124

pensioenuitvoering | bestuursondersteuning | vermogensbeheer | advies | communicatie

Blue Sky Group | Postbus 123 | 1180 AC Amstelveen | T 020 426 62 66 | E info@blueskygroup.nlhoge kwaliteit | dicht bij huis | in control | volledig transparant

www.blueskygroup.nl

‘ Een APF onder één bestuur was voor ons de beste optie.’ Rob Kragten, Algemeen directeur Unilever APF

‘ De helft van de tien grootste bedrijven ter wereld zit in ICT en dataverwerking. En wij zijn met zijn allen de gratis leveranciers van hun product.’ Aleid Wolfsen, voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens

‘ Door jarenlang de rente zo laag te houden, houd je jezelf voor de gek.’ Lex Hoogduin, hoogleraar, Rijksuniversiteit Groningen

voor opdrachtgevers en relaties

nr. 1 jaargang 12| mei 2017

18

Unilever APF

Eerste algemeen pensioenfonds voor één onderneming

14Privacy: voorwaarde voor vrijheid

Europese privacywet

4

Hoe bepaalt rente ons handelen?

Het raadsel van de rente

1 00 101010101001 1011011 011 1101 100 110 100 1 100 100 100 10 110 100 01 10 10 101010 1010 10 010 0110 11 1001 0001 1111

1 0 001 010101

10101 01010101

10 1011000100101110100001110010101

100101010101010101101 010001011100111000010

101011101010001011100111000010101011101010001011100

11100001010101 1101010001011100111000010101011 101010001011 10011100001010101110101000101110011100001010 101110101000101110011100001010101110101000101 1100111000010101011101010001011100111000010101 011101010001011100111000010101011 10101000101110 011100001010101110101000101110011100001010101110 101000101110011100001010101110101000101110011 10000101010111010100010111001110000

10101011101010001011 100111000010101011101010001011 10011100001010101110101000101 110011100001010101110101000101 11001110000101010111010100010 11100111000010101011 101010001011 10011100001010

1011101010001011100111 000010101011101010001011100111000010 1010111010100010111001110000101010111010 10001011100111000010101011 1010100010111001 11000010101011101010001011100111000010101 011101010001011100111000010101011101010001 011100111000010101011

10101000101110011100001 0101011101010001011100111000010101011101010 001011100111000010101

011010001011100111000010 101011 10101000101110011100001010100101000101110 01110000101010111010

100010111001110000101010111 01010001011100111000010101011101010001011100111 00001010101110101000101110011100001010101110101 00010111001110000101010111010100010111001110000 10101011, 101000010111001110000101010111010100 0101110011100001010101110101000101110011100 00101010111010100010111001110000010101000 11100 m11 000010101011 1010100010111001 1100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010 1011101010001011100111000010101011 10101110 011100001010101110101000101110011100001010 1011 01000101110 01110000101010111010 100010111

0 0111 00001010101 11010100010111001 1100001010101 11010100 010111001110000 10100111

010100010111001 1 1 0 0 0 0101 010111010100010 11100111000010101 011 1010100010111 0011100001010101110 1010001011100 1 1 1000010101011101010 0010111001110 0 0 0 1 01010111010

10001011100111000010101011 101 0 1 0 001011100 11100001010101110101000101110

011 10000101 0101 11010100 010111001110000101010111010100010111 00111000 010101 011101 010001011100111000010101011 101010001 011100111 0 0 0 01 0 1 0 1 011101010001011100111000010101

1 1 10101000 1 0 1 1 1 0 0 1 110000101010111 010100 010 1110 0111000010101011 101010001011100111

00001010101 1101010 001 0111001110000101010111010100010111001110000 101010 1 1 1010100010111001110000101010111010100010111 00111000 010 1010 11101010001011100111000010101011101

0100010111 00111000 010 1010111 0101000101110011100001010101110101000101110011 10000101 0101 110101000101110011100001010101110101000101110011 100

001010101110 101000101 110 01 1100 0010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010 1010111010100 0101110 0111000 01010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001

0101011 10101 00010111001110000 10101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010 111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111

00111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010

10101110101000101 1100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011 1000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101 01110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101

1 101010001011100 111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111 0 0 0010101011101 01000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110

1010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101

0 1 1101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011. 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111

00111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101 011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111 001 11

000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100 111 000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011 1000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000 01010101 1101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010 1000 1011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100 0101 1100111000010101011101010001011100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000 101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100000101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101 01000101110011100001010101 110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001 01010111010100010111001110 00010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010 11100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010 10101110101000101110011100

0010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001 01110011100001 0101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010 1010111010100010111001110000101010111010100010111001110 000101010111010 1000101110011100001010101110101000101110011100001010101 1 1 0101000101110011100001010101110101000101110011100001 01010111010100010 1110

011 10000101010101000101110011100001010101110101000101 1100111000010101011101010001011100111000010101011 10 1010001011100111000101010111 010100010111001110000101010111010100010111001110000 10101011101010001011100111000010101011101010001011 1001110000101010111010

100010111001110011011 10101000101110011100001010101 1101010001011100111000010101011 10101000101110011 100001010101110101000101110011100001010 10111010100010111001110000101010111010 10001011100 1110000101010111010100010111001110000101010111 01010001011100111000010101011101 01000101110011100001010101110101000101 110011100 0010101011 10101000101110011100001010101110101 000101110011100001010101110101000101110011100001 10 0 0 1 0 1 0 1 0 1 10101 101010001011100111000010101011101010001011100111 000010101 011101010 00101110011100001010101110101000101110011 1000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101 0 1 1 1 01010001011 10011100001010101110101000101110011100001 0101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100 0101110011100 0010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100 1110000101010 111010100010111001110000101010111010100 01011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010 10101110101 0001011100111000010101011101010001011100 111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101 010 0010111001 110000101010111010100010111001110 00010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010 1000101110 011100001010101110101000101110 01110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101 0 1 0111010100 01011100111000010101 01110101000101110011100001010101110101000101110 01110000101010 11, 10100001011100 11100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0100011100 m11 000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110

00010101011101010001011100111000010101011 101010001 0111001110000 101 01011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010 1000101110011 1000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010100111010100010111001 110000101010111010100 01011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1 01 01 000101 1100111000 010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111 0 0111 0 0 0 010101011101 0100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110 0 0 0 1 010 1011 101010 00101110011100001010101110101000101110011100001010111101010001011100111000 0 1 0 1 0 1 011101010 001011100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011 1 0 0 0 0101 010111010 10001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100 111 000 01010101110 1010001011100111000010101011101

01000101110011100001010101110101 0 0 010111001110000 10101011101010001011100111000010101011 1010100010111 001110000101010111010100010111 0 0 1110000 101010111010100010111001110000 1 0 101011 1010100010111001110000 10101011 1 0 10100010111 0011

10000101 010

1 1 1 01

Goede bedoelingen en onbedoelde gevolgenDe communicatie over pensioenen leidt tot grote dilemma’s. Enerzijds wil je en moet je de deelnemers in een pensioenregeling volledig en heel precies vertellen hoe het met zijn of haar pensioen gesteld is. Anderzijds breekt geleidelijk het inzicht door dat veel van onze communicatieve inspanningen hun doel niet bereiken. Communicatiewetenschappers weten waarom. Mensen vinden het geen leuk onderwerp. Mensen associëren pensioen met ‘oud’, ‘ziek’, en ‘behoeftig’. Daar houd je je liever niet mee bezig. Teveel keuzes vinden mensen ook lastig. En suggesties om wat bij te sparen leiden in veel gevallen niet tot actie, maar eerder tot vluchtgedrag. Ook de toezichthouders zien dat. Ze maken zich zorgen dat mensen met de juiste informatie gewapend toch niet de keuzes maken die in hun belang zijn. Daar lijken ze nu iets op te hebben gevonden.

Het nieuwste modewoord is “nudging”. Letterlijk betekent dat: “Een duwtje geven”. Een duwtje in de goede richting, zodat mensen geen dingen doen die niet in hun belang zijn. Als het om misleidende websites voor consumptief krediet gaat, kan ik me daar iets bij voorstellen. Maar wie bepaalt eigenlijk wat het belang van iemand is? En gaat de toezichthouder de regels die duidelijk genoeg zouden moeten zijn, dan ook nog eens normatief interpreteren? En wat betekent dat dan voor de onafhankelijkheid van de toezichthouder?

Een voorbeeld. De toezichthouder doet onderzoek naar duurzaam beleggen. Het is niet normatief onderzoek. Maar de toezichthouder zegt dat sommige pensioenfondsen er ‘verder’ mee zijn dan andere. Wat gebeurt er dan? Niemand heeft zin in lastige vragen, dus veel fondsen denken: laten wij er ook maar iets meer aan gaan doen. Moet dat? Nee, maar het gebeurt wel. Onder invloed van het toezicht bewegen we allemaal dezelfde kant op. Er zijn vele voorbeelden van dit soort duwtjes. Maar hoever wil je gaan?

Er wordt zelfs beleggingsadvies gegeven door de toezichthouder. Mensen kunnen beter niet gaan sparen, ze zouden hun hypotheek moeten aflossen. Hoever wil je gaan?

De AFM ziet het risico dat mensen te veel risicovolle beleggingen kiezen als reactie op de lage spaarrente. Als mensen zich daardoor laten leiden en daardoor rendement missen, wat dan?

Ik denk dat de onafhankelijkheid van onze toezichthouders van groot belang is. Maar ‘nudging’ betekent eigenlijk toch een beetje dat de scheidsrechter zich met het spel gaat bemoeien. Alsof de scheids zegt dat je de voorzet beter op links dan op rechts kunt geven. Bij het F-jes voetbal van mijn zoons deed ik het ook wel eens, maar verder moet het niet gaan.

Weet u wat het vervelende is van nudging? Achteraf is nooit duidelijk of iemand onder druk heeft gehandeld of niet. Het lijken allemaal onschuldige dingen en misschien is het ook wel goed bedoeld. Maar daar begint het altíjd mee. Ik zal niet spreken over goede bedoelingen en de weg naar de hel. Maar ik waarschuw wel voor onbedoelde gevolgen.

Toine van der Stee ....

BLAUW is het relatiemagazine voor opdracht gevers en relaties van Blue Sky Group. In Blauw vindt u onderwerpen die te maken hebben met pensioen, in de breedste zin van het woord. Onderwerpen die prikkelen en u uitdagen de dialoog met ons aan te gaan.

