Leem-bruggen, pruikmaker te Leiden en door hem in1685 verkocht aan den kolonel d’opharel. In hetbegin der 18de eeuw bewoond door het geslachtvan der Pot. Vóór 1746 (wellicht vóór 1730) afge-broken ; thans boerderij.

Torenvliet. Voormalige ridderhofstede onderValkenburg niet ver van het dorp gelegen. Stamhuisvan het geslacht van Torenvliet, dat in het eindeder 16de eeuw uitstierf. Omstreeks 1600 bezetendoor het geslacht de Hertoghe van Orsmael envererfd aan de Studler’s van Zurck.

Later (1707) in bezit van Cornelis Wittert heervan Valkenburg. Afgebroken vóór diens dood (173 5)

verkaveld en verkocht aan verschillende personenen thans boerderij.

Waert (ter). Voormalige ridderhofstede aan descheiding van Ouden en Nieuwen Rijn in de Waardonder Leiderdorp. Stamhuis van het geslacht UtenWaerde, dat reeds in de 15de eeuw uitstierf. In1420 bij het beleg van Jan van Beyeren verwoesten de grondvesten uitgebroken.

Warmend (Huis te). Oud kasteel in Warmondaan het Oosteinde van het dorp. Stamhuis van hetgeslacht van Warmond ; eene erfdochter bracht hetvóór 1300 in het geslacht van den Woude, dat totin het begin der 16de eeuw aldaar de hoofdzetelhield, door erfenis gekomen aan de (van Wassenaer)van Duvenvoirde’s en 18 Aug. 1573 totaal ver-brand. Van 15go- I 597 herbouwd. Uit de Belgischeerven der van Wassenaer’s van Warmend in 1774

verkocht aan C. P. van Leyden van Westbaren-drecht, die het moderniseerde, vererfd aan de van

72

Limburg Stirum’s (1844) en in Igoo overgegaandoor koop aan C. H. Krantz.

Weer (ter). Ridderhofstede onder Wassenaaraan de Westzi jde van den Heerweg tegenoverZuydwijck. In het begin der 16de eeuw eigendomvan het Haagsche geslacht Gout, in 1566verkochtaan Pieter van Bronchorst, vererfd op de van deWerve’s en in 16gr door de douair. van de Wervevan Giessen geb. Sandilands verkocht aan de Fagel’s,door hen weder in 1737 aan den graaf van Wassenaerheer van Zuydwijck enz. Het huis vóór 1730 reedsafgebroken en sinds dien boerderij. Aldaar stierf7 Sept 1625 de bekende pensionaris van Leiden,Rombout Hoogerbeets.

Zuydwijck. Voormalig kasteel onder Wassenaar.Stamhuis der heeren van Zuydwijck, die reeds vóór1400 waren uitgestorven, daarop vererfd op de ge-slachten van Raephorst en van Cralingen en doorhen in I 520 verkocht aan den Huize van Wassenaer.Het huis is in 1420 verwoest, doch later hersteld.Is door den prins de Ligne in 1615 verkocht aanJacob van Wassenaer- Duvenvoirde ui t de takObdam, in wiens nakomelingschap het tot 1850gebleven is; thans eigendom van Dr. R. F. baronvan Heeckeren van Wassenaer. Is sinds 1520 bij-kans steeds verhuurd. In de r8de eeuw gedeeltelijkafgebroken en vernieuwd.

Zij1 (ter). Ook wel genaamd Zijlhof. Voormaligeridderhofstede aan de Zij1 onder Leiderdorp. Stam-huis van het ges lacht van Zijll; gesticht beginr$e eeuw. In 1420 en 1480 verwoest doch laterherbouwd. In 1507 gekomen aan Roland le Fevre,

7 3

heer van Heemstede en Liesveld; verkocht doorzijn kleinzoon aan den Heer van Wassenaer vanObdam, doch genaast door Willem Pijnssen; voorde derde maal herbouwd I 598 en vervolgens vererfdop de ges lachten van Schagen, de Thiennes deWarfusée en sinds 1734 buitenplaats geworden vande Versijden’s van Varick. Vóór 1800 ges loopt .Zie : Alg. Ned. Fam. blad 1891.

P. S. Er zijn verder verschillende huizen in Rijn-land geweest , die wel eens als r idderhofstedenvermeld worden; b.v. Oostrum en Stienevelt inLeiderdorp, Banchem onder Hoogmade, Palesteynonder Zoetermeer, Berg en Dael en Verlaen onderVoorhout en ter Spekken onder Lisse, doch erwaren voor mij geene voldoende redenen, om dezeonder bovengaande reeks op te nemen.

BI JLEVELD.

BLADVULLING.

Leiden - stad van boekdrukkers.

,,Er is geen stad in de gansche wereld, waar zóó-veel menschen van den boekhandel leven. Ganschestraten staan vol boekwinkels.”

Haller, ~agebUct%er 1723127 s. 41.

De Refugiés te Leiden.

De geschiedenis der Leidsche Refugiés, der vluchte-lingen, die in verband met de vervolgingen tegende Fransche Protestanten en den tijd der opheffingvan het Edict van Nantes (1685) zich te Leidenkwam vestigen, moet nog geschreven worden. Wathier dienaangaande wordt medegedeeld, kan nietanders zijn dan een bijdrage tot die geschiedenis.

Het was niet de eerste maal, dat vluchtelingenuit Frankrijk en de vroeger bij Vlaanderen, Hene-gouwen, Namen, Luxemburg behoorende streken,die door Lodewijk XIV waren bemachtigd en bijFrankrijk gevoegd, naar Leiden waren gekomen.De overlevering zegt, dat reeds in de 13de eeuwVlamingen uit Yperen en daaromtrent naar Leidenwaren uitgeweken en er de lakennijverheid haddengevestigd. In het laatst der róde eeuw, omstreeks1580, was dan de emigratie van om den gelooveuitgeweken Vlamingen en Walen begonnen, dielanger dan een halve eeuw aanhield en opnieuwduizenden nijveren naar Leiden bracht, de stichtersder ,,nieuwe draperie”, die in de Iyde eeuw Leidenopnieuw maakte tot een middelpunt van textiel-industrie.

7 5

Is het wonder, dat de vroede vaderen der stadreeds bij het begin der ,,Refuge” uit Frankrijk hetoog gevestigd hadden op de mogelijkheid om dennieuwe nijveren in grooten getale medevoerendenstroom naar het nog bloeiende Leiden te richtenten einde den reeds eenigszins verminderenden bloeider Leidsche nijverheid door den aanvoer vannieuwe krachtige sappen te doen herleven ?

Op de berichten omtrent de vreeselijke ver-volgingen in Frankrijk, waar de landsregeeringthans met geweld, met plundering, afzetting, ge-vangenisstraf, inkwartiering en mishandeling doorwoeste dragonderbenden de ongelukkige Protestantentot de Roomsche Kerk dacht terug te brengen,vergaderden I 3 Oct. 168 I 1) de ,,consulare heeren”,d.i., zij, die eertijds burgemeesters of schepenenwaren geweest en thans in de stedelijke vroedschapden boventoon voerden, om te beraadslagen, wat de,,groote vroedschap” ter zake zou kunnen doen inhare dien dag te houden vergadering. Zij overlegden,,,welcke wegen ende middelen die dienstigste soudensijn om de manufacturiers van de gereformeerdereligie uut Vranckrijck vertreckende alhier ter stedeaan te locken.”

In die voor-vergadering wordt gedacht aan hetontzien van arme inkomende vluchtelingen door debaljuwen van de Lakenhal en andere hallen, dieten strengste plachten te letten op de handhavingder keuren op de lakennijverheid ; aan het gratisverleenen van poortrecht, het gratis opnemen in

I) Ik laat hier de verwijzingen naar de bronnen weg. Zijworden aangegeven in de eerlang verschijnende derde af-levering mijner Holl. Stad (Leiden), dl. IK

76

de gilden, aan vrijdom van accijnsen. Men werdhet er ten slotte over eens, dat de stedelijke regeeringbijzondere commissarissen moest aanstellen ten eindedeze belangrijke zaak te behartigen en dat men heter vooral op moest toeleggen om de zijdefabrikanten,wier nijverheid hier te lande nog weinig vertegen-woordigd was en in Frankrijk sedert lang aanzienlijkevoordeelen had teweeggebracht, hierheen te lokken.Men zou daarbij gebruik maken van de dienstenvan den Waalschen hoogleeraar in de theologieEtienne Le Moyne en van de vijf Waalsche predi-kanten, die naar Frankrijk zouden schrijven.

Op denzelfden dag werden door de vroedschapreeds burgemeester Van der Maas en schepenHogemade met den stadssecretaris Groenendijcktot leden der commissie benoemd. Een paar dagenlater werden de reeds uit Saumur naar Leiden ge-vluchte hoogleeraar Durondel en de voormaligeJatijnse schoolmeester” dier oud-Protestantsche stadDe la Tonelle benevens de koperslager Dudionysals geschikte tusschenpersonen aangewezen. Ookde beroemde Leidsche postmeester Nicolaas Clignett,die door zijn ambt vele relaties had en veel hulpkon bieden, zeide weldra zijn machtigen steun toe,terwijl alle baljuwen der hallen werden aangemaandom de verwachte gasten voort te helpen, En inder-daad scheen het te gelukken. Reeds 21 Oct. werdaan de vroedschap gemeld, dat eenige koopliedenen reeders in zijde geneigd waren om te komen,mits Leiden hun door een geldleening à 3l/s”/, tete gemoet kwam. Of hierop iets gevolgd is, blijktniet maar het poorterboek vermeldt op I I Nov. 1681de gratis-toelating van drie vluchtelingen, wier werk-zaamheid niet genoemd wordt : Pierre Godefroy van

77

Rouergue, Josine Baudens van Abbevil le, JeanRauboldt van Chalons. En dan komen er in 1682nog anderen : een mutsenmaker, eenige lakenwerkers,een koperslager, een kleermaker, een schoolmeester,in het geheel voor dat jaar een tiental; in 1683wederom g, in 1684 niet meer dan 5, in 1685 eenzestal, in 1686 10, in 1687 5, in 1688 11, in 1689 6en zoo voorts tot in het begin der 18de eeuw eenigeper jaar tot een gezamenlijk getal van tegen de IOO,

die in dezen ti jd het poortrecht verkregen, tot1692 gratis.

Dit waren blijkbaar de meer vermogenden, opwier overkomst men den meesten prijs stelde endie men door toekenning van het poortrecht voor-goed aan Leiden hoopte te verbinden. Het warenvooral lakenwerkers maar ook bakkers, apothekers,winkeliers, één doctor in de medicijnen (Elie Mayoude Boisredon uit Rochefoucauld), een enkele goud-smid, een boekverkooper (Desbordes) enz. Zij kwamenuit allerlei plaatsen in Frankrijk, uit Champagne enPortou zoowel als uit Dauphiné, uit Artois en Picardie,Normandie, Touraine en Languedoc ; vooral hetNoorden van Frankrijk leverde velen, met namePicardie en Sédan, waarbij ook Saumur en Luikgenoemd moeten worden. Naast hen mogen deenkele Fransche studenten en andere ontwikkeldengenoemd worden, die zich in deze jaren aan deberoemde Leidsche universiteit lieten inschrijven.

Maar behalve die vermogenden kwamen er teLeiden honderden armen, die men niet met hetpoortrecht begiftigde maar toch toeliet. Aanvankelijkhad men deze laatsten niet al te grif ontvangen ; tenminste in een vroedschapsvergadering van 28 April1682 had men op voorstel van commissarissen

7 8

bezwaar gemaakt om eenige arme sergewerkers, diezich hadden aangemeld, door bijzondere voordeelentot vestiging aan te moedigen.

De groote menigte dezer onvermogenden kwamechter blijkbaar eerst in 1685 toestroomen. Toenwerd blijkens een nog in de Bibliothèque Wal-lonne l) bewaard register, in het begin van Decembereen uit zes personen bestaande commissie doorburgemeesters belast met de leiding van den aandeze armen te verleenen steun. Het waren devroedschappen Ruysch 2) en Meerman, de hoog-leeraren-predikanten Trigland en Le Moyne, denederduitsche diaken Simon van der Werff en dewaalsche Abraham Drolenvaux.

Het met I I Dec. 1685 beginnende register noemtde namen van vluchtelingen, die uit door collectenen onderstand van stadswege verkregen gelden ,,metbroot ende andere nootsaeckelijckheden tot onder-hout des lighaems werden geassisteert”. Deze arme,,refugiés” kwamen wederom uit allerlei. deelen vanFrankrijk maar wederom in bijzonder grooten getaleuit Guise, Sédan en Chalons. Brood, turf, kleeding,logies wordt hun verstrekt, het laatste in den regelbij particulieren, die daarvoor een kleine tegemoet-koming ontvingen of hen zonder vergoeding in hunnewoning opnamen ; aan velen worden ook werktuigenbezorgd, waarmede zij hun levensonderhoud kunnenverdienen, of leergelden verstrekt om in staat tezijn later dit te kunnen doen. Ruim twee jaren lang,tot Maart 1688, was deze commissie werkzaam;het schijnt, dat er toen geen reden meer bestond

1) D. 63/4, in twee deelen.2) Later vervangen door burgemeester Van Banchem.

7 9

tot ondersteuning op groote schaal : de stroom dervluchtelingen had toen ook opgehoudenoverweldigendte zijn. Het geheele getal der namen, in die tweejaren opgeteekend, bedraagt 573, waarbij een grootaantal vrouwen en kinderen der gehuwden moetworden opgeteld, zoodat men tot een getal vanongeveer 1800 personen komt. In aanmerking ge-nomen, dat de bevolking der stad in dien tijd om-streeks 70.000 personen bedroeg l), is dit getal nietvan overwegend belang te achten, hoewel eendergelijke vermeerdering van het armlastige of tenminste onvermogende deel niet zonder bedenkingmag heeten.

Stelt men de vraag, welk voordeel Leiden uit deoverkomst der Refugiés van dien tijd heeft getrokken,dan is het antwoord, dat dit voordeel inderdaadgering is geweest. Tegenover de aanzienlijke ver-meerdering van het getal der armen en onver-mogenden, waarover wij spraken en voor wie in1716 de ,,Bourse des Refugiés” werd ingericht totonderlingen steun bij ziekte, overlijden of werkloos-heid, stond de aanwinst van een betrekkelijk gering’aantal, die men thans ,,gezeten burgers” zou noemen,en van die voor het overgroote deel handwerksliedenen ambachtslieden van betrekkelijk geringe be-teekenis voor de welvaart der stad. Van de gehooptevestiging der veel voordeel belovende fabricage vanzware zijde is, zoo al iets, toch zeer weinig gekomen.Men hoort er te Leiden niet van. Slechts een enkelemaal, in 1699, hoort men van een drietal vluchte-lingen: Jacques Felix, Habel de Vignon en ClaudeJustemont, die met groote kosten en onder groote

1) Vgl. mijne Holl. Stad, 111, blz. I vlg.

8 0

gevaren eenige bijzondere ijzeren weefgetouwen uitFrankrijk hebben overgebracht ,,omme gewevengevolde kousen van Spaanse wolle bereyt ende on-bereyt te maecken” en die vijf jaren lang vele armemenschen den kost hebben laten verdienen. Maardat is een uitzondering.

De Leidsche nijverheid gaat juist in dezen tijdtanen en de aankomst der Refugiés heeft de dalingniet kunnen verhoeden: zi j hebben de gehooptenieuwe ontwikkeling niet kunnen geven. In zooverreheeft hunne komst te Leiden teleurstelling gebaard.

Maar niet wegens het gehoopte voordeel alleenheeft Leiden de Fransche vluchtelingen, wier na-komelingen hetzij onder den ouden, hetzij onderverbasterde of vertaalde namen nog onder ons wonen,samengesmolten met de oudere vluchtelingen vanVlaamsch-Waalschen oorsprong en met de nazatender oude bevolking, binnen zqn poorten een nieuwtehuis bereid. Gelijk in onze dagen, nu de gruwelijkeoorlog in België wederom duizenden en duizendenhierheen dreef, naar het beloofde land, dat reedssedert eeuwen een ,,toevluchtsoord voor ballingen”is geweest - gelijk thans het heilige medelijdende harten heeft bewogen en de mildheid, de helpendeijver der ingezetenen van allen rang en stand hetdroeve lot van zoovelen heeft trachten te verzachten,zoo hebben ook onze voorvaderen gedaan ten op-zichte van de arme Fransche vluchtelingen van vóórtwee eeuwen. Zij hebben gehandeld overeenkomstighet bijbelwoord, dat ook thans van pas kan blijken :,,nihil inde sperantes”, zonder hoop op belooningvoor het goede, dat zij deden aan arme ballingen,aan bedroefde verdrukten, aan hen, die ellende ledenom des geloofs wille en zich nederzetten aan onzen

8 1

gastvrijen haard. Zij hebben gegeven met mildehand en met een door naastenliefde bewogen hart,en zij hebben de nieuwe aankomelingen op voetvan gelijkheid opgenomen in hun midden.

P. J. BLOK.

. ,.m -m

BLADVULLING.

Wetenschappelijk verkeer tijdens deNapoleontische oorlogen.

Een bezoek aan de Bibliotheek tijdens zijn ver-blijf te Leiden in 1806 geeft een Engelschmande volgende overdenking in de pen:

,,En vérité, souffrir que des dispositions hostilesentre deux nations, élèvent une barrière entre lescommunications intellectuelles, c’est ajouter beaucoupaux fureurs de la guerre. A l’honneur de la France,comme d e l’Angleterre, elles n ’ o n t jamais permisque les tristes querelles élevées, depuis si longtemps, et si malheureusement perpétuées entr’elles,aient interrompu la libre communication des décou-vertes philosophiques et des recherches littéraires ;tandis que leurs gouvernements respectifs sont en-gagés dans de vastes projets de vengeance, lessociétés savantes correspondent entr’elles dans unlangage d’amitié, et dans un esprit paisible et libéral.”

John Carr, Voyage en Hollande et dans Ze mìdide PAZZemagne. Traduit de 1’Anglais par MmeKeralio-Robert. T. 1 (Paris, 1809). P. 186.

R.6

Zorg voor de Vlaamsche vluchtelingen in 1577.

Het was in 1914 niet voor de eerste maal, datLeiden een aantal Vlamingen te gast kreeg, die,door de tijdsomstandigheden uit hun land verdreven,elders eene toevlucht moesten zoeken. In de stads-rekeningen van 1577 fol. 2 I I vs. en 214 vs. vondik de twee volgende posten, die bewijzen hoe ooktoen eene regeling van het logies noodzakelijk was.

,,Noch aen Yan Paz&. , Zibrarier, betaeZt zesponden,muntte aZsvooren, uuyt zaicke dat hzj’ deur bevel vanBurgemeesteren omtrent acht of thien daegen ge-v a c h e e r t h e e f t omme d e VZaminghen aZhier u y tEngelandt tomende van huysingen verzien te hebben,bZ+kende b@ de ordonnantie van Burgemeesterenvan date den XVUcn October LXX VLIJ, hier metquytantie overgedevert. H i e r d e vooyscreven Vl@

Noch aen Math;js van Banchem voornoemt betaeltv i e r e n twintich scheddingen, m u n t e alsvooren, t e rzuiden van de moeyten by hem gehadt endegea’aenomme VOOY de innecomende Vdaminghen Zogysenbestelt te hebben” (enz.). xx s.

Merkwaardig is het hierbij te zien, hoe in 1577de Vlamingen over Engeland naar Leiden kwamen,terwijl thans velen, die naar Holland uitgewekenwaren, naar Engeland zijn overgestoken.

J. C. 0.

Van Wassenaer en Duvenvoirde.

Het jaar 19 14 heeft twee gebeurtenissen gebracht,van belang voor de twee namen hierboven.

Ten eerste stierf plotseling in den vroegen ochtendvan 23 Juni het hoofd van het geslacht vanWassenaer, Jan Derck baron van Wassenaer vanRosande; vervolgens ging 25 September den eigen-dom van het oude stamhuis van dit geslacht, on-beperkt aan eene nieuwe familie over. Waar denaam van Wassenaer sedert meer dan zeven eeuwenzoo innig verbonden is met Leiden en Rijnland, enDuvenvoirde nog heden ten dage een van de weinige,echte kasteelen van Holland is, leek het mij thanseen geschikt tijdstip om beide bovengenoemde feiteneenigszins uitvoeriger te herdenken in het orgaan,aan de geschiedenis onzer omgeving gewijd.

Zeker zal ieder, die voor het eerst de bronnender geschiedenis van onze streek bestudeert, reedsin den aanvang daarvan getroffen worden door hetfeit , dat hij geen oude foliant kan openslaan, ofschier iedere bladzijde vertelt hem van de daden,de macht en het bezit van den huize van Wassenaer,en even zeker zal het hem gaan, als schrijverdezes, dat men bij voortgezette studie van jaren,

84

de verbazing en bewondering steeds voelt toenemenvoor de blijkbaar onuitputtelijke en onverwoestbarelevenskracht van deze groote familie, die sinds ruimzeven eeuwen ondanks alle verandering van levenen staatsinrichting, de hooge plaats heeft weten tebehouden, die zij reeds bij haar eerste verschijnenin de oude oorkonden, blijkbaar innam. Er is danook in ons vaderland geen tweede voorbeeld aante wijzen van zulk een geslacht, dat tevens vanzuiver Hollandschen oorsprong is. Door gunstenvan keizers en koningen hebben anderen weliswaar,voor het uiterlijk hoogere titels verkregen, zelfs isaan twee uitgestorven takken der van Wassenaer’sde titel van graaf des H. R. Rijks verleend, dochdaarboven, en ook boven al den vreemden, hieringelijfden adel blijft hunne aloude waardigheidhunner hooge heerlijkheid in het graafschap Holland,hun aangeboren en nooit door verval van rang enaanzien verloren titel van ,,Baroen”.

Ik zal nu niet de zeventiende eeuwsche schrijversnavolgen in hun wroeten naar de oudste geschiedenisvan dit huis ; de tijd ligt te ver achter ons en de

documenten zijn te schaars, dan dat er groote kanszoude bestaan, nog eenmaal te bewijzen, dat deeerste Philips van Wassenaer werkelijk een jongerezoon was van den burggraaf Halewijn van Leydenen een broeder van Jacob, sinds wiens burggraaf-schap dit ambt erfelijk werd ; al pleiten vele gegevensvoor die oude traditie, ,,het geslacht van Wassenaer isoud en vermaard genoeg om niet eene afstamminguit de oudste burggraven ter opluistering zijner stam-reeks te behoeven”, zooals baron Schimmelpenninckvan der Oye terecht opmerkte in de Gelderschevolksalmanak van I 890.

De hoofdtak, spruitende uit den oudsten zoon(Dirk) van genoemden Heer Philips, verkreeg doorhet huwelijk van diens gelijknamigen kleinzoon metde erfburggravin van Leyden de kastelanij van diestad en zijne nakomelingen behielden die, ofschoonsedert 1420 in omvang en belang verminderd, totin het midden der x7de eeuw, toen zij alle rechtenaan de stad Leyden overdroegen. In mannelijkelijn stierf deze tak in I 523 uit met den beroemdenkrijgsman en aanvoerder der keizerlijke troepen,burggraaf Jan 11, den Nederlandschen ,,Götz vonBerlichingen”, die nog steeds een beschrijver wachtvoor zijn merkwaardig en veelbewogen leven. Zijneoudste dochter huwde met Jacques comte de Ligne,heer van Beloeil in Henegouwen, en de talrijke,rijke erfgoederen gingen daardoor in vreemde handenover. In de reusachtige crypt der parochiekerkvan Beloeil mocht ik in April jl. de looden kistzien, waarin het stoffelijk overschot van de laatsteburggravin uit den huize van Wassenaer in 1544te ruste gelegd werd.

Ware de hoofdtak niet uitgestorven, allicht zoudie zich met het hof en zoovelen der voornaamsteedelen naar de Zuidelijke Nederlanden hebben ver-plaatst. Merkwaardig is, dat ook alle takken, dieandere namen hadden aangenomen, zooals de vanSanthorst’s, van Cranenburch’s en van Groenevelt’s,benevens de bastaardtakken : Horst, van den Boem-gaard, van den Damme en de kinderen van denbastaardzoon van den laatsten burggraaf, alle reedsuitgestorven waren of binnen een eeuw na dehoofdtak mede uitstierven.

