Topografische Militaire Kaart 1855

Kadastraal minuutplan 1811 - 1832 Topografische Militaire Kaart 1830 - 1850

Atlas Eekhoff 1849 - 1859

PRINSENTUIN

Type Bolwerk

Adres Groeneweg, Leeuwarden

Architect huis n.v.t.

Architect park J.H. Knoop (formele aanleg, 1731),

P.W. Schonk (vroeg landschappelijke aanleg, 1792),

L.P. Roodbaard

Jaar 1820 (landschappelijke aanleg) (Burgemeester T. Feenstra 1824-1840)

1842 (laat landschappelijke aanleg)

Opdrachtgever stadsbestuur Leeuwarden

Uitvoering o.a. Wybren Krijns uit Joure, Bosgra uit Bergum

Betaling -

Huidige eigenaar gemeente Leeuwarden

Reconstructie NoordPeil (1994)

Tekening presentatietekening, 1820 gesigneerd, HCL D70

ontwerpschets, 1842 gesigneerd, HCL D85

Archief HCL; 9 (gemeentebestuur van Leeuwarden)

Literatuur - Aa, van der, A.J., Het aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden - Boschma, C., e.a., Lucas Pieters Roodbaard, architect van buitengoederen, 1979 - Cremers, E., Kraaij, F., Steenbergen, C., Bolwerken als stadsparken. Nederlandse stadswandelingen in de 19de en 20ste eeuw, 1991 - Eekhoff, W., Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, hoofdstad van Friesland, 1846 - Groot, de, P.J., Karstkarel, P., Kuipersl, W.H., Leeuwarden. Beeld van een stad, 1984 - Kuiper, Y., Mulder-Radetzky, R.L.P., Voornaam wonen in en rond Leeuwarden, 1997 - Loosjes, A., Friesland en Groningen in Beeld, 1930 - Mensen van macht en aanzien. Frieslands elite in de 18de en 19de eeuw, 1987 - Mulder-Radetzky R.L.P., Karstkarel, P., De Prinsentuin, 1986 - Mulder-Radetzky, R.L.P., Vries de, B.H., Geschiedenis van Oranjewoud, 1989

- Mulder-Radetzky, R.L.P., L.P. Roodbaard (1782-1851).

Een tuinarchitect met schildersogen, 1999

- Mulder-Radetzky, R.L.P., L.P. Roodbaard.

Tuinen van de Friese adel, 1992

- NoordPeil, Het Leeuwarder Bolwerk als stadspark, 1994

- Oldenburger-Ebbers, C.S., De tuinengids van Nederland.

Bezoekersgids en vademecum voor tuinen en tuinarchitectuur in

Nederland, 1989

- Oldenburger-Ebbers, C.S., Backer, A.M., Blok, E., Gids voor de

Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur, deel Noord, 1995

Lijst van Afbeeldingen - Tresoar: 6869, 1871

- Tresoar: 22804, 1929

- Tresoar: 22466, 1910

- Mulder-Radetzky, L.P. Roodbaard (1782-1851). Een tuinarchitect met

schildersogen, 1999, p 22, p 38

- Mulder-Radetzky, L.P. Roodbaard. Tuinen van de Friese adel, 1992,

p 12, p 15

- HCL: FDNRDPLAB019, 1920-1930

- N0.0RDPEIL

Historie

Ter verdediging van de stad is vanaf 1400 een verdedigingslinie om Leeuwarden gelegd. Binnen

deze wallen werd in 1648 in opdracht van prins Willem Frederik van Nassau de Prinsentuin

aangelegd door Doecke Hemmema. In 1819 schonk koning Willem I de Prinsentuin terug aan de

stad Leeuwarden. Hij verbond hieraan de voorwaarde dat het park een wandelplaats voor haar

inwoners moest worden.

“(…)dat de gezegde tuin bij voortduring in stand gehouden worde en ook op den bestaanden voet

tot wandelplaats voor de ingezetenen bestemd blijve”.

Koninklijk besluit, 21 mei 1819

Het park was hier niet op berekend en diende aangepast te worden. Voor deze opdracht werd een

prijsvraag uitgeschreven door het stadsbestuur. Zowel Roodbaard, als de familie de Vries (vader en

zoon) uit Weesp hadden een ontwerp ingezonden. Uit deze twee werd het ontwerp van Roodbaard

– toen nog woonachtig in Groningen – gekozen. Beide ontwerpen zijn getekend in landschappelijke

stijl. Deze ontwerpen gaan verder op de situatie van de Prinsentuin van voor 1819. De Prinsentuin

bevond zich op dat moment in een stijlfase tussen de formele en landschappelijke aanleg.