COLOFON | Redactie Blue Sky Group | Tekst Land van Maas en Taal, Bauke ter Braak, Toine van der SteeFotografie Don Wijns, e.a. | Art direction, ontwerp en illustraties Frissewind in communicatie en design, Amsterdam | Druk Aeroprint, Ouderkerk aan de AmstelWilt u Blauw niet langer ontvangen? Stuur dan een mail naar communicatie@blueskygroup.nl.

volg Blue Sky Group ook via LinkedIn

Shoo

ts b

y La

ura

Toine van der Stee

Algemeen directeur Blue Sky Group

nr. 1 jaargang 12 | mei 2017

3

‘ Nudging’ betekent toch een beetje dat de scheidsrechter zich met het spel gaat bemoeien.

3-luik | BoekenDit keer in ons drieluik: schrijvers aan het woord over een boek dat gaat over één van de onderwerpen uit deze Blauw.

13 Bas Haring, over ‘Waarom cola duurder is dan melk’

En meer vragen over economische verschijnselen.

17 Dirk Brounen, co-auteur ‘Nooit meer slapend arm’

Tips voor de financieel fitte consument.

23 Sander Klous, over ‘Wij zijn big data’ Het veilig inzetten van big data kan grote

voordelen bieden.

14 Te lijmen met een natte vinger en een kortingscode.

Hoe gaan we met onze privacy om?

20 Van belang naar urgentie en eenvoud.

Pensioen is belangrijk, dat weet iedereen wel. Daar moet je niet op blijven hameren als je men-sen tot actie wilt aanzetten. Sociaal psycholoog Job Krijnen vertelt waarom niet. En wat je dan wél moet doen.

22 In de wandelgangen Jan Derk Bronkhorst is hoofd Financiën bij Blue Sky Group: 'De beleidsmakers en de uitvoerders bij onze klanten, schoonmakers, receptionisten, accountants, bestuursvoorzitters en de toezichthouders: allemaal maken ze mijn werk interessant en gevarieerd.' 23

148 104

13 17 2214 20

20 25 30 35 40 45 50

55

60

65

70 75 80 85

65

55

0

4 Het raadsel van de rente Lex Hoogduin en Bas Haring geven ieder vanuit hun vakgebied

hun visie op het verschijnsel rente.En wat is de beste strategie om de economie weer gezond te krijgen?

10 Privacy: voorwaarde voor vrijheid In gesprek met Aleid Wolfsen van de Autoriteit Persoonsgegevens:

waarom was aanscherping van de privacywetgeving noodzakelijk?

18 Unilever eerste APF voor één onderneming Directeur Rob Kragten blikt terug op een roerig jaar. 'Het was lastig, maar de moeite waard'.

18

54

Hoogduin gaat verder: ‘Rente heeft vele gevolgen voor de samenleving. Soms positief, soms negatief, maar het bestaan van rente is vooral gewoon een feit waar we mee hebben om te gaan. Zoiets als de zwaartekracht. Niemand heeft het uitgevonden, het is een product van de evolutie. Net zoals taal, ons rechtssysteem en geld. In ieder geval maakt rente het mogelijk om geld te lenen, en zinvol om het uit te lenen. Het maakt daardoor innovatie en groei mogelijk. Rente is het gevolg van menselijke tijdsvoorkeur. We bevredigen liever onze behoeften nu, dan dit uit te stellen naar de toekomst. Die consumptie toch uitstellen vraagt om een vergoeding. Dat is rente. Als in de toekomst er veel consumptie gewenst is en er dus veel extra productie-capaciteit nodig is, stijgt de vraag naar geld om de productiecapaciteit ( zoals machines) te maken. En dus ook de rente. Is er een

verzadiging op de consumptiemarkt, dan gebeurt het omgekeerde.

Rente en kapitalismeDeze twee zijn nauw met elkaar verbonden. Er zijn mensen die het kapitalisme ter discussie stellen als geschikt maatschappelijk systeem. Zij beweren dat het kapitalisme aan

het einde van zijn levensfase is gekomen. Ik vind dat hun analyses niet deugen. Mijn mening is dat het kapitalisme nog steeds het beste systeem is om welvaart te creëren in een samenleving, met de grootste kans om in vrede, vrijheid en veiligheid te leven. Ook de stelling van bijvoorbeeld Thomas Piketty, dat de kloof tussen arm en rijk alsmaar groter wordt door rente, heeft geen goede theoretische fundering. De groei van de economie stelt mensen juist in staat om hun eigen welvaart te ver groten, en daarmee die van de hele samen leving. Zeker in de milde vorm van liberalisme waarin wij op dit moment in Nederland leven, zorgt die groei juist voor de middelen om het algemeen belang te dienen. Het aandeel van de over-heid in ons nationaal inkomen is zo’n 40%. Er zijn maar weinig markten in Nederland waar de overheid niet een sterke vinger in de pap heeft. De financiële markten,

Rente. Het is een voorwaarde voor welvaart en het staat bijna op nul…

de zorg, woningbouw, onderwijs: allemaal kernactiviteiten waarin de overheid intervenieert.Zou je rente onmogelijk maken, dan zouden mensen stoppen met het uitlenen van hun geld, en alleen in het nu leven en consume-ren. Dan stoppen ook de investeringen en de groei van de economie, en gaan mensen het bestaande kapitaal ‘opeten’. De economie gaat dan stuk en er ontstaat hoogstwaarschijnlijk een samenleving met geweld, anarchie en dictatuur.

Geld en het instrument ‘korte rente’Geld is oorspronkelijk een middel om indirecte ruil mogelijk te maken. Fysiek geld was in eerste instantie een certificaat van de bank, als bewijs dat je bij hen goud had gedeponeerd. Op een gegeven moment ontdekten de banken dat je die certificaten ook kon drukken zonder dat er goud tegen-over stond. Zij konden rente vragen voor iets dat feitelijk geen waarde had. Dat was een vreemd fenomeen. Ik herinner me dat ook

mijn opa en oma zich nog afvroegen, waar het geld dat zij op de bank hadden staan, zich dan fysiek bevond. Op deze manier werd (en wordt) door het bankwezen en de overheid veel geld verdiend. Dat ging goed zolang niet alle mensen hun certificaat tegelijk kwamen inwisselen. Dat gebeurde regelmatig toch en dan ontstond er een financiële crisis.

Aan het begin van de 20e eeuw ontstond de gedachte dat de overheid de geld stromen en rente moesten gaan managen. In 1913 is daarom de FED opgericht. De crash van de jaren ’30 werd toegeschreven aan de ongebreidelde groei van het kapita-lisme. Men had in de jaren ’20 veel geld de economie ingepompt, waardoor de rente laag was en de Dow Jones sterk steeg. Als tegen-reactie heeft men toen in Amerika de touwtjes wat al te strak aangetrokken, waardoor de economie lam werd gelegd en de crisis alleen maar dieper werd. Dat heeft ons geleerd om tijdens een crisis de geld-kranen niet dicht te draaien.

De jaren ’80 en de centrale bankenOm te voorkomen dat er te veel geld in omloop zou komen werden er in de jaren ’80 onafhankelijke centrale banken opgericht. Dat is het moment dat erkend wordt, dat de markteconomie superieur is aan de over-heidsgeleide economie. Toen is rente een instrument geworden om de economie te reguleren. Men introduceerde een korte interbancaire rente, die banken elkaar in rekening brengen voor onderlinge leningen (Euribor). Verandering van deze rente heeft gevolgen voor alle andere rentes. Verhoging betekent dat investeren en consumeren minder aantrekkelijk worden, waardoor de prijzen dalen. Sparen wordt dan juist aantrekkelijker.

Door aan die renteknop te draaien konden centrale banken dus invloed uitoefenen op de balans tussen consumeren, investeren en sparen. Door de rente relatief laag te houden, bleef het voor bedrijven aantrekkelijk om te investeren. In deze periode groeide ook de

‘ Het lijkt een tijdje alsof het beter gaat, maar feitelijk houd je jezelf voor de gek doordat je toekomstige consumptie naar voren haalt. Je groeit “op de pof”.’

Als we Lex Hoogduin vragen het verschijnsel rente te omschrijven begint hij: ‘Dat is best lastig. Want rente is een complex onderwerp. Maar in het kort zou ik zeggen: ‘Rente is de vergoeding die je krijgt om je geld nog niet te besteden, maar het tijdelijk aan een ander ter beschikking te stellen.’

‘ Niemand heeft rente uitgevonden. Het is een product van de evolutie, net zoals taal of een rechtssysteem.’

prof. dr. L.H. (Lex) Hoogduin is Hoogleraar Economics of Complexity and Uncertainty in Financial Markets and Financial Institutions aan de Rijksuniversiteit in Groningen. Daarnaast vervult hij nog diverse advies- en bestuursfuncties in binnen- en buitenland.

Rente. Het is net het weer: weinig gesprekken ‘in pensioenland’ gaan er niet over. Misschien wel omdat rente net zo bepalend is voor ons dagelijks bestaan als het weer en de meesten van ons er net zo weinig aan kunnen veranderen. Maar rente beïnvloedt wel een heleboel: huizenprijzen en daarmee de hele bouwsector. Investeringen en innovaties in het bedrijfsleven, en dus de werkloosheid, de economische groei en het milieu. En: de rendementen van onze beleggingen, dus ook de pensioenen van onze deelnemers. Daarom bekijken we, samen met een filosoof en een econoom, het verschijnsel rente eens nader. Wat is rente eigenlijk en waarom bestaat het? Hoe bepaalt rente ons handelen en hoe bepalen wij de rente?

