VDuinc/i

M s.1 u4 T

;::y

>■ * /ofyjrfu Btra Cï-, 7J".

M iaMEs- ■» /»v “Z

4 s /E e m u es Bu-yten ^

Blokland«€

fM tm .Te~3s

SEJ. —ƒ Kcmtruo;i oift voor regionale geschiedenis__ V 1 c7huien£vrxrf y ., -J.* .

tfwvuU, *7,e; %rt'|G

k\ LarultBaren

TVE 19e jrg. nr. 1, m aart 2001

Tussen Vecht en Eem

■ • B u fsu in

y'E n G ) V ? - ;/> 7 ;"7»7 ' ^

, i i w / ö r7- A*N* » A ''■/' ’ 0

7j'" ' ; 7 ’ > r j ö ^ z j y v f / a> i £, 7/ ■ *, ^ > i A i **jr-i »;■■£’ ; ; » Laagten ƒ ■

/7■ >-i ' '* u %■ :<4i* ^- f - ./* / E / n ,/g ƒ | f \

Uu^'^y- I ■ ES? J

< m m / r 1^ •’* I" *

GOOIS MUSEUMStichting tot bevordering van de belangen van“H et G oois M useum ” te Hilversum.

Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig jaa r nog was, is dit jaar al verdwenen.Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons noglevendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor delagere schooljeugd van over tien jaa r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ciaties m eer bij hebben.

H et is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije periodenvast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel morele als uw financiële steun hardnodig.

Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­cifieke activiteiten en uitgaven van het museum.De m inimumbijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035-6292826.

U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee form u­leringen:a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het

Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... ofb. ik benoem als mijn erfgenaam voor een ......gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­

gen van het Goois Museum te Hilversum.De Stichting is erkend als instelling van algem een nu t en betaalt daardoor m inder (slechts11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht.

Indien u voornemens bent een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking totƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast.M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzochtschriftelijk contact op te nem en met het bestuur van de Stichting, per adres GooisMuseum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 19e jrg . nr. 1, m aart 2001

Tussen Vecht en EemT ijdschrift voor reg ionale geschiedenis

-

Wmm

I igf

• 4'

MÊme:

Up- ; ia i»U' •

i’ i . -

, ' i l f i

• 53& V_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _~rx;

■ .-

U itgegeven d o o r de S tich ting Tussen V echt en Eem

Colofon Inhoud

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave vande Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijntvier maal perjaar. E lkjaar is een them anum m er aan éénvan de gem eenten binnen het werkgebied van de Stich­ting Tussen Vecht en Eem. In 2000 is dit de gem eenteBussum.

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband vanm eer dan 80 lokale en regionale organisaties op histo­risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert enverbreidt de kennis op historisch gebied betreffende destreek. Voorts ijvert zij voor he t behoud van cultuur- his­torische en karakteristieke waarden. Donateurs van deStichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.

D onatie/ab onnem entDonateurs kunnen zich aanm elden bij:Mw P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Hui­zen, 035-5266848

Voor opgave als donateur kunt u gebruik maken vanhet Antw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum.De m inim um donatie bedraagt ƒ27,50 perjaar.G irorekeningnum m er Postbank 3892084.

Extra num m ers van het tijdschrift te bestellen onderAntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­veloppe).

Redactiemw.drs I.B. Laarakkers (voorzitter), m w drs E.C. Schild-Schofaerts (secretaris), mw C.M. A braham se,m wdrs M. Visser-Ritsema, drJ.D.C. Branger, D. Dekemaen dr P.H.D. Leupen.

RedactieadresHuizerweg 9, 1401 GD Bussum, 035-6918978.e-mail schild@ worldonline.nl

ProduktieUitgeverij Verloren, Hilversum

DrukDrukkerij Wilco, Amersfoort

©TVE 2001. Gedeeltelijk overnem en van artikelen isslechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding.Geheel overnem en is pas mogelijk na schriftelijke toe­stemm ing van het redactiesecretariaat.

ISSN 0169-9334

In g eb o rg L aarakkersVoorwoord 3

J.A. BakkerO pm erkingen over Drakestein voor 1640 4

Max C ram erLieu de m emoire: een boom eneen bank voor professor Van R ees 11

Piet L eupenEen vergeten schilder? 14

H en k M ichielseH e t cu ltu re le b en u l van G o o ise g e m e e n te s isnul komma nul en TVE zou een goedtegenwicht kunnen bieden.Interview m et dr. G. Pikkemaat, oud-hoofdredacteur van De Gooi- en Eemlander 16

K arin A braham seArchie fnieuws 20

Ed van M enschNaar een nieuw G oois M useum 24

P.L.Een prijs voor Alice Geysel 28

In g eb o rg L aarakkersH et G ooise Leesplankje 29

J.S . van W ieringenDe voorstelling van Naarden en anderebuitenwerken van de Vesting 31

In g eb o rg L aarakkersActiviteitenagenda 46

Agenda uitgelicht:Eeuwige jeugd in het H uizer m useum 48

M ededelingen van het bestuur 49

Auteursinstructies 51

2 TVE 19e jrg. 2001

Voorwoord

V oor u ligt h e t eerste n u m m er van 2001. Ja­ren lange h e rk en b aa r aan de witte omslag, ise r n u eens gekozen voor een verfrissendkleurtje blauw. O ok b in n en de redactie is eenen a n d e r veranderd . M et ingang van 1 januari2001 h ee ft de h e e r Karei l.o eff wegens drukkew erkzaam heden zijn taak als h o o fd red ac teu rovergedragen aan o n d erge tekende . O ok is hijte ru g g e tred en u it h e t bestuur. U zult via TVEnog wel eens van hem h o ren , w ant hij blijft zon u en dan artike len schrijven voor ons hlad.Mevrouw Livia van Eijle hee ft eveneens de re­dactie verlaten, m aar zij blijft als bestuurslidnog altijd verb o n d en m et TVE. Wij willen bei­den heel harte lijk dan k en voor h u n ja re n la n ­ge inzet.

V erder verw elkom en we A n to n Kos alsnieuw lid van de redactie. Zijn naam zult uw ellicht k en n en van een aan ta l artikelen vanzijn hand in voorgaande jaargangen van TVE.

Naast alle veranderingen is e r ook veel bij h e toude gebleven. We co n tin u e ren de vorig ja a rin h e t leven gero ep en rub rieken als h e t Ar-chiefnieuw s van de drie arch iefd iensten in hettussen V echt en Eem gebied, het ‘Lieu fie me-m o ire ’ over b ijzo n d e re g e d en k te k en s en-plaatsen, H et G ooise Leesplankje w aarin re­cen t verschenen boeken over de regio gesig­n a lee rd w orden en de A ctiviteitenagenda.