Toen kwam de eer aan de van Duvenvoirde’s,om den naam van hun stamhuis op te houden, en

S 6

dat hebben zij ter dege gedaan. Gesproten uit eenjongeren zoon, Philips, van den stamvader (die in1226 het huis Duvoirde van zijn broeder in leen kreegen wiens kinderen ook dien naam opnamen), hebbenzij zich gedurende drie eeuwen doen kennen alseen machtig en aanzienlijk geslacht van ridders,hoewel zij natuurlijk niet zoozeer op den voorgrondtraden, als hunne neven, de burggraven. Uit dentot deze tak behoorende Jan van Duvenvoirde(-i- 1544) heer van Duvenvoirde, Starrenberg enz.stammen behalve de heeren van Duvenvoirde zelf,ook die van Obdam en Warmond. Uit een ouderezijtak is o.a. gesproten Johan van Duvenvoirde vanDuyvestein (of Klein Duvenvoirde onder Voorburg)de bekende medeverdediger van Haarlem in 1573,die na zijne gevangenneming bij de overgave, spoedigdaarop onthoofd werd.

Tot de hoofdtak van Duvenvoirde behoorde degunsteling en ,,camerling” van keizer Karel Ven diensgelijknamige oomzegger, een der groote figuren uitde eerste jaren van den So-jarigen oorlog. Zijn zoonJohan heeft tegelijk met zijne neven, de Heerenvan Obdam en Warmond, in het laatst der 16de eeuwweder den ouden naam van Wassenaer aangenomen.Van de tak van Warmond, is wel de admiraal Johan(1547-1610) de allerbekendste. Zijne daden zijn uit-voerig door onze historieschrijvers te boek gesteld.Steeds getrouw gebleven aan zijn R.C. geloof, is hijwel een van de duidelijkste en levende voorbeelden,dat de opstand tegen Spanje niet uitsluitend eenereligieuse oorzaak, doch eer eene economische had.

Hij bouwde zijn verwoeste huis te Warmond wederop (1 5go-- I 597) en eveneens de oude St. Maartenkerkaldaar, ten gebruike voor de Gereformeerden, doch

87

behield een groot deel van de inwoners van zijneheerlijkheid aan zijne zijde; voor hen werd tenzijnen huize in de kapel mis gehouden. Tot in de18de eeuw is dit steeds zoo gebleven l), ondanks alleplaccaten, en zelfs werd Warmond het toevluchtsoordvan alle verdrukten om der religie wille. Daar ver-gaderden de Rijnsburgsche doopers en de LeidscheRemonstranten in tijden van vervolging. De meestalR. C. gebleven kleine adel ten platte lande, de vanAlkemade’s, van Myerop’s, Hoogstraten’s riepen íntijden van gevaar nooit vruchteloos de hulp derheeren van Warmond in, en dat was voldoende;want de verdiensten van den admiraal van Warmondjegens den lande en eene goede verhouding tot deandere van Wassenaer’s, die de hoogste ambten inregeering en leger bleven vervullen, Iegden genoeggewicht in de schaal, om een gunstig resultaat teverkrijgen.

Van de tak Obdam hebben vermaardheid ver-worven : ten eerste de bekende medewerker van PrinsWillem 1, Gijsbert (1540-1580) en zijn zoon, deadmiraal van Holland, Jacob (1574-1623) dieZuydwijck van den Prins de Ligne terugkocht.Maar nog meer bekend werd diens zoon Jacob, deadmiraal, oud-ruiteríj officier en diplomaat, dieDenemarken redde in 1658 en in den tweedenEngelschen oorlog bij het springen van zijn schipvoor Lowestoft (1665) den dood vond.

Toen na den vrede van Munster de baander-heerlijkheid Wassenaer door de Ligne’s verkochtzou worden aan een rijken Amsterdammer, Pieter

1) De tak Warmond stierf in x722 uit, de jongere daaruitgesproten tak van Alkemade in 1817.

88

Nooms, naastten de Staten van Holland deze goederenop verzoek en ten bate van Jacob van Wassenaervan Obdam (1656). Zijne afstammelingen hebben dezesteeds behouden en hebben door huwelijk Twickel enandere goederen in Overijse1 erbij verkregen, totdatMarie Cornélie gravin van Wassenaer l) ( ITgg- I 8 50)kinderloos overlijdend, al hare heerlijkheden engroot vermogen aan haren echtgenoot vermaakte.Deze, Jacob Derk Carel baron van Heeckeren,hertrouwde en zi jn zoon heeft nog thans ondervele andere de heerlijkheden van Wassenaer, Zuidwijken Obdam.

Wat nu de oudste tak van Duvenvoorde betreftook daar vinden wij gedurende het geheele bestaanvan onze Republiek eene onafgebrokene serie vanverdienstelijke krijgs- en staatslieden, die in alle hoogecolleges zitting hadden en zoowel afzonderlijk, alsmet elkaar eene buitengewonen invloed uitoefendenop de regeering, zonder evenwel te vervallen in hetafkeurenswaardig nepotisme, d a t d e regeerings-families in onze voornaamste steden kenmerkte. Daarinhebben de van Wassenaer’s zich onderscheiden. Ookhebben zij door huwelijken met vrijwel even aan-zienlijke geslachten, als het hunne, hun stand opge-houden en wel mag als een bewijs van de roep, diehun naam ook in het buitenland genoot, aangehaald

1) Zij was de rijkste erfdochter van ons land in het beginder rge eeuw. Er is sprake geweest van een huwelijk metPrins Frederik, zoon van onzen eersten Koning, doch hetstuite af op dit bezwaar: Hare grootmoeder van Wassenaerwas eene juffrouw v. Strijen uit Amsterdam, hare moedereene juffr. Alewijn uit een talrijk gezin aldaar. Zooalscomtesse d’Oultremont, morganatische vrouw van Willem 1eens schreef, ware het te gek geweest, als half Amsterdamvan neef Frederik had kunnen praten.

89

worden, dat Madame de Maintenon in hare Mémoiresschreef, sprekende over de opgekomen, deftig gewordenkooplieden, die de Republiek aan het Fransche hofvertegenwoordigden : ,,du reste ii n’y a qu’une bonnefamille dans ces pays, c’est la famille de Vassenaer”.De levensbeschrijving (met verwijzing naar verderebronnen) van al deze verdienstelijke vaderlandersvindt men in het werk van onzen oud-stadgenoot,Dr. Henri Obreen, getiteld ,,Geschiedenis van hetGeslacht van Wassenaer” en in 1903 bij de firmaSijthoff alhier verschenen. Daaraan heb ik dan ookzeer veel te danken gehad bij het samenstellenvan dit artikel.

Bij de veranderde t i jdsomstandigheden, na derevolutie van r 795, hebben de van Wassenaer’s zichniet van alles, wat de staat aanging, teruggetrokken,,zooals vele andere onzer oudste families; neen, zijhebben met kracht medegeholpen aan den opbouwvan het nieuwe koninkrijk; zij zijn steeds geblevenop hunne post, verdienstelijke staatslieden, flinkeofficieren te land en te water.

Beide eigenschappen vereenigde in zich, de onlangsoverledene, het hoofd der familie, baron Jan Derckvan Wassenaer van Rosande. Na zijn dood, zijnzijne verdiensten voor Vorstin en Vaderland in ruimemate in de pers herdacht. Eerst zeeofficier, heeft hijzich later geheel gewijd aan de belangen der gemeente‘s-Gravenhage, der provincie Zuid-Holland, (gedurendevele jaren als lid der Gedeputeerden), en ten slotteals lid der beide Kamers aan de belangen van hetland. Is het niet merkwaardig, dat hij als ridderder Duitsche Orde, balye van Utrecht, die vooropname eischt, dat de vier grootouders zijn: vanouden riddermatigen huize of minstens tweehonderd-

90

jarigen adeldom, als kwartieren kon opzweren:van WassenaerXvan Balveren-van RechterenXvanHardenbroek, altemaal huizen van den oudsten enbesten Nederlandschen adel ? Kort voor zijn doodwerd hij tot de op eene na, hoogste waardigheid,die van coadjutor der orde, benoemd.

Hij was een man, die zijn land, zijn volk en zijntaal zéér lief had en het Algemeen NederlandschVerbond, waarvan hij vele jaren hoofdbestuurslidwas, kan getuigen, hoe hij ook daarin eer deedtoekomen aan de oude wapenspreuk van zijn huis,als een vaderlander: ,,Mit Gansch Trouwe”. Zijnbroeder Otto Jacob Eifelanus, oud-zeeofficier, daarnaMr. in de rechten, lid der staten van Gelderland,jarenlang lid der 2e Kamer voor het district Katwijken sedert 1914, lid der re Kamer, is thans hoofd vanzijn roemrijk geslacht, dat naar wij hopen, nog langde eervolle tradities van hetzelve mag voortzetten.

En thans nog een enkel woord over hun oudestamhuis, dat tengevolge van de bepalingen vanons erfrecht, niet in de familie bleef, ofschoon eenbroeder van den laatsten heer van Duvenvoirde uitdit huis, het geslacht voortzette. Het is niet bekend,of het huis Duvenvoirde reeds een oud bezit dervan Wassenaer’s was, dan wel, of het door de vrouwvan Philips van Wassenaer ten huwelijk was mede-gebracht, toen deze door zijn ouderen broeder Dirkdaarmede werd beleend in 1226. Uit dien eerstenheer Philips van Duvenvoirde stammen behalve dereeds gemelde en behandelde familie van den ouderenzoon, het geslacht van Polanen door den jongerenzoon, Jan. Hij toch, beërfde de goederen der familiein het Westland ; zijne nakomelingen noemden zicheerst van Polanen, later (ná de verkrijging van de

9’

heerlijkheid van der Leek en Breda) veelal vander Leek; uit hen sproten wederom twee takken,eene oudere, die in onze geschiedenis grooten naamverwierf en door huwelijk, de hooge heerlijkheidvan Bergh beërfde (uitgestorven met Maria Claragravin van Bergh t 17 15 oud 80 jaar die het aande familie van haren man, den vorst van HohenzollernSigmaringen bracht, wiens nakomelingen het uit-gebreide bezit in Gelderland tot r 910 behielden)en eene jongere, eerst van der Leek genaamd, dochomstreeks 1500 naar Frankrijk verhuisd en aldaarnog bestaande onder den naam en titel van ,,Comtede Breda” 1).

Het landelijk slot van Duvenvoirde bleef aan denoudsten zoon van Philips en zijne nakomelingen ;wij weten niet hoe het eruit zag in de middel-eeuwen, de oudste ons bekende afbeelding dag-teekent uit het tweede gedeelte der I7de eeuw.Waar het tegenwoordig gebouw nog steeds gedeeltenvertoont van middeleeuwsche constructie, en waartevens geene melding wordt gemaakt van belegering,verwoesting of vernieling, is het waarschijnlijk, dathet langzamerhand naar de behoefte der t i jden,gemoderniseerd is tot den toestand, dien wij vangenoemde oudste afbeelding kennen. Niet langdaarna, had het blijkens de boven de voordeur nogaanwezige gedenkplaat eene grondige herstellingnoodig, die dan ook in 1727 i s ui tgevoerd doorden toenmaligen heer, Arent van Wassenaer, denlaatsten man uit zijn stamhuis, die dit voorvaderlijkslot (toen in de XVIde generatie) bezat. Evenwel,aan het uiterlijk is ook toen niet veel veranderd,

1) Zie Serrure: Histoire de la Souverainité de ‘s Heerenberg.

92

alleen zijn door wegbreken van een torentje en hetgelijk maken der vroeger iets lagere rechtervleugel,de algemeene lijnen van het gebouw massaler ensymetrischer geworden. Na dien tijd is aan hetuiterlijk weinig veranderd; slechts is in het beginder Igde eeuw de oprijlaan, die recht op de voor-deur aanliep, omgelegd ter vorming van een ruimenvijver voor het huis ; langs de geheele breedtedaarvan loopt eene gemetselde, met antieke vazenversierde brug, waarop de oprit van de Oostzijdeeindigt en die Westwaarts door het park toeganggeeft naar bijgebouwen en naar den achterweg, dielangs ter Horst naar den Haagschen straatweg leidt.

Behalve eene uitgebreide verzameling schilderijenen antiquiteiten, bevinden zich in het huis o.a. eenlevensgroot portret van burggraaf Jan 11 vanWassenaer, blijkbaar na zijn dood geschilderd engereproduceerd in het reeds genoemde werk vanDr. Obreen l), en verder twee votief steenen afkomstiguit den Brittenburg en thans gemetseld in de gang-muren boven de beide trapbogen. Vermoedelijk zijndeze afkomstig uit den jare I 5 20, toen de Brittenburgbij laag water bloot kwam. Uit de archieven vanden huize van Wassenaer, thans op Twickel bewaard,leerde ik, dat de rentmeester van den burggraaf,zich op de mare van het droogkomen der ruinen,daarheen spoedde en aan zijn Heer rapporteerde,dat hij beslag gelegd had op meerdere ,,Roomscheantiquiteiten”, als beeldjes van goden en godinnen,huiselijke gebruiksvoorwerpen en ook op twee steenenmet inschrift. Kort daarna was de burggraaf weer

1) Eene copie in kleiner formaat vindt men op Twickelbij Delden.

9 3

ten krijg en stierf aan zijne wonden, in de Friescheveldtocht ontvangen. Is het te gewaagd om te ver-onderstellen, dat de loggere stukken uit de vondst,hier te lande bleven en niet door de erfgenamenwerden medegenomen naar de ZuidelijkeNederlanden,en dat de Heer van Duvenvoirde daardoor in degelegenheid kwam, die zeldzame antiquiteiten teverwerven ?

Hetgeen verder over dit schoone oude goed, datnog in vollen luister als-een onzer beste kasteelenpraalt (en zij zijn schaarsch in Holland !) valt medete deelen, is weinig meer, dan de genealogischeopvolging in zoovele geslachten en telkens door devrouwelijke lijn. Zulke gegevens worden beter enduidelijker vermeld op eene staat, zooals die hierachter volgt, dan beschreven; het zoude voor denlezer al te droog en vervelend worden. Slechts diteene zij nog herdacht! Duvenvoirde is het eenigein Holland bestaande en bewoonbare kasteel, datnooit verkocht of verkwanseld is; het is in vorigeeeuwen wel te koop gevraagd, doch nooit te koopgeboden ; ook daarin heeft het zich den naam dervan Wassenaer’s waardig gemaakt, een unicum onderonze Hollandsche kasteelen, evenals hun geslacht,een unicum onder de Hollandsche edelen; ook alheeft sedert bijna twee eeuwen geen van Wassenaerde kleuren van zijn huis op Duvenvoirde’s tinnenontplooid, moge ook dit bestendigd blijven!

Leiden. BIJLEVEL.D.

Staat 1.

Jacob van Wassenaer van Duvenvoirde trouwt 1668 Jaco,ba van Liere, vrouwe van beide Katwijken 1646-1707.

IArent van. Wassenaar vzx~ Duvenvoirde 1669-1721 drost van Breda, Wi l l em

Imeesterknaap van Holland. tr. 1701 Lady Anna Margaretha Bentinck 1683-1763. Zie staat ‘11.

Jacob Emmery.Zre staat 11 .I

Jacoba Maria. VRXI Wzwsdaer, vrouwe van Duvenvoirde, Voorschoten, Veur en Harsselo 176Q-1771, tr. 1732Frederik Willem Torck 1691-1761 landcomm. D.O.

Assueer Jan Torck, heer van Duvenvoirde, Voorschc!ten, Veur, Rosendael,1733-1793 comm..D. O., tr. 1758 Eusebia Jacoba de Rode va: Heeckeren 1740-1793.

Petcum, Heerjansdam en Harsselo

Henriette Christin: Alexandrine Torck 1764-1792 tr. 1788 AdolphHendrik van Rechteren van Collendoorn 1738-lSÓ5.

Maria van Rechteren 1789-180&! tr 1866 Johan Gijsbert LudolfAdriaan baron van Neukirchen ‘genaamd Nijvenheim, heer vanEek en Wiel 1784-1818.

Henriette .Jerrnne Christine, barones van Neukirchengenaamd van Nijvenheim, vrouwe van Duvenvoirde, Voorschoten,Veur en Heerjansdam bij erfenis van haren oudoom (1816) 1807-1849,tr. 1830 Jhr. Nicolaas Johan Steengracht, heer van Moyland, Till,Ossenbruch en Santhorst enz. 1,80-1866.

ISigismunndAlexanderJ?rederik

‘I’orck, heervan Duven-

voirde, Voor-schoten, Veur,

Heerjansdam enen Petcum1772-1816.

Reinhard Jan Christiaan Torck,heer van Rosendael en Harsselo1775-1810; in mannelijke lijnstierf zijn geslacht uit met zijnenkleinzoon 1843, in vrouwelijkemet zijne kleindochter AdaCatharina 1835-1902gehuwd 1834met haren neef R. J. C. baronvan Pallandt.

Zijn zoon erfde Petcum vauzijn oom in 1816.

Jkvr.Corn!elia Maria Steengracht1831-1906, tr. 1855 Mr. WillemAssueer Jacob baron Schimmel-penninck~anderOyel834-1886.

INicolaas Adriaan baron J h r . M r . ’ HendricusSteengracht, heer vanMoyland, Til1 en Ossen-

Adolphus Steengracht,Jhr. Mr. Gustadf Steen-grachtvan Heerjansdamen Santhorst 1843-1908.

bruch 1834-1906.heer van Duvenvoirde, Voor-schoten en Veur 1836-1912.

IKinderen uit 2 huwelijken.

Dr. Alexander Willem baron Schim,melpenninck van der Oye 1859-1914, heer van Oosterland, Oosterstein, sir Jansland;k7Sa;rrrforst (1908) krijgt Duvenvorrde in vruchtgebruik 1912, tr. 1 O. 1888 Cornelia Elisabeth barones van Heemstra

II

W i l l e m A n n e A s s u e e r J a c o b bzm-on SchimmelpenninckI

V~II der Oye, heer van Duvenvoirde, Voorschoten en Veur (1912) geb. 1889.Ludolphine Henriette barones Schim-melpenninck van der Oye geb. 1891.

Staat 11.

Jacob van Wassenaer van Duvenvoirde trouwt 1668 Jacoba van Liere, vrouwe van beide Katwijken 1646-1707.I

Arent. die staat 1.I I

Willem van Wassenaer 1670-1719 wachtmeester genl. comm.van Bergen o/Z. coadjutor D.O. tr. 1699 Hermelina Petronella

JacobEmmeryvan Was-senaer 1674-1724 uit

Schaep van den Dam, Maelstey enz. 1677-1748. wiens jongste zoonWillem Hendrik 1722-

Willem van Wassenaer 1712-1783 luit. adm. hersteller der 1764 de in 1901 in manne-zeemacht onder prins Willem V: tr. 19 Johanna Wilda vanWijhe, vrouwe van Echteld 171-1754.

lijke lijn uitgestorvenetak van Wassenaer vanSt. Pancras stamt.

Mr. Willem Frederik Hendrik van Wassenaer heer van beideKatwijken enz. 1752-1799 gecomm. ter Staten-Gen. meester-knaap van Holland tr. 1785 Johanna Judith van Isselmuden totPaeslo 1758-1824.

I

i

Otto baron van Wassenaer heer van beide Katwijken enz. 1795-1858 tr. 1819 JacquelineCornt%e barones van Balvere; vrouwe van Weurt en Hoekelom 1792-1851.

I I I

Jan D&ck baronvan Wassenaervan Rosande1851-1914 t r .

1881 Jkvr. MariaAdriana van Sy-pesteijn eb.1854

ftwee gehuwde

dochters.

Willem FrJderik Hen-drik baron van Wasse-naer, heer der beideKatwijken enz. 1820-1892tr. 1848 Justine Gover-dine, Jeanne Adolphinef;gyl;an Rechteren

I *I I

Karel Gerri’t Willembaron van Wasse-naer 1822-1870 tr.1849 Maria Hugoniabarones van Zuylenyan Nyevelt 1819-

II

Otto baron vanWassenaer 1850-1911 t r . 1883Jkvr. Anna Er-nestina Martinigeb. 1861.

/

A r e n d Jacbb Unico Walraven Elias Jo-baron van Wasse- han baron van Was-naer 1825-1876 tr. senaer 1827-1905 tr.1851 Jvr. Gerardina 1828 Carolina Adri-

Andrea Helena ana Albertina baro-Brantsen 1828-1882. nes van Balveren

1824-1912.I I

I ÏOtto Vier Jacob Pie- Karel Gerritbag;ss;tn teiheJoodyrn Wdlem baron

van Wassenaer

Mr. Ot to Jacob Eife-lanus baron van

Wassenaer heer derbeideKatwijken enz.kapittelridder D. 0.lid le kamergeb.1856tr. 1889 Cornelia ba-ronesvanBoetzelaergeb. 1868.

Godfried HendrikLeonard baron vanWassenaergeb.1894.

Ernst Willem baronvan Wassenaer lid

E; ~g;$jj

mar vrouwe van Ne-derhemert geb. 184%.

;g5r trge$ ba;a;s;ao van Hoekelomgeb. 1864 tr. 1909

Th. Steppe naer geb. Machtella baro-geb. 1860. 1863 onge- nes van Lijnden

huwd.j

geb. 1880.II

Jacob Constant ba- KarelAerritWil- Henri’ Jean 3ron van Wassenaer lem baron van Pierre Guil- doch-geb. 1899. Wassenaer geb. laumebaron ters.

18t)7 le luit. cav. van Wasse-tr. J. G. J. van naer geb.Steyn. 1895.

Francis’ Mariusbaron van Was-senaer geb. 1912.

Iets over de oude archieven van den huizevan Wassenaer.

Onlangs viel toevallig mijn oog op de beantwoordingeener vraag, in ,,de Navorscher” van 1857, korttevoren in dat tijdschrift gesteld, omtrent den oor-sprong van het geslacht van Rosenburch.

In het begin van zijn antwoord, zegt de Heer S. P. L. :,,Er is slechts een middel om aan deze wenschen

te voldoen, nl. de ontsluiting van den schat derarchieven van het geslacht der Heeren van Wassenaer.Doch het zal wel tot de nimmer te vervullen wenschenbehooren, om dit, voor de geschiedenis van onsvaderland voor de middeleeuwen zoo belangrijkarchief, voor onze kennisneming geopend te zien.Met de uitgestrekte bezittingen van dit machtigehuis in het jaar 1525 door huwelijk van eeneerfdochter van Wassenaer aan den Prins [lees graafJacques] de Ligne overgegaan, is dit archief naarBrussel verplaatst en mitsdien onder de voor onsverloren bescheiden aan te schrijven ; ofschoon hetnut door het geslacht van de Ligne daarvan tetrekken, zeer gering kan zijn.”

Verder vertelt genoemde heer S. P. L., dat dehistorieschrijver K. van Alkemade getracht heeftdoor te dringen tot dezen schat, maar daarbij slechts

97

eene lijst verkregen heeft, van de toen voorhandenstukken, ,,waaruit echter niets wezenlijks was teputten.”

Bijkans 60 jaar geleden berustte dus die schat,waarover S. P. L. schrijft, te Brussel. In het eindeder Igde eeuw hoorde ik van Belgische kennissen,dat deze schat nooit te Brussel was geweest, maarsteeds op het voorvaderl i jk slot der de Ligne’s,Beloeil in Henegouwen, werd bewaard. Kort daarop(in rgoo) werd het kasteel Beloeil een prooi dervlammen ; uitvoerige artikelen werden aan dezenramp in de pers gewijd, met verhalen omtrent alwat daar aan oude portretten, meubels, documentenvernietigd was, voor eeuwig ! Juist in dien tijd sprakik dagelijks met mijn goeden vriend en clubgenootHenri Obreen over zijn groote werk : ,,Geschiedenisvan het ges lacht van Wassenaer 12oo--1900.”Hoe betreurden wij den ramp en hoe vurig ver-langden wij te mogen aanschouwen, wat ui t depuinhoopen van dit luisterrijk slot, nog was gered!Het heeft vele, vele jaren geduurd, voor wij onzenwensch vervuld zagen. Onafgebroken trachtten wijop allerlei wijzen den toegang tot die verzamelingente verkrijgen, doch steeds zonder succes. De brandvan Igoo was steeds een gewild voorwendsel, omalle bezoek van vreemden te verhinderen. Docheindelijk gelukten mijne pogingen in het voorjaarvan rgrq door de vriendelijke bemiddeling vanden tegenwoordigen Belgischen gezantschapsraadin ‘s-Gravenhage, prins Albert de Ligne, en Zondag26 April j.l. aanvaardden mijn vriend Dr. Obreenen ik, de reis van uit Brussel, naar het landelijkeBeloeil, waar de rentmeester-intendant, de HeerE. Desmasure ons aan het hek bij het voorplein

7

98

opwachtte. De prins de Ligne vertoefde nog teParijs, doch zijn major domus zoude ons met denintendant het geheel gerestaureerde slot laten zien.Het is hier niet de plaats om uit te wijden overal het schoons, dat deze oude stamzetel van België’soudste en voornaamste geslacht herbergt. Bij onsbezoek, dat vele uren duurde door de grooteuitgebreidheid van het kasteel, konden wij slechtsconstateeren, dat geen enkel voorwerp, geen enkelportret de kenmerken droeg, te dagteekenen uit detijden, toen Jacques de Ligne er zijne vrouw, de.erfburggravinne van Leyden, binnenvoerde. Slechtseen middelmatig portret van genoemden graafJacques werd door Dr. Obreen herkend, naar anderebeeltenissen van dezen heer van Beloeil.