HET RAADSEL VAN DE RENTE

6

Door jarenlang de rente zo laag te houden, houdt je jezelf voor de gek. Het lijkt een tijdje alsof het beter gaat: er komt meer consump-tie, dus meer productie, meer economische groei en meer werkgelegenheid. Maar die groei is niet houdbaar. Toekomstige con-sumptie is naar voren gehaald, maar er wordt geïnvesteerd alsof de consumptie juist naar de toekomst wordt verschoven. Je groeit ‘op de pof’. Er sluipt een onbalans in de economische structuur. Tegelijkertijd ontstaan zeepbellen in de financiële markten. Onderliggend worden de problemen alleen maar groter: Als je maar door blijft produ-ceren, terwijl de vraag niet stijgt, kom je met overschotten te zitten. Dat kost geld en drukt de prijzen. Zo zijn ooit ook de boterberg en de melkzee ontstaan: grote overschotten doordat we de boeren alsmaar subsidies bleven betalen voor meer producten dan we nodig hadden. Dus als de

productiecapaciteit - door de goedkope inves-teringen - nog groter is geworden, blijkt er naar die extra producten helemaal geen vraag te zijn. Daardoor zakken de prijzen nog verder en ga je de crisis in. Dat is feitelijk wat we vanaf de jaren ‘80 eigenlijk steeds weer doen. We creëren bubbels en als die dan klappen gaan we die economie nog harder stimuleren. Zo hebben we ook de crisis van 2008 aangewakkerd.

Met quantitative easing houden we allerlei niet-rendabele activiteiten in stand. De groei is niet laag door vergrijzing, maar doordat je bedrijven in stand houdt die niet meer voor economische groei kunnen zorgen. Je verhindert daarmee dat er capaciteit en geld vrijkomen voor een gezonde groei. Het effect is: verstoring van de werking van het rentemechanisme. Je zegt eigenlijk: ga nú consumeren, niet in de toekomst! En tegen producenten zeg je: ga (met die goedkope leningen) meer produceren voor de toe-komst. Dat zijn de verkeerde signalen. In een vrije markt zorgt de rente dat de consumptie en productiecapaciteit in balans blijven.

Hoe nu verder? De extreem lage, of zelfs negatieve rente die we nu al een periode meemaken, is een heel onnatuurlijke situatie. Dit zou betekenen dat

mensen bereid zijn om te betalen voor het uitstellen van hun eigen consumptie, in plaats dat ze er rente voor krijgen. Die gedachte is in strijd met de natuurlijke balans tussen consumptie behoefte en productie-capaciteit. Deze situatie kan normaal gespro-ken niet heel lang duren. Behalve als de centrale bank bereid is om de marktwerking nog lange tijd te blijven onderdrukken. Op dit moment steekt de centrale bank nog iedere maand 80 miljard aan extra geld in de economie. Zolang je dit doet, zal je blijven doormodderen, tot de bom uit zichzelf barst. Wanneer dat zal gebeuren is moeilijk te voorspellen, maar dat de situatie onhoudbaar is, dat is wat mij betreft duidelijk.

Het is dus geen geheim dat ik zelf de meeste heil zie in visie 2. Om de rente langzaam te verhogen naar een realistisch niveau van rond de 4%. Dan kan de markt zich herstel-len. Dat zal wel gepaard gaan met de nodige faillissementen en dus een tijdelijke stijging van de werkloosheid. Maar we moeten een keer door de zure appel heen bijten. Dat is politiek gezien natuurlijk niet zo’n fijne boodschap. Dus de vraag is of iemand in Frankfurt de moed zal hebben om te doen wat niet leuk is, maar wel goed.’

'Wall of fame' Universiteit Groningen

Visie 2 ziet het eigenlijk net andersom, en zegt: ‘Je moet vooral niet (verder) aan die geldknoppen draaien, maar de economie herstructureren.’

macht van de financiële sector snel, en werd er door de globalisering veel arbeid naar de nieuwe economieën getrokken. Dit drukte nog eens extra de prijzen en de inflatie. Dit gaat overigens alleen over consumptiegoe-deren. Stijgende huizenprijzen bijvoorbeeld staan hier los van, maar die hebben natuur-lijk ook een flinke invloed op de economie, bijvoorbeeld doordat de schuldenlast stijgt.

Ongewone rentestanden, globalisering en crisisIn eerste instantie werd er door de centrale banken minimaal aan de renteknoppen gedraaid, maar gaandeweg werd dit ingrijpen zwaarder. Hierdoor werd de natuurlijke balans tussen consumptievraag en productie-aanbod steeds verder scheef getrokken. Je ziet een enorm gat ontstaan tussen de stijgende aandelen en de dalende rente. De internetbubbel barst in 2000 en kort daarop vinden de ‘09-11-aanslagen’ plaats. De aandelenmarkten dalen sterk. Er wordt meer geld in de maatschappij gepompt om de rente laag te houden om de economie te stimuleren. Dan slaat in 2008 toch de kredietcrisis toe. Volgens de aanhangers van het beleid van de centrale bank, ligt de schuld van de crisis bij de bankiers en bij de globalisering. Persoonlijk denk ik dat we de problemen in

de bankensector zeker niet moeten bagatel-liseren, maar dat de systematisch te lage rente en de te snelle geldgroei de wezenlijke oorzaak van de crisis is. Vanaf dat moment is het ingrijpen in de financiële markten alleen nog maar dieper geworden. De centrale bank gaat nu hele-maal los: met intensieve quantitative easing wordt de rente vele jaren op een historisch laag niveau gehouden.

Hoe komen we er weer bovenop? Er zijn twee visies op wat de beste strategie is om de economie weer gezond te krijgen.

De gedachte achter deze visie is ontstaan in de jaren ‘80: alleen al het feit dat de centrale banken kúnnen ingrijpen door de rente te

verhogen, zorgt ervoor dat de prijzen niet te hard stijgen en mensen en bedrijven niet ongelimiteerd gaan besteden en te hoge schulden aangaan. Zo blijven de economie en de arbeidsmarkt op peil.

Nu de economie door allerlei factoren toch in onbalans is geraakt, is het enige wat je kunt doen: compenseren door hele lage rentes vast te stellen zodat de economie blijft groeien. Deze lage rentes worden volgens deze visie onderliggend bepaald door wat er in de maatschappij aan de hand is. Zoals de vergrijzing: die verplicht ons om veel te sparen en weinig uit te geven. Dit legt een permanente druk op de bestedingen en zorgt ervoor dat de rente heel laag wordt. Ook in een vrije markt zou die rente zo laag zijn geweest. De centrale bank past dus eigenlijk alleen maar de rente aan naar de rente die door de markt gedicteerd wordt.

Ook hier ziet men nu wel dat het rentebeleid aan zijn einde is gekomen: verder kan de rente niet zakken. Daarom moet het econo-misch beleid nu door de overheid worden overgenomen. Volgens deze visie zijn de bezuinigingen slecht geweest en hebben die voor veel werkloosheid gezorgd. Het devies is hier dus: stoppen met bezuinigen en de economie blijven stimuleren.

Visie 1 vindt veel gehoor: ‘Om te voorkomen dat de economie tot stilstand komt, moet je alles uit de kast halen om de economie een boost te geven. De fout van de jaren ’30 moeten we niet meer maken.’

7

HET RAADSEL VAN DE RENTE

‘ Als je maar door blijft produceren terwijl de vraag niet stijgt, kom je met overschotten te zitten.’

98

Als je erover gaat lezen kom je al snel een uitleg tegen als: ‘rente is de prijs van geld op de kapitaalmarkt’. Dat verklaart voor mij wel de fluctuatie, maar nog niet waarom rente er eigenlijk is. Toen ik het boek The Rate of Interest (uit 1907) van Irving Fisher las, ging bij mij het licht aan. Zijn metaforische uitleg over de waarde van een appelboom legt het wezen van rente glashelder uit. Het komt erop neer dat rente de vergoeding is voor het feit, dat mensen minder voor iets over hebben, naarmate ze er langer op moeten wachten. Dat is een gegeven. De mens leeft nu en wil dingen nu. Dat is ook precies de reden, waarom mensen van nature niet snel zullen sparen voor hun pensioen. Dat is hooguit een aangeleerde gewoonte. De rente ligt al eeuwen rond de 5%. Inflatie en risico’s kunnen wel een opslag op die rente veroorzaken, maar zijn niet de reden dat er rente is. De essentie is echt het waardeverschil tussen iets nu hebben of pas later.

Rente, religie en kapitalismeNu is rente voor zover ik weet alleen nog in de islam verboden, maar vroeger waren er meer religies die rente afwezen.

Het probleem ligt voor de gelovigen in de overtuiging dat iets wat niet door god gemaakt is, zichzelf niet moet kunnen vermeerderen. Dat vindt men onnatuurlijk. Het gekke is dat geld zichzelf helemaal niet vermenigvuldigt. Als wij geen briefjes bijdrukken, blijft de hoeveelheid echt gelijk. In de praktijk wordt er ook in de islam op allerlei manieren toch een vergoeding gevraagd voor het gebruik van iemands kapitaal.

Het heet dan alleen geen rente. Je kunt geld verdienen met tijd (door te werken) en met kapitaal. Tijd is gelimiteerd, want je kunt niet meer dan zo’n 70 uur per week werken. De rente die je ontvangt voor het uitlenen van je kapitaal kun je steeds weer opnieuw investeren. In innovaties of in productiemiddelen, en

zo steeds meer vermogen maken. Zo ontstaat kapitaal en economische groei.

Een stimulans om te investeren Ook in onze westerse geschiedenis is rente heel lang een taboe geweest. Ook nu wordt er weer veel geschreven over de vermeende (on)houdbaarheid en verder-felijkheid van het kapitalisme. Nu kunnen we niet helemaal ontkennen dat rente het verschil tussen arm en rijk groter maakt. Er stroomt uiteindelijk extra geld van degene die het leent (en dus geld tekort heeft) naar degene die het geld uitleent (en het dus over heeft). Maar je kunt rente ook inzetten voor het algemeen belang. Pensioenfondsen zijn daar een mooi voorbeeld van. Zij investeren met de pensioenpremie van deelnemers in kapitaal. De rente die zij ontvangen zorgt ervoor dat mensen ook als zij stoppen met werken een redelijk inkomen houden. Anders zouden er grote verschillen ontstaan tussen werkenden en gepensioneerden. Dat zie je bijvoorbeeld in Amerika gebeuren. Daar vallen ouderen vaak enorm terug in inkomen, omdat er geen goed pensioen is. Het vragen van een vergoeding voor het

Rente. Het verschil tussen nu en later.