In de k om ende num m ers krijgt het in te r­view ook een vaste plaats. In d it n u m m er o n ­dervraagt TVE-voorzitter H enk M ichielse devoorm alig h o o fd red ac teu r van de Gooi- en Eem-lander de h e e r G. P ikkem aat over zijn tijd bijde krant, m aar ook over zijn ideeën o m tren treg ionale geschiedschrijving. V erder in ditn u m m er een artikel van de h e e r J.A. Bakkerover de bouw geschiedenis van D rakestein teLage V uursche in de periode tot 1640. H e t isde periode voorafgaand aan h e t achtkantigelandhuis, zoals we dat nu kennen . De heerJ .S .van W ielingen vertelt over de bu itenw erkenvan de vesting N aarden en de geschiedenis

van h e t oorlogvoeren . P iet L eupen zet de ver­geten sch ilder van de L arense school JacobD ooijew aard in h e t zonnetje n aar aan le id ingvan de over de sch ilder verschenen kunstka-lender. Ed van M ensch verhaalt over de nieuwte bouw en vleugel van h e t Goois M useum ene r is een im pressie van h e t m o m en t d a t depro jec tle ider van de S tichting O m gevingsedu-catie Gooi-, Vecht- en E em streek Alice Geyselde H olland-prijs krijgt toegekend om haarp e rm an en te pogen de b eoefen ing van lokaleen reg ionale geschiedenis in h e t Gooi te sti­m uleren . O n d e r de m edede lingen van h e t be­stuu r k u n t u het jaarverslag 2000 v inden.

V erder willen wij u g raag u itnod igen eenseen a rtik e l(tje ) te schrijven voor TVE overeen onderw erp w aaraan nog n iet e e rd e r aan ­dach t is besteed o f aan een veelbesproken o n ­derw erp w aarop u nieuw licht w erpt. De rich t­lijnen d ie wij voor de artikelen h an te ren vindtu ach te raan in d it num m er.

Wij w ensen u veel leesplezier!

N am ens de redactie,Ingeborg Laarakkers

IVF. 19e jrg. 2001 4

Opm erkingen over Drakestein voor 1640J.A. Bakker

In h e t m ooie boek Kastelen en ridderhofsteden inUtrecht' w ord t he t kasteeltje D rakestein teLage V uursche besp roken d o o r Ben O ldeM eierink .3 Ik wil h ie r en ige k an tteken ingenm aken bij d iens visie op de bouw geschiedenisvan D rakestein en Lage V uursche voor 1640,zoals ik die u it zijn ko rte tekst en de o n d e r­schriften bij enkele afbeeld ingen m een tek u n n en opm aken .

D rakestein, d a t v roeger ook W erners o fW arnaers H ofstede g enoem d w erd, is in 1359-60 gebouw d d o o r W arner van D rakenborg ,schepen van U trech t.3 O m streeks 1640 bouw tG erard van R eede h ie r h e t ach tkan tige land­huis, zoals we d it nog ken n en . V anaf d a t m o­m en t is de bouw geschiedenis goed gedocu­m en tee rd . M aar hoe die e r in de voorafgaan­de 280ja a r u itgezien h ee ft is slecht bekend .

O lde M eierink schrijft h ierover: “We kunnenons moeilijk een beeld vormen van de ‘hofstede Dra­kestein, die Warner opgetimmert heeft ’. In ieder ge­val wijst het achtervoegsel ‘stein ’ op een stenen ge­bouw, ongetwijfeld van enige betekenis. De oudsteafbeelding van het huis is een vogelvluchttekeningop de kaart van de grensscheiding tussen het Gooien het Sticht uit 1619 waarop ter plaatse van hethuidige Drakestein wordt afgebeeld met de aandui­ding ‘Warnaers hofste ’. O f dit het in 1434 genoem­de Drakestein betreft, o f een opvolger is niet duide­lijk. Zoals gezegd verrees Drakestein op de plaatswaar in 1619 ‘Warnaers hofste’ staat aangegeven.B ij een bouwhistorisch onderzoek tijdens de restau­ratie van 1960-1962 bleek dat in het tegenwoordigehuis geen oudere delen dan uit 1640 zijn opgeno­men.”1

Een belangrijk gegeven is dus d a t in 1960-62 bij de algehele restau ra tie ten behoeve vanPrinses B eatrix geen bouw resten van voor1640 zijn aangetro ffen in en o n d e r h e t hu id i­ge, d o o r een b rede , ro n d e g rach t om gevenD rakestein. Ik m erk h ierbij wel op d a t e r voorzover mij b ek en d geen o u d h e id k u n d ig b o d e­m o n d e rz o e k n a a r ev en tu e le g ro n d sp o re nhee ft p laatsgevonden, zodat n ie t zo n d er m eer

geco nc ludeerd m ag w orden da t e r voor 1640exact o p die plaats n o o it iets gestaan heeft.O ok zouden in 1640 eventuele g ro n d sp o renin de top van h e t e ilandje vern ietigd k u nnenzijn. B elangrijk is O lde M eierinks opm erk ingdat de in de veertiende eeuw o p d u ikendenaam D rakestein op een s tenen gebouw vanen ige betekenis wijst.

E en k roongetu ige is verder de kaart u it1619 van Lucas Sinck,5 die aangeeft hoe deoostgrens van h e t Gooi van E em nes via D ra­k en b u rg en de H oge V uursche n aa r D raken-stein zou m oeten lo p en om d a t hij d aar in dela tere M iddeleeuw en gelegen had . O p dezu idoosthoek van h e t Gooi (fig.1, h e t zuidenis boven!) is ‘w arnaers h o fs te ’ geschreven bijzes gestippelde concen trische cirkels naast ‘n"7', gedeeltelijk ook naast een d o o r bom enom geven L-vormige boerderij m e t hoo ibergen schuurtje aan de w estkant van ‘Die wechvande V uerst na U trech t’. Tegenover de boer­derij is aan de oostkan t van deze weg nog eenklein hu isje in g e tek en d . O ld e M eierinkschrijft o n d e r dit kaartfragm en t (fig. 1): Detailvan een kaart uit 1619, opgemaakt in het kadervan een grenscorrectie tussen Holland en Utrecht,met de ronde heuvel die als grensmarkering diende.Rechts daarvan de toendertijd als boerderij gebruik­te ‘Warnaers hofste’. Het huis Drakestein en hetdorp Lage Vuursche moesten nog worden gebouwd. ”

O p h e t in he t boek afgebeelde kadastralem in u u tp lan uit 1824 (fig. 2) is een padenp laningetekend." O pm erkelijk is h ie rin een cirkel­vorm ig pad (B). 100 m ten oosten van h e t te­genw oordige huis D rakestein (A ), en m et vrij­wel dezelfde d oo rsnee als de g rach t van A. Inh e t bijschrift bij deze figuur schrijft O lde Mei­erink: “De ronde heuvel (B) is een van de bakensvan de grens tussen Utrecht en Holland, die ook opde kaart uit 1619 voorkomt. ”

lo t zover O lde M eierink. n u m ijn com m en­taar. D at B in fig. 2 volgens hem een heuvel iso f geweest is, is een belangrijk p u n t want opde luch tfo to in h e t boek (p laat 19) en op de

4 TVE 19e jrg. 2001

topografische kaarten (sinds ca. 1850) is geenheuvel te h e rk en n en . D oor de hekken van h e tlandgoed is p u n t B voor de b u iten staan d er oph e t m o m en t n ie t goed te zien.

H oewel de overige w egen op de kaart vanSinck7 (fig. 1) moeilijk op een m o d ern e kaartaan te wijzen zijn, is de als kaarsrech te dijkm et berm slo ten w eergegeven ‘wech vandeVuerst na U trech t’, in m ijn ogen de (voorgan­ger van de) V uurse Steeg-D orpsstraat die nu,vanaf de befaam de S teen voor res tau ran t LageV uursche aan h e t begin van de D orpsstraat,m et w einig knikken n aar h e t zuiden loopt. Ditvergt enige discussie. H et boekje Baarn, ge­schiedenis en architectuur schrijft over de V uur­se Steeg: “ Toen rond 1640 Drakenstein werd aan­gelegd en dertig jaar later Het Slot te Zeist, werd tus­sen beide buitens een rechte scheidslijn getrokken,waarvan de Vuurse Steeg deel uitmaakte. De wegwas in de zeventiende eeuw lemens onderdeel van degrens tussen ‘De Vrye Heerlykheyt van Seyst en Drie­bergen’ en ”t Gerecht van de B ilt’ en vormt nogsteeds de scheiding tussen de gemeenten Baam/Zeisten De Bilt.” H ierm ee w ord t enigszins gesugge­ree rd da t de hu id ige V uurse Steeg pas ro n d1640-70 is aangelegd.