Presentatietekening 1820

Nadat het ontwerp van Roodbaard werd uitgevoerd, kreeg hij ook de opdracht voor het vergraven

en aanpassen van het omliggende gebied (de bolwerken). Nadat rond 1840 het hele omliggende

gebied was omgraven, kreeg Roodbaard de opdracht tot het aanpassen en verbinden van de

Prinsentuin aan de omliggende omgeving.

Presentatietekening 1820

De tekening van de Prinsentuin uit 1820 kan getypeerd worden als een presentatietekening. Het is

een nette en gedetailleerde tekening. Het is mogelijk dat Roodbaard de tekening op een hiervoor

bestemd papier heeft getekend, gezien de strakke omranding van de aanleg en de gracht en het

in gedrukte letters weergegeven “stadsgracht”.

Het ontwerp van de Prinsentuin is ingekaderd in de puntige vormen van het bolwerk. Op enige

afstand van de waterrand begint pas het eigenlijke ontwerp. Dit deel wordt begrensd door rode

lijnen. Binnen de rode lijnen is het ontwerp in kleur weergegeven. Het geheel bestaat uit twee

waterpartijen, perken in verschillende vormen, een kronkelend padenstelsel en een samenspel van

solitaire bomen en bomenrijen.

Interpretatie presentatietekening 1820

Het ontwerp uit 1820 laat nog een overgang zien tussen de formele en landschappelijke aanleg.

Door middel van een dubbele bomenrij wordt het bastion sterk benadrukt. De aanleg wordt

bovendien aan onderzijde – voor een groot deel – begrensd door een rechte bomenrij.

Het ontwerp is op te vatten als een aanleg die uit twee delen bestaat. Deze delen worden verenigd

in de waterpartij. Het bastion kan gezien worden als een deel dat los staat van het lange, smalle

rechthoekige deel.

In deze smalle strook vormt het padenstelsel het belangrijkste ontwerpmiddel. De paden lopen

slingerend langs weerskanten van de strook, waartussen - door verbindingspaden - diverse perken

zijn gevormd. Deze perken hebben een horizontaal kronkelend karakter. Ze zijn allen verschillend

ingevuld: van open groene ruimte met solitaire bomen, bomenrijen en beplantingen tot zelfs een

waterpartij.

In het bastion vormt de brede waterpartij het belangrijkste onderdeel. Om de vijver zijn de paden en

perken gecentreerd. In de punt ligt het zomerhuis, waar vandaan zichtlijnen over het water lopen.

Het zomerhuis is nog een erfenis van de voormalige formele aanleg.

Roodbaard heeft in zijn ontwerp ook de middenas gebruikt uit de voorgaande aanleg. Deze as

loopt vanaf het huis door in de rechte vijverarm, naar het bruggetje en de rand van de zitplaats. De

beide zijden langs de middenas hebben een overeenkomend karakter.

Ontwerpschets 1842

Ontwerpschets 1842

De tekening van de Prinsentuin uit 1842 kan getypeerd worden als schetsontwerp. In vergelijking

met de tekening uit 1820 zijn bepaalde lijnen en details veel minder nauwkeurig (tot zelfs helemaal

niet) uitgewerkt.

Ook het getoonde beeld verschilt van het eerdere ontwerp, aangezien de Prinsentuin nu samengaat

met de Oldehoofsterdwinger. Hierdoor is er meer sprake van een gebiedsontwerp. Een ander

belangrijk verschil is de omranding. De strak geometrisch vormgegeven dwingerwallen zijn in

dit ontwerp verdwenen en omgevormd tot een glooiende contour. Het geheel bestaat uit twee

waterpartijen, diverse gebouwen, een verdicht padenstelsel en vele verschillend vormgegeven

perken.