HET RAADSEL VAN DE RENTE

Filosoof Bas Haring heeft zich recentelijk vastgebeten in de economie. ‘Omdat’, zo zegt hij zelf, ‘ik er gewoon meer van wilde begrijpen. Economie is zo bepalend voor onze welvaart en ons welzijn, maar de onderwerpen zijn vaak ongrijpbaar. Rente is zo’n onderwerp. Een heel normaal en bekend begrip, maar wat is het nu echt?

uitlenen van je kapitaal is heel legitiem. Als je met arbeid en materiaal een kar hebt gebouwd om de oogst gemakkelijker van het land te halen, is het prima om een vergoeding te vragen aan je buurman, als die hem van jou leent. Waarom zouden mensen anders nog innoveren of investe-ren om kapitaal op te bouwen? Je zou dan ook geen huur meer mogen vragen als je je huis verhuurt. Want ook dan stel je kapitaal ter beschikking tegen een vergoeding. En wie laat er anderen in zijn huis wonen als daar niets tegenover staat?

Een wereld zonder rente Je kunt rente eigenlijk alleen maar afschaffen, als je het idee laat varen dat bezit in de toekomst minder waard is dan bezit nu. Nobelprijswinnaar voor de economie Amartya Sen vindt dat een goed plan. Hij zegt: ‘Wij moeten ons aanleren dat de toekomst wél even veel waard is als het heden. Dat zou een hoop ellende voorkomen.’ Vanuit het oogpunt van duurzaamheid vind ik dit best een goede gedachte. Want nu verkwanselen wij met zijn allen de toekomst nogal. Maar de meerwaarde van het nu zit diep in ons wezen en in onze kapitalistische levens-

wijze verankerd. De overtuiging van Sen zou betekenen dat ook het begrip rente verdwijnt en dat we stoppen met investe-ren in de toekomst. Dat kan eigenlijk alleen als je ook de waarde van bezit op zich ter discussie stelt. En dan kom je

al snel in communistische sferen terecht.Er worden wel eens alternatieven bedacht voor het kapitalistische systeem. Laatst kwam ik een leuk voorbeeld tegen: Iemand heeft bijvoorbeeld een fiets over en zet die op soort sociale variant van marktplaats. Hier krijgt iedereen gratis een vastgesteld aantal ‘likes’, waarmee hij kan laten zien hoe graag hij die fiets wil hebben. Degene die de meeste likes geeft, krijgt de fiets. Prima. Maar wat doet de

oude eigenaar van de fiets met al die likes? Antwoord: ‘Die kan hij dan zelf weer gebruiken om iets anders te liken.’ Et voilà: een nieuw betaalmiddel is geboren. Zo gaat het vaker bij goed-bedoelde initiatieven zoals deze. We komen er gaandeweg achter, dat wat we nu hebben zo slecht nog niet is.

Duurzaamheid levert iedereen meer ‘rente’ opWaar ik wel van overtuigd ben, is dat je nu heel goed moet nadenken waarin je investeert. Als je als pensioenfonds met het kapitaal van deelnemers vervuiling of armoede stimuleert, krijg je daar onherroepelijk de rekening van gepre-senteerd. De kinderen van nu, die met de rotzooi worden opgescheept, hebben het over 25 jaar voor het zeggen. Zij zullen dan de schade verhalen op de daders. Met pensioenbelasting bijvoorbeeld, of ze bedenken iets anders. En eerlijk gezegd: ze hebben nog gelijk ook. We zijn uit-eindelijk echt allemaal beter uit als we nu tevreden zijn met wat lagere rende-menten uit verstandige beleggingen.’ ....

‘ We komen er gaandeweg achter, dat wat we nu hebben zo slecht nog niet is’

Bas Haring is filosoof en verstaat de kunst om moeilijke dingen makkelijk uit te leggen. Daarom wordt hij vaak uitgenodigd als spreker en in televisieprogramma’s. In 2016 is hij begonnen met de bouw van een economiemuseum op internet. Hij is in de wereld van markten, welvaart, prijzen, werkloosheid en geld gedoken om die voor iedereen begrijpelijk uit te leggen met behulp van beelden, filmpjes, spellen enzovoort. In de eerste helft van 2017 wordt het museum ‘geopend voor publiek’.

‘ Het vragen van een vergoeding voor het uitlenen van je kapitaal is heel legitiem.’

‘ Maar je kunt rente ook inzetten voor het algemeen belang. Pensioenfondsen zijn daar een mooi voorbeeld van.’

11

1 0 001 010101

10101 01010101

10 10110001001011

101000011100101011001010101010101011010100010111001110000

101010111010100010111001110000101010111010100010111

00111000010101 011101010001011100111000010101011 1010100010 11100111000010101011101010001011100111000010 10101110101000101110011100001010101110101000101 11001110000101010111010100010111001110000101010 11101010001011100111000010101011 101010001011100 111000010101011101010001011100111000010101011101 0100010111001110000101010111010100010111001 11000010101011101010001011100111000

01010101110101000101 1100111000010101011101010001011 10011100001010101110101000101 110011100001010101110101000101 11001110000101010111010100010 11100111000010101011 101010001011 1001110000101

0101110101000101110011 100001010101110101000101110011100001 010101110101000101110011100001010101110 1010001011100111000

010101011 1010100010111 001110000101010111010100010111001110000101 010111010100010111001

1100001010101110101000 101110011100001010101110101000101110011100 001010101110101000101

11001110000101010111010 1000101110011100001010101101000101110011100001 0101011 1010100010111

0011100001010100101000101 11001110000101010111010100010111001110000101010 1110101000101110011

10000101010111010100010111001 110000101010111010100010111001110000101010111010 10001011100111000010101011101010001011100111000 010101011, 10100001011100111000010101011101010 0010111001110000101010111010100010111001110 00010101011101010001011100111000001010100 011100 m11 000010101011 10101000101110 0 11100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010 1011101010001011100111000010101011 10101110 011100001010101110101000101110011100001010 1011

0100010111 0011100001010101110 1010001011 10011 10000101010 11101010001011100 11

1 0 0 001010101 110101000101110 01110000 1 0 1 00111010 100010111001 11 00001010 1 0 1 1 1 0 1 0 10001011100111 0000101010111010 1 0 0010111001110 0001010101110101000 1011100111000 0 1 010101110

1010001011 1001110000101 0 1 0 1 1 10101000101-1100111000010101011

1010100 01011100111 000010101011101010001011100 1 1100001010 101110101000101110011100001010 1 0 1 1 101010001 01110011100001010101110101000

1 0 1110011 1 0 0 0 010101011 1010100 01011100 1 1 1 0 0 001010 101110101000101110011100001010111101 010001011 10011 1 0 0 001010101110101000101110011100

00101010 11 10 1 0 1 0 0 0 10111001110000101010111010100010111001110000 10101 0 1 1 1 0101000101110011100001010101110101

0001011100 1110 0 0 0 1 0 101011101 010001 0 1 1 10011100001010101110101000101110011100001010 1011101 0100 0 1 0 11100111000010101011101010001011100

11100001010 10111010 1 0 0 010111 0011100001010101110101000101110011100001010101 110101000 1 0 1 1 100111000010101011101010001011100111000010101011

10101000101 110011100 0 0 1 0 1 0101 110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110 1010001011100 1110000 1010101 1101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100 0101110011100 00101010111010100 01011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111

0011100001010 1011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 10101000101110011100001010101 1101010001011100111 000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010 1110101000101110011100001010101 1 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000101 1 1001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100

01011100111 00001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101 1101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011

10101000101110011 100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100 0 0 101010111010 10001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101

010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010

101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011. 1010100010111001110000101010111010100

01011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101

0 1 1 1 0 1010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111

01010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110 011 10

00010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100 1 1 100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011 10 0 0 01 0 1 0 1 0 11101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101 01110101 0001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010 1110 0111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011 1 0 0 11100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101 110011100000101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010 001011100111000010101011101 010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101 0 1011101010001011100111000 010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111 0011100001010101110101000 1011100111000010101011 101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 101010001011100111000010101 011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010 11100111000010 1010111010

100010111001110000101010111010100010111001110000101 0101110101000101110011100001010101110101000101110011100 001010101110101 0001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1 0101000101110011100001010101010001011100111000010101 01110101000101110

011 1000010101011101010001011100111000010101011 101010 0 0101110011100010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010 111010100010111001110000101010111010100010111001110 000101010111010100010111001110011011 10101000101110 011100001010101110101000101110011100 0010101011 101010001011100111000010101011101010001 011100111000010101011101010001011100111000010101 01 110101000101110011100001010101110101000 10111001110000101010111010100010111001 1100001010 10111010100010111001110000101010111

1010001011100111000010101011 101010001 0111001110000101010111010100010111001110000101 0101110101000101110011100001 10 001 010101 10101 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010 1 0 0 0 1 0 1 11001110000101010111010100010111001110000101 01011 10101000101110011100001010101110101000101110011

100001010101110101000101110011100001010101110101 0 0 01 0111 0 0 1 1 1 0 0 0 0101010111010100010111001110000101010111 01010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010 1 1 1 0 0111000010 1010111010100010111001110000101010111010 100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110 0001010101110 10100010111001110000101010111010100010111001 11000010101011 10101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101 1100111000010 101011101010001011100111000010101011 1010 100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101 01011101010 00101110011100001010101110101000101110011 1000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101011 10101000101110011100001010101110101000 1 0111001110 0001010101110101000101110011100001 010101110101000101110011100001010101110101000101110011100

0010101011101010001011100111000010101011101010001 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0010101011101010001011100111000 010101011, 101000010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010 1 0 0010111001 11000001010100011100 m11 000010101011 101010001011100111000010101011101 01000101110011 1000010101011101010 001011100111000010101011101010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111 0 011100001010 1011 101010001011 10011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110

011100001010101110101000101110011100001010 01110101000 10111001 1100 0 0 1 010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001010101110101000 101110011100 0010101011101 010001011100111000010101011 1010100010111001110000101010111010100010111001110000101010111010100010111 0 0 111000010101 011101010001 0111001110000101010111010100010111001110 0 0 0 1 0101011 10 1010001011100111000010101011101010001011100111000 01 01 0 111101 01000101110 0111000010101011101010001011100111000 01010 1 0 1 1 1010100010 11100111000010101011101010001011100111000010101011101010001011100111000010101 01 11010 1 0 00101110011100001010101110101000101110011100001 01010 1 1 1010100010 1110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001 0 1 0 1 0111 0101000101 110011100001010101110101000101110011100001010101110101000101110011100001 0 1 0 1 0111010100 010111001110000101010111010100010

11 1001110000101010111010100010 1110 011100001010101 11010100010111001110000101010111010 1 0 001011100111 000010101011101010001011100 1 1100001 0101011 1010100010111001 1 1 0 0 0 0 10101011101 010001011 1 0 0 11100 0 0101010111 0 101

0001011 100111 0000

1 0 1010

1 1 1010

1 00 101010101001 1011011 011 1101 100 110 100 1 100 100 100 10 110 100 01 10 10 101010 1010 10 010 0110 11 1001 0001 1111

1 00 101010101001 1011011 011 1101 100 110 100 1 100 100 100 10 110 100 01 10 10 101010 1010 10 010 0110 11 1001 0001 1111

1 00 101010101001 1011011 011 1101 100 110 100 1 100 100 100 10 110 100 01 10 10 101010 1010 10 010 0110 11 1001 0001 1111

Op die laatste vraag gaat Wolfsen gepassioneerd van start: ‘Privacy is zo’n groot goed! Het is een van onze grondrechten en onze vrijheid hangt ervan af. We vergeten wel eens hoe bijzonder het is, dat wij in Nederland mogen zijn wie we willen zijn. En dat we dat aan niemand hoeven uit te leggen. Maar als onze gezondheid, onze persoonlijke berichten, onze financiële positie en politieke, religieuze of seksuele voorkeur voor willekeurige anderen zichtbaar worden, dan staat die vrijheid ernstig op het spel.

De Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp) dateert uit 2001 en behalve de meldplicht datalekken (in 2016) is daar niet zo veel aan veranderd. De ICT ontwikkelingen zijn wel razendsnel gegaan en vrijwel alles wat we doen, hebben en vinden, wordt ergens online opgeslagen. Aan iedere maatschappelijke verandering komt dataverwerking te pas. Al die gegevens zijn te koppelen en kunnen dan een verdraaid gedetailleerd beeld geven van de meesten van ons. Als zoiets gebeurt zonder dat je dat weet of daar toestemming voor hebt gegeven, kun je hele nare situaties krijgen.

MiljoenenhandelTot nu toe hebben we geen speciale zorgen over schendingen van de privacy in de pensioensector. Daarom hebben we in deze sector niet veel onderzoek hoeven doen en dat is een goed teken. Pensioenfondsen hebben wel een heleboel financiële gegevens van mensen in hun bestanden en kunnen daarmee een interessant doelwit zijn voor hackers en hun vaak dubieuze achterban. En gehackte gegevens worden altijd doorverkocht. Dat is een feit. In de (legale en illegale) handel in datagegevens gaan gigantische bedragen om. Twintig jaar geleden zaten de tien grootste bedrijven ter wereld in olie, auto’s en levensmiddelen. Nu bestaat de helft van die top tien uit ICT en dataverwerking. En wij zijn met zijn allen de gratis leveranciers van dit product. Veel mensen denken dat ze van alles gratis mogen gebruiken: Facebook, WhatsApp en talloze andere diensten. Maar we betalen natuurlijk gewoon met onze waardevolle persoonlijke gegevens. Om vervolgens talloze advertenties en aanbiedingen voorgeschoteld te krijgen, of - in slechtere scenario’s - misleidende mailtjes met als doel om onze bankrekening te plunderen.

Vanaf 25 mei 2018 wordt de AVG (Algemene verordening gegevensbescherming) effectief. Dat betekent het gemak van één privacywet voor heel Europa, maar ook meer en strengere regels, ook voor pensioenfondsen. Waar hebben we dat laatste eerder gehoord? Maar misschien is privacy nu net een onderwerp waarbij we ons wel iets bij de noodzaak van strenge regels kunnen voorstellen. Aleid Wolfsen is sinds afgelopen zomer voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). We vragen hem wat er straks van pensioenfondsen wordt verwacht en waarom deze veranderingen nodig zijn.

Privacy: voorwaarde voor vrijheid

EUROPESE PRIVACYWET

‘ De helft van de tien grootste bedrijven ter wereld zit in ICT en dataverwerking. En wij zijn met zijn allen de gratis leveranciers van hun product.’

1312

Daarom is het zo enorm belangrijk, dat het volkomen duidelijk is wat je in Europa wel en niet mag doen met data. En dat er goede handhaving mogelijk wordt, zoals bijvoorbeeld boetes voor het niet naleven van de regels die zeer hoog kunnen oplopen. Van maximaal € 10.000.000 voor lichte gevallen tot maximaal € 20.000.000 voor zwaardere vergrijpen. In speciale gevallen is dit nog te verhogen tot 4% van de wereldwijde omzet van het betreffende bedrijf. Alle organisaties worden op deze manier gedwongen de wet serieus te nemen. Vanaf mei 2018 geldt er één privacywet, de Algemene verordening gegevensbescherming in heel Europa. Daarmee krijgen alle Europese burgers meer en sterkere rechten om hun privacy te waar borgen. En inter-nationale bedrijven hoeven niet meer al die verschillende landelijke privacywetten na te leven.

Kernpunten van de huidige wet (de Wbp): • De verwerking van persoonsgegevens moet gebaseerd

zijn op een zogenoemde grondslag. Denk bijvoorbeeld aan het ver werken van persoonsgegevens als wettelijke verplichting, een publiekrechtelijke taak of ondubbel zinnige toestemming.

• De plicht om data zorgvuldig en veilig op te slaan. Met een beveiligingssysteem dat past bij de aard en omvang van de risico’s, bijvoorbeeld met gebruik van een veilige tweefactor identificatie.

• Gegevens mogen alleen worden gebruikt voor vooraf vast gestelde en omschreven doeleinden. Ook eventuele vervolgverwerking moet hiermee verenigbaar zijn.

• Betrokkenen moeten weten wie de gegevens verwerkt en met welk doel dat gebeurt.

• Bijzondere persoonsgegevens, zoals ras, gezondheid, geloofs overtuiging vallen onder extra strenge regels.

• Bedrijven moeten nu nog bij AP melden welke persoons-gegevens zij verwerken. Deze instanties worden door de AP in het openbare meldingenregister opgenomen zodat voor iedereen inzichtelijk is welke partijen persoonsgegevens verwerken. Alle datalekken moeten gemeld worden bij AP*. Dit blijft ook met de AVG zo.

* Er was tot voor kort bij velen onduidelijkheid over de manier waarop datalekken door foutieve adressering van post gemeld moeten worden. Organisaties die aangesloten zijn bij de Pensioenfederatie, het Verbond van Verzekeraars of de Nederlandse Vereniging van Banken, kunnen deze lekken bundelen en in één keer aan de AP melden. Dit moet wel binnen een maand na de ontdekking van het datalek.

Vrijwillige goedkeuringDe goedkeuring van de betrokkene om de persoonsgegevens te verwerken moet altijd in volledige vrijheid gebeuren. Zo mag je als werkgever je werknemers bijvoorbeeld niet vragen om medische gegevens te delen. Er is immers sprake van een machtsverschil waardoor de toestemming van de werknemer niet als vrij kan worden beschouwd. Dat geldt ook voor gemeen-ten naar hun burgers. Toestemming zal een groot thema zijn zodra de nieuwe privacywetgeving van kracht is. En die is alleen rechtmatig als die vrij, specifiek geïnformeerd en ondubbelzinnig gegeven is. Dit moet je als bedrijf kunnen aantonen. Een ander punt van aandacht zijn algemene voorwaarden. Als klant ben je meestal verplicht daarmee akkoord te gaan. Nu zijn die voor-waarden vaak zo lang en ingewikkeld, dat je redelijkerwijs niet kunt verwachten dat mensen deze helemaal doorlezen en begrijpen. Dat wordt straks niet meer geaccepteerd. Je moet de klant goed en begrijpelijk informeren.

Wat verandert er feitelijk door de AVG? • De huidige meldplicht voor gegevensverwerking vervalt.

Dit wordt een documentatieplicht: organisaties krijgen hiervoor een eigen verantwoordelijkheid. Ze moeten kunnen aantonen dat zij de wet goed naleven.

• Pensioenfondsen moeten een Functionaris Gegevens- bescherming (FG) aanstellen. Zij zijn daartoe verplicht als zij bij de uitvoering van hun kerntaak grote hoeveelheden data (laten) verwerken.

• Organisaties moeten in bepaalde situaties een Privacy Impact Assessment (PIA) uitvoeren, om de privacyrisico’s te kunnen vaststellen.

• Er komt meer hulp voor organisaties. Er zijn nu al modelovereen komsten tussen verantwoordelijken en verwer-kers beschikbaar. Onder de AVG zal er meer tijd en aandacht komen voor vragen en opmerkingen van organisaties. Om een betere dienstverlening en snelle innovaties bij o.a. pensioen-fondsen mogelijk te maken zullen wij veel intensiever dan nu gaan samenwerken met de AFM.

• Burgers kunnen vanaf mei 2018 officiële klachten indienen bij de AP.

Hoe kunnen pensioenfondsen zich het beste voorbereiden? Allereerst zouden zij tijdig die Functionaris Gegevensbescher-ming moeten aanstellen. Dat moet net zo logisch worden als het feit dat je juristen en IT-specialisten in huis hebt. De FG kan ook een bestaande medewerker zijn die zich bekwaamt in de materie. Hij weet alles van de privacyregels en houdt intern toezicht op naleving ervan. Hij adviseert het pensioenfonds of de uitvoerder, is aanspreekpunt voor AP en kan met vragen altijd bij de AP terecht. Feitelijk heb je dan minder last van ons dan nu. Je hoeft niet meer steeds actief alle verwerkingen bij ons aan te melden. Als je maar kunt aantonen dat je je zaakjes op orde hebt. De plicht om up-to-date technische en organisatorische maat regelen te nemen om de gegevens te beschermen, blijft bestaan. Dat gaat over ICT programma’s en firewalls die voldoende bescherming bieden, maar ook over intern bewustzijn van de risico’s en zorgvuldig met data omgaan. ‘Privacy by design’ moet standaard worden: bij de ontwikkeling van nieuwe projecten moet de beveiliging van privacy direct een serieuze rol spelen.

Kunnen pensioenfondsen nog wel transparant zijn? Zolang je veilig én anoniem werkt hoeven bijvoorbeeld deel-nemersportalen of besloten websites geen risico’s op datalekken op te leveren. Als een werknemer zelf besluit onder zijn eigen naam op zo’n website een vraag te stellen over de pensioen-gevolgen van het hebben van bijvoorbeeld een buitenechtelijk kind, dan is dat zijn zaak. Het is wel belangrijk dat hem van te voren goed duidelijk is gemaakt wie welke persoonsgegevens op het platform verzamelt en gebruikt, en met welk doel dat gebeurt. ....