De Vuurse Steeg bestond w aarschijnlijk ech­te r al eerder, zoals de kaart van Sinck ook laatzien. Hoewel in een veenon tg inn ingsland-schap m et zijn opstrekkende slotenverkavelingde wegen tam elijk vast liggen, is ech te r n ie t he­lem aal u it te sluiten d a t de Vuurse Steeg tussen1619 en 1640/60 bij Lage V uursche gedeelte­lijk verlegd is: e r zitten enige knikken in hettracé en eventueel kan hij eerst d ich ter naarD rakestein toe gelopen hebben , bijvoorbeeldvoorlangs beide tegenw oordige bouw huizen.O ok m erk ik op d a t de tegenw oordige grenstussen de gem een ten Baarn en De Bilt in d er­daad langs de Vuurse Steeg ligt," m aar dat tus­sen de M aartensdijkse Weg en Biltse Weg degem een teg rens van De B ilt/Zeist ongeveerh o n d e rd m eter ten oosten van de V uurscheSteeg en parallel daarm ee loopt. Hoewel ikn iet weet w anneer die grenslijn op deze plaatsgetrokken is, lijkt mij w aarschijnlijk dat ditvoor 1619 gebeu rd is. A lthans voor het g roo t­ste deel. E ventueel kan m en in deze versprin­ging van de gem een tegrens van De Bilt m etZeist ten opzichte van die m et Baarn een aan­wijzing zien da t de V uursche Steeg oorsp ron­kelijk inderdaad een h o n d erd m eter o f m eer

oostelijk gelopen heeft naar de plaats van delatere kerk en de bouw huizen van Drakestein,en dat bij een aanleg van de D orpsstraat in1640 de Vuurse Steeg en de grens n aar hetwesten verschoven zijn.

M aar d it is zo n d er n ad er archief- en kaart-onderzoek niet zeker. D aarom ga ik e r h ie rnaeerst van uit dat de V uurse Steeg sinds 1619n ie t m eer verschoven is ( 'op tie 1') en kom ikpas aan h e t slot op de an d e re m ogelijkheid te­rug ( 'o p tie 2 ’).

O p tie 1 . De L-vormige boerderij (fig. 1) ligtaan de w estkant en aan h e t begin van deD orpsstraa t, op de p laats van h e t la tereR echtshuis, nu res tau ran t De Lage V uursche.N et als tegenw oordig eind ig t de V uurse Steeger d irec t ten n o o rd en van. Van een g rach t o feen an d e re versterking ro n d de boerderij isniets te zien. O f h e t bijschrift ‘W arnaers hof-ste’ slaat op de concen trische cirkels o f op bei­de cirkels en boerderij is n iet duidelijk , m aai­de p laatsing van de p laa tsnam en elders opdeze kaart lijkt uit te slu iten dat u itslu itend deL-vormige boerderij b ed o e ld is. Iets naast h e tcen trum van de gestippelde cirkels is eenboom getekend . H et cen tru m zelf is gedeelte­lijk beschadigd (zodat de ruitjes van het lin­nen van de o n d e rg ro n d doo rsch em eren ),m aar e r lijkt d aar verder niets b ijzonders aan­getekend geweest te zijn. H aar positie ten op­zichte van de V uurse S teeg sluit uit d a t deboerderij op het te rre in b in n en het hek vanh e t tegenw oordige landgoed D rakestein gele­gen heeft; d aaren teg en ligt de cirkelconfigu-ratie d aar wel in, b ijvoorbeeld op p u n t B o fp u n t A van lig. 2. Als m en de bepaling datW erners H ofstede een h o ek p u n t in de grensvan G ooiland m arkeerde letterlijk n eem t, ge­ven de cirkels in d e rd aad de eigenlijke Wer­ners H ofstede aan. E ventueel kan de L-vormi-ge hoeve tijdelijk als W arnaers H ofstede ge­fun g eerd heb b en , als bouw huis bij h e t n ie t alslandhu is op de kaart w eergegeven D rakestein,h e t steenhuis van zekere allure uit 1360. Wasdit s teenhuis in 1619 soms gesloopt? In d e r­daad zijn er enige, n ie t do o r O lde M eierinkverm elde, bevestigingen van de gedach te datW erners H ofstecle/D rakestein al voor 1619 en1640 d o o r g rach ten om geven is geweest.

In 1527 vertelt de m onnik G ijsbert Lap inhet klooster Selwerd bij G roningen aan PieterAelm anszoon: “als men gaet van de Vueerssche tot

TVE 19e jrg. 21)01 5

Fig. 1. Detail van de kaart van L. Sinck van de grenzenvan Gooiland (1619). Het zuiden is boven. Wamaers dof­ste is Drakestein, zie verder de tekst. Gereproduceerd vol­gens L. Olde Meierink e.a. (red.) K astelen en rid d e rh o f­s ted en in U trech t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).

Wamaerts hofftstede - die begraven leyt nochtertijtmit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt enzijn - ende van Wamaerts hofftstede zuytwest neder-gaende opte heerlickheyt van Over die Vecht [...] zoeen vynt men dair nergent sulcken hofftstede, die metgrafften om begraven is geweest, dan desevoersjegdej. Het ging Pieter, die als secretarisvan Naarden bezig was met het vaststellen vande oorspronkelijke grenzen van Gooiland, omde locatie van de zogenaamde Hofstede van El-ten, een oud grenspunt, waarvan toen en nu deplaats onbekend gebleven is. Lap, die als voor­malige ‘kelwaarder’ van het klooster Oost-broek (Maartensdijk) goed op de hoogte wasvan de historische topografie van Oostbroek enDe Bilt, vertelde hem dat men de wallen engrachten en de overige resten van een zwaarsteenhuis nog kon zien op de plaats van het te­genwoordige Park Arenberg bij De Bilt.11 Pietergaat er later kijken en geeft een beschrijvingvan de bouwvallen. Ongetwijfeld waren het dievan het huis Nieuw Overdevecht, en niet vande Hofstede van Elten zoals Lap en Aelmanszmeenden. Waar die Hofstede van Elten danwel gelegen heeft laat ik hier buiten beschou­wing (de Ronde Kaart van Gooiland (ca. 1530)12en A. Perk13 situeerden hem in het dorp Maar-

Fig. 2. Kadastraal m inuutplan van Drakestein en Lage Vuursche in 1824/32. H et noorden is boven. Elementen van deparkaanleg en paden zijn gestippeld weergegeven. A is kasteel Drakestein, B wordt in de tekst besproken, C is de in 1956 ge­sloopte Hermitage, een folly die hier verder builen beschouwing blijft. Gereproduceerd volgens L. Olde Meierink e.a. (red.)K astelen en rid d e rh o fs ted e n in U trech t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).