Wij hadden echter geene toegang tot de archieven,daar deze nog steeds niet geordend waren; wel totde bibliotheek, die tal van handschriften op historischgebied bevatte, doch, naar wij ons konden overtuigen,geen enkel betreffende de Noord-Nederlandschegewesten. Ook verzekerden mij, zoowel de rent-meester-intendant, als de major domus, die vroegervaak de charters in de kisten en kasten hadden gezien,dat zij daaronder nooit Noord-Nederlandsche stukkenhadden aangetroffen, doch wel uitsluitend Zuid-Neder-landsche en Fransche. Bovendien bleek ons, dat debrand van rgoo juist uitgebroken was op den grootennajaarsmarktmorgen in het dorp, en slechts zeerlangzaam, hoewel niet te stuiten, voortgewoekerd had,tot het geheele kasteel vrijwel verbrand was. Menhad, geholpen door de talrijke, toevallig in het dorpaanwezige krachten, bijna alles, tot zelfs gobelinsen andere wandtapijten kunnen redden, terwijl geenenkel schilderstuk of meubel was verloren en de

99

geheele bibliotheek in veiligheid was gebracht doorandere rappe handen. Het archief was n.1. zoo veiligopgeborgen in eene brand-, inbraak- en vochtvrijeruimte, onder den rechtervleugel van het slot, datmen daar niet eens naar had hoeven omkijken.

Ziedaar tot de werkelijke proporties teruggebracht,de overdreven verhalen van den ramp van Igoo,en tevens die van den geheimzinnigen schat dervan Wassenaersche archieven. Slechts ééne ver-zameling zocht ik er tevergeefs en dat was de schatder oude Wassenaarsche kerkreliquieën, die omstreeks1566 naar België is gebracht en nog in het beginder 18de eeuw onder berusting was van den toen-maligen heer van Beloeil, vorst Henri Erneste, ,,quidoit être restitué, quand’il plaira à Dieu que cesProvinces là soyent Catholiques, Apostoliques etRomaines,” zooals in een stuk van dien tijd staat.Maar de slotkapel, hoewel met vele oude stukkenen ornamenten versierd, bevatte evenmin als deparochiekerk, waar de deken zoo vriendelijk wasons den geheelen kerkeschat uit te stallen, iets, watvermeld stond op de 18de eeuwsche lijst. Van dearchieven had ik mij nu wel niet zoo bijster veelvoorgesteld sinds 1902, doch men kon nooit weten,of niet een enkel belangrijk stuk daar nog berustte.Belangrijke oude portretten der burggraven had iker zeker verwacht, evenals de zeer kostbare en be-langrijke kerkreliquieën bovengenoemd. Het eenigewat wij vonden, was de looden kist met opschrift ingothieke letters, die haar aanduidde als laatste rust-plaats van het stoffelijk hulsel van Leyden’s laatsteburggravinne uit den roemruchten huize van Wasse-naer. Kort na ons bezoek keerde de vorstelijke eigenaarop zijn slot terug en zijn intendant stelde hem in

1 0 0

kennis met hetgeen ik zocht en niet gevonden had.Eene aangename correspondentie was het gevolgdaarvan, waaruit ik o.a. mocht leeren dat reeds in1794 d e s e q u e s t e r , d i e n a d e b e z e t t i n g v a nHenegouwen door de Fransche republiekeinen, eeninventaris had opgesteld van alle meubelen en huisraadop B. aanwezig, van den kerkeschat geene meldingmaakt. Deze is blijkbaar tusschen 1724 en 1794verdwenen. Bovendien mocht ik van 2. D. H. detoezegging ontvangen, dat hij gedurende de zomer-maanden een onderzoek zoude doen instellen naarde aanwezigheid van archivalia, eventueel van belangvoor Noord-Nederland in het algemeen en Leydenen Rijnland in het bijzonder. De gebeurtenissenvan den laatsten zomer hebben een uitblijven van hetresultaat van dit onderzoek tengevolge gehad, voorhet geval, dat dit reeds zijn beslag had gekregen.Natuurlijk hoop ik mettertijd als normaler toestandenweder zijn ingetreden, zekerheid te verkrijgen,omtrent het al of niet bestaan van documentenvoor onze omgeving van belang, in het archief vandit schoone slot; nu eenmaal toegang verkregen isen de belangstelling van den eigenaar gewekt, zaleen herhaald bezoek vermoedelijk weinig bezwaaropleveren.

Ik zeide reeds, dat ik vanaf 1902 weinig verwachtingkoesterde van de archieven op Beloeil. In dat jaartoch mochten mijn vriend Obreen en ik, reeds toegangverkrijgen tot de archieven van Twickel, bewaardbij den rentmeester-generaal der goederen vanDr. R. F. baron van Heeckeren van Wassenaer,die in werkelijkheid den veelbesproken schat bezit.Door diens groote welwillendheid, alsmede door deniet genoeg te waardeeren hulp van genoemden

1 0 1

rentmeester, den Heer W. J. Bitter, mocht ikherhaalde malen! ook ten dienste van het Gemeente-archief, werken m dit uitgebreide, zorgvuldig onder-houden archiefmateriaal, dat zich over een tijdperkvan zeven eeuwen uitstrekt.

Bij eene mijner onderzoekingstochten, mocht ikdaar vinden, dat de burggraaf Jan 11 van Wassenaermeerdere rentmeesters over zijne uitgestrektegoederen had aangesteld, en dat een rentmeester-generaal in den Haag een huis bewoonde, waaral de archieven van zijnen Heer berustten. Er isgeen reden, om aan te nemen, dat die omvangrijkeadministratie door Maria de Ligne naar België zouzijn getransporteerd. In den 8o-jarigen oorlog (1 583)

werden de goederen van den huize van Wassenaerdoor de Staten van Holland aangeslagen, gedurendehet bestand t i jdeli jk teruggegeven (waarvan dede Ligne’s gebruik maakten, meerdere goederen enheerlijkheden te verkoopen) en eindelijk, na hethervatten van den krijg weder gesequestreerd entoegekend in vruchtgebruik aan Prins FrederikHendrik, ter vergoeding van gemis en schade, aanzijne vaderlijke erfgoederen ondervonden.

.

Na den vrede van Munster is a l les aan dentoenmaligen ,,chef de famille” van het huis de Ligneteruggegeven en hij en zijne erven hebben zichbinnen 25 jaar ontdaan van al hetgeen hun nogoverbleef uit de erfenis der van Wassenaer’s. Talvan aanwijzingen, die te veel zouden vorderen vanmijn tijd om ze te beschrijven, en van uw geduldom ze te lezen, gaven mij de overtuiging, dat derentmeesteri j der van Wassenaersche goederen,steeds in den Haag gevestigd bleef, evenals ook naden overgang van de oudste heerlijkheid (die van

102

Wassenaer zelve) aan den admiraal van Obdam (1656)het geval was, en zoo is het te verklaren, dat eennog in 1857 voor ons land verloren gewaande schat,naderbij was, dan men wel dacht, ja, vermoedelijkzelfs nooit het Vaderlandsch erf verlaten had. Ookhier mogen wij van harte den wensch uitspreken,dat dit voorgoed zoo moge blijven.

Leiden. B I J L E V E L D .

P.S. Natuurlijk hebben ook de jongere takkenvan dit groote, wijdvertakte geslacht belangrijkearchieven nagelaten. In de eerste plaats heeft detak van Duivenvoorde in de loop der eeuwen talvan documenten in haar archief vereenigd. Na hethuwelijk van Jacoba Maria van Wassenaer vanDuvenvoirde in 1732 met Frederik Willem Torck,is een groot gedeelte daarvan overgebracht naar hetkasteel Rosendael bij Arnhem, en daaronder ookallerlei bescheiden, betrekking hebbende op aan-gehuwde geslachten ; waarschijnlijk zijn daaruitbelangrijke stukken naar het kasteel Keppel ver-dwaald, doch deze laatste zijn thans voor niemandtoegankelijk. Evenwel, zijn buitendien nog opDuvenvoirde zelf heel wat papieren gebleven, diedirect verband hadden met de heerlijkheid, benevenseenige familiepapieren, ook van aangehuwde ge-slachten. Deze zijn verleden jaar door baronSchimmelpenninck van der Oye in bruikleen gegevenaan het Algemeen Rijksarchief. Hetgeen de takvan Wassenaer van Duvenvoirde, die tot hedenalleen nog voortbestaat, aan familiepapieren bezat,is reeds in 1891 door wijlen J. D. baron vanWassenaer van Rosande aan het genoemde Archiefin bruikleen afgestaan. Het bestaat voornamelijk

103

uit de authentieke en gecopieerde bescheiden doorWillem Lodewijk van Wassenaer, bekend marine-specialiteit onder stadhouder Willem V en ijverignavorscher der familiegeschiedenis, bijeengebracht.Ook hier vullen stukken omtrent aanbehuwdegeslachten het zeer omvangrijk materiaal aan. Menvindt alles vermeld in de verslagen omtrent ‘s Rijksoude Archieven van 1891 bl. 32-92.

De archieven der Heeren van Wassenaer vanObdam zijn natuurlijk keurig bewaard bij denrentmeester-generaal van Twickel. Men vindt er o.a.de uitvoerige correspondentie van al de leden, diertak, die de Staat in oorlog of in politicis dienden.

Vermoedelijk bevinden zich nog op het SlotWarfusée in Zuid-Brabant vele bescheiden omtrentde tak van Warmond. De tegenwoordige bezittersvan Warfusée hebben zich reeds omtrent 1900ontdaan van vele kostbare familiestukken [o. a.van den verguldzilveren geëmailleerden kop ofbeker door de stad Leiden in 1598 aan den zoonvan den admiraal van Warmond aangeboden, bijzijnen doop] en in 1902 mocht het Dr. Obreengelukken, beslag te leggen op de archieven van deheerlijkheid Schagen, ten behoeve van het Rijks-archiefdepôt in Noord-Holland. Daaronder zijn echtergeene papieren van den huize Warmond afkomstig,terwijl de tegenwoordige eigenaar van dit goedslechts zeer enkele belangrijke stukken bezit.

D e a r c h i e v e n v a n d e t a k d e r Heeren v a nStarrenburg, benevens stukken betreffende veleaangetrouwde geslachten, bevinden zich thans bij denboedelbeheerder van den laatsten graaf van WassenaerStarrenburg uit de bastaardtak Worbert, die in 1913stierf.

Het Dagboekvan een Leidenaar uit den jare 1747.

(Vervodg).

OVER DE VAANDELSINNEEMING ALHIER.

Den I Julij nadat Syn doorl. Hoogh. deese stadtmet Syn Ed. presentie hadt vereert, soo wiert opeen Saturdagnamiddag al de oranje vaandels dieuyt de toorens gewaayt hadde op stads koste,Wierden doe ingehaalt, en op het stadhuys gebragt,en het stadsuurwerk wiert doe in het speelen ver-andert, want hadt, omtrent 2 maanden heel gespeelthet versje van Wilhelmus al van Nassouwe, maardoe was het geyndigt, over het oranje voeren, enuytroepen.

OVER HET MARCHEEREN VAN DE GARDE DU CORPS.

Den 4 Julij op een dingdagmorgen omtrent tenIO uuren kwam de Garde du Corps van Syn Hoogh.hier door de Maare Poort in, en reede de WittePoort uyt na het Haagse Schouw. Dese troupenkwaamen van Leeuwaarden, en saagen er magnifiekuyt, want het allemaal schoone uytgelesen kaarelswaare. Het getal was omtrent hondert en veertigman. Sy syn aan het Haagse Schouw gebleven tot

Donderdag s’ morgers daaraan volgende, om dathaar logies nog niet klaar was moesten sy daarsoo lang vertoeven, maar syn doe alle seer ordentlyknaar den Haag gemarscheert, en aldaar vrindlykontfangen.

EEN PLACAAT GEAFFIGEERT DOOR DIE VAN DE GEREGTE.

Den zo Julij op een donderdag s’ morgen ten< 12 uuren, is door die van de geregte deeser Stadt

een generaal Placaat afgelesen, behelsende als volgt.Dat de gevaarlijke omstandigheeden, ende destijdsveranderingen die ons voor de deur kwaamen entot ons naderen over Syn Majestyt de koning vanVrankryk, dewelk den Staat op een vyandelykewys komt aanvallen, en de Heeren Staaten soektte overompelen, namentlyk in het weg neemen vande Barrieres en sterkters, dienende tot beveyligingvan de steeden in Nederlant, ja selvs heeft meestergemaakt van geheel Sluys in Vlaanderen. Soo isdat wy de Heeren Staaten van Hollant en West-vrieslant soeken en tragten voor te koomen deverdere invalling door de troepen van Syn Majestytde koning van Vrankryk om hem in syn verdereoogmerken te verydelen, en hem door Gods segente stuyten. Soo wiert dan gelast, aan alle burgerenen ingesetenen van Neederlant, dat voortaan nietmag afgesonden worden, buyten de steeden vanHollant, eenige oorlog krijgbehoeftens, als stukkencanon, heele en halve mortieren, cartouwen, bomben,kruyt, granaten, kogels, stromhoeden, pekkransen,carcassen, pieken, hellebaarden, degens, pallassen,patroontassen, snaphaanen, loot, yser, hagels, kooperen metaal, ook geen morgenstarrens of cardons.

106

Riemen is ook verbooden, niet af te zenden, laarsen,halsters, bitte, toornen, voetysers, voetangels, sadels,allerly touwerk, gemaakt en ongemaakt, hennip enkabels, en soo voorts niets, al wat tot den oorlogbruykbaar is op swaare boete en straffe.

OVER HET DOORPASSEEREN VAN DE STATIEKOETSEN VANSIJN HOOGHEYDT.

Den 23 Julij Sondags namiddag sijn omtrent7 uuren, de lyvkoetsen, bestaande in 4 a 5 meteenige losse paarden van Syn Hoogh. door deeseStadt na Uytregt gepasseert, alwaar Syn Hoogh.verwagt wierdt op de aanstaande dag.

OVER DE DOORTOGT VAN HAARE HOOGHEEDENS ALHIER.

Den 24 Julij des Maandags morgens wierden alde Leidse soldaaten in het geweer gebragt en hieldenhaar geweer gecampeert, vlak voor de Wagt envoerden haar vaandel, en het slaan van 2 tamboers,en wagte alsoo na Sijn Hoogh. met Syn Gemalin,om haar selven te presenteeren. De Constapels vanbyde de bortsweeringe maakte het geschut gereet,om te doen afgaan, maar men wist niet hoe langhet nog soude aanlopen, dog de Heere van lydenbleeven booven op het Stadhuys. De klok omtrentI uur geworden synde, arriveerden de Prins enPrinces alhier binnen Lyden onder het lossen vanhet canon, maar de jonge Princes Carolina was deklok tien uuren des s’morgens al door gereeden ensat in een koetsje met 4 klyne paardentjes be-spannen, en 2 staat jufvrouwen by haar, maar haarHoogheedens aan het Stadhuys koomende, soo tradSyn Hoogh. uyt de koets, en de Burgemeesters

waaren van booven afgekoomen om Syn Hoogh.met Syn Gemalin een goede reys toe te wensen.Syn Hoogh. dan uyt de koets koomende, soodeeden de Burgemeesters haar reverentie tegenhaar Hoogheedens, en na haar Hoogheedens wel-standt gevraagt hebbende, soo tradt Syn Hoogh.weder in de koets en na een goede reys gewensthebbende, soo reeden haar Hoogheedens verdervoort, en de andere heere die boove waare boogenhaar selven tegen Syn Hoogh., terwijl presenteerdende soldaaten haar geweer en swierden het vaandelen sloegen de trommel, terwijl loste voor de 2de maalhet canon. De statie van Syn Hoogh. was, een koesof 4 met eenige ruytery, dewelke de koetsen be-schermden. In de eerste koes zat haar Hoogheedens,de 2de 4 staatsheeren van Syn Hoogh., de 3de3 staatsjufvrouwen, de 4de was pakasie. En alsootrokken haar Hoogheedens na de Stadt van Uytrecht.Buyten de Hoogewoertspoort synde loste voor delaaste maal het canon. Veel mensen staaken nogvaandels uyt, die se hadden, voornaamentlijk opde Hogewoert ter eere van haar Hoogheedens.

OVER HET AANSTELLEN VAN DE REGERINGEN.

Den 25 Julij Dinsdag s’ morgens syn door ordervan Syn Hoogh. aangestelt tot Schepenen meesterender stadt Lyden de Heer Cornelus Schrevelius endionesius van Kruyskerken en de Heer JacobusGronovius, als Vroedschap. Deese voornoemdeHeeren hebben een reeks van 25 jaaren stil gestaan,maar nu weder aangekoomen, en s’ avonts hebbeneenige burgers aan het huys van Schrevelius ge-schoote ter eere, en hebbe yder een glas wyn gekrege.

108

OVER HET PRESENT GEGEVEN AAN SYN HOOGHEYDT.Den 26 Julij op een Woensdagmorgen omtrent

halv 12 uuren syn door deese Stadt na den ,Yaaggepasseert 7 lastdraagende Esels, welke fraay uyt-gerust waare, synde alle swart hayr, en vereerttot een Present aan Syn Doorluytige Hoogheydt.

OVER DE 3~ DOORKOMST VAN HAARE HOOGHEDENS.Den 28 Julij Vrijdag s’ namiddag ten 4 uuren

kwam haare Hoogheedens de Prins en Princes ende jonge Princes, van de Stadt van Uytregt af, enarriveerde voor de 3de maal door deese Stadt Lijdenmet syn jagt en statie, en voer den Nieuwen Rynin, het Steenschuur door en soo de Vliet in. SynHoogh. stont in het vaaren van buyten aan deroef van het jagt, verselt met andere heeren. Onderhet doorvaaren van haare Hoogheedens waarenweder veel duysenden van mensen op de beenroepende Oranje booven of Vivat Oranje. Syn Hoogh.boog sig continueel tegen alle mensen. Syn Hoogh.aan de Naakte Sluys buyten de Koe Poort gekoomesijn, soo stonde daar eenige burgers? dewelke ver-scheyde schooten uyt haar snaphaanen ter eerevan haar Hoogheedens deeden. Daar wierde vaneenige mensen nog gedigten, of boekjes aan SynHoogh. toegestoken op die plaats, dewelke SynHoogh. aannam, en bedankte. Buyten de NaakteSluys gepasseert synde, soo wiert Princevaandelopgehyst van ‘t Jagt en de 3de salvoo gedaan, enhaar Hoogheedens ginge na de haag.EEN PLACAAT AFGEKONDIGT DOOR DIE VAN GEREGTE.Den 3 1 Julij op een maandagmorgen ten 12 uuren

is door die van Geregte deeser Steede, door ordervan de Staaten, een Generaale Staate Placaat af-

geleesen, behelsende den korten inhoudt als volg.Dat de Heere Staaten-Generaal en Syn Hoogh.hebben goetgevonden, en geordeelt, dat om detydsveranderingen en gevaaren, die deese landensoude konnen overkoomen, namentlyk over devyandelykheeden van den Koning van Vrankryk,die sonder declaratie van oorlog den Staat deserlande op een seer vyandelyke wyze komt aan-vallen en soekt te overompelen, soo hebben wygoet gevonden gelyk wy goet vinden by deesen,dat voortaan niet sal buytenslant mooge versondeworde eenige oorloggereetschap dienstig tot hetgebruyk om den vyant te konnen afweeren. Alsstukken canon, heele en halve mortieren, kogels,bomben, granaten, kruyt, loot, yser en metaal,carcasse, pontons, hellebaarden, pieken, degens, pek-kransen, palassen, stormhoeden, houeelen, spaadenen saagen; ook geen harnassen of morgenstarrens,of lonten of cardons riemen. Ook geen houtwerkof yserwerk, sy knieren, paalen, planken en deelen,geen voetangels of voetysers. Voor de paarde geenhooy, stroo, haver, boonen, halstars, bitten, toome,lyste of sadels en soo voorts, niets niet wat totden oorlog dienstig is, omdat men daar seive nietvan soude ontbloot weesen. Soo wert yder gewaar-schouwt tegen swaare straffe.

OVER HET COMPAREEREN DER BURGERS IN DESE STAD.

Den 16Augustusopeen Woensdagavontten Iouurenis Kaptyn Bastiaanse met syn burgers voor de eerstemaal met fakkels en trommelslag opgegaan. En deLeydse soldaaten hebben met het presenteren hunnersnaphaanen, en het slaan haarer trom onder comandovan een officier haar voorby laaten marcheeren.

1x0

OVER HET SCHIET SCHILT IN DE STADSDOELEN.

Daar is tussen 5 a 6 daagen in de Stads doelengemaakt een exercitie schilt om na het wit teschieten. En dat om prysen te trekken. De uytlegvan deese gemaakte en bruykbaare exercitie datis, dat wiert eerst 5 a 6 paalen in de gront gesettegen de muur van agteren, de huysjes of stallingin den doelesteeg. A g t e r d e s e paalen wierdenplanken geslaagen, de hoogte en breete der gesteldepaalen, in het 4 kant digt gemaakt synde, soowiert dat vol met aarde gegoyt. De hoogte diewas omtrent een voet of zo, koomende gelyk vanbooven met de goot, de breedte omtrent het selve.Dit wiert daar gemaakt om dat die muur nietbeschaadigt soude geschoote worden. Vlak in demidden van het schut, een voet of 4 na voore,aldaar wiert in de gront geslaagen en dikke paalen in het midde van die paal een ront schilt,omtrent 3 a 4 dalv voet in de ronte, met swarteen witte geverfde sirkels daarop geset. Aan weer-syde van het schilt is nog gemaakt 2 bakkenmeede met aarde gevult. Elk bak hadt een klynbankje om op te konnen sitten, die geene die opde kogels moesten passen, of het in het wit geraaktwas of niet. Aan pikeur stal regt voor het schilt,Wierden ook gemaakt 2 paalen met een dwarshoutdaardoor om de snaphaanen daarop te laaten rusten,den geenen die den schoot soude toebrengen. Ditis op Stads kosten gemaakt, omdat er burgers omversogt hadde. Het werk gemaakt synde soo synverschyde liefhebbers, dewelke een geselschap uyt-maakte, meest alle maandagen en donderdagensyn in den doelen gekoomen, en hadden een prijs

111

gestelt van een silvere lepel die in het wit schoot.Het wit op het schilt was omtrent in de ronte eenmans hooft groot, en daar waaren er toe gesteltdie op de bankjes saaten om op te passen waarde kogels vloogen. Daar was aan de boome eenschelletje gemaakt, en als er een schoot soudeaankoomen soo wiert er geschelt, en dan retireerdende kogeloppassers. Elke schoot die der gedaanwiert, soo reesen de koogelopsigters op van haarebankjes en weesen met de hant, dat de kogel tehoog, of te laag, of op syde gevlogen was, danretireerden zij aanstonds weder na haare bankjes.Meenigmaal geschooten hebbende en niet in hetwit geraakt, zoo heeft voor de eerste reys in hetwit geschoote, eene menheer Bus junior die deprijs won. En na die tyt is die exercitie nogweeklijks waargenoomen.

EEN PLACAATDOORORDERVANDEHEERESTAATEAFGELESE.

Den 23 augustus op een Woensdag morgen ten12 uuren is in deese stadt afgelesen een StaatePlacaat, behelsende als volgt, dat de Heeren Staatenvan Hollant en Westvriesiant, als meede den HeereStadhouder alle eenpaariglyk de saaken hebbenoverwoogen, namentlyk in de vyandelyke handeldoor de troepen van Syn Majestyt de Koning van(Vrankryk) dewelke den Staat deser landen sonderdeclaratie van oorlog vigoreus komt aanvallen enonregtveerdig soekt te overompelen, soo dat wyhebben goetgevonden, gelyk wy goetvinden bydeesen, en gelyk als in voorige tyden van oorlogook is geschiet. Soo dat voortaan sal moeten ge-worven worden vry compagnien waartgelders inalle steeden van Hollant, den een meer den ander

112

minder na rato van de groote der steeden ofplaatsen, om in staat te syn, om den vyandt insyn verdere onderneeming af te weeren en tot dendienste des lants te kunnen werden gebruykt. Endaar wiert nog by gevoegt dat yder vrywilligersoude genieten een silvere ducaton of 3 gulden3 stuyvers, aan ris of hantgelt. En onder de 40 manin yder compagnie sou yder man trekken 4 stuyversdaags dat is 28 stuyvers ter week. Maar boovende 40 man in yder compagnie synde, soo soudensy trekken aan gagie 8 stuyvers daags dat is56 stuyvers ter week. En dat souden sy trekkensoo lang sy in de steeden sijn, en tot dat sy orderkreegen om uyt te marscheeren ter plaatsen daarhet haar sal gecommandeert worde na toe te gaan.Deese Stadt Lyden was toegelegt 8 compagnien,yder compagnie 100 koppen, onder commande van8 vrywillige Kaptyns, en dan soo vervolgens,vaandrigs, luytenants, sergeanten, corporaals en watdies meer is. Doe dit Placaat nu afgelesen was,liep er veel volk op het stadhuys na burgemeesteren-kaamer, alwaar verscheyde Wierden aangenoomen,en haar naamen opgeschreeven Wierden. Maar ditgewoel begon de Heere te incomodeeren, en hebbenandere middelen geordeelt, gelyk men in het ver-volg sal vinden.