Aleid Wolfsen is voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens

‘ Je kunt de meningen over big data grofweg in tweeën delen: onheilsprofeten en techno-lovers.’

SANDER KLOUS, OVER ‘WIJ ZIJN BIG DATA’, DAT HIJ SAMEN MET NART WIELAARD SCHREEF:

‘WIJ ZIJN BIG DATA’‘Het viel ons op, dat je de meningen over big data grofweg in tweeën kunt delen: de onheilsprofeten, die big data liefst zouden uitbannen, en de techno-lovers, die zo snel mogelijk vooruit willen, en liever niet aan mogelijke problemen denken. Een feit is: big data zijn overal in onze samenleving en ze gaan niet meer weg. Ze zullen juist hard blijven doorgroeien, maar dat moet wel op een verantwoorde manier. Nart Wielaard en ik hebben met dit boek geprobeerd deze werelden wat dichter bij elkaar te brengen. We laten voorbeelden zien van hoe nuttig big data kunnen zijn. Zo was ik laatst betrokken bij een project voor het openbaar vervoer, dat met sensoren en big data defecten kan voorspellen en dus vooraf kan oplossen. Er zijn eindeloos veel mooie toepassingen te bedenken. De rest van de wereld gaat hoe dan ook gewoon door met ontwikkelen. Dus wie de ontwikkelingen lokaal tegenhoudt, raakt de aansluiting met de realiteit kwijt.

Wetten en regels zijn hard nodig om de ontwikkelingen in goede banen leiden. Tegelijkertijd werken ze belemmerend, omdat ze nu met name gericht zijn op het beperken van dataverzameling. Het zou helpen als de focus verschuift naar de manier van verwerken en de toepassingen. We beschrijven daarom ook manieren om de privacy-risico’s te beheersen. Bijvoorbeeld door zoveel mogelijk met pseudodata te werken. Ook sommige privacy by design oplossingen zijn nu al toepas-baar, andere staan nog in de kinderschoenen, maar bieden soms briljante vooruitzichten. Om meer zekerheid te bieden, zijn we bezig om certificaten te ontwikkelen, zodat je weet dat je met een ethisch-verantwoord systeem te maken hebt.

De moraal van het verhaal: Het is zinloos en ook niet slim om te proberen de geest terug te stoppen in de fles. Constructief blijven meedenken over hoe we de voordelen kunnen benutten en de nadelen kunnen kanaliseren, dat werkt wel. Stap voor stap systemen introdu-ceren, waarmee je de maatschappij zo goed én veilig mogelijk laat profiteren van big data. Dat zal met vallen en opstaan gepaard gaan. Maar het kan. Én: het moet!’ ....

DIT KEER IN ONS DRIELUIK: SCHRIJVERS AAN HET WOORD OVER EEN BOEK DAT GAAT OVER ÉÉN VAN DE ONDERWERPEN UIT DEZE BLAUW.

1514

Van Giesen: ‘Ondanks de toegenomen aandacht voor privacy geven we op het internet enorme hoeveelheden informatie over onszelf af. Naast de min of meer bewust afgegeven informatie wordt er van alles opgeslagen: wat we doen op social media, onze online aankopen en ons zoekgedrag op internet. Ook uit wifi- gestuurde apparaten kan meer informatie worden afgelezen dan veel mensen denken. Soms om de dienst-verlening te verbeteren. Maar ook minder prettige acties met als gevolg oplichting, reputatieschade of identiteitsdiefstal komen voor.

Ja zeggen, nee doen Als we de verschillende onderzoeken op een rij zetten, blijkt het overgrote deel (zo’n 86%) van de Nederlanders privacy zeer belangrijk te vinden, en 60% bezorgd te zijn over wat er met hun gegevens gebeurt. Slechts 20% vindt het goed dat hun gegevens voor andere doelen gebruikt worden. Toch geven de meesten in de praktijk hun principes vrij gemakkelijk op. De redenen van deze privacyparadox zijn divers:• Mensen weten niet hoe ze zelf hun

privacy beter kunnen beschermen (zoals door incognito te zoeken op internet, door gebruik van betere wachtwoorden

en door de router vaker te resetten).

• Mensen geven onbewust meer informatie dan ze denken.

• Laksheid: als zij gericht bezig zijn met bijvoorbeeld een aankoop, hebben ze geen zin om extra moeite te doen voor hun privacy. Voor bijna alles moet je wel algemene voorwaarden goedkeuren. Als je dan al halverwege het proces bent wil je niet meer ‘afhaken’.

• Om sommige diensten kun je bijna niet meer heen. Geen WhatsApp gebruiken bijvoorbeeld, is best onhandig. Dus accepteert men het privacybeleid, ook als men het niet overal mee eens is.

Hoezeer pensioenfondsen ook bereid zijn om het hogere privacydoel te dienen en aan de wet te voldoen: het is wel prettig als de deelnemer er zelf ook een beetje voorzichtig mee omspringt. Hoe staat het daarmee? Roxanne van Giesen van CentERdata heeft diverse onderzoeken op dit gebied gedaan. Zij vertelt over de privacyparadox: mensen zeggen privacy belangrijk te vinden, maar handelen hier niet naar als ze op internet actief zijn.

Te lijmen met een natte vinger en een kortingscode

HOE GAAN WE MET ONZE EIGEN PRIVACY OM?

naam=adres=postcode=samenwonend=geboortedatum=gewicht=lengte=kleur=ogen=medicijngebruik=bankrekeningnummer=pincode=schoenmaat=aantal kinderen=gehuwd=salaris

Roxanne van Giesen is gepromoveerd aan de Wageningen Universiteit en studeerde sociale en economische psychologie aan de Universiteit van Tilburg. Bij CentERdata onderzoekt zij consumenten-gedrag. Dit non-profit onderzoeksinstituut beheert diverse consumentenpanels en ontwikkelt hier voor speciale softwaretools. CentERdata voert kwalitatieve en kwantitatieve onderzoeken uit voor de academische gemeenschap, overheid en marktpartijen.

1716

naam=adres=postcode=samenwonend=geboortedatum=gewicht=lengte=kleur=ogen=medicijngebruik=bankrekeningnummer=pincode=schoenmaat=aantal kinderen=gehuwd=salaris= naam=adres=postcode=samenwonend=geboortedatum=gewicht=lengte=kleur=ogen=medicij

Kleine cadeautjes werken, grote cadeaus wekken wantrouwen Daarnaast proberen bedrijven mensen over te halen om extra gegevens in te vullen, door er een cadeautje of korting voor terug te geven. Mensen maken onbewust een soort optelsom: welke persoonlijke informatie moet ik afgeven en welk voordeel levert dat mij op? De meerderheid geeft toe eigenlijk wel heel gemakkelijk over te halen te zijn. Alleen als het soort informatie echt niets meer te maken heeft met de aard van de aankoop, gaat bij sommigen wel een lampje branden en zien ze soms van de actie af. Opvallend is, dat er veel mensen wel wantrouwend worden als het cadeau te groot wordt. In een van onze onderzoeken bood een fictieve televisieprovider een cadeau aan in ruil voor persoonlijke gegevens om gerichte reclame te kunnen aanbieden. In ruil voor alleen de woon-plaatsinformatie kreeg men een kortings-bon voor een restaurant in de buurt. Voor

uitgebreide gegevens kreeg men een televisie cadeau, die geschikt was voor die gerichte reclame. Het grote cadeau wekte wantrouwen: ‘wat ging men allemaal met die gegevens doen, als de provider er zo veel geld voor over had?’ Dus er bestaat wel een grens aan de reciprociteit. En veel mensen weten inmiddels ook: als iets te mooi klinkt om waar te zijn, dan is het ook vaak niet waar.

Oudere vrouwen het voorzichtigstAl met al moeten mensen dus vrij sterk in hun schoenen staan om weerstand te bieden aan de dataverzamelaars. Op het moment van handelen is de informatie verstrekken meestal de gemakkelijkste oplossing. De bereidheid daartoe is bij jongeren, mensen met meer internet -ervaring en hoogopgeleiden groter dan gemiddeld. Zij vertrouwen er gemakkelijker op dat de organisaties zorgvuldig met hun privacy zullen omgaan. Bij oudere vrouwen is dit vertrouwen het kleinst. Jongeren weten meestal beter hoe ze hun profielen

moeten afschermen. En we moeten er ook rekening mee houden dat het voor sommige generaties zo normaal is om van alles met de buitenwereld te delen, dat het raar gevonden wordt als er niets over iemand te vinden is.

Bewustwording door herhalingAls pensioenfondsen hun deelnemers willen helpen hun eigen privacy te beschermen, kunnen ze het beste het bewustzijn proberen te vergroten. Zij kunnen bijvoorbeeld op hun website en in overige communicatie steeds weer het belang van waakzaamheid benadrukken en tips geven hoe je de risico’s kunt beperken. Dit kan mooi aansluiten bij informatie over het eigen privacybeleid van de organisatie. Om dit soort gedrags-veranderingen te bevorderen, is herhaling van de boodschap op verschillende manieren belangrijk. Uiteindelijk moet het net zo logisch worden om voorzichtig met je privacy om te gaan, als met je pincode. ....

' Mensen moeten dus vrij sterk in hun schoenen staan om weerstand te bieden aan dataverzamelaars.'

Internet

gegevens

DIRK BROUNEN, CO-AUTEUR ‘NOOIT MEER SLAPEND ARM’

‘NOOIT MEER SLAPEND ARM’‘Het boek van Kees Koedijk en mij is bedoeld voor al die mensen met het knagende gevoel dat ze alsmaar niet toekomen aan sommige belangrijke dingen, zoals het goed regelen van hun pensioen. Aan de ene kant zijn we er door zestig jaar verzor-gingsstaat aan gewend geraakt dat alles voor ons wordt gere-geld. Maar de overheid trekt zich terug, premier Rutte geeft steeds aan dat de overheid geen geluksmachine is. Toch gedra-gen we ons daar niet naar. Dat vinden wij heel zorgelijk. En ten tweede is het vaak ingewikkeld en saai om je erin te verdiepen. Dat is een heel slechte combinatie. We willen de lezers prikkelen om er toch even wat tijd voor uit te trekken.