6 TVE 19e jrg. 2001

tensdijk); ons interesseert h ier de m ededelingd a t W arnaers hofstede “begraven leyt nochtertijtmit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt enzijn”, dus dat W arnaers H ofstede “nog steedsom geven is m et fraaie g rachten , die n iet d ich t­gegroeid o f opgevuld zijn”. Dit werd gezegd alstegenstelling m et de 'H ofstede van E lten ’ waar­van alleen de grondslagen over waren en hoeftdus niet noodzakelijk te betekenen dat de staatvan o n d erh o u d van de grach ten van W ernersH ofstede in 1527 niet te best was. Aan de ande­re kant lijkt een dergelijke opm erk ing voor eenbew oond en goed o n d erh o u d en om grach t kas­teel onzinnig, zodat we m oeten aannem en ditniet m eer het geval was en dat W erners H ofste­de al sterk vervallen was.

In 1574 n o em t de gesch iedkundige Lam-bertus H ortensius de W erners H ofstede in zijnn ie t afgem aakte m anuscrip t De origine et inten­tie oppidi Nerdae liber (’’[Boek over] De op­kom st en de o n d erg an g van de stad N aai­d e n ”)." Hij schrijft ongeveer:15 “M aar in den be­ginne, toen de oude stad [N aarden] nog onge­schonden was [dus voor 1350/51 - B.], was hetland, gelijk de Gooiers beweren, schaars bewoond,en door roverijen onveilig. Men toont nog op eenveenachtige plek een eilandje"' dat oudtijds door eenzeer diepe gracht omgeven en schier ontoegankelijkwas, maar welke [gracht] thans door ouderdomdichtgeslibd is. Er wordt verteld dat twee broeders,Wer en Ner, adellijké7 geweldenaars en rovers, daareen hofstede gehad hebben, waarvan nog altijd deuit beide woorden samengestelde naam resteert. Indie streek is er geen ander nog ouder vertelsel.” Eenhalve eeuw na P ieter Aelmansz was de d iepegrach t (enkelvoud!) ro n d W erners H ofstededus d ich tgeslibd .18 De tekst geeft aan dat denaam W erners H ofstede nog wel bestondm aar - zelfs d o o r de h um an ist H ortensius! -n ie t m eer b eg repen w erd, zodat m en hemd o o r een verhaaltje over de rovers en broersW er en N er trach tte te verklaren. H ortensiuszelf leidde van N er de nam en N erda en Ner-d ingerland (N aarden en N aard ingerland) afen laste deze uitw ijding over D rakestein h ie r­om in ." D at H o rtens iu s’ tekst im pliceert date r in 1574 geen huis m eer op d a t vroegereeilandje stond, lijkt waarschijnlijk.

De H ilversum se notaris en k en n e r van degeschiedenis van h e t Gooi, A lbertus Perk,geeft in 1866 uitvoerig com m en taar op dezepassage.20 Volgens hem kan alleen m aar W er­

ners hofstede-D rakestein aan de la g e Vuur-sche bed o e ld zijn. B uitengew oon belangw ek­kend is wat hij dan laat volgen: “De schets is nogvoorhanden van de gracht, zoo als die in 1598 aan-besteed werd, om te maken o f uit te diepen rondom deHuizinge, met bepaling van het slechten ‘van dieeert die vyt d ’oude en nyer.ee grafie gegraven was’. ”H elaas is deze kaart uit 1598, die de kaart u it1619 ongetw ijfeld en o rm zou verduidelijken,nergens afgebeeld .21 O lde M eierink (die Perkniet noem t) en an d e re recen te au teu rs ver­m elden hem niet, zodat ik niet weet o f hij nogte v inden is. D at Perk zich vergist heeft enstukken over een heel an d e r kasteel gezienhee ft is nauwelijks aan te n em en .22 De bele­n ing van Ja n van B ourgondië m et D rakesteinin 159723 zou de aan le id ing geweest k u n n enzijn om een plan voor nieuw bouw op te stel­len. Gezien de kaart van 1619 (fig. 1) is e rto en w einig o f niets van gekom en. In eenkoopakte van 1625 is sprake van de heerlijk­h e id van de V uursche “met alle ab- en dependen­ties als venen, vullingen en velden [...] alsmede 5pachthoeven en de oude hofstad Drakestein. ”24 Dat“oude ho fstad” suggereert da t de eigenlijkeridderhofstede e r ook toen n iet stond.

H e t voorafgaande geeft de in d ru k d a t de ei­genlijke ridderho fs tede D rakestein al ja re nvoor 1527 (?) en 1574 tot ja re n na 1598, 1619en 1625 sterk vervallen o f zelfs verdw enenwas. M ogelijk is de L-vormige boerderij danzolang in de rech ten g e treden van de verdwe­n en ridderhofstad ; de in de n eg en tien d eeeuw wel voor h e t re s tau ran t gebezigde naam‘voorheen h e t R ech thu is’ kan d aar eventueelop wijzen. D aartegen p le it m isschien d a t Perkzegt d a t h e t bestek van 1598 h e t aanleggenvan een nieuw e g rach t rondom de Huizinge be­treft. M en zou dit stuk m oeten zien om te we­ten welke zienswijze ju is t is.

Ik veronderste l dat de concen trische cirkelsop de kaart van Sinck u it 1619 (fig. 1) de res­ten van de blijkbaar v roeger m et d rie ro n d egrach ten om geven, in tussen verdw enen rid­derhofstad w eergeven. Dit is he t d o o r een die­pe g rach t om geven eilandje van “de hofstedevan W er en N er” (W erners H ofstede) bij H or­tensius, m aar dan m et g rach ten in h e t m eer­voud, zoals Lap die in 1527 beschreef. Eventu­eel w aren die volgens h e t bestek van 1598 nogwat gewijzigd zo n d er dat e r toen ech t ge­bouw d was. Dat de g rach ten dichtgeslibd wa-

TVE 19e jrg. 2001 7

ren en geen water m eer bevatten zou dan totde curieuze - en cartografisch unieke - weer­gave door de gestippelde cirkels geleid kun­nen hebben.

Dat het huis oorspronkelijk rond of veel­hoekig geweest is, en door een cirkelrondegracht omgeven, strookt dan m et de opm er­king dat “deskundigen het niet onwaarschijnlijkachten dat bij die bouw gebruik gemaakt is vanaanwezige resten, gezien de achthoekige vorm vanhet huis, welke [in 1640] niet zo gebruikelijk was. ’®Deze opvatting wordt nu evenwel als verou­derd beschouwd want de m ening overheerstm om enteel dat achthoekige grondplannenju ist toen erg geliefd waren.® Maar ronde wa-terburchten waren er ook lang voor 1640 -m en denke bijvoorbeeld aan de ronde burch­ten die de bisschoppen van U trecht te Kuinrein het Oversticht achtereenvolgens hebben la­ten aanleggen.27

Olde Meierink komt, zoals we zagen, m etde originele theorie dat deze cirkels (fig. 1)een grote ronde heuvel weergeven (B in fig.2) die als grensm arkering van de zuidoost­hoek van Gooiland gediend heeft. Dat er inde vijftiende of zestiende eeuw zulke flinkeheuvels als grensbepaling opgeworpen zou­den zijn is van andere plaatsen in het geheelniet bekend en lijkt mij daarom weinig waar­schijnlijk. H et minstens zo belangrijke grens-punt de Leeuwenpaal bij E em nes/I luizen wasbijvoorbeeld een paal, eerst van hout, latervan steen, zonder heuveltje o f ronde sloten,die Sinck in 1619 dan ook niet op zijn kaart te­kent.