Interpretatie ontwerpschets 1842

In het ontwerp uit 1842 is nog maar weinig te herkennen van de aanleg uit 1820. Waar in dat

ontwerp nog sprake was van een voorzichtige landschappelijke stijl, is hier de landschappelijke

stijl tot grote bloei gekomen. Dit komt allereerst tot uiting in het grote aantal grillig vormgegeven

perken en de aangepaste vijverpartij. De vijverpartij heeft een sterker kronkelend verloop gekregen

en oogt hierdoor dynamischer dan de vijverpartij uit de eerdere aanleg. De middenas kan nog

wel getrokken worden, maar vanwege de gewijzigde vijver, is de nadruk minder duidelijk. Dat de

middenas wel gebruikt is als ontwerpmiddel blijkt uit de koepel, die precies in deze as is geplaatst.

In vergelijking met de aanleg uit 1820 is er met name veel veranderd in het aantal perken en het

verloop van de paden. De tweedeling - die in het vroege ontwerp nog gemaakt kon worden - is

hierdoor volledig verdwenen. De enorme dichtheid van frivool vormgegeven perken bepaalt hier de

ligging van de paden.

De langgerekte kronkelige paden vinden we nu alleen nog langs de glooiende waterrand van het

bolwerk. Hierdoor is het zicht op de stadsgracht vergroot. Bovendien zijn er nog twee punten in

het park ontworpen waar het zicht op de stadsgracht wordt benadrukt. Ook de dichte bomenrijen

zijn langs de randen verdwenen. De aanleg is hierdoor in zijn geheel meer op het buitenliggende

landschap gericht.

Beplanting

In de tekening uit 1820 worden door Roodbaard diverse solitaire bomen omschreven. Hiervan

kunnen we de bonte esdoorn, gele es, haagdoorn, gele kastanje, tulpenboom, bonte iep, esdoorn,

es, vogelkers en lariks onderscheiden. De onderlinge verschillen in tekenstijl zijn echter beperkt. Zo

kunnen we alleen de treurwilg, (Italiaanse) populieren, en dennen van elkaar onderscheiden. In dit

ontwerp worden bomenrijen als ontwerpmiddel gebruikt. Er zijn zowel rijen bomen geplaatst om de

aanleg naar buiten af te schermen, als om kronkelende lijnen te benadrukken.

Op de tekening uit 1842 is door Roodbaard veel bijgeschreven. Helaas wordt nergens een boomsoort

of andere vorm van beplanting genoemd. Aangezien het geheel hoofdzakelijk schetsmatig is

getekend, levert ook de tekening zelf weinig informatie op. Het enige onderscheid dat gemaakt kan

worden is in solitaire bomen; langs de waterpartij zien we twee treurwilgen en twee andere - niet

te onderscheiden - bomen. De overige informatie komt neer op een onderscheid tussen hoge en

lage, en dichte en open beplanting. Elke perk bestaat uit een unieke combinatie van beplanting en

daarmee uit een afwisselend systeem van open en gesloten.

Bouwwerken

Een belangrijk bouwwerk in de Prinsentuin was het zomerhuis. Dit gebouw speelde met name in

het eerste ontwerp een belangrijke functie. Vanaf dit huis richten de zichtlijnen zich op de aanleg.

In het tweede ontwerp van de Prinsentuin zien we een verandering. Hier vormt het huis niet

langer het belangrijkste punt wat betreft de zichtlijnen. Bovendien is het karakter van het park van

binnengekeerd naar de omgevinggericht.

Andere belangrijke bouwwerken zijn de kettingbrug en koepel. In de tweede helft van de negentiende

eeuw is hier een muziekkoepel geplaatst.

Huidige situatie

De Prinsentuin ligt in de stedelijke omgeving van Leeuwarden. Aan de noordzijde wordt het omringd

door de stadsgracht, en aan de zuidkant door de stedelijke context van gebouwen en wegen.

In 1994 is er een reconstructieplan gemaakt voor de Prinsentuin, Noorderplantage en Westerplantage.

De aanbevelingen zijn gebaseerd op het ontwerp van Roodbaard.

In de huidige situatie is in de Prinsentuin nog te zien dat het om een ontwerp uit oeuvre van

Roodbaard gaat. Dit wordt met name zichtbaar in het reliëfgebruik. Wel hebben er een groot

aantal wijzigingen plaatsgevonden. Deze wijzigingen bestaan uit een grote verschraling van het

aantal perken en daarmee een aanpassing van het padenstelsel, het verdwijnen van de tweede

waterpartij en een aanpassing van de beplanting.