Bij veel boeken over je financiële toekomst gaat het om het geld, maar wij beginnen aan de andere kant: waar wil je uitkomen, wat zijn je dromen? En vervolgens kun je kijken hoe je die dromen

kunt ver wezenlijken. Geluk creëer je door dingen te doen die je heel graag wilt. Veel mensen verlangen naar hun pensioen, omdat ze denken dat het leven dan veel leuker is dan nu. Maar je hoeft niet te wachten. Daarom is ons boek ook een remedie tegen uitstelgedrag. Door te bedenken wat je heel graag wilt, krijg je voorpret. En veel tijd hoeft het niet te kosten. Dat lukt door het niet groter te maken dan het is en door onze opzet met eenvoudige vragen en oefeningen. Dan merk je dat het eigenlijk niet zo moeilijk is. Op mijn achtste maakte ik elke dag een grafiek van mijn spaargeld en ik vond het raar dat andere kinderen dat niet deden en lekker buiten speelden. Zij vonden mij natuurlijk ook raar. Maar ik begin een beetje gelijk te krijgen. Ik moest me meer ontspannen, anderen moeten zich nu iets meer inspannen. Een uurtje, voor een begroting van geluk!’ ....

‘ Wij beginnen aan de andere kant: waar wil je uitkomen, wat zijn je dromen?’

DIT KEER IN ONS DRIELUIK: SCHRIJVERS AAN HET WOORD OVER EEN BOEK DAT GAAT OVER ÉÉN VAN DE ONDERWERPEN UIT DEZE BLAUW.

18 19

UNILEVER APF

De cao-partijen besloten in 2015 om het bestaande fonds, Progress, te sluiten en een nieuw fonds op te richten: Forward. In Progress werden de opgebouwde pensioenen tot 1 april 2015 onder-gebracht, in Forward de pensioenopbouw vanaf 1 april 2015. De oude regeling is een garantieregeling, de nieuwe is een beschikbare premieregeling. Rob Kragten: ‘Zo hadden we dus twee fondsen met elk een eigen bestuur. En vanwege de eisen die aan zo’n bestuur worden gesteld, moesten ze samengesteld worden uit verschillende personen. Het bleek erg moeilijk om daaraan een kwalitatief goede invulling te geven, met voldoende deskundige bestuursleden uit onze eigen organisatie, die er voldoende tijd aan konden besteden. De vorming van een APF onder één bestuur was naar ons oordeel de beste optie om op een verantwoorde manier twee regelingen financieel onafhankelijk van elkaar uit te voeren, met één bestuur. Het mocht bovendien natuurlijk niet zo zijn dat de ene regeling er last van zou hebben als de andere minder goed zou draaien. Ik zie het ook in het algemeen als een goed alternatief voor consolidatie. Daar komt ook bij dat verzekeraars vanwege de lange rente op dit moment weinig belangstelling hebben. En lang niet ieder pensioenfonds kan bij een bedrijfstakpensioenfonds terecht. En er waren nog geen APF’en actief toen we dit in beweging zetten, dus dat was helemaal geen optie.’

Waren er meer redenen om de uitvoering in eigen huis te houden?We geloven erin dat we meerwaarde en maatwerk kunnen bieden bij het geven van advies aan medewerkers en sponsor. Ook de kwaliteit van de communicatie is erbij gebaat. Bovendien: met de pensioenregeling geef je uitvoering aan wat er in de arbeidsvoorwaarden is afgesproken. Dus dat staat dichtbij. Breng je de uitvoering buiten de deur, dan

zouden het geen eigen mensen zijn die de regelingen uitvoeren. En bij een ander APF zouden er in het bestuur ook andere leden zitten, dus niet van Unilever.’

Hoe verliep het proces?‘We hebben eerlijk gezegd onderschat hoeveel complicaties het omzetten van een bestaand pensioenfonds naar een APF met zich mee brengt. Bij andere APF’en lag dat anders: dat waren nieuwe organisaties, die kregen een vergunning maar hadden bij de start helemaal nog geen business, ze moesten de contracten nog gaan sluiten en nog beginnen met uitvoeren. Dus konden ze zich in relatieve rust voorbereiden. Bij ons bleef tijdens de verbouwing de winkel gewoon open. Wij hadden één seconde na de oprichting vijf miljard vermogen te beheren, en een administratie met 22.500 deelnemers.’

Het was dus een behoorlijk intensieve periode?‘Ja er was heel veel extra druk in de opstartfase. Want verder speelden bij ons dezelfde kwesties als bij de andere APF’en. Het is voor iedereen nieuwe wetgeving, dus dat is wennen. Aanvanke-lijk werd gezegd dat binnen drie maanden de eerste vergunningen zouden worden verleend, maar dat heeft veel langer geduurd. De eisen werden ook aangescherpt. We zijn met ongeveer twintig mensen en we hebben een behoorlijk deel van het hele, complexe proces in eigen beheer gedaan. Dat was een behoorlijke belasting en we zijn er gaandeweg achter gekomen dat onze doelen behoorlijk ambitieus waren. We hebben nog wat afspraken met De Nederlandsche Bank, over een paar maanden is het proces echt helemaal afgerond en is de vorming van het APF klaar. Dat is ook goed, want we hebben het afgelopen jaar heel veel energie gestoken in alle governance en organisatorische vraagstukken. Hoog tijd voor het echte werk, met de focus weer

volledig op vermogensbeheer, risicomanagement, de goede dingen doen voor de deelnemers.’

Hoeveel aandacht heeft in dit proces de communicatie naar de deelnemers gekregen?‘Eigenlijk maar weinig. We hebben de deelnemers niet uitgebreid in het hele proces meegenomen, omdat er voor hun eigenlijk niets verandert. En wat er wel verandert is voor hun nauwelijks interes-sant. Ze houden dezelfde regeling met dezelfde risico’s en dezelfde financiële positie. Ze houden ook hun eigen website, met de huisstijl die ze kennen. Of eigenlijk websites, want veel mensen zaten al in Progress, en bouwen verder op in

Forward. Het enige verschil is dat we nu één bestuur hebben. We hebben de deel - nemers uiteraard geïnformeerd, maar we hebben nul reacties gekregen.’ ....

Op 1 januari 2017 is de Stichting Algemeen Pensioenfonds Unilever Nederland ontstaan, kortweg Unilever APF. Het is het eerste en vooralsnog enige APF in Nederland dat is opgericht door en voor één onderneming. Algemeen directeur Rob Kragten blikt terug op een roerig jaar. Het was lastig, maar de moeite waard.

Unilever APF eerste algemeen pensioenfonds voor één onderneming

‘ De vorming van een APF onder één bestuur was naar ons oordeel de beste optie om op een verantwoorde manier twee regelingen financieel onafhankelijk van elkaar uit te voeren, met één bestuur’

‘ Deelnemers houden dezelfde regeling met dezelfde risico’s en dezelfde financiële positie’‘Teller op zeven’

Een APF is een pensioenfonds dat één of meer pensioenregelingen uitvoert. Het kan, anders dan andere pensioen-fondsen, via ‘ringfencing’ afgescheiden vermogens aanhouden voor verschil-lende collectiviteiten. Dit wordt een collectiviteitkring genoemd. In één collectiviteitkring kunnen meerdere werkgevers hun pensioen-regeling onderbrengen; dat heet een ‘multiclient’-kring. Voor grotere werkgevers is het ook mogelijk om een ‘single-client’-kring in te richten. Elke kring heeft een eigen dekkingsgraad, premiebeleid, indexatiebeleid en beleggingsbeleid. Het Unilever APF bestaat uit twee zogenoemde ‘kringen’: Progress en Forward, genoemd naar de twee pensioenfondsen.

Met de goedkeuring van De Nederlandsche Bank voor de vorming van het Unilever APF zijn er in Nederland nu zeven APF’en.

De andere zes zijn:• Stap (Aegon/TKP)• het Nederlandse Pensioenfonds

(ASR)• Centraal Beheer Algemeen

Pensioenfonds (Achmea)• De Nationale

(Nationale-Nederlanden)• Delta Lloyd APF (Delta Lloyd)• Volo Pensioen

(pensioenuitvoerder PGGM)

2120

Wat was jullie eerste conclusie?‘Velen gaan voor hun communicatie uit van dezelfde uitganspunten: mensen zien het belang voor later niet, dat moeten we dus uitleggen, dan komen ze wel in beweging. Wij vroegen ons af of die connectie wel zo sterk was.’

En wat bleek?‘Wat mensen doen hangt heel erg samen met de korte horizon waarop ze focussen: heb ik er nu iets aan, loont het de moeite? De stap van plan naar actie hangt hele-maal niet samen met de vraag hoe belangrijk mensen hun pensioen vinden. Want ze vínden het al belangrijk, dus het is vaak overbodig om dat verder te benadrukken. Sterker nog, er zijn situaties waarin nadruk op het belang van pensioen averechts werkt. Iemand

zegt dan: Ik wil geen foute beslissingen nemen, ik heb extra tijd nodig, dat ga ik komende zomer doen. Uitstelgedrag dus. En die zomer komt het er ook niet van.’

Maar wat is dan in één zin de gouden tip?‘Wat ons betreft is er een simpele leidraad: ga van belang naar urgentie en eenvoud. Nu wordt benadrukt dat pensioen heel belangrijk is en dat uit onderzoek blijkt dat heel veel mensen er te weinig mee aan de slag gaan. De naïeve consument denkt dan: als niemand iets doet, dan zal het wel niet zo erg zijn en dan is dat kennelijk de sociale norm. Dus dan doe ik ook niets. Wat je moet doen is voor een paar spaar-zame belangrijke momenten urgentie creëren, en het heel makkelijk maken om op dat moment ook echt iets te doen.’

Hoe zorg je voor die urgentie?‘Je ziet dat veel pensioenfondsen belangrijke levensgebeurtenissen aangrijpen om aandacht te vragen voor pensioen. Dat werkt wel. Punt is natuurlijk dat het pensioen, los van de levensgebeurtenissen, voortkabbelt. Er verandert vaak heel lang niets, en mensen hoeven vaak ook heel lang niets te doen. Ook een deadline creëert een urgentie-gevoel. Kijk naar de aangifte voor de Inkomstenbelasting, of de wisseling van zorgverzekeraar. Zoiets werkt zelfs zonder sanctie. En het helpt als mensen zichzelf een deadline opleggen. Er is een voorbeeld waarbij mensen een uitnodiging voor een griepprik kregen en zelf moesten opschrijven wanneer ze waar moesten zijn. Dat bleek beter te werken dan wanneer ze dat niet zelf opschreven.