Wat was ‘B’ dan? Een banale verklaring isdat he t slechts een vroeg negentiende-eeuwsbloem perk geweest is; het spannendste ant­woord, dat hier het eerste, ronde kasteel Dra-kestein gelegen heeft. Maar om deze theorievan Olde Meierink te bevestigen is enig on­derzoek ter plaatse vereist. Met behulp vanelektrische weerstandm etingen van de onder­grond, een non-destructieve m ethode waarbijin de loop van enkele dagen volgens eennauw keurig meetsysteem een m eettoestelover het oppervlak geschoven wordt, zou on­derzocht kunnen worden of zich h ier inder­daad opgevulde grachten en andere grond­sporen in de ondergrond aftekenen. Als dit zowas, zouden enige grondboringen dit verderkunnen bevestigen. Echte opgravingen, met

alle schade aan park en gazon vandien, zou­den dan niet echt nodig zijn.

Nog een opm erking over het dorp LageVuursche ter weerszijden van de Dorpsstraat,nu een terecht bescherm d dorpsgezicht. OldeMeierink geeft de thans gangbare m eningover het ontstaan.' “Niet lang na de bouw vanDrakestein werd in dejaren veertig en vijftig van dezeventiende eeuw het dorpje Lage Vuursche gesticht.Dicht bij het huis verrees het kerkje [in 1657], LageVuursche is met het eveneens door een Van Reede ge­stichte Renswoude één van de weinige buitenplaats­dorpen van Nederland. ”m In hoofdzaak is dit na­tuurlijk juist, m aar indien de Vuurse Steeg-Dorpsstraat al in 1619 op dezelfde plaats gele­gen heeft, lag daar reeds toen een grote boer­derij op de plaats van het ‘Rechtshuis', nu res­taurant De Lage Vuursche. Dit droeg in m uur­ankers het jaartal 1654®, zodat het inderdaadeen groot deel van zijn huidige vorm aan debouwactiviteiten van Gerard van Reede dankt.Maar blijkbaar was er hier in 1619 al een voor­ganger en ontstond de kern van de huizenrijlangs de Dorpsstraat niet uitsluitend na 1640.De kerkhistoricus L.G. Visscher, die predikantte Lage Vuursche geweest was, schrijft in 1838:“Onderscheidene gevels zijn toen [door Van Ree­de] vernieuwd, enige strodaken afgeworpen, enigeschaapstallen opgezet, enige keukens en woonkamersgeverfd, kortom de oude Vuursche kreeg toen een ver­jongd aanzien.’™ Hoewel 180 j aar na dato dedorpsverhalen hierover n ie t helem aal be­trouwbaar hoeven te zijn geweest - denk aanhet sprookje van Wer en N er - , klopt dit be­richt met het feit dat het Rechtshuis en hethuisje daar tegenover volgens de kaart van1619 (fig. 1) niet pas in 1640-70 gesticht, maarslechts vervangen of opgeknapt kunnen zijn.”

Optie 2. Indien het noordelijke eind van deVuurse Steeg in 1619 echter wel verder ooste­lijk gelegen heeft dan nu, kan de L-vormigehoeve inderdaad hetzij de oorspronkelijkeWerners Hofstede zelf geweest zijn - al wijstde los gegroepeerde bebouwing nu niet be­paald op de aanwezigheid van een (dichtge­slibde en n ie t getekende, rechthoekige)gracht er om heen hetzij een bouwhuis di­rect ten westen van het toen niet m eer aanwe­zige kasteeltje. De bebouwing langs de Dorps­straat is dan inderdaad pas een twintig of der­tig jaa r later aangelegd.

8 TVE 19ejrg. 2001

Hoe dan ook, om m eer klaarheid te krijgenzijn wenselijk: (a) het terugvinden van dedoor Perk genoem de kaart m et bestek voorde vernieuwing van de grachten uit 1598 en tebevestigen dat deze inderdaad Drakestein be­treft, (b) verdere studie van de beschikbarearchiefstukken en oude kaarten, o.m. met hetoog op de wegen op de kaart van 1619 (fig. 1),en een onderzoek van cirkel of heuvel B’, alshierboven beschreven. Misschien kan dit arti­kel daartoe bijdragen, al is het behalve opOlde Meierinks stim ulerende opm erkingenslechts gebaseerd op de secundaire en tertiai­re b ronnen in mijn boekenkast en niet op eennieuw onderzoek van de beschikbare archief­stukken.

Noten

1 B. Olde Meierink, G. van Baaren, R.G. Bosch van Dra­kestein, B.G.J. Elias, E. de Ligt, M.A. Kok, C.H. Staal, F.Vogelzang en C.C.S. Wilmer (red.) Kastelen en ridderhof­steden in Utrecht, Utrecht (Matrijs) 1995.

2 ‘Drakestein’, ibidem, p. 175-179, noten p. 564, kleur­plaat 19, p. XI.

3 In het huurcontract van 1359 schrijft Warner o.m. “datik die Vuursche bouwen, bruyken ende weyden mag, ende voortland dat ick daar in besayen wille, dat mach ik raden [= rooi­en] ende winnen, ende nyet anders uitgenomen die grootehoornen, die daerinne staan, bij der Oude Hofsteede, dier hoo­rnen en zal ik mij nyet onderwinden [= toeeigenen], mer wathoute anders daar in staat, dat mach ik houden ende nemen,mede te lymmeren ende the tuynen, ende anders dat mij tot dierbouwinge ende huysinge nut is .. ” (geciteerd naar M.G.Schenk & J.B.Th. Spaan, Drakensteyn en zijn bewoners,Baarn (De Boekerij), 1967, p. 18). Er lag dus op dedoor veen omgeven zandbult van Hoge en Lage Vuur­sche al een oudere hofstede, waarvan Werner de grotebomen niet mocht gebruiken voor het bouwen van zijneigen, nieuwe hofstede, het omheinen van zijn akkersen weiden, of anderszins. Het kan zijn dat Werner zijnhuis tegen of naast aan een bestaande boerderij ge­bouwd heeft, al maakt de bepaling dat hij daar geengrote bomen kappen mocht dit minder waarschijnlijk.H. Stevens, De Lage Vuursche, Baarn (Bakker), 1982, p.23, meent dat het eerder om twee gebouwen gaat. Menkan dan denken aan een van de drie (kleine) huizendie de kaart van Sinck in 1619 oostelijk van ‘BueckenBoom gestaen’ te Hoge Vuursche afbeeldt (fig. la), aaneen als voor de grensbepaling minder relevant weggela­ten herenhuis of grote hofstede op de Vuursche, ofzelfs aan de grote L-vormige boerderij. Ik laat hier de indit verband relevante, maar voorshands niet te beant­woorden vraag verder buiten beschouwing of er eenpraktisch verschil is geweest tussen ‘Werners Hofstede’en ‘Drakestein’, waartoe bovenstaande en andere tek­sten aanleiding kunnen geven, hoewel beide namendikwijls ook weer door elkaar gebruikt lijken te worden.Eveneens of met de Oude Hofstede de Hofstede van El-ten bedoeld geweest kan zijn.

4 Ibid. 177, naam ‘warnaers hofste’ verbeterd. Voor hetniet aantreffen van bouwresten van voor 1640 bij de ver­bouwing in 1960-62 wordt door Olde Meierink naareen ongepubliceerd rapport van R. Meischke verwezen.

5 Algemeen Rijksarchief Den Haag, kaart VTH 2582.6 Olde Meierink, p. 179. Ook op de kadastrale minuut uit

1832 lijken deze paden voor te komen (F. Gaasbeek, J.van ‘t Hof en M. Koenders, Baarn, geschiedenis en archi­tectuur, Zeist (uitgeverij Kerckebosch) 1994, kaart enonderschrift op p. 315). Zijn de minuten uit 1824 en1832 in feite identiek?