OVER EEN PRESENT SCHIP VEREERT, NA BERGEN OP ZOqM.

Den 2 September op een Saturdag namiddag isuyt deese stadt een schip gedestineert en uytgerustvan verschyde luyden van middelen, voorsien metalle victualen en verversingen, en is na het man-moedig garnisoen van bergen op zoom gesondentot een Present, dewijl het belegert was.

113

EEN PLACAAT AFGEKONDIGT OVER DE WAARTGELDERS.

Den 8 September Vrydags morgens is hier tersteede een Placaat afgelesen, synde een StaatePlacaat. De korten inhoudt als volgt, dat de HeerenStaaten als meede Syn Hoogheydt hebben goet-gevonden en gepresumeert, dat de geworvene vry-willige waartgelders om alle ordentlykheydt engeschiktheydt het volk te doen voor den dag tekoomen, en dat het haar te kostbaar soude vallenhunne ijge kleederen te draagen, en veele ongeregelt-heydt sou veroorsaaken, soo hebben wij goet gedagtdat de waartgelders sunnen genieten, levry of militiekleeren, bestaande in rok en camisool, broek, hoeten koussen, maar haar linde goet moesten sy selvsbekostigen. En dit is haar toegelyt om alle eveneenste voorschyn te koomen. Maar nog iets, dat is alssy de kleeren hebbe en in hunne garnisoenen syn,dat haar daags daarvoor een stuyver sal van haarleening sal werden afgehouwen, soo lang al. dekleeren betaalt syn.

EEN PLACAAT DOOR ORDER VAN SYN HOOGH. AFGELESEN.

Den 13 September op een Woensdag morgen isbinnen dese stadt afgelesen, een Placaat van SynHoogh. behelsende op die wyse als volgt. AlsdatSyn doorl. Hoogh. kennisse heeft gekreegen enverstaan over de strooperyen van het Haagse Bos,omtrent den Haag gelegen. Soo versoek Syn Hoogh.seer vrindelyk dat binnen de tyt van 5 jaarenniemant sal moogen koome in het Haagse bos rennenof jaagen of schieten, ofte eenige strikjes of netjeste leggen, of op eenig hoen of vogel vliegen, enaldaar Syn Hoogh. laat aangelegen leggen, en die

8

114

overtreeders exemplaarlyk wil straffen, soo dat diegeen welke sal werden geattrapeert sal verbeuren elkenryse 25 guld. en de goederen in arrest, en voor de3de maal 50 guld., en in gebreeke blyvende om hetgelt op te brengen aan den lyve sal werde gestraft.

OVER HET STAATE VERBODT PLACAAT GEAFFIGEERT.

Den 15 September op een Vrydagmorgen ten12 uuren is hier ter steede afgelesen, een StaateGeneraal Placaat, behelsende op die wyse als volgt,dat de Heeren Staàten van Hollant en Westvries-lant, als meede Syn Hoogh. eenpaariglyk hebbengoetgevonden en beslooten, dat voortaan niet ensoo lang de onregtvaardigheydt van den Koningvan Vrankryk sal duuren, namentlyk in het wegneemen van steeden en sterktens van den Staat, enden Staat nog hoe langer hoe meer soekt te drukkenen uyt te putten, soo hebben wij in Generaale Ver-gadering beslooten, en willen dat dit verder werdegeaffigeert, dat niemand in de Steeden van Hollanten Westvrieslant woonagtig, sal mooge met eenigegoederen of waaren wat het ook syn mogt opVrankryk sal koomen te handelen of coopmanschapte doen. Ook sal men niet uyt Vrankryk moogenontbieden eenige goederen of waaren, om denFrancen koophandel te doen stremmen, en sy ge-nootsaakt sal moeten vinden om tot een goedealliantie te koomen, en met de seegen des Heerenalles sal soeken in rust te brenge. Een yder sygewaarschouwt om tegen dit Placaat niet te koomefrodeeren, want in gebreke blyvende van de boeteniet te kunne opbrengen sal aan den lyve werdegestraft, en voor de 3de maal geattrapeert syndeter doot vonnisse sal werden toegewesen.

115

OVER DE ONAANGENAAME TIJDING IN DESE STADT.

Den 17 September op een Sondag namiddag omtrentI uur kreeg men de droevige tyding als dat Bergenop Soom, den 16 daags voor deesen, aan de France,door verassing of veraad was overgegaan. Daarwas de moedt verlooren. Men dogt de stadt konniet overgaan, maar het was te laat. In plaatsevan vreug te bedryven, gelyk als men menigmaalals er goede tyding uyt Bergen op Soom aan,kwam,daar over vreugt bedreven met schieten van vuur-werken, snaphaanen en diergelyke en sommigeilluminatien geschiede. Maar dit was nu gedaan. Nusag men s’namiddags veele mensen over al bymalkander staan, laatende het hooft daar over hangen,en waare niet wel op te beuren. Het gaf considerabelneerslagheydt in alle plaatsen, insonderheydt in desestadt, het welk niet te verwonderen was, want menhadt den vyant na oogschyn, by de deur en menvreesde als het stark ys was, dat hy verder eeninvasie in ons lant sou kunnen doen.

OVER DE TROMMELSLAG VOOR MILITIE VOLKEN.

Omtrent 3 weeken is door desen stadt aan allehoeken, steegen en straaten een generaale trommelslag geschiet, voor militie volk op te regten. Hetuytroep der tamboers was dit, dat al de geen dielust en sin hadt om den lande te dienen, doororder van de Heere Staate en Syn Hoogh. de Prinsvan Oranje, onder de Colonel Voedsters, die salgenieten een goude ducaat voor den aanbrenger,een goude ducaat voor het gelag, en een yder kanbedingen of krygen een lange pyp met varinastabak en kan een accoort maaken, wat hij pretendeert,

116

hy sy goude of silvere ducatons. Ook werden allemooje meysjes versogt om s’avonts ten g uuren tekoomen, en aldaar onthaalt te werden op een slaatjemet yeren, of kalvs vlees. Ook kunnen sy krygenwyn, molbier of wat sy begeeren. Die koome inde werfhuysen op het levendeel in het Oog in t’Sijl,of op de Middelste graft in de dikke Boom, of opde Uytregse graft in het Oortjes Spulletje, alwaareen ygelijk goet beschyt sal werden gegeven, enmaaken daar een goet accoort.

OVER TROMMELSLAG VOOR DE WAARTGELDERS.

Den Ig September op een dinsdag morgen is detrommel geslaagen voor de Waartgelders, met dituytroep, dat al de geen die lust en sin hadt, omals vrijwilliger den lande te dienen, door order vande Heeren Staaten, en men heer de Prins van Oranje,die koome alle morgen van g tot 11 uuren in deoude Hoogduytse kerk op de Lange graft, alwaarmen de Heere Kapitynen sal vinden en goet bescheytsullen geven. En een yder sal genieten een silvereducaton handtgelt en onder de 40 man van ydercompagnie synde daags, sal trekken 4 stuyv., enbooven de 40 man yder compagnie 8 stuyv. daags,en dat soo lang als sy nog in haar yge woon-plaatsen syn sullen.

OVER DE VERDERE TIJDING VAN BERGEN OP ZOOM.

Verschyde daagen na de verovering van Bergenop Zoom, kreeg men nog in deese stadt de narigten,het sy in couranten of brieven of passagiers overde France duyvelen, haar handel en wreede tirany,dewelke sy pleegden, met rooven, moorden, branden,

117

schofferen, boeleren, en aherly kwaade en boosehandelingen, die sy het benauwde bergen op soomseinwoonders aandeeden, dag wy hoopen dat deHeere Godt ons alle voor die onreedelyke duyvelenwil behoeden.

OVER DE BEGINSELEN VAN WERVEN OM WAARTGELDERS.

Den 20 September op een Woensdagmorgen vang tot I I uuren hebben de Heere kapitynen voorde eerstemaal gaan sitten in de Hoogduitse kerkom Waartgelders te gaan werven. De kaptyns enVaandrigs syn van Syn Hoogheydt aangestelt enhadden order om te moogen aanneemen Sergianten,Corporaals, tamboers en Gemeenen. Sy hebben opde eerste dag ettelyke manschap gekreegen, maarging er wat wilt aan deur. Doe hebben de kaptynsversogt aan Burgemeesters om alle daagen eenman of 8 aan de deur te hebben, gelyk geschiet is.

EEN PLACAAT OVER EEN LIBERAALE GIFTEN.

Den 22 September op een Vrijdagmorgen ten12 uuren is door die van Geregte een StaatenGeneraal Plaacaat afgekondigt. De korten inhoudtals volgt. Als dat de Heeren Staaten van Hollanten Westvrieslant als meede Syn Hoogh. in ervaringesyn gekoomen over de slegte en naare toestandtdeeses lants, gelyk gesien is in de vyandelyke aanvalvan Syn Majestyt de Koning van Vrankryk, dewelkeverscheyde steeden en sterktens onder directie vanden Staat synde heeft weggenoomen, ja sig nietontsien heeft, sig selven meester van geheel StaatsVlaanderen te maaken en nog continueert, gelijkgebleeken is in de verovering van Bergen op Soom,

1 1 8

en verdere onregtvaardigen handelingen. Soo is datwy Ed. hoogmoogende als nevens Syn Hoogh.hebben gestatueert, gelyk wy statueeren by deesen,dat wy eenpaariglyk by vinantie hebben goet ge-vonden, opregten een Liberaale Giften of PatriotseInleg, dienende om door die middelen, door Godsseegen en gunstryke genade die wy wensen dathij ons sal gelieven te gunnen, en het verdrukte lantin staat te stellen, en van alle verdere vyandelykeonderneeminge te keer te konnen gaan, en in staatte syn, door de kragdaadige bystands des alder-hoogsten, den onregtvaardigen vyant af te keeren,en goet en bloet liever moogen opofferen tot behoutvan het lieve Vaderlant, en tot behoudt van Vryheydten goddienst. Soo dat tot den uytvoer noodig salsyn, te weeten dat de Liberaale Gift sal strekkenover alle obligatien, losrenten, lijvrenten, officien,beneficien, van wat persoonen die deselve moogenonder haar hebbe, ofte van wat persoonen, diedeselve moogen koomen te bedienen. Als regerendein alle rangen en sittingen en stemmen, ook proffes-sooren, rectoren, praeceptooren, en soo voorts, alleswat onder officien ofte beneficien behoort, misgaadersonder de Protestanse Religie synde. Ook alle voogdenof voogdessen, die goederen of obligatien van minder-jaarige onder haar hebben. En soo voorts eengeneraale taxatie te doen over huysen, tuynen,landen en plaatsen buyten gelegen. Als ook overalle goederen, als juwelen, kleynodien, gout ensilver, gemaakt en ongemaakt, schilderyen, porce-lynen, spiegelen, en soo van alle meubilaire goederendaar men een taxatie van kan sommeeren. Maaralle gereetschappen van fabrikken en ook van anderehantwerken, sy klyn of groot syn buyten geslooten,

119

en hoeven niet getaxeert te worden. Om kort tegaan dese Liberaale gift sal strekken als volgt, dateen ygelijk sal SI,Be selven moeten taxeeren, na orderen gemoederen. Van een ygelijk nog eens dat deLiberaale gift sal strekken over alle voornoemdeperceelen. En yder sal daarvan moeten opbrengen,en daar na sig dienen te reguleeren, als die geendie besitten een capitaal van booven de 2000 guld.soo aan los of lyfrenten, obligatien, gelden, goederenen meubilen en wat dies meer is, daar van salmoeten voldoen een saste penning, dat is 2 tenhonderd. En onder de 2000 op die wyse als voorige,mits op te brengen een honderdsten penning, datis I ten hondert. En onder de 1000 meede op diewyse als voorige. En sal moeten doen een Liberaalevrye Gift, dog alles onder het besweeren van eensolemeelen eedt. Maar alle officianten, als die z jaareen officie hadde bedient, moeste 4 jaar betaalen,taxatie, na de groote van haar jaarlijks traxtament.En soo volgens die 4 jaar een bediening hadt gehadtmoest 8 jaar voldaan hebben, dog dit Placaat ver-melt het heffen van een halve gulden meer te hebbenin het aanstaanden jaar 1748, op alle obligatien,los en lijvrenten. Dit Placaat hadt in de 24 artikelenen yder artikel een bysonder reglement, waar namen konde reguleeren en calcalasie maaken. DitPlacaat is ook gedrukt in quarto boekjes en zijnte bekoomen geweest ter boekdrukkerij van vandamme alhier te Lyden. Het noodigste is hier vanontleent over de aanmaaninge van de LiberaaleGift. En om de niet hoevende wytloopenheydt vandit perceel verder te openen soo is het noodigedaar van gedateert, en genommineert, dat het voor-naamste sy.

120

EEN PLACAAT TOT DE LIBERAALE GIFT AFGELESEN.

Den 4 October Woensdag s’ morgens ten 12 uurendoor die van Geregte afgelesen een Placaat vanhaar Ed. HoogMoogende Heeren Staaten van Hollanten Westvrieslant, doen emaneeren en consenteerenby deesen, als dat het voornoemde Pacaat over deLiberaale Gift, voor deesen aan een yder bekentgemaakt, en hier nu by doende een Reglementwaar na sig een yder in het opbrengen van hetvoornoemde kan schikken. Daar en booven werteen ygelijk gewaarschouwt, dat binnen deese StadtLyden een aanvang sal werden gemaakt. En dieHeeren Curatooren dewelke daar toe gestelt syn,sullen voor de eerste ryse gaan sitten, om deLiberaale gift te ontfangen den gde deser maantOctober, te beginnen van s’ morgens g tot 12 uuren,en s’ namiddags van 2 tot 4 uuren, en dat 5 daagenter week, maar des Saturdaags niet. En een ygelyksal syn verpondingbrief van syn huysen moetenmeede brengen, om de nommers van de bonnenen van de huysen, die voldaan sullen hebben aan-tetykenen. Ook kan men het voldoen in 2 termynen.Van de eerste moet syn voldaan in het jaar 1747,en de ze termyn moet voldaan weesen in het laastevan de maand meij 1748. Men kan deese of menheeft dese 2 termynen konnen voldoen na ydersgemak en gelegentheydt op 4 derly manieren. Alsmen kon de opbrengs waarneemen in eens te compa-reeren, of in 2 maal of 3 maal, ook in 4 reyse, na eenygelyk magt en vermoogen. Maar men in den eerstencomparatie den eedt moeten afleggen, dat wil seggendat men sig syn siel en eeuwige saligheid niet be-swaart, maar dat men sig gerust gestelt vindt in syn

121

gemoet, en voor geen valsche eedt sweerder voor Godtkan staan, en een ygelijk sal na syn comparatie eenbillet ontfangen na die wyse als hy sal hebben voldaan.

Nota. Deese plaatse daar die Heeren Curatorentot den ontfangst geseeten hebben, dat is op hetStadhuys op Curatorenkaamer naast de Weeskamer.En syn omtrent geweest met haar 7 personen, alseen Menheer van tol, Pla, hijngst, van alfen, Populeusen anderen, En daar is een hek gemaakt, en lampengebrant om te konnen sien.

EEN STADS PLACAAT OVER HET VIEREN VAN DEZON- EN BEDEDAAGEN.

Den I I October op een Woensdagmorgen ten12 uuren door die van Geregte deeser Steede afge-lesen een Placaat, raakende de I 5 I en I 52sre keure,waarin vermelt wort, dat de Zonden des Mensenhoe langer hoe hooger topswyse is geworden, endaar booven nog meer en meer de overhant neemt,zoodat Gods goedertierentheydt als een ijnde voorons is geworden, en dat hij syn Groote genaadeaan anderen volken bewyst, ende vergunt, soo datwy die van Geregte hebben goetgevonden, deesekeure wederom te vernieuwen, en aan den Volkebekent te maaken. Dat voortaan direct, nog indirectop Sondagen of Bedestonden eenige handwerkensullen werden gedaan, ofte eenige goederen ofwaaren hoe genaamt sullen werden gekogt of ver-kogt. Ook sal niemant hetsy herbergen, koffyhuysen,kolf en kaasbaanen, ordinaaren kroegen en vaantjes,onder het verrigten van de Godsdienst moogentappen of schenken, binnen of buyten s’ huys, ookgeen gardyn moogen laaten hangen, of imant instilte te schenken ofte presenteeren hetsy voor gelt

122

of voor niet. Soo dat een yder by deese I 5 I keurewert gewaarschouwt, dat elk moet voorsigtig weesengeen schippers, passagiers, of eenige rysende per-soonen te schenken of iets te verkoopen, of vanhem iets te koopen, of eenige goederen of waarenin scheepen of schuyten te moogen onder. kerktytte laaden ofte lossen. Ook sal men met geen halvegeslote winkel moogen opesetten, of glaase deureaanhangen, maar alles moet geslooten syn en blyven,tot des avonts, als de Godsdiens in het Gasthuys-kerk sal syn verigt, waarna een yder dan wedermag kopen en verkoopen. Dit verkoopen maggeschieden onder kertydt van melkboeren, enapotekars winkels, hetwelk niet mag nog kan op-gehouden worden, door sieke mensen of andersins,maar anders niemant, en op dit bevel geattrapeertwordende sal moete betaale 6 gulde boete telkens.

OVER DE 1525~~ KEURE DESER STEEDE.

De 152 keure behelst het misbruyken van desHeeren alderheyligsten naam, en het schenden enonteeren van syn gedugte majestyt, en in hetvloeken en sweeren langs de straaten, en in hetspeelen en ryffelen en gewelt maaken op de straaten,doelen, gragten, plynen of kerkhoven, onder hetverigten van de Goddiens. Maar een ygelyk sygewaarschouwt syne kinderen niet onder kerktydtt e laaten loopen, rennen of eenig gewelt op deweegen te laaten begaan, opdat de ouders of voogden,of vrinden dewelke deese kinderen die geattrapeertsullen worden met vloeken of sweeren of het schendenvan des Heeren heyligen naam toebehooren of onderhunne directie syn, sullen daarvoor de boete van6 gulden moeten voldoen, en niet genegen synde

123

om te betaalen de voornoemde boete sal desekinderen soo lang te water en te broot geset wordetot dat het gelt sal syn opgebragt. In gebreekeblyvende van niet te kunnen voldaan worde soosal men die kinderen tot s’ Gravestyn brengen, enlaaten haar soo lang werken tot dat het gelt salsyn verdient. Nota, diegeen die op het koopen ofverkoopen, of tappen of schenken, of losse oflaaden, of vloeken, of sweeren, of gewelt bedryvenlangs de straat, onder het speelen met de klootof het slaan der bal of ryffelen op de voornoemdewallen, bruggens, doelens, kerkhoven, straaten be-vonden worden, deese syn de Persoonen die daaropsullen moeten agt neemen. Als vooreerst de Sub-tityten met haar dienaaren, de boodens met debusse, de Castelyn van het Stadhuys, de Corporaalsvan de binnewagt, de telders op de molens, deWynroepers, de Hoofmannen van alle Gildens, deVader van het Pesthuys, de Vaader van het huys-sittenhuys, de bierdraagers, visschrapers, de knegtvan de Groenmarkt, ook de Waagmeesters, en soovoorts alle officianten die binnen deese stadt syn.Ook hebben alle Tabakhuysen, koffy en molhuysen,ordinaaren herbergen, kolf en kaasbaanen en vaantjes,deese Placaaten aan haar uytgedeelt, en waarna syhun konde reguleeren om van de schaade te wagten.

OVER HET EXTRACT VIEREN VAN DE BEDESTONDENALLE WEEK.

Doe het Placaat van haar Ed. Agbaare wasafgelesen, raakende de 15 I en I 52 keure desersteede soo heeft de Goddienst nog meer inganggehadt, en wiert nog kragtiger met lust en ge-negentheyd voorgeset. Want veele gemene luyden

124

haar selven na de kerk begaven, ja ook veele jongekinderen die anders gewoon waare onder het verigtenvan de Godsdienst op de straate een groot gejeulte maaken met speelen, van allerly exercitien. Dogdit hiel nu op, want onder kerktyt men haast geenmens op straat en sag. Dit Placaat is dan wederomdoor haar Ed. agbaare vernieuwt, om dat allemensen gelegentheydt soude hebben, de Godsdienstby te konnen woonen en alle eendragtelyk denHeere God te bidden, dat hy het gevaar dat onsnaakende is, van ons gelieft weg te neemen, ensyn Goddelyke gunst en genaade aan ons LieveVaderlant wil schenken en vereeren.

OVER DE SONDAG DAARAAN VOLGENDE OP DESELVE W IJSE.

Den 15 October. Op deesen dato synde Sondagis het voor de eerstemaal het afgelesen Placaatheel wel geobserveert, en by de inwoonders deserstadt in order gehouden, en niets overtreeden,meede onder een groote toeloop van allerly mensenna het Huys Gods, waar over de predikanten haarGroot agbaare in haar gebeeden bedankte over hetgoede werk dat haar Ed. agbare hadden uytge-vonden, en met dierbaare segeningen Wierden sybekroont. Maar of dit Placaat door de tyt niet watis gesleten, of by veel mensen van geener waardenis gehouden, dat laat ik daar. En of veele mensen inhet vervolg van tyd, dit verbodene niet hebben over-treden, daar wil ik ook niet voor in staan. Van veelmensen er syn, dat Schraapen en gierigaarts syn.

Nota. Den 13 October Vrydags syn na de af-kondiging deese Placaaten aan alle hoeken, stegenen straaten, als ook aan de kerken, en andereGodshuysen aangeplakt.

12.5

EEN NADERE ORDER VANDETAXATIEOVERDELIBERAALEGIFT.

Den 14 October Saturdags morgens is wederomdoor die van Geregte geaffigeert, een StaatenGeneraal Placaat. De korten inhoudt daar van isals volgt. Alsdat haar Ed. Groot Mogende HeerenStaaten van Hollant en West Vrieslant, als meedeSyn Hoogh. in ervaringe syn kennis bekoomenalsdat de Liberaale Gift niet genoeg kan strekken,als hetgeen in het voorige Placaat gemelt tot denuytvoer deses lants, raakende de uytsondering vanallerly groote of klyne gereetschappen, het welkook moet getaxeert worden, om de Liberaale giftente verheffen en te vermeerderen. Soo dat de taxatienog sal gaan, als voor eerst over klyne en grooteschuyren, karossen en paarden en ander vee. Ookover alle de gereetschappen als volgt, het sybrouweryen, seepsiederen, branderyen, blykkeryen,kaarsmaakeryen, saageryen, olislageryen, drappe-ryen, tuynderyen, loojeryen, soutkeeteryen, scheep-makeryen, en soo voorts, allerly groffe gereeschappenalwaar ook een Liberaale Gift sal moeten werdengedaan. Op Curatorenkaamer hebben 2 hooge kistengestaan, agter een gordyn, de een was de kist vangemaakt gout en silverwerk, en den ander despeciekist. Deese Liberaale Gift tot den uytvoerdeses lants, is met grooten ijver behartig van allerlymensen, den een heeft meer gegeven, den anderminder, elk na syn magt en vermogen. Alle mensenhebben moete koome als uytgeseyt die van denArme gehouden worde, die kunnen niet geeven.

OVER DE ORATIE VAN SYN HOOGH. LYV MEDICUS, ALHIER.

Den 23 October op een Maandag voormiddagheeft de Geleerden Heer Hermannus Winter,

1 2 6

koomende van Franeker, en syn door de HeerenCuratoren van dit Leydse academie beroepen,. deeseHeer tot Lyf medicus van Syn doorl. Hoogh. hetberoep aangenoomen, en heeft op deesen dag eenPlegtige Oratie uytgesproken, onder presentie vanCuratoren.

OVER HET OMGAAN DER ARME KINDEREN MET HET BOSJE.

Den 23 October. De kinderen van het armekinderhuys syn in plaase van Sondags, s’ Maandagsmet de bosjes by de burgeren beginnen om te gaanom de bedestont wille.

OVER HET MONSTEREN VAN DE WAARTGELDERS.

Den 25 October op een Woensdag Voormiddagvan g tot 12 uuren syn de Waartgelders voor deeerste maal in de Stadsdoelen beginnen te exerceerenen hebben beginnen het volk te monsteren, doorcommande van haare Capityns.