PENSIOENCOMMUNICATIE

20 25 30 35 40 45 50

55

60

65

70 75 80 85

65

55

0

Van belang naar urgentie en eenvoud

Sociaal psycholoog Job Krijnen, promoveerde in januari in Tilburg op zijn proefschrift ‘The Psychological Dynamics of Inertia’.

Wat voor die urgentie verder kan helpen is het laten zien van de kosten van uitstel. Niet een hoop rekenwerk, maar een eenvoudige som: als je het niet vandaag doet maar over een jaar, dan kost je dat dit bedrag. Een waarschuwing: vertel mensen er niet bij wat ze al gemist hebben door niet eerder in actie te komen. Want dat werkt ook averechts. Je hebt dan het gevoel dat je je beste kans al gemist hebt, dus het is toch al te laat.’

En hoe maak je het makkelijk?‘Door hobbels en drempels weg te nemen, door grote dingen op te knippen in kleine stukjes, door mensen niet zelf ingewikkelde berekeningen te laten maken. Een website moet bijvoorbeeld heel toegankelijk zijn.

Een default-oplossing is het toppunt van eenvoud, dan hoef je namelijk helemaal niks te doen ‘Dat klopt, een default werkt omdat het zo’n simpele oplossing is. Je doet niets en het wordt tóch geregeld. En het is fijn om de oplossing te kiezen die waarschijnlijk heel veel mensen ook kiezen. Maar er is nog een reden dat het werkt. Mensen denken: die default is door deskundigen bedacht. Dus beschouwen deelnemers het als een advies, als een aanbevolen optie. Daar moet je wel een beetje mee uit kijken. Je zou nog kunnen denken aan variatie in defaults, afgestemd op iemands specifieke situatie. Deelnemers krijgen ook dan één default aangeboden, maar die default kan per deelnemer verschillen.’

Helpt het om een cadeau te geven, een beloning?‘Onderzoek, vooral in de gezondheidszorg, laat steeds meer zien dat dat werkt. Het sluit ook aan bij die korte horizon. En het werkt vooral als mensen het maar één keer of een paar keer hoeven te doen. Wat dat betreft past het goed bij pensioen. Je bent er immers niet op uit om een gewoonte te creëren, pensioen hoeft niet elke dag, je wilt dat ze op een paar belangrijke momenten in actie komen.Trouwens, belonen werkt extra goed als je het koppelt aan spijt: je wilt de kans op een prijs niet mislopen. Daar is de Postcodeloterij ook op gebaseerd. Jij wint niets en je buren wel, dat vinden mensen vreselijk.’ ....

‘ Onze startvraag was: hoe kun je mensen zo ver krijgen dat ze werkelijk iets doen op het gebied van hun pensioen? Er wordt heel veel energie in gestoken, allerlei methodes en aanpakken, maar het wil nog maar niet goed lukken.’

Wat je moet doen is voor een paar spaarzame belangrijke momenten urgentie creëren en het heel makkelijk maken om op dat moment ook echt iets te doen.

2322

VEELHEID AAN TAKEN EN MENSEN

IN DE WANDELGANGEN

MENSEN MAKEN HET VERSCHIL. IN DE RUBRIEK ‘IN DE WANDELGANGEN’ STELLEN WE DE MEDEWERKERS VAN BLUE SKY GROUP GRAAG AAN U VOOR.

Jan Derk Bronkhorst is ruim acht jaar aan Blue Sky Group verbonden. Voorheen zwaaide hij de scepter bij UBS Investment Bank, onder andere als CFO en COO. Na een periode van reizen klopte hij bij Blue Sky Group aan. Nu is hij hoofd Financiën en lid van hetStrategisch Groepsoverleg.

Wat doet een hoofd Financiën zoal? ‘Op dit moment vallen finan-ciële administratie, planning & control, verslaggeving en facilitaire zaken onder mijn verantwoording. Dat is een flink en gevarieerd taken-pakket en dat past goed bij mij. Ik ben een generalist en een doener. Ik pak uitdagingen graag direct aan om het pro-bleem ook echt op te lossen. We voeren de financiële administratie voor vijf bv’s en negen pensioenfondsen uit, van het innen van de premie tot het uitbetalen van de pen-sioenen. Maar ook bedrijfs-uitgaven, facturering en de salarissen van het eigen personeel.

Bij planning & control leveren we rapportages en managementinformatie, hou-den we budgetten en kosten in de gaten en bewaken de planning & control-cyclus. Wij zorgen dat we altijd weten hoe we ervoor staan. Soms moeten we wel eens strepen in een financieel plan, of las-tige vragen stellen maar gelukkig zien de meeste colle-ga’s ook wel het belang in van een gezonde verhouding tus-sen kosten en baten.

Bij verslaggeving verzorgen we de jaarverslagen van onze klanten en van Blue Sky Group zelf, maar ook van alle 43 beleggingspools. We leveren ook de kwartaal-rapportages aan de RVC en de maand-, kwartaal en jaar-staten aan De Nederlandse Bank. En, waar onze medewerkers dagelijks het meeste van merken: facilitaire zaken. Het pand, de verwarming, alle gebruiksartikelen, de postbezorging, het bedrijfs-restaurant en niet de minste van alles: de koffie!’

Wat zijn de belangrijkste uitdagingen? ‘Dat zijn zonder meer de snelle ontwikkelingen in de sector. Als je wil blijven meespelen op het niveau dat wij willen, moet je flink investeren in vergaande digitalisering. In deelnemersportals, trans-parantie en mogelijkheden om te individualiseren. We zijn daar al langer mee bezig en we zullen daar dit jaar serieuze resultaten van zien. Zo kunnen we nog meer schaalvoordelen bieden en ook nieuwe klanten op maat bedienen tegen scherpe tarie-ven. We bieden het liefst geïntegreerde dienstverlening aan. Van bestuursonder-steuning en communicatie, tot vermogensbeheer en pen-sioenuitvoering. Dan kunnen we de hoogste kwaliteit leve-ren voor de beste prijs, omdat alles dan effectief op elkaar aansluit en omdat we een klant dan door en door ken-nen. Ook het toezicht wordt steeds breder en diepgaander. We helpen onze klanten om aan alle eisen die daarbij horen te voldoen, zonder dat

de kosten daarvoor de spui-gaten uitlopen. Ook dat vraagt om slimme integratie van onze systemen en pro-cessen.

Wat vind je het leukst aan je werk? ‘Ik hou natuurlijk gewoon van cijfertjes en alles wat je hieruit kunt aflezen. Maar het is ook de veelheid aan taken en mensen waarmee ik te maken heb. De beleidsmakers en de uitvoerders bij onze klanten, schoonmakers, receptionisten, accountants, bestuurs voor-zitters en de toezicht houders: allemaal maken ze mijn werk interessant en gevarieerd. En Blue Sky Group is een fijne club om voor te werken. Er heerst een goede werksfeer. De manier waarop we met de klanten en met elkaar omgaan zou ik willen omschrijven als: ‘iedereen wil gewoon de goede kant op’. Rechtdoorzee is hier altijd de beste en meest plezierige weg om ergens te komen, maar uiteindelijk moet het wel goed en op tijd gebeuren! Die combinatie bevalt mij prima.’ ....

BAS HARING, OVER ‘WAAROM COLA DUURDER IS DAN MELK’

‘COLA EN MELK’‘Er is iets raars aan de hand met het vakgebied van de economie. De onderwerpen van het vakgebied raken iedereen. Maar het publiek kent het begrip "economie" vooral van de economische berichten in kranten en journaals. Terwijl het daar hoofdzake-lijk gaat over bedrijvigheid en cijfers. De academische inzichten, ideeën en overwegingen in het vakgebied lijken te verliezen van tijdelijke en lokale onderwerpen als de aandelenkoers van een tapijtenfabrikant.

Maar wat moet ik ervan vinden als de Europese Centrale Bank besloten heeft om de rente te verlagen? In dit boek probeer ik begrippen, die vrijwel iedereen als vanzelfsprekend is gaan beschouwen, maar die bijna niemand echt begrijpt, te ontrafelen. Met vragen als: moet groei? En wat groeit er dan eigenlijk? Wat is een markt? En moet-ie vrij zijn? En is het terecht dat een arts meer verdient dan een timmerman? Het lijkt mij nuttig dat mensen wat meer beeld krijgen bij de economie. Mensen zoals ik, die zich normaal gesproken niet met economie bezig houden. Maar ook mensen die er dagelijks zo intensief mee bezig zijn, dat de essentie

ervan ongemerkt op de achtergrond is geraakt. Al was het maar om op een feestje een voor leken begrijpelijke uitleg te kunnen geven over hun toch wel ingewikkelde vak. Ik moet daarbij denken aan een geoloog die ik ooit als gids had tijdens een wandeltochtje in de Alpen. In de regel loop ik niet in groepen en al helemaal niet met een gids, maar één dagje heb ik dat wel gedaan. Al wandelend vertelde de geoloog over metamorfe gesteentes, dagzomen en felsische intrusies. Bijzonder interessant. Helaas zat er in het groepje een eigenwijze man die steeds de gids becommentarieerde: “Ik geloof er niks van dat de Alpen ontstaan door plaat tektoniek. Volgens mij zat dat met de Alpen anders." De gids was gelukkig een professional die zijn geduld kon bewaren, maar allicht was het ergerlijk. Een dergelijke ergernis, lijkt me, moeten economen regelmatig ervaren.

Misschien dat dit boekje hen een beetje helpt. En als de één het wat eenvoudiger kan uitleggen en de ander er iets meer van begrijpt, dan komen er misschien wel interessante gesprekken uit voort… Dat zou toch mooi zijn!’ ....

‘ Het lijkt mij nuttig dat mensen wat meer beeld krijgen bij de economie’

DIT KEER IN ONS DRIELUIK: SCHRIJVERS AAN HET WOORD OVER EEN BOEK DAT GAAT OVER ÉÉN VAN DE ONDERWERPEN UIT DEZE BLAUW.

Schaalvoordelen bieden tegen scherpe tarieven