7 Ook die in de wijdere, niet in fig. 1 afgebeelde omge-ving.

8 Gaasbeek e.a., 1994, p. 480.9 De eerste 500 m zuidwaarts vanaf de Koude Laan ligt de

gemeentegrens echter 100 m westelijk van de VuurseSteeg, wat mij een 20c-eeuwse uitbreiding van het dorps-gebied van Lage Vuursche schijnt.

10 D.Th. Enklaar, Zeuentiende-eeuwsche wandelingen door Ne­derland, ziuerftochten van Pieter Aelmanszoon, secretaris vanNaarden, 1525-1527, Hilversum (De Kroon) 1934, p. 55.

11 Uit de gedetailleerde plaatsbepaling van Aelmansz vandeze nep-Hofstede van Elten kwam ik op Arenberg uit,overeenkomstig de plaats van Nieuw Overdevecht vol­gens C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeu­wen, een institutioneel-geograjïsche studie, Zwolle (StichtingHistorische Reeks 9), 1983, 417-419, afb. 68. Zie ook p.538 in Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht.

12 De Ronde Kaart (Algemeen Rijksarchief) is bijvoorbeeldgereproduceerd in de in een volgende noot genoemdepublicatie van Hortensius, en tal van andere werkenover de geschiedenis van het Gooi. In het Goois Mu­seum hangt een goede kleurenreproductie van het ori­gineel.

13 Van de “Kaart van Gooiland na de heide verdeeling van1843 .. op aanvrage met meedewerking van A. Perk ... ver­vaardigd door de landmeeters A. van Ooslerhout en N. Nele-mans" wordt een reproductie door het Goois Museumte Hilversum verkocht.

14 Hortensius over de opkomst en ondergang van Naarden, metvertalingen aanteekeningen van Prof. [P. Hofman] Peerlkampen nalezingen en bijvoegsels vanA. Perk, Utrecht (Kemink 8czoon) 1866 (Werken Historisch Genootschap Utrecht,n.r. 5). Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp(p. 60), is door mij vrij sterk veranderd.

15 Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp (p.60), is door mij vrij sterk veranderd.

16 Modieus kan volgens mijn woordenboek (K. van derHeyde) zowel ’(middel)matig, ’niet te groot en niet teklein, behoorlijk’ als ’bescheiden’ betekenen. Waar eenomgrachte kasteelplaats zonder bebouwing meestal ergklein lijkt de vertaling ’eilandje’ voor modica insula debeste.

17 Nobiles kan ‘adellijken, ridders’ betekenen zodat debroeders roofridders waren. Peerlkamp schreef ’ver­maarde’, wat ook kan, evenals ’beruchte’.

18 Of stond hij droog doordat de veenwinning rondomLage Vuursche intussen de grondwaterstand verlaagdhad, zoals dat thans ook bij veel op overmatig ontwater­de gronden gelegen slotgrachten en vijvers op de Ne­derlandse zandgronden het geval is {04033} waarbijmen dan ten onrechte aanneemt dat ze dichtgeslibd zijn?

19 Zoals de plaats van deze alinea in de tekst suggereert(zie Perks toelichting, p. 210). H. Stevens heeft in DeLage Vuursche [Baarn (Bakker), 1982] opgemerkt dat de

TVE 19e jrg. 2001 9

rovende broers Wer en Ner lijken op de rovende reu­zen Ellert en Brammert, vader en zoon, in het DrentseEllertsveld. Hun verhaal is pas 85 jaar later vastgelegd(J. Picardt, Antiquiteten, Amsterdam 1660) en je vraagt

je af of dit verhaal zoveel eerder elders al ‘in de luchtgezeten heeft’, en hoe de verbindingslijnen tussen bei­de plaatsen gelopen hebben.

20 Perk bij Hortensius, p. 208-210.21 Onder de brieven en afschriften uit de schriftelijke na­

latenschap van A. Perk die ik in 1957-64 in het GooisMuseum onder ogen heb gehad kwam dit stuk nietvoor, evenmin vermeldt hij het in zijn correspondentiemet L.J.F. Janssen (M. Addink-Samplonius, Overzichten samenvatting van de correspondentie tussen Janssenen Perk, TVE1984, 217-219).

22 Verwisseling met Drakenburg (naast Groeneveld bijBaarn) is niet helemaal uit te sluiten want het werdsoms ook Drakestein genoemd (Olde Meierink, p.175). In zijn bespreking van Drakenburg noemt OldeMeierink zo’n kaart echter niet (Olde Meierink, p. 170-174).

23 Olde Meierink, p. 176.24 Olde Meierink, p. 176.25 Schenk & Spaan 1967, p. 26, zinsbouw veranderd.26 Volgens Gaasbeek e.a. (1994) is in 1640 “Deze vorm ...

waarschijnlijk gekozen als uitdrukking van perfectie. Symme­trische vormen verbeelden harmonie en orde, tzvee begrippen diein de zeventiende-eeuwse denkwereld synoniem zijn aan perfec­tie. De achtzijdige grondslag van Drakenstein benadert de vol­ledige puntsymmetrische cirkel, die als geometrische vorm hetsymbool van de volmaaktheid was. ” (p. 107). “Vooral in debouw van nieuwe protestantse godshuizen werd die volledigesymmetrie nagestreefd. Een bekend en in verband met Draken­stein illustratief voorbeeld is de kerk van Renswoude uit 1639-1641. De kerk wordt toegeschreven aan Jacob van Campen enwerd gebouwd door Godard van Reede, een broer van ... Ge­rard van Reede [die Drakestein in 1640 had laten bouwen]”(p. 437).

27 P.J.R. Modderman, Over de wording en betekenis van hetZuiderzeegebied, Utrecht 1945, G.D. van der Heide (inKamper Almanak 1955) en recent onderzoek (door J.van Doesburg, ROB, en P. de Boer, publicatie in voor­bereiding).

28 Olde Meierink, p. 179.29 ‘1654’: gravure naar tekening Jan Bulthuis in Het Ver­

heerlijkt Nederland van C.F. Bendorp, 1780 (repro bij­voorbeeld: Stevens 1982, p. 51, of Schenk & Spaan1967, p. 28). Maar dat de muurankers juist zijn weerge­geven is niet zeker. De prachtige tekening van voor1799 van Lage Vuursche door Jacob Cats (repro in Ste­vens en TVE 1984, p, 214) geeft 1565. De eerste ‘5’ isonduidelijk, het is geen 6, en een 3 zal het ook wel nietzijn. Aangezien het jaartal op een heel andere, voormuurankers onlogische plaats op de gevel is weergege­ven dan bij Bulthuis, moet men hier niet te veel waardeaan hechten. Een tekening vanjurriaan Andriessen uitaugustus 1800 (Rijksprentenkabinet A3942, repro inWesterheemb, 1957, pi. VIII) toont geen muurankers. Deovervloedig voorhanden afbeeldingen van Lage Vuur­sche zouden overigens toelaten vanaf 1775 een gede­tailleerde verbouwingsgeschiedenis van de herberg teschrijven.

30 Geciteerd door Stevens 1982, p. 29.31 Blijkbaar heeft de molen eerst direct ten noordwesten

van Drakenstein gestaan (tekening ca. 1665 op p. 175

in Olde Meierink, ibid.) maar is hij later, bijv. vanwegehet wegnemen van de wind door het opgroeiende park,naar de latere plaats (tuin Kloosterlaan 5) verplaatst.