OVER DE OPSCHRIJVING VAN DE GEWORVE WAARTGELDERS.

Den 26 October op een donderdag morgen teng uuren syn alle de geworve Waartgelders aan dehuysen van haar Capitynen verscheenen, yderonder syn yge Compagnie, om haar naamen oporder te worden aangetekent.

OVER DE GEDENKPENNING VEREERT AAN SYN HOOGHEYDT.

Den 26 October. Voor het gelt dat is uytgeleytvan de Heeren Studenten van het Leydse academie,om te doen slaan een Gedenkpenning ter eere vanSyn Hoogh. En klaar gemaakt synde, soo hebben5 Gedeputeerden van deese Leydse Universiteyt

op dato deeser Syne doorl. Hoogh. op het huysde Oranje Saal een goude Madailje geoffereert,dewelke sy op de verkiesing van Syn Hoogh. soohadden laaten gereet maaken. De voorsyde ver-toonde het borstbeelt van Syn Hoogh. met dit op-schrift W. C. H. FRISO. Arausiae et Nassaviae PrintReipublicae Foederatae Gubern Creat MDCCXLII.

Het rugge stuk vertoonde de Son in het middender Planeeten met dit opschrift

Unus Fovet Et TemperatEene Koestert En Matigt

Perenne Hoc Monumentum Principi auriacoEt Patria Felicitati Consecrant Sives Academiae

Batavae.

Dit eeuwig gedenkteken wyen de Studenten derHollantse Universityt en Leydse Academie aan denPrins van Orangi en aan het Geluk van hun lieveVaderlant toe. Voor de Theologise Facultyt wasde Heer Jan van drunen S.S. Theologisch student,voor de Regtsgeleerden de Heer Adrianus Fegers,Juris Utriusque Candidaat, voor de Medicijnse deHeer Abrahamus Franken, Medicyns Candidaat,voor de Filosophie de Heer Elias Lusac Junior,Filosophus Student, en de Heer Benjamin DutryJ. V. Stud. was aan ‘t hooft en heeft het woortgevoert.

OVER DE WAARTGELDERS HAAR LEENINGEN.

Den 30 October op Maandag morgen ten 9 uurenals ook verschyde maandagen na deesen, syn deWaartgelders aan de huysen van hunne Kapitynsof Vaandrigs gekoome en hebben op deesen datovoor de eerste ryse volle gagement beginnen tetrekken, dat is 56 stuyv. alle week.

128

OVER EEN BESTEED WERK IN DEESE STADT GEMAAKT.

In het beginne van dese verloope maant Octoberis in dese stadt aanbesteedt, en van 2 smits ofslootemaakers baasen gemaakt 300 stuks stinklantaarnen, 150 groote en I;O klyne, om op mor-tieren te setten, en in den oorlog kan gebruykworden. Deese lantaarnen syn gemaakt van yser.Het maaksel was op die manier, als van ondereeen ronde boom, met 6 gaaten, en daar 6 styleningeklonken, spits wyse na booven, en booven aanook een boom met een ront gat daar in, maarwat klynder in de ronte, om dat se van boovenspits moeten toeloopen, en aan weersyde van ondereen van boove geklonken synde, dog alle seer ruuw,maar moeten syn sonder iets aan te vylen. Sooworden deese lantaarnen rontom met syldoek be-kleet, dat se in de ronte digt syn, en daar wortdan binnen stinkent goet in gedaan, het sy schoenenvan koejen en paarden of hoornen, kruyt, swavel,salpeter, pek en wat dies meer is. Deze stinklantaarnen werde gebruykt, en afgestoken om eenstank te doen opgaan, en daar door de vyant tedoen retireeren, tot goet succes.

EEN SCHEMP PLACAAT AAN DE RYNLANTSE VIERSCHAAR.

Den Iste Novemb. op een Woensdag morgenvroeg is alhier ter steede aan de Rynlantse Vier-schaar aangeplakt een Schemp Placaat, luyd: alsvolgt. Wy burgers der Stadt Lyden versoekeneenpaariglyk aan de Ed. Magisstraat deeser Stadt,dat in de aankoomende dag Alderhyligen tot ver-kiesing van Burgemeesteren moet aangestelt deHeer Cornelus Schrevelius, maar Jan van den Berg

129

niet en by aldien dit niet kwam te geschieden, datdan Haar Groot agbaare soude moeten afwagten,wat daar op volgen soude.

Nota. In het aanstellen alsook in de Regeringevan de Heer Schepen Schrevelius syn er nog eenigewisselvalligheeden veroorsaakt, en tweedragt onderde Heeren, als tussen Men Heer van der Berg,Out Burgemeester, en de Heer Rooseboom saliger,waar van eenige boeken over syn gedrukt en uyt-gekoomen. Als ook in deese tussentydt syn er veeleSchempdigten voorgebragt, als meede Pasquillen,en brillen, niet noodig alles optetekenen wat tussendie Heere in voorige jaare, soo in Regeringe, alsin Familien, en elders is voorgevallen.

EEN BEKENTMAAKING OP DE PREDIKSTOELEN GEAFFIGEERT.

Den 5 Novemb. op een Sondag morgen na hetyndigen der Predicatien, wiert in alle de Gerefor-meerde Kerken, door de Heeren Predicanten aanden Volken bekent gemaakt, dat de Bedestonden,s’ weeklyks meede een aanvang sal neemen in deMaare kerk, mits dat de dingsdag morgens Predi-katien in de Hooglantse kerk niet sal werden ge-houden, maar de kerk sal gesloten syn tot nader order.

OVER HET PLACAAT VAN SYN HOOGH. AAN DE VLEESHALLE.

Den 8 November op een Woensdag morgen isaan de Vleeshalle deser Stadt aangeplak een Placaatvan Hoogh. met Syn Hoogh. Waapen daar opge-drukt. Het noodsaakelykste is als volgt, alsdatSyn Hoogh. a l s meede d e H e e r e Staaten v a nHollant en Westvrieslant tot kennisse syn gekoome,dat in sommige steeden en plaatsen eenigte kwaade

9

vermoedingen syn veroorsaakt over sommige plaatsenof steeden haar Ovrigheydt, alwaar veele inwoondereneen slegte agterdenkinge van haar ovrigheedenhebben, ja selve veele onrust soude konnen verwekkentot kwaade dessynen, Soo is, dat wy Heeren Staatenvan Hollant en Westvrieslant als meede Syn Hoog-heyd hebben getragt en goetgevonden, by deesen,dat in alle steeden of plaatsen waar de Regeeringegestelt syn, dat niemant wie het ook syn mooge,sal de assuranti mooge gebruyken, om eenige con-vusie of consternatie by te brengen, ofte eenigesaamenrottinge te pleegen tegen de Overheeden,ofte bedienden, of diergelyke opdat men geenverdere straffen overs ons Vaderlant verder soudehaalen, maar stil en gerust soude houden, om datGodt almagtig den Frankrykse kooning niet verderop ons lant mogt koome aanvallen, maar dat wyalle verpligt syn om goet en bloet op te offerentot welvaart van Vryheydt en Godsdienst, en opdat de Heere Godt ons alle vreede en hyl magtoesenden, over ons verdrukte en benaauwde Vader-lant, aldus gedaan en geparaphreert, bij den Ed.Hove van Hollant in den Haage onder het klyn Zegel.

OVER DE VERKIESINGE VAN BURGEMEESTEREN.

Den IO Novemb. op een Vrydag morgen synbinnen deese Stadt door order van Syn Hoogh. totBurgemeesteren aan gestelt. De Heer Dirk de Raatals President, en de Heer Jan van den Berg, ende Heer Jan van Groenevelt, en de Heer NiklaasWillem van Leeuwen, en al de Officiers, Sergeantenen Corporaals hebben haar van de Waargeldersvoor de nieuwe Burgemeesters vertoont.

*3*

OVER DEN PRESIDENT BURGEMEESTER SYNEN RYSENA DEN HAAG.

Den I 5 Novemb. op een Woensdag is de PresidentBurgemeester Dirk de Raat als ook uyt anderePlaatsen de Hoofden daar van gesaamentlyk naden Haag geresen, en daags na desen hebben allede Heeren van elke Stadt of Plaatse een daar van,mits uyt de Regeringen synde, en hebben een-dragtelyk op het huys de Oranje Saal Syn Hoog-heydt gecomplimenteert en gefilisiteert over deErf Stadhouderschap nevens de Unie, en SynVrouwelyke soowel als Manlyke Descendentie overde linie te renogseeren, dat wil seggen, dat byaldien Syn Hoogh. kwam te overlyden sonder eenmanlyk Oir na te laaten, dan soude Syn Hoogh.Gemalin, den Titel van Gouvernante voeren, enongehuuwd blyvende, niet sou moogen aanstelleneen kooning of Keurvorts van andere sexte, maareen Prins uyt den bloede, mits van de GereformeerdeReligie te syn. Ook dat de Jonge Princes Carolinaniet mag trouwen sonder kennisse ofte wil van deHeeren Staaten, meede met geen Koning of Keur-vorts, maar een Prins uyt den bloede mits hetook een Protestant syn moet van de Gereformeedekerke, en by aldien, de Jonge Princes nog inonmondige jaaren synde, dat dan de Heeren Staatenal Opsigters van de Jonge Princes soude syn.

OVER~HET MARSCHEEREN VAN TROEPEN DOORDEESE STADT.

Den I 3 Novemb. op Maandag omtrent de middag,2 daagen voor de gepasseerde dato syn doordeese Stadt gemarscheert, een Esquadrons Ruytery

132

dragonders van het Regiment Schuls van Haagen,bestaande in omtrent 130 man, witte Levry metroode mont.uur, en syn na Noort Hollant gegaan,om daar haar winterkwartier te houden. De Lydsesoldaaten hebbense ingehaalt, en uytgeleyt, en deHeere van Lyden hebben deese troepen meedebesigtigt in het voorbytrekke.

REGISTERS VAN DE WAARTGELDERS, SPRINGDAGE.

Den 6 Novemb. Voor de eerstemaal syn de Waart-Maandag : gelders gewaarschouwt alle Week

een dag te verspringen, om leeningte koomen haalen.

Den 14 Novemb. Is de eerste Pringdag begonnenDingsdag : voor de Waartgelders, en geor-

neert linde goet te koopen, a lshalfhemden, strop en stropkouse.

Den 22 Novemb. Op de tweede Verspringdag hebbenWoensdag : de Waartgelders haar linde goet

moeten voor de kaptijns vertoonen,als halvhemde, strop en stropkouseen mouwe.

Den 30 Novemb. Op de derde Verspringdag hebbenDonderdag : de Waartgelders weeder haar linde

goet moeten vertoonen, en doe ishaar schuldige pligt, van eenofficier voorgelese.

OVER HET WINTER KWARTIEREN VAN TROEPEN.

In dese verlopen maant November, syn buyten,op het Dorp Voorschoten, en het Dorp Wassenaar,koomen legge een esquadrons Ruyterij Princedragonders, en bestaande ydcr csquadrons van over

de IOO man, waarvan in beyde de dorpen over dehondert man syn koomen leggen, tot nader order.

Nota. Het verdere van de laaste Maant desembersal in den Omslag des Blads Nader kunnen WerdenNagesien en Gelesen.

OVER HET MARCHEEREN VAN TROEPEN.

4 desember op een Maandag ‘s morgens ten halv12 uuren, kwam door deese stadt een Corps vanomtrent hondert en sestig man Ruytery dragonderste paart, witte levry, onder de Prins van Birkensfelt,synde staatse Hollantse troepen, dewelke na Noort-hollant syn gegaan, om daar haare winter kwartierente houden, maar syn te Warmond een nacht ge-bleve. De soldaaten van Lyden hebben haar inge-haalt en uytgelyt en hebben voor de Wagt haarselven gepresenteert, haar vaandel geswiert, en detrommel geslagen, de Heere van Lyden hebbenuyt de vengsters leggende de Troepen besigtigt.

OVER DE TWEEDE MARX DER TROEPEN ALHIER.

5 desember Dingsdag ‘s morgens omtrent I I uurensyn weder eenige troepen synde een man of 40van dat yge volk hier door gekoome en op deselvde’ wys ontfangen, en in gehaalt.

OVER DE DERDE MARSC DER TROEPEN HIER DOOR.

6 desember Woensdag s’ morgens ten I I uurenkwaamen weder troepen van dat yge Regimenthier door synde omtrent hondert en 20 man, meteen bagagie wagen, en syn meede op de selvdemanier ontfangen en ingehaalt.

134

VERHAALING OVER DE SWAARE ORCAANVOORGEVALLEN 1747.

Den 12 desember op een dinsdag morgen ten8 uuren stond de barometer op 28 Engelse duymenen 7 linien, de quik thermometer van Prins op47 graaden, de manometer op 30 Rijnlantse duymenen 3 linien. De wint waayde met een kragt van2 graden uyt het zuydwesten met harde reegen.Op de middag begon de wint nog sterker te woedenmet een kragt van 8 graaden uyt het zuydwestenmet sterke regen en de barometer daalde tot28 duym SI/& lin., de thermometer op 49 gr. Delugt wiert heel ligt, soodat de manometer daaldetot 32 gr. Ten 2 uuren namiddag verhefte sigde wint nog meer met donder, blixem, hagel enregen. De Barometer was gedaalt tot 28 duym en4 lin. en de manometer op 33 gr. Ten 5 uure haddewy uyt het suydwesten een hevige storm met ge-duurige slagregens en de wint met een kragt van10 gr., de barometer daalde tot 28 duym 2 lin.,dog ten 6 uuren kreegen wy een Orcaan uyt hetzuydwesten met een kracht van 16 gr. Alstoendaalde de barometer tot 28 d. lYr lin. en de mano-meter kon niet lager dalen na dien de pyp nietlanger was. Op deesen tyt bleef geen een dakonbeschadigt, maar verschyde pannen en schoor-stenen en gevels aan de huysen wierden afge-worpen, en nevens eenige boomen met de wortelsuyt de gront gerukt. Maar ten 7 uuren begon debarometer sig tot rysen te veranderen en stond op28 d. 4% lin. Wanneer de wint van streek ver-anderde na het noordwesten en eenigsings ver-minderde. Ten halv S bedaarde de wint merkelijk,

135

de barometer klom tot 28 d. 51/4 lin. met regen,en de kragt van de wint was 8 gr. Ten 8 uurenwiert de wint wat bedaart met een kragt van 6 gr.De barometer was geresen tot 28 d. 61/4 lin. ende maan scheen tussen de donkere wolken door.Ten halv g uur klom de barometer op 28 d.7Ys lin., en de manometer was ook merkelijk ge-resen op 30 duymen, de lugt op sommige plaatsenhelder en met swaare wolken. Ten halv IO uurenwas de barometer geklommen tot 28 d. g lin.,maar de wint begon sig weder te verheffen met eenkragt van 8 gr. gepaart met harde regen en hagel.Ten 10 uuren was de barometer geresen tot 28 d.IO lin., de thermometer stont op 38 gr., de mano-meter stont op 25 d. 8 lin. en de wint eenigermaate stilde. Maar tussen IO en I I uuren wakkerdede wint sig op met een kragt van IO a 12 gr.,gemengt met hagel en swaare regen, waardoorweder veele dakken en kerken beschaadigt Wierden,soo dat ik niet geloof dat by ons in langen tydtsoo een vreeselyken orcaan sig heeft vertoont. Desanderen daags morgen ten 8 uuren stondt de baro-meter op 29 d. 21J6, lin., de manometer op 16 gr.,de thermometer op 37 gr. en de wint was heelstil en bedaart.

OVER HET GEWEER VAN DE WAARTGELDERS ALHIER.

13 desember woensdags namiddags hebben desergianten en corporaals van de Waartgelders methaar volk het welk sy aan huysen gedagvaarthadden, na het stadhuys gegaan omtrent in hetgeheel 400 koppen, van yder compagnie omtrent50, soodat nog maar compagnie uytmaakte in

plaatse van 8 en hebben op de Pers haar geweergekreegen, als snaphaan met zijn banjenet encardons r i e m , degen, portepee, patroontas metsyn riem en hebben het geweer aan de vaandrigs-huyse gebragt.

EEN PLACAAT GEAFFJGEERT DOOR DIE VAN GEREGTF..

14 desember op een donderdag morgen ten 12uuren is door die van de Geregte der Stad Lydenafgelesen, een generaale Staaten Placaat. Den korteninhoudt was dit, als dat over de gevaarlyke toe-stant van tyden saaken, het soo verre gekoomenis, dat de Heeren Staaten en onsen Stadhouderhebben goet gedagt en gediponeert, om den oorlogsoo wel te waater te voeren als te lant, dies willenoodig geagt, het op yssen en aanneemen van de3de man, dewelke vaaren op alle scheepen, schuytenen jagten, en bekwaam syn om op oorlogs vaar-tuygen te konnen dienen en daar toe sullen moetenwerde geimploeert tot dienste deser lande, en totbeveyliging van allerly vyandelyke overval.

OVER HET EXERCEEREN DER WAARTGELDERS VAN LIJDEN.

rg desember op een dinsdag morgen, omtrent10 uuren, zijn de Waartgelders aan de huysenhaarer Vaandragers gekoomen om haar geweer tehaalen, gelyk als haar daags te vooren geordonneertwas om dat te doen. Doe sy nu haar geweer hadde,kreegen sy order, om te maaken dat sy ten halv 2uuren s’ namiddags precies moesten koomen aande huysen haarer Vaandragers, om te gaan exer-ceeren buyten de Maare Poort in de geemeneRaam. Sy syn op haar tyt gekoome, en hebben

ten 2 uuren met haar Vaandragers, Sergianten enCorporaals in de gemeene Raam geweest, en hebbentot 3 uuren gexerseert voor de eerstemaal, en ver-volgens alle daagen namiddags van 2 tot 3 uuren.

OVER EEN PLACAAT GEAFFIGEERT DOOR DIE VAN GEREGTE.

20 desember op een Woensdag morgen ten 12uuren is door die van Geregte der Stadt Lydeneen generaale Staate Placaat afgelesen. De korteinhoudt was dit, als de Heere Staaten en onseStadhouder de saaken overwoogen hebbende metmalkander. Te weeten, om de Kroon van Vrankrykte handelen , gelyk Syn Majesteyt aan deese landensoekt te doen, ende ook doet, namentlyk in hetstilstaan van onse koopmanschappen, goederen enwaaren, ende den vryen commercie hoe langer hoemeer belemmert tot ruijne van den ingesetenendeeser lande, soo is dat wy hebben goetgevondenby deesen dat voortaan niet meer sal moogenwerden ingebragt op territoir van den Staat, oftein der selven steeden en platte landen, eenigeFrance waaren, als gerafineerde koele wyne, brande-wyne, siroop, zout, papier, eet. Ook dat voortaanniet meer op Vrankryk eenige commercie mag ge-schieden, hetsy ten laste des Konings op Vrankrykofte derselven onderdaanen. Soo worden dan aankooplieden, schippers, stuurluyden en alle vaarbaarepersoone belast, niet op een behendige wyse, deseverboode waaren van Vrankryk binnen te brengenof te verkoopen, en by aldien dat de voornoemdeschippers, stuurluyden, voerluyden, die met dekarre ryden, mogten koomen frodeeren, sulle ver-beure 300 gulden, en in gebreeke blyvende, een

138

openbaare sal genieten, een strenge geesseling, ende goederen daarboove prijs. Ook moeten diegoederen, waar se koome verbrant worde.

EEN PLACAAT DOOR DIE VAN GEREGTE GEAFFIGEERT.

Den 30 desember Saturdags morgens is door dievan Geregte deser Stadt afgekondigt aan een yder,dat door order van Syn Hoogh. wort vrindelyken raadsaam versogt, dat om reedenswille over deslegte en benaaude toestant deeser lande, de aan-staande Nieuwe Jaars nagt niet zal mooge bedreevenwerde eenige vreugtekenen, het sy het afsteekenvan eenige vuurwerken, hoe genaamt, of van watgebruyk het ook syn mooge, direct of indirect,sal moogen werden ver& alles op een boete daartoe gestelt tegen de overtreders deser.

Nota. Ook hebben alle de geworvene VrywilligeWaartgelders op order haar geweer by de Kaptynsof by haar vaandrigs moete brengen, omdat syop de Nieuwe Jaars nagt, het niet souden kunnengebruyken, om geen ongelukken te veroorsaken.

OVER HET BIDDEN IN ALLE KERKEN IN NEDERLANT,OVERTSWANGER SIJN VAN MEVROU DE PRINCES.

Den 31 desember op een Sondag morgen, denlaatste dag deeses jaars 1747 zijn in alle kerkenin geheel Nederlant, door Predikanten van dePredikstoelen brieven afgelesen. Deeser inhoudt wasdit, als dat door order van de Heeren Staaten, alsmeede Syn Hoogh. een aanvang moet werdengemaakt, om te bidden volgens bekentmaaking vanSyn Hoogh. aan de Heeren Staaten, alsdat het inde 7de maand gaat, dat Haar Koninglijke Hoog.

139

sig swanger bevint, en in redelijke gesteltheyt haarselven bevint, soo moet dan eenpariglijk gebeedeworde aan den Heere des Hemels en Aarden, omeen gelukkige voortgang en continuatie van gesont-heidt voor Mevrou de Princes, en dat het gelukkigmag succedeeren, over een Oranje Spruyt, tot bestevan lant en kerk.

Ynde des Jaars 1747.(Einde van het xe deel). (Wordt vervozgd).

Copie van een handschrift, toebehoorende Mejuf-frouw G. B. C. van Rhijn te Leiden, en doorHEd. welwillend ten gebruike afgestaan aanS. J. Le Poole LGz.. .m. -.

BLADVULLING.

Een Duitscher over Leiden’s verval.&ie verfällt und schrumpft ein wie ein Mensch, der altert.

Ihr Rückblick auf das vergangene Glück ist ihr gebliebenund ihre lateinische Gelahrtheit. Eine groszartige freie Zeitgehabt zu haben, ist auch ein Gliick. Uns auf dem höherenBoden war ein solches nicht vergönnt. Die Leydener Uni-versität strozt noch in ihrer Blüthe, ist 3 mal stärker besuchtals Kiel, und die besuchteste in Holland. Wenn die altenRomer wieder auferstanden, müszten sie nach Leyden, wodie L&gua Latina unsterbhch ist. Die Leydener haben vonjeher etwas vor den andern Menschen voraus haben wollen,auch ihre Bauart ist nicht recht holländisch, eine gewisseaffectirte Antikheit klebt daran, wahrscheinlich von deralten Hochschule eingeflöszt.”

K. J. Clement, een geleerde uit Kiel, bezocht op zijnreis door Holland in het midden der 19e eeuw ookLeiden. Te vinden in: Reise durch Frisland, Hollandund Deutschland im Sommer 1845. Kiel, 1847. S. 190.

R.

Het Oud-Archief der gemeente Sassenheim.

Gelijk bekend mag worden verondersteld, wordenjaarlijks in de Versdagen omtrent ‘s R@h oudearc&even de verslagen gepubliceerd, aan Gedepu-teerde Staten van Zuid-Holland omtrent de werk-zaamheden betreffende de gemeente- en waterschaps-archieven in die provincie verricht, welke verslagen,loopende over een lange reeks van jaren reeds,voor de meeste der behandelde archieven waardevollegegevens omtrent hun voornaamsten inhoud bevatten.Door B. en W. der gemeente Sassenheim, in overlegmet Mr. J. C. Overvoorde, archivaris van Leiden,belast met de ordening en inventariseering van hetoud-archief hunner gemeente, scheen het mij nietongewenscht, in aansluiting aan bovengenoemdereeks, een beknopt overzicht van dit archief te geven.

Ten aanzien van de bestuurshandelingen is zeerveel verloren gegaan ; van vóór 185 I is slechts éénportefeuille met processen-verbaal en afschriften derresoZ&en van den gemeenteraad (beginnend met1826 ) voo rhanden l). ( I nv . no. 1). De ingekonzen

1) Van een in 1799 met eenige eigenaren gesloten over-eenkomst over de brandsloot is slechts een afschrift voor-handen, terwijl het origineel in particulier bezit berust.

s t u k k e n ( Inv . no. 2-32), e e n d e r b e l a n g r i j k s t e,,ribben” van een archief, vangen met I 8 15 aan ;registers van uitgegane brieven (Inv. no. 35-37)zijn bewaard van 1814 af. Van belang is ook eenvrij uitgebreide verzameling keuren, bestaande uiteen register van regzementen enz. van 1818 -1850(1 nv. no. 38) en een groot aantal losse verordeningenomtrent verschillende onderwerpen, b.v. een keurop de brandschouw (172 I), keuren op de vaart enhaven (1781-1845), r eg l emen t voo r den markt-schipper op Leiden, Amsterdam en Haarlem (1805)en op tal van andere voorwerpen van landelijkeregeeringszorg.