Biografie auteurDr. J.A. Bakker (1935) was van 1957-1970 aanhet Goois Museum verbonden als parttimeconservator archeologische afdeling. Publi­ceerde in Westerheem en elders over archeolo­gische zaken in het Gooi en Baarn. Was van1959-2000 verbonden aan het Instituut voorPre- en Protohistorie, Universiteit van Amster­dam, tenslotte als universitair hoofddocent.Promoveerde en concentreerde zich op hetaardewerk van de Hunebedbouwers (TRB-cul-tuur). Groef in hunebedden en grafheuvels,en in nederzettingen te Vlaardingen (Vlaar-d ingen-cultuur), Vogelenzang (Hilversum-cultuur), Laren (TRB), Elspeet (TRB), Hoog-karspel (Midden en Late Bronstijd), Schok-land-P14 (Swifterbant, TRB, bekerculturen).

10 TVE 19e jrg. 2001

Lieu de MemoireEen boom en een bank in Hilversum voor professor Van Rees *

M ax Cramer

In h e t p lan tsoen op de hoek van Insulinde-laan en H oge N aarderw eg staat een m onu­m en t m et zitbank als e e rb e to o n aan professorJacobus van Rees. Van Rees (1854-1928) ves­tigde zich in 1891, na een 3-jarig b ijzonderhoog leraarschap te A m sterdam , als arts te Hil­versum aan de H oge N aarderw eg 16.

In die tijd raakte hij geboeid d o o r nieuw em aatschappelijke strom ingen . Hij w erd eenferven t aan h an g er van h e t vegetarism e enm ede-op rich te r van de A lgem eene N eder-landsche G eheelo n th o u d ersb o n d . O ok tradhij toe to t de In te rn a tio n a l O rd e r o f G oodTem plars, ook een organisatie die zich tegenh e t gebru ik van alcohol keerde.

De Kolonie

O n d er invloed van de christen-anarchistischeideeën van de Russische schrijver Tolstoj on t­wierp Van Rees een p lan voor een landbouw ko­lonie. H ier m oesten m ensen in een ideale sa­m enlevingsvorm alle ontplooiingskansen krij­gen. Ter verwezenlijking van d it zogenaam de‘H e idep lan ’ kocht Van Rees in 1899 veertienhec ta ren g rond in Blaricum. D aar richtte hijm et enkele m edestanders de Tolstoiaanse Ko­lonie d e r In ternationale B roederschap op. Ge­zamenlijk bew erkte m en de grond , bew oonde

y ' V

M A

WèA

L inks: Jacobus v a n Rees (coll. Goois M useum )Rechts: Close-up va n zijkan t va n bank met het gebeeldhouwde portret v a n de professor (coll. Goois M useum )

TV E 19e jrg. 2001

fcuFJR- Q wjV Ü E RC-3ISCrtb- uacÖT-LOOti~

Bouwtekening van de monumentale zitbank (coll. SAGV)

één gemeenschappelijk huis en leefde volgensprincipes van het communisme. H et wonen inhet gemeenschapshuis werd al snel verlaten.Op het terrein bouwde m en een aantal kleine­re woningen (koloniehuisjes) waar de bewo­ners afzonderlijk hun intrek namen.

Van Rees woonde zelf nooit op de Koloniemaar betrok vlakbij een eigen huis. Daar werdin 1903 de H um anitaire School gevestigd, ge­baseerd op dezelfde uitgangspunten als deKolonie.

In 1915 keerde Van Rees terug naar Hilver­sum en vestigde zich aan de Godelindeweg 20.Zijn activiteiten voor de Kolonie en zijn pro­paganda tegen misbruik van alcohol en tabakzette hij tot het eind van zijn leven voort. Indertig jaa r hield hij m eer dan 3000 lezingen,vooral voor jongeren . Ook deelde hij zelf fol­ders uit op straat en stelde hij zijn huis openvoor iedereen die m aar een bezoek wildebrengen.

Een opvallende verschijning

Van Rees was een opvallende verschijning. Hij

kleedde zich onconventioneel en droeg eenforse baard w aardoor alle Hilversummershem op straat herkenden. Een tijdgenootschreef over hem: ‘H et zich los maken van hetconventioneele was duidelijk de uiting vaneen geestelijke gesteldheid, die hem in hetgroote leven deed handelen en werken,zooals hij m eende dat goed was. Daarbij wasgeen spoor te vinden van een gevoel van zelf­verheffing, waartoe het bewust afwijken vanhet gewone en banale zo dikwijls voert. Juisthet bescheidene en eenvoudige in zijn optre­den bestem pelde hem tot zulk een bem inne­lijk en goed mens.'

Lieu de memoire

In 1925 trad Van Rees af als voorzitter van deafdeling Hilversum van de Algemeene Neder-landsche G eheelonthoudersbond. H et be­stuur wenste hem het ja a r daarop te erendoor een boom te planten en verzocht de ge­m eente een lokatie aan te wijzen. Pas in 1931,drie jaar na het overlijden van Van Rees, konde gem eente een geschikte plek aanwijzen: de

12 TVE 19e jrg. 2001

ê M

mm *s8P*“r■

% -r

-Lm3 "v. - ..» --Gsa

- « i t

"~4aé 5 * + -,

De Van Reesbank kort na de onthulling in 1933 (coll. Goois Museum)

hoek van de Godelindeweg en de Hoge Naar-derweg, tegenover het huis waar Van Rees 12jaar woonde. In hetzelfde jaa r wilde ook TheInternational O rder of Good Templars deprofessor eren, ditmaal door een bank teplaatsen hij de boom. Dit verzoek werd snellerafgehandeld en al op 8 juli 1933 werd de bankonthuld in aanwezigheid van burgem eesterLambooy.

Het m onum entje bestaat uit een stenen sok­kel met daarop een houten bank. Achter debank bevindt zich een bloembak en naast debank een waterbekken. Tussen bank en water­bekken bevindt zich een kubusvormige op­bouw waarop het gebeeldhouwde portre t vanVan Rees met aan de keerzijde een In M eraoriam. Architect H.A. van Anrooij ontwierp hetm onum ent en Johannes Gustaaf W ertheimvervaardigde het portret. In de bloembak wa­ren ten tijde van de onthulling blauwe bloe­m en geplant, als verwijzing naar de geheel-onthoudersbeweging waarvoor Van Rees zichzo buitengewoon had ingespannen.

P.S.

Het Van Rees-monumentje staat er niet ergflorissant bij op dit moment. Wel heeft de ge­m eente Hilversum het voorgedragen om alsRijksmonument te worden aangewezen. Naarverw achting zal deze aanwijzing in 2001plaatsvinden. H ierdoor krijgt één van de aar­digste gedenktekens in Hilversum een kansop herstel in volle luister. (CMA)

* Dit artikel is een sterk ingekorte versie van het artikel ‘DeVan Reesbank’ in Eigen Perk, tijdschrift van de Hilversumsehistorische kring ‘Albertus Perk’, jrg. 9 (1989), nr. 1, pp. 16-23.