Een belangrijke reeks vormen de rekeningen(1nv. no. 62-73), die van 1723 af, met uitzonderingvan de jaren 1777, 1809 en 18 10, aanwezig zijn.Ten aanzien van de belastingen kunnen nog wordengenoemd een kohier der beZastings&uZdigen wegensde gebouwde en ongebouwde eigendommen van 1820 _(Inv. no. 78).

Betreffende de bevolking: staten van geboorte ensterfte, huwe.l@k enz. 18 17- 1846 (Inv. no. 59).

Merkwaardig zij ook een reglement VOOY denklapwaker e n klapcedulle v a n 1719 ( I n v . no. 81)en reglementen op het invorderen van het kdapper-geZd van 1736, 1796 en 1838 (Inv. no. 83-8~)~ diedoen zien, hoe de bewaking der publieke veiligheidtoen door particulieren werd bekostigd.

Ten aanzien der militaire zaken treffen wij vooreerststukken betrefende de inkwartiering I 8 I 2 - I 8 5g aan(1 n v . no. 8g), waarin wij o. a. de hulpbrengendeKozakken ontmoeten, en stukken betrefende devordering van paarden 1814-1821 (Inv. no. go);verder een alfabetische Z&st deer miZitiepZich?igen

142

van 1814 ( Inv . no. 9 1) e n .Znsc~y;jvìngsyegisteysVOOY de nationab militie 18 I 5-1860, met lacuneechter van 1831-1848 (Inv. no. 92-93) ; ook vande andere registers betreffende militie en schutterijis de reeks geenszins kompleet.

Ten slotte dienen nog vermeld stukken betreflended e b r o o d z e t t i n g 1 8 3 7 - 1 8 7 4 ( I n v . no. 107, 108),stukken betyefinde de paardenstoeterq I 829- I 850(Inv. no. I 09, I I o) en staten van het aantal runderenen varkens 1822-1845 (Inv. no. I I 1, I 12).

Terwijl dus het archief van het gemeentebestuurniet door volledigheid uitmunt en niet verder terug-gaat dan tot 1719, is ten aanzien van den burger-lij ken stand meer bewaard. De doop- en trouwboekender Hervormde Kerk loopen van 1661-1883 (Inv.no. I I 5, I 16), het doop- en trouwboek der R. K. Kerk,mede voor Warmond en Voorhout, van 1715-1812(Inv. no. I 17). Verder zijn aanwezig: een registervan htiwe&ken, voltrokken ten overstaan van sckouten schepenen 1673-1740 (Inv. no. 129); registersvoor het ontvangen yegt van trouwen en begraven1 7 2 2 - 1 7 3 6 e n 1756-1804 ( I n v . no. 1 3 0 , 131),register der trouwacten 17g5-1805 (Inv. no. r33),register van trouwen en begraven I 805- 18 I I

‘. I 34, register van overledenen x806- 18 I I$2 zo. 146), acterc vangeboorten r81 I (Inv. no. I 18)en v a n overZjden 1811 ( Inv . no. 149), t e r w i j l d eregisters van geboorte, huwel~ksvoltyekkiug en over-Zjden sinds 1812 aanwezig zijn.

Volledigheidshalve worde hier tevens vermeld,dat het op het Algemeen Rijksarchief te ‘s Graven-hage bewaarde rechterlijke archief bevat : protocoZvan opdyagten 1585-1811 (16 dln. Inv. recht. arch.no. 2529-2544) ; register van originede transporten

143

en hypothecatien I808-- r 8 10 (Inv. no. 2 545) ; protocolvan aangeving van kaop 1787-1810 (Inv. no. 2546);sca6inah?akten 1727-1811 (5 dhr. Inv. no. 2547-2551) en civiele dingboeken (1609) 1654-1811(5 dln. Inv. no. 2552-2556).

Omtrent de berging van het te Sassenheim aan-wezige kan ten slotte worden gemeld, dat hetarchief van het Gemeentebestuur wordt bewaardop eenige planken in een als archiefbergplaats be-stemde kleine kamer van het raadhuis, waar ookde stukken van na 185 I en van den loopendendienst worden geborgen (vocht-, maar niet brandvrij),terwijl alle stukken betreffende de zaken van denburgerlijken stand in een kluis op de secretarieworden bewaard.

Leiden. W. S . UNC;ER.m . . . .

BLADVULLING.

Letterkundigen ten jare 1840.

Fragment eener letterk. prijscourant opgemaaktop Neerlands Helicon bij het einde des jaars 1840.Hazebroek willig.Staring vast.Tollens prijshoudend.v. d. Hoop bestendige daling.Immerzeel flaauw.Beets graas.v. Lennep bovei pari, langz.

daling.

R. v. d. Aa zonder handel.ten Kate tluctueus.v. Someren zonder vraag.v. d. Bergh pari.Oltmans gedurige rijzing.0. Bruyn veel verkoopers.Greb. Sifflé Warnsinck, sedert

lang niet meer genoteerd.

L. Slzaf. Ah. 1841 , 170.

K .

Over hetgeen in 1685 geofferd werd voor deFransche Vluchtelingen.

Het volgende is ontleend aan een Resolutieboekder Waterlandsche Doopsgezinde Gemeente teLeiden :

Bekendmaking aan de Gemeente.

De Christelijke Vergadering gelieve te wete datde Agtbare Heren Burger-Meesteren deser StadLeyden eenige van onse dienare .hebben ontbodevoor haar te compareren, en aldaar aan de selvebekend gemaakt dat bij Haar Ed. Achtbaarhedengoet gevonden is, aanstaande Woensdag sullendezyn den 5e decemb. voordemiddag in alle de Ge-reformeerde Kerke deser stad een Extra ordinareCollecte te doen van aalmoessen ten behoeve vande Franse Gereformeerde Vluchtelinge welke velevan hare tydelyke Goedere ontbloot zynde, haarselve in dese stad gelijk ook in andere stedenonses Vaderlands haar hebbe neergeslage, om hierte lande als in een Gemene Herberg van vremdelingeen uit hoofde van de dierbare Godsdienst verjaagdemense, een veijlige schuylplaats en gewenste Vrijheid

145

van de conscientie te genieten. Na welk voorbeeltin dese so hooge noodzakelijkheid de voorsz. Acht-baarheden onse voorsz. Dienaren hooglyk hebbengerecommandeert en ernstelyk aanbevole ‘t zelveso Christelyk werk nevens haar, als mede nevensandere Christelyke Vergaderinge te wille nakome,en hare Gemeynte daar toe aan te moedige, alssynde een zaak van groote aangelegentht en onsenHemelsche Vader op ‘t hoogste aangenaam; Waarin Haar Achtbaarhede gewisselyk wilden vertrouwedat wij ook geern na vermogen onsselve soudequijten : Waarom wij dan ingevolge van de voorsz.order onse Christelijke Gemeente bekend makedat men op de naastaanstaande Woensdag voorde middag ten g uure alhier Predicatie hebbe sal,en dat men op den selve tyd expresselyk en alleenlykten behoeve van de gevlugte gereformeerde Fransede aalmoesse in de zakjes sal verzamelen, - Vrien-delyk versoekende aan onse Hroedere en Susterein Chro dat se in dit so heylsaam werk haarconscientie gelieve te quyten en een milde hand-reyking te doen een ygelyk na syn vermoge tothulp en onderstand van dese arme en behoeftige,wetende dat hier op syn gefondeert de Goddelijkebeloften niet alleen van tydel. maar insonderht vaneeuwige belooningen hier namaals, wanneer selfseen kroes koud water gegeve in de name eenesdiscipele niet sal onvergolden blijven; ja dat onseHr en Saligmaker het selve so hoog waarderesal als of het aan zyn eijgen Persoon bewesen was.Wij wille dan vertrouwen dat de Gemeynte hetgewigt van dese zaak bernerkende, haar Christelykepligt in desen zal gelieve waarteneme, op hope datons de Here in dit ons Vaderland voor diergelyk

1 0

146

overval sal gelieve te behoede en onder de be-scherming van onse wijse en bescheyde Overhedenby onse vrijheid bewaren, die we tot nog toe doorsyne genade aan ziel en lighaam genoten hebben,en eyndelyk nadat wy hier de jaren onser Vrem-delingschap sullen hebben overgebragt, dat als dandese en andere Verdruckte met ons, en wij meteeuwige ruste een verquicking moge vinde in hethemelse Vaderland daar onse vaste woonplaats enbestendige burgerschap is.

De Collecten sullen door de Diaconen volgensordinare gewoonte onder de Predicatie geschieden,en de gecollecteerde penningen terstond aan Burge-meestere (volgens haar ordre) behandigt worden,om van haar daar ‘t behoord selfs te worden uit-gedeelt, waar na sig een yder gelieve te reguleren.

A”. 1685 de gde Decemb. is dese collecte alsboven vermeld geschied en na de Predicatie deMagistraat behandigt, en is de gecollecteerde sommebevonden te bestaan uit 2x89 guld. 17 st. Waarvoor de presente Heren onder welke was deBurger Mr. van der Maas de gemeente seer be-dankt heeft, toonende een seer groot genoege overdese mildadige gift, Voegende daar by dat se nietgedagt hadde uit onse kleyne Vergadering so grootesomme te ontfange: Hier op is nog gevolgt dat deHeer Secretaris Groenendyk naderhand aan hethuijs van Dr. Hoogmade gekome is, en heeft uitnaam van Burgermeestere de Gemeente nogmaalbedankt als die boven verwagting haar mildadigheidaan de behoeftige bewesen had. Voegende daar bydat so de Heren ons ergens in konden begunstige

147

dat se daar in niet ongenege of weigerig wildensyn en dat hy Dr. Hoogmade sulksx kon seggedaar ‘t behoorde geseyd te syn. En is dit deGemeente des Sondags de g Deeemb. in het eyndevan de Predicatie dankelyk bekend gemaakt, enhaar des Here zegen over hare bewese milddadig-heid toegewenst.

Also op de 13 Maart (1688) by onse Achtb.Here Burgermeestere is goed gevonde dat op de21ste van die selve maand in alle de kerke binneLeyden een extraordinaris collecte sal worde ge-daan ten behoeve van de Franse Gereformeerdevlugtelinge ; en uit hoofde van dien ook onse Ge-meente ernstig hebbe late versoeke om het haredaar toe te contribueren: so is dit op den 14 ditode gemeente voorgesteld en deselve tot mildadighdaangemaand en op de 21ste dito ten eynde alsbove gecollecteert 984 gul. eenige stuyv. welkesomme aanstonds aan Burgermr is behandigt, diede gemeente daar voor bedankte en tot teke vandankbaarht door de Hr Secretaris Groenendykhebben late versoeken dat sulx geseyd wierd daarhet behoord, ‘t welk aan de Gemeente op dez8e maart in ‘t eyndige van de Predicatie dankelykis bekend gemaakt etc.

L P.

Leidsche Studentenvrijwilligercorpsen in1672, 1815 en 1830-1831.

Bijna steeds, wanneer ons land in gevaar verkeerde,wanneer in- of uitwendige twisten zich dreigden overNederland uit te storten, behoorden de Leidschestudenten tot degenen, die zich terstond met woorden daad tot ‘s lands verdediging aanboden en zelfsbij de handhaving van de neutraliteit in 1870 en 1914bleven zij niet achter.

Mogen we de exercitiegenootschappen in 1785en volgende jaren, het vrijwilligercorps in 1795 ende hulp in 1848 en 1867 slechts terloops voorbijgaan,des te meer belang boezemen de daden onzervoorgangers in 1672, 1815 en 1830-1831 ons in.Wij zullen elk der jaren afzonderlijk behandelen,waarbij vooral de bespreking van de jagers van 1830onze belangstelling zal opwekken.

1672.

Het rampjaar, eerst zoo nijpend voor ons land,later de oorzaak van een krachtsontwikkeling, eenoplaaiende wilsuiting, zooals in de geschiedeniszelden van een klein volk is gezien, bracht zelfs de

Franschen in Woerden en bedreigde geheel Hollandmet den ondergang.

Natuurlijk was nu het oogenblik gekomen waaropde onderlinge twisten in het land zelve zich moestenoplossen en de uitroeping van Prins Willem 111 totstadhouder was het, voor ons volk, zoo zegenrijkgevolg ; maar ook in de kleine studentenmaatschappijwas dit het sein, om alle geschillen onder elkaar,die zelfs dikwijls gepaard gingen met moord endoodslag, te staken en zich aaneen te sluiten totredding van het benarde vaderland.

Wel waren er eenige studenten, die zich aanslotenbij Leidsche burgercompagiën en met deze naarWoerden trokken waar ze vele malen met deFranschen slaags raakten, maar toch het meerendeelvormde zich tot eene afzonderlijke studenten-compagnie en bood zich aan de regeering derstad aan.

Hoewel vele hoogleeraren met matig enthousiasmehet opnemen der wapenen gadesloegen, vonden destudenten toch in Christiaan Melder, hoogleeraarin de Wiskunde den man, die het hem aangebodenhopmanschap volgaarne aanvaardde.

Door de regeering werden de studenten voorzienvan wapenen en van een vaandel van oranjezijde,aan weerszijde beschilderd met een groot Pallasbeeld,de uil en het schild met de Medusakop aan harevoeten en in hare rechterhand het wapen van Leidenmet als spreuk: ,,Tuta est aegide Pallas.”

Voorloopig zouden ze zich slechts met de bewakingder stad bezig houden en met hun hopman aan hethoofd; een lector in de chemie Maas, als luitenant;en de student baron Nostis, als vaandrager, trokkenze ten bestemden dage uit, voorafgegaan door twee

trommelslagers en ,,met oranjerokken, stijf metgoud geboord, uitgedoscht” l), naar den Stads Doele,waar hun door Burgemeesteren de gewone eed, diedoor ‘s Lands krqgsknechten placht gedaan teworden, afgenomen werd. Van dien tijd af betrokkenze de wacht aan de Hoogewoerdspoort en versterktendaar de wallen, waarom dat bolwerk lang ,,Studenten-bolwerk” heeft geheeten. 2)

Zes maanden bleven zij onder de wapenen, dochdoor het aftrekken der Franschen, werden zij voorden werkelijken strijd gespaard, maar tegen het grauw,dat, evenals in andere plaatsen, door en door Prins-

gezind, hiervan al te duidelijk blijk placht te geven,zouden ze zeker nog hebben moeten optreden, zooniet de koelbloedigheid van Nostis dit had voorkomen.

Op zekeren dag schoolden vele gemeene wijvensamen en trokken, met een blauwen schorteldoekaan een bezemstok als vaandel en een biervat alstrommel naar het wachthuis der studenten en eischtenhet vaandel te zien, om te weten of daar ‘s Prinsenwapen wel op aanwezig was. Nostis, er natuurlijkmee bekend dat dit niet het geval was trad naarvoren en gaf ten antwoord ,,dat zij, als welmeenendeVaderlanders niet enkel ‘s Prinsen wapen, maarook hem zelven, geheel voor het Vaderland gewapend,

1) Zie Siegenbeek : Vergelijkende Beschouwing van ‘t geendoor de kweekelingen der Leidsche Hoogeschool in de jaren1672, 1815 en 1830 en 1831 tot verdediging van het vaderlandverrigt is. - blz. 15.

2) Hierover zijn de bronnen niet gelijkluidend. Terwijlzoowel Siegenbeek als Schotel over de Witte Poort spreken,wordt door den Leidschen dichter le Francq v. Berkhey, deHoogewoerdspoort genoemd in een kantteekening bij ‘t origineelvan ‘s dichters BVerheerlijkt Leiden”, dat op deLakenhal wordtbewaard. Ook is de ligging wat Woerden betreft, rationeeler.

ja zelfs het valkje, waarmede hij gewoon waster jagt te gaan, in hun vaandel voerden.” 1)

De menigte het Minervabeeld met de uil ziende,liet zich misleiden, ,,hief een luid gejuich aan endronk in het ronde.” 2)

Toch is na dien tijd het wapen op het vaandelverschenen, om verderen aanstoot te vermijden.Slechts Maas en Nostis verlieten de compagnie, deeerste om de boeken, de tweede, om zijne krijgskundetot Hopman eener bende soldaten bevorderd en inhun plaats werden Andries Rivet en Koenraad Ruisch,later burgemeester van Leiden uit het midden derstudenten benoemd.

Dat de regeering de edelmoedigheid en diensten,door de studenten bewezen, hoogschatte, blijkt uithet feit, dat zij I I October 1673, bij openbarebekendmaking, ter Hoogeschool in het AuditoriumTheologicum werden genoodigd, waar ze door denSecretaris van Leiden, Johan van Groenendijk, alsLatijnsch dichter bekend, werden toegesproken enuit naam der burgemeesteren aan ieder een zilverengedenkpenning 3) werd aangeboden. Deze vertoondeaan de ééne zijde: Pallas, aan het neerslachtigeLeiden, dat als een vrouw, op het stadswapenschildleunt, hare opgerichte Studenten-bende, welke inhet verschiet gezien wordt, aanbiedende. Op hetvoetstuk dier zijde dat ledig was gelaten werd denaam gesneden van den Student, aan wien de spenningwerd uitgereikt. Het randschrift luidde : ,,Sempiternohonori studiosi militis.”

1) Zie Siegenbeek: Verg. Beschouwing.2) Idem.3) Deze penning bevindt zich in de Lakenhal.

Op de andere zijde leest men, onder het jaar 1672en boven de in ‘t verschiet verbeelde Stad Leiden,de Latijnsche regels :

Graecia devictam jactet per Pallada Trojam,Immensae strueret cum modo molis equum:Diva Minerva suis Leidam conservat alumnis.1 nunc et dubita, queis magis aequa fuit ‘)

Ook werd aan ieder een afdruk gegeven met aanden achterkant :

Quamvis demeritos sibi gloria reddat honoresEt virtuo merces sit pretiosa sui;Ingratum tamen esse nequit, mandante SenatuSubscribi meritis, vir generose, tuis. 2)

Al kwam dus deze compagnie niet in den strijd,toch sneuvelde één student, die met de Leidscheburgers was uitgetrokken voor Woerden, de reeds

. met roem beladen Cornelis Mina. Hij werd tusschen12 en 18 September plechtig door zijn in rouwgehulde akademiebroeders begraven, die elk eenpenning 3) als aandenken ontvingen.

Aan de ééne zijde zien we het wapen van Minamet zijn naam en als randschrift:

Dulce et Decorum est pro patria mori - 3 Sept 1672

1) Vertaling van Siegenbeek:Roem vrij de Griek, dat Pallas Troje hem holp dwingenNadat eerst door haar list een houten paard verrees;Minerf hoedt Leidens vest door hare voedsterlingen.Wie twijfelt nog, wien zij de meeste gunst bewees?

z) Vertaling van Siegenbeek:Ofschoon de roem zichzelv’ de passende eer moog’ schenken,De deugd in zich bezitt’ haar overdierbaar loon,‘t Kan echter, eedle man, wis uw gevoel niet krenkenDat het bevel des Raads dus uw verdiensten kroon’.

3) Bevindt Zich ook in de Lakenhal.

en aan de andere kant een voorstelling van hetgebeurde met als randschrift :

Aan Godt de ziel. Het Lijck aan ‘t Graf.Aan ons dit gaf. Minervaas soon. Sijn trouwheijtsLoon. Was Mavors Straf.

Behalve aan velen anderen gaf het optreden derStudenten aan v. Berkhey aanleiding om dit in eengedicht te herdenken en we vinden in zijn vroegergenoemd werk de volgende regelen:

De wijsgeer kwam te hulp met zijn Atheensche knapenZij planten ‘tzwaar kanon, bemanden vest en poortElks hart wierdt door hun moed tot dapperheid gespoordMen zag den zwakken wal met aarden zooden sterken,En ieder oogenblik schiep nieuwe vestingwerken.Schoon Utrecht voor Louis de poort hadt opgezet,De Leydsche sleutel zat onwrikbaar in ‘t klinket,Het Stads-blazoen stond forsch op Pallas borst te blinkenMedusa’s schrikbeeld deed den moed der Franschen zinken

1815.

Toen na de terugkomst van Napoleon Europaopnieuw met overheersching werd bedreigd en ookhet Nederlandsche volk zich opmaakte om de nogzoo duidelijk voor den geest staande smaad enonderdrukking te voorkomen, waren vele Leidschestudenten bereid de boeken voor de wapenen teverwisselen en, hoewel velen zich in de plaats hunnerinwoning aanmeldden, teekenden anderen, ten getalevan 104, op een lijst die 8 April den Koning werdaangeboden. Doch eerst in de Leydsche Courantvan 19 Juny komt de officieele lijst van de deelnemersaan de Leidsche Jagercompagnie voor.

D e z e , o n d e r d e n k a p i t e i n H . P . T r i p e n d eLuitenants v. d. Kuip en v. Griethuizen Blom, de

154

laatste ook vrijwilliger, werd als Ie CompagnieFlankeurs bij het 1% Bataillon Jagers toegedeelden bestond tenslotte, door eenige onaangenaamheden,die de slechte elementen deden verdwijnen, uit86 vrijwilligers. Ze werd door toegevoegde instruc-teurs danig onderricht en wachtte slechts op hetoogenblik dat 2. M. hen te velde zou roepen.

Op eigen kosten gekleed en door het rijk gewapendvormde de compagnie zich spoedig tot een zoodaniggeheel, dat ze begin Juny met veel succes voor denKoning defileerde.

Toen de compagnie zich rg Juny opmaakte omin den Haag een vriendenmaaltijd met hunne wapen-broeders te gaan houden, vereenigden zij zich‘s morgens ten half zes uren voor het huis vanJonkvrouwe van Balveren, om uit hare hand en uitnaam van acht en zestig Leydsche dochteren eenenKwartiervlag te ontvangen, door haar vervaardigdvoor de Compagnie. Onder luid hoezee werd devlag naar buiten gebracht en legde de Kapiteinuit naam van allen den Eed van trouw erop af.

Geborduurd op groene zijde toont zij aan devoorkant in goud een hoorn met een W erin ende kroon er boven, bovenaan ,,18e Bat. Jagers;”,, re C. Flankeurs”. Aan de achterkant staat meteen lauwerkrans omringd : ,,Door Vaderlandsliefdeverkregen.”

Daarna werd de tocht naar den Haag met muziekondernomen en een parade gehouden in de Koekamp,gevolgd door een dejeuner, om na inspectie doorden Goeverneur der Residentie weder naar Leidenaf te marcheeren.

Wel was het een harde slag, dat zij aan deoverwinningen bij Quatre-Bras en Waterloo geen

155

deel mochten nemen, doch tenslotte kwam den13en July de order, waarbij het vertrek op 16 Julyen als plaats van bestemming Mons bepaald werd.

Dit werd door den Rector Magnificus Kemperbekend gemaak t i n een r ede , l) d i e t e v e n s t o tafscheid diende, en zoo verzamelde zich de compagnieop den 16en July ‘s morgens te 7 uur op de Ruïne,waar de Commandant der stad, Von Cotzhausen,een afscheidswoord sprak en persoonlijk de troepuitgeleide deed, waaraan behalve de muziek derSchutterij en de r Huzaren , ook ,,eene m e n i g t emagen, vrienden en bekenden” deel namen.

Onder het lied ,,Ah! quel plaisir d’être soldat”vertrok de troep over Delft, Rotterdam naar Dordrechtin welke laatste plaats de ontvangst wel byzonderhartelijk geweest moet zijn; daarna sloeg het weerom en werden de kwartieren slechter zoodat decompagnie blij was 27 July over Zevenbergen,Essen, Antwerpen, Mechelen, Brussel en Brainele Comte, te Mons gearriveerd te zijn, waar eendag rust werd gehouden. Maar reeds den volgendendag ging het over Elouges naar Curgies, waar zijdoor 2. K. H. Prins Frederik werden geinspecteerden aan diens leger werden toegevoegd. Nog dienzelfdendag werd naar Jalain getrokken en den volgendennaar Wallers twee uren van Valenciennes, waargecantonneerd werd en drie weken lang in alles destudent met den soldaat werd verwisseld.

In het Notulenboek van den OntgroeningssenaatMinerva sacrum vinden we de notulen van eenvergadering van 12 Augustus 1815, waaruit blijkt

1) Deze rede komt voor in de Annales Academiae van 1815en in den Almanak van rEW3.

dat deze te Wallers is gehouden, om aan èen groenBlauw, die ook te velde nog ,,genomen” werd, terwille te zijn en wiens ontgroening op 14 Aug.ten kwartiere van Capt. Trip werd bepaald,terwijl eenige andere studenten als gasten zoudenfungeeren.

17 Augustus vertrok de Compagnie naar Frèsnessur l’Escaut, waar het Hoofdkwartier was en natien dagen werd naar Vieux Condé gemarcheerd,doch ook hier waren ze juist aan de kant der vesting,waar niet gevochten werd en na ongeveer drieweken vertrokken ze over Sommain naar Masny,bij Douay waar ze 25 September eindelijk de ordertot terugkeer ontvingen van den Rector Magnificus,in opdracht van 2. M., waarbij tevens het berichtkwam, dat de plechtige inwijding van de nieuweinrichting van het Hooger Onderwijs tot na hunterugkeer zou worden uitgesteld.

Ongeveer langs den heenweg werd teruggemar-cheerd en na vooral te Dordrecht byzonder hartelijkontvangen te zijn, deden ze 8 October, ingehaalddoor den Commandant der Stad en officieren enmuziek der Schutterij op een half uur afstand derstad, hun feestelijken intocht in Leiden. Duizendenstonden gereed om hen te ontvangen, en ook hierscheen vooral de vrouwelijke sexe niet achter teblijven; doch het toppunt werd bereikt door eenenmaaltijd door de gemeente aangeboden aan allevrijwilligers, waaraan ook vele officieele personenaanzaten en vele toasten op koning en vaderlanden op de behouden terugkeer werden geslagen.

Den gen October ‘s middags te 4 uren had onderenorme belangstelling de afdanking plaats door denCommandant der stad, waarna de Rector-Magnificus

157

Kemper in een gloedvolle redevoeringl) een terugblikwierp op de veldtocht met al zijne ontberingen,waarna door allen een driewerf ,,Leve de Koning”werd aangeheven. Hierna sprak de Heer Nedermeyervan Rosen tha l u i t naam van de Compagn ie envertrouwde de kwartiervlag aan den Rector toe,om een goede plaats ervoor te vinden. Zij kwamin de Universiteitsbibliotheek te hangen, waarze zich ook thans nog bevindt en waarbij laterhet Latijnsche gedicht, in steen gegraveerd ennu op de trap van de Bibliotheek ingemetseld,door den Curator Baron Collot d’Escury is gemaaktdat luidt:

Leidanae vexilla vides victura juventae,Doctae signa vides armisonaeque Deae.Virgineae fecere manus, quae conspicis, ista:Munera Gravido fert Cytheraea suo.Invictas dubites aquilas, si patria honorquePalladios iterum poscit ad arma choros?Werviadae manes, Dousae testantur et umbramTacta secuturos se generosa patrum. 9

Na afgedankt te zijn brachten ze hun vlag aanhet huis van den Rector en trokken ze na zeer koelvan Kapitein Trip afscheid genomen te hebben, naar

I) Deze bevindt zich ook in het bijvoegsel der AnnalesAcademiae van 18x5.

2) De vertaling van Siegenbeek luidt:Gij ziet het vaandel hier der Leidsche jongelingenAan Pallas outerdienst in vrede en krijg gewijd.‘t Was uit der maagden hand, dat zij dit pand ontvingen,Als Venus haren Mars begiftigt vóór den strijd.Wie twijfelt aan de zege, als weder Pallas zonenTen krijg zich roepen zien door ‘t Vaderland en de eer?Zij leggen d’eed, om zich hun vaadren waard te toonenOp ‘t graf van van der Werf en dat van Douza neer.

158

de Academie, waar luitenant van Griethuizen Blomin een hartelijke toespraak afscheid nam.

Dat de verhouding met den Kapitein gespannenwas, blijkt ook uit het verhaal van een der deelnemers :,,Wat ons studenten het minst aanstond, was zekeregrilligheid van onzen Chef in de commando’s oforders, die niet altijd overeenkwamen met denstand van thermometer en barometer en onze armesoldatenhuid nu eens van koude aan kippenvel gelijkmaakte, dan weder ons verschroeyen deed als Mooren.Het was letterlijk met ons: ,,Multa tulit fecitquep u e r s u d a v i t e t alsit,” en toen wij het land dervreemdelingschap verlaten zouden en sommigenonzer die ongesteld waren geweest tegen de wandelingopzagen, klonk de compagnies-order ons in de ooren :,,Op den dag van morgen zullen alle kwartierziekenhersteld zijn.” ‘)

Natuurlijk raakten ook nu weder vele dichtaderenaan ‘t vloeien en menig gedicht zag bij vertrek enaankomst het levenslicht.

Nog valt te vermelden, dat bij de plechtigeinwijding der gereorganiseerde Hoogeschool op6 November 1815, als Ceremoniemeester dienstdeden IO vrijwillige jagers, van elke faculteit twee,met een blauw lint om den linkerarm en aan hunnedegens strikken in de faculteitskleuren; zij haddeneen eereplaats met het vaandel achter zich. Hetwas dan ook bij deze gelegenheid, dat de RectorKemper een overzicht 2) gaf van het ontstaan en degeschiedenis van het Corps, wat in tegenwoordigheidvan regeeringspersonen en vele vreemdelingen een

I) Opgenomen in het feestnummer der Minerva I Klaart I 889.2) Zie de Annales Academiae van 1815 Bijvoegsel.

‘59

waardig slot was van de lotgevallen van de vrijwilligecompagnie die, zoo dicht bij den strijd geweestzijnde, niets liever had gewild, dan er aan deelte mogen nemen.

1830 e n 183r.Zoo zijn we dan tenslotte gekomen aan de

beschrijving van dat vrijwillige jagercorps, dat zich,in tegenstelling der vorige, in werkelijken strijd zaggewikkeld en daardoor dan ook meer bekend is,een bekendheid echter, zoo onnauwkeurig, dat demeest dwaze overleveringen erover de ronde doenen ook de rol, die het brj de Tiendaagsche veldtochthad, te weinig algemeene vermaardheid heeft.

Moeilijk en te langdradig zou het zijn, indienik al het heen en weer trekken nauwkeurig beschreefen hen, die hier bijzonder belang in stellen, kan ikdan ook beter verwijzen naar het boek van Wttewaallvan Wickenburgh en Alstorphius Grevelink, tweeoud-jagers, dat in 1881 verscheen. Daar ik overtuigdben dat slechts weinigen dit werkje zullen opslaanzal ik toch een eenigszins regelmatige beschrijvingdienen te geven.

Nadat 24 Augustus 1830 het oproer te Brussel,na de uitvoering der Opera la Muette de Porticiuitgebroken was, en langzamerhand geheel Belgiëin oproer was geraakt en zelfs onze grenzen werdenbedreigd, verscheen 5 October de proclamatie totVolkswapening : Te Wapen”

Terwijl reeds eenigen tijd de oorlogsberichten‘s avonds op de Societeit door iemand op een tafelof billart staande werden voorgelezen, geschieddedit ook met de proclamatie en oogenblikkelijk werdeen lijst ter inteekening geopend, die spoedig bijna

1 6 0

drie honderd namen bevatte onder welke een Zwitseren drie Engelschen, een geweldig aantal als menbedenkt, dat er nog vele tot andere corpsen enschutterijen toetraden.

Na voorlezen en teekenen der krijgswetten, werdende oefeningen aangevangen, eerst op den Burgtonder een paar oud-gedienden, later op de Ruïne,*onder instructeurs, die reeds herhaaldelijk in denstrijd waren geweest.

De bewapening, van het Rijk ontvangen, scheenniet erg schitterend te zijn ; de geweren waren zwaar,nog voorzien van haan en pan, met vuursteen in lood,en aan vele ontbraken stukken of waren gebreken.Ook ontvingen de studenten sabels, die eveneensheel zwaar waren en tenslotte vrij nutteloos bleken.

Kapitein-Commandant werd Baron van Boecop,terwijl als Eerste Luitenants Den Beer Poortugael(later commandant) en Dyserink Dekker en alstweede Luit. de Moulin en van Zutphen werdenaangewezen. Als officier van gezondheid tradDr. van Leede op. Nog werd een viertal sergeantentoegewezen en zes hoornblazers met een kapel-meester. Bovendien werd later het corps gevolgddoor een legerkar, met een treinsoldaat als koetsieren vergezeld door een waschbaas met zijn vrouw,die als marketenster fungeerde.

Het costuum was van donker grijze stof, terwijlhet mouwvest van groen laken was ; de bekendelinnen slobkousen beschermden de beenen en ophet hoofd stond een geweldige chacot, het eenige vande kleedij, dat niet zelf bekostigd werd. Ook ransel,veldflesch en broodzak waren niet van het beste soort ;terwijl de riemen van wit leder wel een goed mik-punt, maar overigens zeer ondoelmatig bleken te zijn.

161

Daar niet alle pakken gelijk waren en bovendienbij het uitrukken niet alles klaar was, is het nietzoo erg verwonderlijk, dat zij bij de beroepssoldatenwel eenige lachlust opwekten, en ook hun eersteverschijnen in Brabant niet zoo heel schitterend was.

Nadat een algemeene vergadering een nieuwverzoek, om uit te mogen rukken, aan den Koningtengevolge had gehad, en bovendien de schiet-oefeningen geëindigd waren en er eenige keereninspectie had plaats gehad, kwam tenslotte de orderom op 13 November te uertrekken, waarop demeesten hun kamers opzegden of voor de halveprijs aanhielden.

Zoo brak dan de gedenkwaardige dag aan entrad de compagnie ‘s morgens vroeg op de Ruïneaan onder een toeloop van belangstellenden. Ondermuziek ging een gedeelte naar het huis van denCura to r Baron Collot d’Escury, waa r doo r hemuit naam der Leidsche Joffren een prachtig vaandel,nu in de Senaatskamer hangende, werd aangeboden.

Zijn zoon, tot drager ervan benoemd, aanvaarddehet en in optocht ging men naar de Ruïne, waarhet geschenk, aan éénen kan t een hoorn me tW. en k roon en de wapens van Nede r l and enLeiden dragend, aan den anderen de woorden ,,Moeden Trouw”, onder luid gejuich werd ontvangen.

Na een korte toespraak van den Generaal MajoorSnouckaert, ging men naar de kerk, waar Professorvan Assen in een uitstekende redevoering l) eenlaatst vaarwel sprak, gevolgd door den Burgemeester.

1) Deze toespraak is evenals alle belangrijke orders, brievenen redevoeringen opgenomen in het genoemde boekje derOud-Jagers, dat zich in de Universiteitsbibliotheek bevindt.

11

162

De Kapitein was zoo geroerd door de werkelijkaangrijpende woorden van den Rector, dat hij slechtsmet den sabel salueerend kon antwoorden.

Toen trok de Compagnie, 270 man sterk, begeleiddoor duizenden, n a a r d e W i t t e P o o r t e n n a d a tallen in zeven trekschuiten waren ingescheept hadhet treffend moment plaats, dat na 50 jaren nogzoo aandoenlijk door de Oud-Jagers is beschreven.

Onder weg in Leidschen Dam en Delft had eenenthousiaste ontvangst plaats, maar het toppuntw e r d b e r e i k t t e R o t t e r d a m , w a a r e e n officieelecommissie alles had geregeld en de geheele bevolkingzich op de meest ondubbelzinnige wijze uitte.14 November werd daar doorgebracht en in denv o l g e n d e n n a c h t o m 3 u u r , u i t g e l e i d d o o r e e ntalrijke menigte, werd de reis naar Moerdijk perstoomboot en voor een deel in een kolenschuit,waaruit ze als Mooren te voorschijn kwamen, voort-gezet, waarna in marschorde met spits naar Bredawerd gemarcheerd, toen een vesting, die aan allezijden met palissaden, slooten, enz., zeer versterktwas . Ook was he t t e r r e in ove ra l ge r a see rd enmet blokhuizen bezet. Was het logies te Rotterdamal heel schitterend, nu was het uit en werden zebij de armsten ingekwartierd, terwijl ze van nuaf aan in alles als gewone soldaten werden behandeld.

Een paar dagen bleven ze ook in de MilitaireAcademie waar ‘s avonds op de chambree eencortège werd georganiseerd, die veel opgewondenheidverwekte, maar waaraan meedoogenloos een eindwerd gemaakt. Verder hielden ze zich met dezelfdegrappen bezig, die ook thans nog in de soldatenwereldin zwang zijn, zooals keeren enz.

18 November werd naar Oosterhout gemarcheerd

w a a r d e w a c h t w e r d b e t r o k k e n , m a a r r e e d s20 November werd plotseling alarm geblazen, ennaar Breda gegaan, waar alles in rep en roer was.Nog ‘s nachts ging het verder met veiligheidsdiensten werden verschillende posten bezet, die niet geheelzonder gevaar waren, daar verdwaalde kogels somslangs de manschappen vlogen. Ook was het slechtsgeoorloofd geheel uitgerust te gaan liggen en werdzelfs het slapen soms verboden. Hier te Ginnekebleven ze tot 30 November onder zeer zwarendienst en veel koude lijdend, terwijl ze in dieIO dagen niet uit de kleeren kwamen, noch bedof deken zagen. Nu ook werden ze voor het eerstdoor Prins Frederik bezocht, en lieten bij hem eenuitstekenden indruk achter.

30 November werden weer de oude kwartierente Oosterhout betrokken, waar geregelde oefeningenplaats hadden en IO December de Groningschejagers doortrokken, wat een vroolijke ontmoetinggaf. Overigens w a s e r g e n o e g t i j d o m z i c h t evervelen, wat voor sommigen een reden was omboeken te laten komen. Hier werden eindelijk ookde laatste onderdeelen der uitrusting ontvangen ;t oen dan ook de mare van een opmarsch naa rMaastricht bekend werd, verzochten ze aan denHertog van Saxen Weimar hieraan deel te mogennemen, hetgeen werd toegestaan, doch de tochtging niet door. Oudejaarsavond werd lustig gevierdte midden der Oosterhoutsche families en, onder devioolmuziek van één der studenten, het Nieuwe jaarin gedanst. Spiritualiën mochten nergens verkochtworden, terwijl ook het hazardspel ten strengsteverboden was, wat dan ook vele uitspattingenvoorkwam.

Eindelijk 7 Januari ging het over de hei naarLoon op Zand, waar onder een stevige vorst, opden grond werd geslapen en den volgenden dagnaar Oisterwijk. Hier werden vrij slechte kwartierenbetrokken en had op een avond een ernstig ongelukp l aa t s , daa r de j age r Schu l t z van Hagen naoneenigheid met Noord-Hollandsche schutters, ineen cafe zittend, door een grooten steen zóó werd ,gewond, dat hij kort daarna te Dordrecht overleed.

Hier werd ook dies gevierd, met versnaperingendoor de corpsbroeders toegezonden, terwijl eenparade en de goochelaar Bamberg den dag hielpenvullen.

Ter gelegenheid van den verjaardag van PrinsFrederik werd een parade gehouden, waarbij demajoor sprak : ,,Ik moet je een compliment maken;je exerceert niet als soldaten van drie maanden,maar als soldaten van zes jaar, en ik hoop dat eerze zich zelven opvreten, wij ze op der d.. . . . zullenkomen,” een toespraak, die wel geschikt was omeen vroolijke stemming te verwekken.

Na nu opnieuw eenigen tijd te Oosterhout, waar zeverscheidene concerten gaven en te Gilzen, waar voorhet eerst verlofpassen voor acht dagen aan de jagerswerden uitgereikt, vertoefd te hebben, vertrokkende jagers 5 April naar Helmond, welke plaats zena drie zeer vermoeiende dagmarschen bereikten.

Hier werd de tijd met manoeuvres doorgebracht,waarop 18 April een verplaatsing naar Eindhovenvolgde. Over deze plaats leest men niets als demeest aangename herinneringen, en, op weinigeuitzonderingen na, schijnen hier de kwartieren ende omgang met de bevolking zeer goed geweestte zijn. Van nu af kwam er meer aanraking met

165

den divisiecommandant Meyer en den brigade-commandant Stoecker, de chefs, onder wier directeleiding de jagers ook bij den veldtocht stonden.Ook hier was op wacht staan aan de orde vanden dag, terwijl de rest van den tijd met grootelegeroefeningen werden doorgebracht, waarbij ookPrins Frederik eens inspecteerde.

Daar hier geweldig veel troepen lagen, haddende godsdienstoefeningen in de open lucht plaats,en meestal dienden eenige trommels den veldpredikerals lessenaar.

Op 24 July inspecteerde Koning Willem 1 zelfde 3e divisie en sprak bij die gelegenheid sommigejagers aan ; ook werd de wacht voor ‘s Koningsverblijf door een tachtigtal jagers betrokken, terwijl‘s avonds een commissie uit het corps door denKoning werd ontvangen.

Reeds 28 July werd op een opmarsch gezinspeelden 31 July waren reeds verscheidene troepen ineen geweldige drukte om alles klaar te krijgen.Eindelijk I Augustus kwam de order, dat deLeidsche jagers den volgenden morgen zouden op-rukken en dat dan wapenen en schoenen in goedenstaat moesten zijn.

Een voor dien tijd geweldige troepenmacht waste Eindhoven geconcentreerd en er was dan ookeen voortdurend komen en gaan van soldaten.

2 Augustus reeds te half vier marcheerden dejagers af, om eerst op de Eerselsche heide aan deBelgische grens halt te houden, na een vermoeiendemarsch in den brandenden zon, terwijl bijna geenwater te krijgen was. Hier was het, dat ze voorhet eerst een bivouac meemaakten; geen wonderdus, dat ze midden in den nacht eens opstonden om

166

het voor hen onbekende schouwspel in oogenschouwte nemen, en dat al dit nieuwe, gepaard aan deonbekende toekomst menigeen de slaap uit deoogen hield. Van dit bivouac komt een schets voorin den Almanak voor 1832.

3 Augustus. Nadat onder een algemeen gejuichde dagorder van den Prins, waarin het voorwaarts!werd uitgesproken, was voorgelezen, en allen totorde en krijgstucht waren gemaand, trokken dejagers de grens over en begon generaal Stoeckerzijn Igen veldtocht, wel een bewijs, dat de leidingin geoefende handen was. Steeds werd met voorwachten spits gemarcheerd, terwijl het bosch van Postelen tirailleur werd doorzocht. Daar het ontzettendwarm en nergens onderweg drank te krijgen was,leden ze allen veel van de dorst en moestenverscheidenen het afleggen, die dan op de kanonnenwerden meegevoerd. Toen ze onderweg een kleinmeertje ontdekten, en er heen snelden om hunveldflesschen te vullen, reden juist huzaren het waterin en veranderden het dadelijk in een modderpoel.Bij aankomst te Arendonk had dan ook een formeeleaanval plaats op alles wat drinkbaar was, waarnade jagers in staat waren hun bivouac op de marktin gereedheid te brengen.

Wij moeten hier wel in herinnering brengen, datgedurende den geheelen veldtocht de Leidsche jagers,vormende de Iste Compagnie van de Isre brigade,steeds vooraan gingen ; de woorden van generaalMeyer : ,,De Leidsche jagers moeten het voorbeeldgeven ; ik zal ze niet ontzien,” zijn daarvoor welbewijzend.

Ook den qen Augustus was dit weer zoo en opden geheelen tocht van Arendonk over Rethy naar

167

Moll, deden de studenten den vermoeienden dienstvan éclaireurs. Ook te Mol1 werd een bivouacopgeslagen en wel op ‘t kerkhof; daar de bevolkingden Nederlanders verre van gezind was, werd danook op last van den generaal door den bellemanomgeroepen : ,,dat ieder die wapens in huis had,ze onmiddellijk op het gemeentehuis moest brengenen dat, wanneer het bleek, dat de inwoners aandit bevel niet voldeden, de plaats zou worden inbrand gestoken en de weerspannigen zouden wordendoodgeschoten”, een bewijs dus wel, dat ook reedstoen ter tijde zulke maatregelen genomen diendente worden.

Zoo brak dan de gde Augustus aan, een dag zoovol roem in de annalen der Leidsche jagers, enreeds vroeg trokken dezen weder aan het hoofd derdivisie voorwaarts over Baalen en Olmen tot bijOostham, waar op een driesprong rechts een wegnaar Quaet-Mechelen afboog. Marcheerende in eenhollen weg, werd de spits plotseling van rechts uitde bosschen hevig beschoten en daar dit de eerstemaal was dat ze in het gevecht kwamen, voeldenze zich niet zoo erg op hun gemak; maar de uitroepvan één der jagers: ,,ik zou maar niet bukken; zeraken niet, als je naam er niet opstaat,” gaf hunhun kalmte weer en op het commando: ,,Voor-waarts !” werden de Belgen verjaagd en Oosthamgenomen, waarbij eenige krijgsgevangenen werdeng e m a a k t .

De vijand vluchtte naar Quaet-Mechelen, nagezetdoor een honderdtal jagers onder de luitenantsden Beer Portugael en van Zutphen, en er ont-wikkelde zich een voortdurend gevecht, waarbijvan de jagers, die en tirailleur optrokken, Huet

168

in de knie werd getroffen 1). Ook deze plaats werdingenomen en de grootste verwarring bleek zichvan den vijand te hebben meester gemaakt, daarkleedingstukken, muziekinstrumenten enz. in wanordedoor elkaar werden gevonden en zelfs het bieringeschonken was blijven staan, wat aan de dorstigekeelen niet onwelkom was.

Toen kort daarop Generaal Meyer verscheengelastte uit zijn naam Kolonel Eckstein van destaf, om langs den kortsten weg naar Beringen tegaan en daar de rest der divisie te vinden. Dezeechter, waarbij ook de rest der jagers onder denkapitein waren, hadden te Oostham op hun wapen-broeders gewacht en waren daardoor en door desnelle achtervolging naar Quaet-Mechelen ten achtergeraakt.

Toen de jagers van den Beer dan ook dicht bijBeringen kwamen, waren zij wel verbaasd de Belgischevlag nog op den toren te vinden, maar liepen, vastovertuigd, dat deze plaats al was ingenomen, kalmdoor, tot ze plotseling heftig werden beschoten.

Terstond waren ze en tirailleur en beantwoorddenhet vuur, waarbij vooral de spits zich goed gedroeg ;en ten slotte vielen ze onder den kreet ,,Leve deKoning ! Voorwaarts !” zoo heftig aan, gevolgddoor troepen van de 13de afdeeling, dat de vijandgoo man sterk niet alleen terug werd geslagen,maar zelfs uit Beringen werd verdreven.

Edoch deze overwinning werd duur gekocht; alwas toch het verlies wonderbaarlijk klein. Beeckmanwerd in het voorhoofd getroffen, en stierf dadelijk,

1) Hiervan later genezende, overleed hij kort daarop aande pokken.

terwijl Stollé door beide beenen werd geschoten.De andere troepen vonden hen aan den kant vanden weg en namen hen mee naar Beringen, datde generaal tot zijn groote verbazing reeds inge-nomen vond.

In het rapport aan den Prins en van dezen aanden Koning werd dan ook het optreden der Leidschejagers geroemd, en aan den Koninklijken dischgedronken op hunne praestaties, wat de Prins zelfden volgenden dag aan de Jagers meedeelde.

Door de inname van Beringen was voeling metde andere divisies verkregen en hoewel door eenniet geheel juist rapport het feit eenigszins werdbeschaduwd, heeft de zoon van luit. den Beer, debekende generaal, in zijn boekje ,,Beringen en-Houthaelen”, mijns inziens, overtuigend bewezen,dat deze overwinning in de eerste plaats door dejagers zijns vaders werd behaald. Alleen al hetfeit, dat nog in 1906 een uitgebreid geschrijf overdit onderwerp ontstond, is wel een bewijs van debelangrijkheid ervan.

Na de stad binnen getrokken te zijn, werdenalle deuren opengeslagen, en alle huizen doorzocht,waarbij het verre van zachtzinnig toeging en pasnadat ververschingen gerequireerd waren, kon aaneen oogenblik rust worden gedacht, en sloegen dejagers bij het kerkhof hun bivouac op. ‘s Avondswerd het ontzielde lichaam van Beeckman op hetkerkhof in allen eenvoud aan de aarde toevertrouwd.

Nauwelijks waren de zoo vermoeide troepen in-geslapen, of een luid alarm weerklonk en het bleek,dat een hevige brand, door onvoorzichtigheid vaneen paar cavalleristen ontstoken, het stadje metden ondergang bedreigde. Een geweldige verwarring

170

ontstond, maar toch werden de troepen en vooralde kruitwagens veilig buiten de stad gebracht,waarop de soldaten er eindelijk in slaagden hetvuur meester te worden, nadat een twaalftal huizenwaren afgebrand, wat het stadje, dat toch reedsdoor plundering veel had geleden, nog meer degevolgen van den oorlog deed voelen. Spoedigging dan ook bij de Belgen de mare dat ,,deHollanders alles in brand staken.”

Den volgenden dag was een rustdag, die dejagers gebruikten, om wat op te frisschen en te

schrijven aan familie en vrienden. Ook kwamendien dag eenige studenten achterop, die bij hetvertrek uit Eindhoven juist met verlof waren. Ookkreeg luit. den Beer het verzoek een lijstje op temaken van hen, die in aanmerking kwamen vooreen M. W. Hij wees aan den luit. v. Zutphen ende jagers Hanegraef en v. d. Vlies, welke laatstezich het eerst in de stad had gewaagd. Later,nadat er nog een paar waren bijgekomen, hieldende jagers een vergadering, waarop werd besloteneen verzoek te richten tot de regeering geen uit-zonderingen te maken onder de jagers, daar alleneven dapper gestreden hadden, en slechts het toevalaan eenigen een betere kans had gegeven om uitte blinken, welk verzoek echter geen betrekkinghad op officieren en kader, uit het leger aan hentoegevoegd.

Den 7en Augustus brak de divisie weer op, metHasselt als bestemming ; het ging over Lummenen Herck en onderweg kwam de Prins van Oranjeeven bij den troep en betuigde aan v. d. Vliespersoonlijk dank voor zijn optreden bij Beringen.

Verder ging het naar Berebroek, waar halt werd

gehouden; nauwelijks was men daar bezig met watvoedsel op te halen, of het bleek dat een zwaargevecht aanstaande was, daar de vijand onderDame in grooten getale naderde niettegenstaandehet late uur. Er ontstond dan ook een hevigestrijd, waaraan de jagers niet actief deelnamen,daar ze belast werden stelling te nemen vóórBerebroek, op den weg naar Kermpt en toen laterde troepen naar Berebroek terugweken, moestenze die stelling houden om het dorp te dekken,waarbij de kogels hen om de ooren vlogen. Hierwas het dan ook, dat de brave Zwitser de Saint-George zeide ,,Recommandez votre âme au bonDieu” en het feit dat niemand mocht gaan rustenen dat dikwijls verplaatsing naar een ander puntnoodig was, bewijst wel het gevaarlijke van hunpositie.

Bij het aanbreken van den gen Augustus ginghet in de richting Kermpt en toen bij een ont-moeting met den Prins, deze aan Generaal Meyervroeg of de Leidsche jagers weer vooraan moesten,antwoordde de generaal: ,,Ja! uw Hoogheid! datbelooft een goeden dag.”

Over het slagveld van den vorigen dag ging hetnu verder en overal lagen de gesneuvelden, zoodatde weg soms versperd was. Het dorp Kermpt bleekonbezet evenals Curingen, dat de divisie in slagordenaderde, en zelfs Hasselt werd vlak voor hun komstdoor den vijand verlaten, zoodat ze daar slechtsvele treinwagens en eenige stukken geschut vonden.Hier werden de jagers weer eens ingekwartierd,welke kwartieren over het algemeen zeer goed waren.

g Augustus was weer een rustdag, welke werdgebruikt om uit de te Hasselt gevonden voorraden

172

het witte tegen zwart leergoed te ruilen. Ook nuwerd de wacht voor ‘s Prinsen verblijf door destudenten betrokken.

10 Augustus brak aan en zou de vermoeiendstedag van den heelen veldtocht worden, want overSt. Truyen dat ‘s middags werd bereikt, ging hettot aan den straatweg naar Luik, die bij het dorpBrusthem werd bezet als laatste post naar denkant van Luik en degenen, die bij de wacht be-hoorden, mochten geen oog dicht doen, daar erbepaalde consignes waren, met het oog op spionnen,die men langs dien kant verwachtte.

Zoo gingen ze den volgenden morgen te vier uurnaar St. Truyen terug en verlieten deze plaats inde richting Tirlemont, dat met muziek aan hethoofd werd binnengemarcheerd, waarbij weer onzejagers de rij der troepen openden. Maar steedsverder ging het en nu weder voorzichtig, daar hetl ege r van den Her tog van Saxen-Weimar b i jTirlemont was afgeslagen naar ‘t Zuiden ; zoo werdCumtich gepasseerd en n a d e r d e n d e t r o e p e nBautersum, waar weer een heftige botsing plaatshad. De jagers gin.gen rechts van den weg entirailleur en een hevig geweervuur ontstond, waarbijLeemans en Nieuwenhuis gewond werden ; toen deavond viel trokken de troepen op Roosbeek terug,waar bleek, dat er vier werden vermist, die echterlaat op den avond eindelijk verschenen. Zij warenin een klein huisje steeds blijven vechten en haddenniets van het terugtrekken gemerkt, maar warenten slotte door gebrek aan kogels gedwongen omt e r u g t e keeren. Nu brak bij velen de wacht vanden vorigen nacht op en enkelen moesten naar hethospitaal te Tirlemont worden gezonden om weer

173

op hun verhaal te komen; de anderen wisten zichdoor een flinke nachtrust gelukkig te herstellen.

Zelfs in een Fransch blad werd vermeld, dat deLeidsche jongens als duivels vochten en vol strijd-lust trokken zij er dan den 12en Augustus ookweer op uit en werkten flink mee om den vijanduit Bautersum te verdrijven.

Langzaam trokken de 3de en Iste divisie nusamen op Leuven af, maar ook hier weken deBelgen snel en in groote verwarring trokken zeLeuven binnen en den weg op naar Mechelen. Erkwam dan ook een parlementair en de troepenkregen een oogenblik rust; maar toen had eendaad plaats, die aller verontwaardiging gaandemaakte. Er werd namelijk plotseling een hevigkanonvuur op de Nederlandsche troepen gericht,wat een groote verwarring veroorzaakte, doch detroepen konden gelukkig in een hollen weg inveiligheid komen, hoewel de andere corpsen ernstigeverliezen leden, en had niet de Prins van Oranje,die reeds op de hoogte was der Fransche interventie,zijn kalmte bewaard, dan was waarschijnlijk eengeweldige wraakoefening gevolgd. De verwekkervan dezen misdaad was een jong luitenantje, diezich daardoor zeer verdienstelijk meende te maken.

De troepen bleven dien nacht op hun plaatsbivakkeeren, in de overtuiging den volgenden dagnaar Brussel te zullen trekken, maar hoe groot wasde desillusie, toen ze eerst een Engelsch officierzagen naderen en vervolgens hoorden, dat een legervan 50000 Franschen in aantocht was. Als troostwerd te 1 2 uur een intocht in Leuven gehouden,waarbij veel barricades moesten worden verwijderd,en die onder het spelen der muziek tot voor het,

174

nu aan de heele wereld bekende, stadhuis ging.De jagers werden op de wallen ondergebracht,waar ze een bezoek van den Prins van Oranjekregen, waarbij hij hen bedankte voor hun gedragin den veldtocht en zeide, dezen als geëindigd tebeschouwen.

Den r4en Augustus werd de morgen gebruiktom de stad te bezien en proviand te koopen enhet was bij die gelegenheid dat ze de aanplak-biljetten zagen, waarop stond: ,,Jan Kaas overalgeslagen” en ,,de Nederlandsche Oost-Indischebezittingen reeds in handen der Belgen.” ‘s Middagsbegon de terugtocht tot Roosbeek en de volgendedagen over Tirlemont, St. Truyen en Hasselt, waarde vroeger genoemde vergadering op voorstel vanLotsy, die zelf in aanmerking kwam, het besluitaangaande de Willemsorde nam.

Verder over Houthalen, Helchteren, Exel, Hamontwaarna op 2 I Augustus de vaderlandsche bodem weerwerd beschreden, en ‘s avonds de oude kwartierenweder te Eindhoven werden betrokken. De generaalsprak hen op de markt hartelijk toe en zeide trotschte zijn hen onder z’n bevelen te hebben gehad; enhiermee is zeker in overeenstemming een brief vanden bij den staf van den Prins gedetacheerdenEngelschen majoor d’Albiac, die zich op de meestwaardeerende wijze over het corps jagers uitliet.

29 Augustus had op de Oirschotsche heide eendefilé voor de Koninklijke familie plaats, waarbijde jagers in groot uniform een uitstekenden indrukmaakten en een specialen groet van de Koningin inontvangst hadden te nemen.

Kort daarop werd een brief van den AkademischenSenaat ontvangen, waarbij zij de hoop op een

175

spoedige terugkeer uitspraken, welke order dan ook16 September ontvangen werd, nadat kolonel Stoeckerbij dagorder afscheid had genomen van den troepen deze door den geheelen Divisie- en Brigadestafuitgeleide was gedaan. In triomf ging het nu overTilburg, Moerdijk, Dordrecht (waar een zeer gulleontvangst en een vauxhal plaats had), Rotterdam,dat niet voor de heenreis onderdeed in gastvrijheid,naar Leidschendam dat, evenals Delft, aan denvooravond van den intocht in Leiden den jagers eenvriendelijk welkom toeriep.

Eindelijk brak dan de 2Sste September aan, enonder een blauwen hemel, werd de laatste dagmarschaangevangen, een marsch, die vooral na Voorschotentot een ware triomftocht werd, waarbij weder hetgroot tenue aan het geheel een uitstekenden indrukgaf. Bij de Witte Poort waren gemeentelijke enmilitaire autoriteiten ter ontvangst aanwezig en doorhen voorafgegaan trokken de jagers onder de tonender muziek de stad binnen, die, met vlaggen, groenen eerepoorten versierd, gereed was om de zonenvan haar Hoogeschool, op luisterrijke wijze teontvangen en welker straten overvol waren van devan heinde en ver samengestroomde menigte onderwie ook vele familieleden der jagers.

Op de Ruine werd door generaal Snouckaert eenwoord van welkom gesproken en tevens meegedeelddat de jagers met onbepaald verlof mochten gaan.Daarna begaven allen zich naar de Pieterskerk,w a a r uit naam van den Academischen SenaatProf. v. Hengel een vereerende welkomstredeuitsprak, waarna eenige jonge dames een zilverenherinneringsmedaille aanboden aan officieren enmanschappen, een geschenk der Leidsche jonk-

176

vrouwen, en vergezeld van een bijbehoorend geschrift.Voor Beeckman werd deze door diens broeder

in ontvangst genomen, terwijl aan den vader vanden eveneens gestorven Huet de medaille voor zijnzoon bestemd, werd ter hand gesteld. Door plechtigemuziek werd deze indrukwekkende gebeurtenis be-geleid, die op alle aanwezigen een diepen indrukmaakte. Deze medaille droeg aan de eene zijde eenMinervabeeld met de naam des Jagers er bovenen op de andere zijde de woorden: ,,Hulde vanLeydsche Jonkvrouwen aan Vaderlandsliefde enHeldenmoed” in een lauwerkrans en werd ook aande beide Prinsen toegezonden. l).

Na het verlaten der kerk, werd eindelijk hetc o m m a n d o ,,Ingerukt” gegeven, doch den geheelendag bleven de Jagers het middelpunt der feestvieringen een gezellig déjeuner dinatoir door het gemeente-bestuur aangeboden, een gelegenheidsvoorstellingin den Schouwburg en eene schitterende illuminatievoltooiden dezen zoo gedenkwaardigen dag.

Zoo waren dan de Jagers met groot verlof, maardit was geen reden om het corps op te heffen,want tot het eind van de Belgische quaestie, toenhet 11 Juni 1839 gelijk met de andere vrijwilligecorpsen werd ontbonden, bleef het getal der leden,hoewel afwisselend, steeds voldoende. Het vaandel,dat, hoe zeer ook de gift ervan werd geapprecieerd,in den veldtocht al zeer onhandig was gebleken,kreeg een eereplaats op de Senaatskamer, waar hetnog steeds te vinden is en werd daar den 22 Juni 1839in optocht heen gebracht en onder een toespraak

1) Deze medaille ligt in de Lakenhal, doch is ook in hetCorpsarchief aanwezig.

177

van Mr. v. d. Vlies aan den Senaat overgedragen.Nog werd den 3en October bij opening der

Akademische lessen de terugkomst godsdienstiggevierd, waarbij de Hoogleeraar N. C. Kist degodsdienstoefeningen leidde en den 22en Juni 1832was nogmaals de St. Pieterskerk de verzamelplaatsder studentenjagers, om getuige te zijn van deonthulling der gedenksteen voor den gesneuveldenBeeckman, waarbij de Hoogleeraar van der Palmeene welsprekende rede hield.

Het opschrift op den steen luidt:>Aan Lodewijk Justinus Wilhelmus Beeckman,gesneuveld als vrijwillig jager der LeidscheHoogeschool voor Beringen den gen Augustus 1831 in

den ouderdom van Ig jaren,opgericht door zijne wapenbroeders en medestudenten.”

en de eerste steen werd gelegd door luitenantden Beer, die toen het commando over het corpsvoerde. Dienzelfden dag hechtte generaal Snouckaertden jagers, die nogmaals in groot tenue, slechtsmet den sabel gewapend, op het appel verschenenhet metalen Kruis op de borst, en hield daarbijeen warme toespraak.

Op den r3en Augustus 1832, de verjaardag vande overgave van Leuven trok een commissie uitde jagers naar het kamp te Oirschot, om uit hunaller naam aan den divisie-generaal Meyer en denbrigade-kommandant Stoecker een eeresabel eneeredegen aan te bieden, uit dankbaarheid voor deuitstekende leiding der veldtocht, waarna genoemdecommissie aan een keurig diner der staf aanzat.

Nog één plicht moest vervuld worden en weltegenover de Leidsche Jofferen, aan wie dan ookop 28 Februari 1833 een bal werd aangeboden,

178

dat uitstekend slaagde en veel oude herinneringendeed herleven.

Gij zult wel verbaasd zijn, hoe in den tijd van denveldtocht toch de gewone gang van zaken in hetstudentenleven mogelijk was, en, daar alle senatorender verschillende ontgroeningssenaten mee uittrokken,vinden we’dan ook in de meeste notulenboeken eenschorsing der bijeenkomsten, maar senaten en eencollegium ad interim deden de loopende zaken af,terwijl ook een commissie voor den Almanak zorgde,daar de oorspronkelijke in z’n geheel uittrok. HetCollegium Omnium in Belgio Senatuum Supremumhield na 3 November 1830 pas op 18 Oct. 183 1

weer zijn eerste bijeenkomst terwijl in den senaatMinervae Sacrum de praeses op 12 October metde ,,pokeY op de goede terugkomst dronk.

Geen wonder, dat degenen, die zoo veel samenhadden doorgemaakt, ook later dezen tijd inherinnering wilden terugroepen en op reunies dienzoo eervollen tijd herdachten.

Reunies in 1841, waaraan ruim honderd jagersdeelnamen en in 185 I, waarbij dit aantal tot zeventigterugging, werden gevierd met optochten, toespraaken diner ; bovendien zond in I 85 I 2. M. Willem 1113 statuetten van zijn vader, den aanvoerder van1830-1831, met het verzoek deze altijd op dedinertafel te zetten en tevens voegde hij er eenwenk bij, om de reunie, die om de tien jaar zougehouden worden ook in 1856 te houden. Bij ditvijf en twintigjarig herinneringsfeest, schonk hijdan ook een prachtigen beker, een minervabeeld meteen kelk erboven, dragende een W, terwijl hetdeksel van een metalen kruis was voorzien.

179

Tevens werd op dit feest op voorstel van denZwitserschen wapenbroeder, graaf Saint-George, eenstudiebeurs gesticht voor nazaten van oud-jagers.

Zoo hadden ook in 1861, 1867 en 1871 bijeen-komsten plaats en ook op het derde eeuwfeest derHoogeschool ontbraken de nu reeds grijze jagersniet; ja zelfs op het halve eeuwfeest der innamevan Leuven verschenen dertig jagers op het appelom in alle stilte aan een feestdisch dit feit te herdenken.Op deze bijeenkomst werd tevens besloten, dat ditde laatste keer van officieel tesamenkomen zouzijn en werden archief, beker en statuetten aan denAkademischen Senaat overgedragen. Deze bevindenzich nu in de Senaatskamer, evenals de banier metde namen der belangrijke plaatsen uit den veldtocht.

Officieus kwamen de jagers echter nog niet tot rusten ook in 1884 waren nog eenigen aan een maaltijdte zamen, doch daarna schijnt het onvermijdelijkeinde gekomen te zijn.

Zoo heb ik U ook van dit Leidsche jagercorpseen overzicht gegeven en hoewel de veelvuldigheidder gebeurtenissen en de langdurigheid van zijnbestaan een wel wat lange beschrijving noodzakelijkmaakten, hoop ik toch dat deze moge dienen, omaan mijne tijdgenooten een beter inzicht in degeschiedenis van de compagnie te geven en dedwaling ontstaan door anekdotes, die o. a. over hetsneuvelen van Beeckman bestonden, weg te nemen.

Aan het eind gekomen der beschrijving, vanwat door onze voorgangers, studenten aan deLeidsche Hoogeschool, in militairen dienst is verricht,past het ons in het kort een vergelijking te maken,ook met het tegenwoordige vrijwilligercorps.

1 8 0

Terwijl het in 1672 niet verder kwam, dan toteen versterken van de stad Leiden zelf en tot eenoefening in den wapenhandel, zag I 8 I 5 de Leidschestudenten te velde, alle ellenden van een leger inden vreemde meemakend, en zelfs tot in Frankrijkdoortrekkend, zonder echter tot hun grooten spijtin werkelijken strijd te komen.

In den veldtocht van 1830-‘3 I waren de jagersniet slechts in verwoede gevechten gewikkeld, dochnamen ook zeer actief deel aan een geforceerdeopmarsch, afgewisseld door herhaalde schermutse-lingen en bestormingen ; het mag ons dan ook metrechtmatigen trots vervullen, de flinkheid en door-tastendheid van de heele compagnie te vernemenen we mogen daarom niets meer verlangen, dan datde vrijwilligers van thans, hoe zeer ook persoonlijkemoed en initiatief in den modernen oorlog onderge-schikt zijn geworden aan geoefendheid en discipline,zich indien zulks onverhoopt noodig mocht blijken,deze jagers voor den geest zullen roepen en metdat visioen voor oogen een even schoone bladzijdezullen toevoegen aan de Geschiedenis van onzezoo geliefde en beroemde Leidsche Hoogeschool.

Leiden. W. B. DOORENBOS,

med. cand.

Onder het ter perse gaan van deze verhandeling,wordt mijn aandacht nog gevestigd op eenige brievenin het archief der Litteraire faculteit. Hieruit blijkt,dat een theologisch student, Changnion genaamden aangewezen voor het ambt van Professor in deOude Letteren aan het Athenaeum te Kaapstad,moeite heeft om ontslag uit den vrijwilligen dienstte krijgen. Hij had zich tot den kapitein gewend,

181

die echter geen verzoek durfde indienen en aanraaddeeen getuigenis van de faculteit te vragen, waarindeze er op aandrong. Van dit stuk is een afschriftaanwezig en ook vinden we een briefje van Changnion,eenigen tijd later te Leiden geschreven en waarindeze verzoekt om toezending der papieren, daarhij ,,wegens onpasselijkheid” zijn kamer niet kanverlaten. Eerst terug van de grens wilde hij naarKaapstad schrijven, dat hij de betrekking aanvaardde.Toen was het dus evenmin als thans gemakkelijkom van zijn verbintenis ontslagen te worden..-•.. m

Hoe een 18de eeuwsch ,,kunstliefhebber”over Leiden oordeelde.

Leyde, très-agréable ville: sa situation est charmante,et les environs délicieux: elle est ornée de fort beauxbat imens.

L’Hôtel-de-ville (tres-vanté sur les lieux) est desplus médiocres; le Peyron par lequel on y arrive dusol de la rue, est roide et sans noblesse.

C’est dans une des salles de ce bâtiment, que l’onconserve avec le plus grand soin un tableau (queM.M. de Levde repardent comme une huitieme mer-veille) peint’ a l’hr$, par leur compatriote Jean (!)de Le y d e : 11 represente le jugement dernier. . . .L’action opposée des Anges et des Diables ; le contrastede la ioie des bienheureux, avec le desesnoir desproscrits; la forme bizarre des démons, quelques’épisodespiquans . . . et un certain feu répandue dans toute cettecomposition, ont pu, a certains egards, lui mériter lareputation dont elk jouit: mais en général ce tableaufait peu d’effet ; il sent meme la détrempe et la décaupure.

Le Jardin Botanique, est une des curiosités deLeyde: son emplacement est reserré, ingrat et d’unedistribution peu satisfaisante. L’on voit dans une sortede salon, qui partage deux vastes serres chaudesquel-ques antiques (Figures, Bustes, Vases, Inscriptions);

1 8 2

elles sont toutes mutilées, d’un assez mauvais stvle. etpeu adroitement restaurges : leur principal mérite, ‘estd’avoir été trouvées dans les fouilles faites sur les lieux.

Le Cabine t d’H is t o i re naturelle, quelque curieuxqu’il soit, paroftra médiocre & ceux qui auront VU celuidu prince & la Haye.

La Bi blio theque. On la dit renfermer quelqueslivres et manuscrets rares; mais sa position deployéedans une suite de petites Salles au rez de chaussée,étroites, basses et mal éclairées, prévient peu en safaveur. L’on remarque dans la salle de Médecine, lesportraits de la plupart des Professeurs: ceux de J u 1 esScal iger , de Gaubius, de Boerhaave, se distin-guent d’abord. Plusieurs de ces portraits sont parfaite-ment bien peints; les trois que neus venons de citer,sont de la main du célèbre van Dyck (!).”

Na deze kritische, hier en daar minder nauw-keurige, mededeelingen over Leiden, neemt deschrijver - het was een zekere De la Roche, gepensi-onneerd infanterie-kapitein bij het Fransche leger,die van 1773 tot 1778 een kunstreis door West-Europa maakte - de gelegenheid te baat om aaneen andere ergernis lucht te geven:

.L’on ne peut s’empêcher de se plaindre ici de lavexation indécente. exercée sur les étrangers aue lacuriosité attire au Jardin Botanique, au cabinët d’HIstoirenaturelle etc. Les Gagistes ou Valets préposés 2 lagarde de ces divers endroits, taxent d’autorité, et exigentde la manière la plus ignoble et la plus révoltante,le prix qu’il leur a plu de déterminer (tant pour voirla Bibliotheque; tant pour le cabinet; tant pour leJardin etc.): Ce qui, ailleurs, est laissé à discrétion et?I la générosité des curieux, est ici susceptible d’untarif, qui, s’il est autorisé des chefs, ne fait guèresl’éloge de leur délicatesse.

noemt dit laatste een ,,Appel à la Nation.”Voyage 6un amateur des Arts en Flandre,

dans Zes Pays-Bas etc. T. 1 (Amst. 1783), p. 61.

R.

Hij

INHOUD.

Bk.Een woord vooraf . . . . . . . . V

Vereeniging *Oud-Leiden” : Verslag overhet jaar 1914. . . . . . . . . VII-1x

Statuten, bestuur en ledenlijst . . . . x-XVIKorte kroniek van Leiden en Rijnland . XVII-XLIII

Inlichtingen omtrent enkele openbare in-richtingen en besturen . . . . . . XLIV-L

Voor het publiek toegankelijke verzame-lingen . . . . . . . . . . . LI

IN MEMORIAM :

Dr. A. G. de Baas, door 2. . . . . . LV-LVI

K. F. L. van der Woerd, door Dr. W.Einthoven . . . , . . . . . . LVII-LVIII

S. H. J. de Wolff, door Ds. A. W. Voors LIX-LXVI

R. J. W. Rudolph, door Ds. H. J. Kouwen-hoven Dz. . . . . . . , . . . LXVII -LXXI

A. van Konijnenburg, door J. v. L. . . LXXII-LXXVI

T. A. 0. de Ridder, door L. H. Slotemaker LXXVII-LXXIXP. Dikshoorn, door F. A. Wempe. . . LXXX-LXXXIV

Dr. C. H. Th. Bussemaker, door Dr. P. Geyl. LXXXV-LXXXVIIIDr. A. W. Kroon, door J. A. F. Coebergh LXXXIX-XCI.

Bh.

De opkomst der Remonstrantsch-gereformeerdegemeente te Leiden, door S. P. Perdijk. .

Lijst der kasteelen en ridderhofsteden van Leidenen Rijnland, door H. Th. van Steeden enW. J. J, C. Bijleveld . . . . . . . .

De refugies te Leiden, door Dr. P. J. Blok .Zorg voor de Vlaamsche vluchtelingen in I 577,

door J. C. 0. . . . , . . . . . .Van Wassenaer en Duvenvoirde, door W. J. J. C.

Bijleveld . . . . . . . . . . . .Iets over de oude archieven van den huize

van Wassenaer, door W. J. J. C. Bijleveld.Het dagboek van een Leidenaar uit den jare 1747

(vervolg) uitgegeven door S. J. Le Poole L.Gzn.Het Oud-Archief der gemeente Sassenheim,

doorW.S.Unger. . . . . . . , .Over hetgeen in 1685 geofferd werd voor de

Fransche vluchtelingen, door L. P. . . .Leidsche Studentenvrijwilligerscorpsen in I 672,

1815 e n 18go- 183 1, door W. B. DoorenbosBladvullingen . . . . . 50, 73, 81, 139,

Inhoud . . , . . . . . . . . . .

1 - 50

SI- 7374- 81

82

83-- 95

96-103

104-139

r4o-r4Z

r44- 147

148-181181-182

183-184

1915.pdf

Documents

Transcript of 1915.pdf