TVE 19e jrg. 2001 13

1u iv -lfo js * { '

1 9 6 9

r Z ^

■ * W ? è \

wam

stss

, »

• t , -

wmm

14 74® 79ejrg. 2001

Een vergeten schilder?Piet Leupen

In hel zo onderhoudende hoek van Lien Hey­ting over Schilders, schrijvers en wereldverbeteraarsin Laren en Blaricum, zoals de ondertitel luidt',komt de uit Amsterdam afkomstige schilderJacob Dooijewaard maar sporadisch voor. Hijwordt eenmaal genoem d in een rijtje van vak­broeders (Heyting, p. 101) en eenmaal in nogzo’n rijtje, maar dan op rijm in een poppen­kastspel van Hein Duvel (pseudoniem voorJoop Siedenburg) en bestem d voor de zeven­tigste verjaardag van de schilder Evert Pieters(Heyting, p. 111), dat is alles.

O f de artistieke merites van Dooijewaardten grondslag lagen aan deze summiere ver­melding in het jongste overzicht van de ‘La-rense school’ - die zoals wij allen weten geenschool was - zou de schrijfster gevraagd moe­ten worden. Toch vonden de vormgever VDO-advertising B.V. (Eemnes) en de drukkerijenVan Wijland BV (Laren) en Van Mechelen BV(Utrecht) aanleiding om een hele kalenderaan deze productieve schilder van vele land­schappen, stadsgezichten, interieurs, stille­vens, figuurstukken en portretten te wijden.En het m oet maar direct gezegd: dit is eenprachtige kalender geworden, die de naamkunstkalender met recht verdient. Op hand­zaam formaat, niet te klein, maar zeker ookniet te groot, wordt per m aand een reproduc­tie van een van Dooijewaards schilderijen af­gedrukt (overigens zonder verdere inform a­tie). Interessanter nog zijn de bladen in devorm van een schilderspalet die aan elkem aand voorafgaan. Zij bevatten welwee 1 infor­matie: over de opleiding (onderwijsakte teke­nen) en het werk als docent aan de Avond­school voor Kunstambachten, zodat hij over­dag volop de gelegenheid had om te schilde­ren, over zijn loopbaan m et een eerste bezoekaan Parijs (M ontmartre, 1899), en over deaantrekkingskracht van het Hollandse Barbi­zon (Laren), waar hij ging wonen aan de Zij­tak.

Dooijewaard beleefde de hoogtijdagen van

de Larense schilders in het legendarischekroegje van I lam dorff actief mee; hij expo­seerde op verschillende tentoonstellingen enwon er soms een prijs (1904, 1910, 1913). On­dertussen verhuisde hij naar Nunspeet, waarhij tien jaa r verbleef, maar hij keerde terugnaar Laren (atelier op het Zevenend achterde boerderij van Van de Brink). Het Basken­land trok hem, evenals Noorwegen (op uitno­diging van de Singers). Toen de oorlog uit­brak zat hij in Noorwegen en moest daar totde bevrijding blijven. Ook daarna schilderdeen exposeerde hij rustig door. H et hoogte­punt in zijn carrière was de aan hem toege­kende gouden eremedaille van de Interna­tional Fine Arts Council in mei 1955; een on­derscheiding die hij deelde met acht anderekunstenaars, onder wie Zadkine en Dali. Hijhad veel bem oeienis m et de oprichting van deSinger Memorial Foundation, was lid van deCommissie van Beheer en van de Museum-commissie. Naarmate hij onder werd vielenhem eretentoonstellingen ten deel: in 1951(75jaar), in 1961 (85jaar), in 1966 (90jaar).De laatste tentoonstelling m et nieuw werk hadplaats in 1968 in de kunstzaal van Hamdorff.Hij stierf een jaa r later.

Kortom, uit de kalender komt een uiterstsuccesvolle schilder te voorschijn; eens tem eer welt de vraag naar boven waarom Hey­ting zo weinig aandacht aan hem besteedde.Was hij niet kleurrijk genoeg, niet spraakma­kend, te gewoon? Uit de in deze kalender ge­rep roduceerde werken kom t Dooyewaardnaar voren als een vakman en rasschilder. Eenvorm van eerherstel?

TVE 19e jrg. 2001 15

‘H et culturele benu l van Gooise gem een­tes is nul kom m a nul en TVE zou eengoed tegenw icht ku n n en b iedenInterview met Dr G. Pikkemaat, oud-hoofdredacteur van De Gooi- enEemlander Henk Michielse

Van 1963 to t 1991 was d r G uus P ikkem aath o o fd red ac teu r van De Gooi- en E em lander.E en kleurrijk figuur in de regio , een bo e ien dspreker bek en d om zijn m eeslepende vertel­tra n t en naast zijn d rukke w erkkring au teu rvan een aan ta l vlotgeschreven h istorische boe­ken. Hij p rom oveerde in 1963 bij zijn lee r­m eester en vriend L.J. R ogier op ‘De Bataafsevrijheid in N ijm egen’ en w erd in datzelfdeja a r w aa rn em en d h o o fd re d a c te u r van DeGooi- en E em lander. Twee ja a r la te r volgdezijn ben o em in g to t hoofd redacteu r. O n d e rzijn bew ind g roeide De Gooi- en E em landeru it van een trad itioneel streekgerich t b lad to teen m o d e rn e reg ionale kran t.

G uus P ikkem aat w erd in 1929 g e b o re n inU lft als zoon van e e n k a th o liek e h o o fd o n ­derw ijzer. Hij s tu d e e rd e in N ijm egen , e e rs tn e d e rla n d s en la te r g esch ieden is . Als s tu ­d e n t g e n o o t hij g ro te faam als redactie-se-c re ta ris (1954-1958) van h e t Nijmeegs Univer­siteitsblad (N U B ). In e e n re c e n te stu d ie overd e gesch ied en is van d a t b lad ‘Van preek totporno - de ontwikkeling van het Nijmeegs Uni­versiteitsblad 1951-1968’ w o rd t b esch rev enh o e hij van e e n b ra a f b laad je m e t een w eke­lijkse p re e k van de p a te r een le e sb aa r enkritisch u n iv e rs ita ir w eekb lad m aak te m e tp o lem isch e en s tu d en tik o ze a rtik e len . V oor­al am u san t was zijn ru b r ie k ‘Mengelingen voorkattelijken’ (k a th o lie k e n ), vol ‘p aap se sto u ­t ig h e d e n ’. V olgens d e g esch ied sch rijv e rsvan h e t NUB lag h ie r in een a lle ree rs te aan ­zet to t d e cu ltu re le v e ra n d e r in g e n van de ja -re n zestig.

Hoe ben je eigenlijk in de journalistiek terechtgeko­men ? Ik weet wel, dat je redactiesecretaris van het

NUB was, maar niet elke redacteur van dat bladwerd later journalist, laat staan hoofdredacteur.

‘Als k ind al was ik bezig m et k lan tjes m akenen ook la ter op de m iddelbare school en zelfsin m ilitaire dienst. In m ijn s tu den ten tijd wasik universitair co rresp o n d en t van h e t katho lie­ke dagblad De Tijd en h e t was de bedoeling ,da t ik red ac teu r w etenschappen van die k ran tzou w orden. D at g ing u ite indelijk om o n d u i­delijke re d en en n iet door. Ik w erd leraar enw erkte in tussen aan m ijn proefschrift. Tussen­d o o r w erkte ik nog een jaar bij h e t BrabantsDagblad en w erd tenslo tte in 1963 kort voorm ijn p ro m o tie b en o em d to t w aarnem endh o o fd red ac teu r van De Gooi- en E em lander.’

Wat was dat eigenlijk voor een krant ? Was het deenige regionale krant in het Gooi of waren er nogconcurrenten ? Ik dacht, dat het vroeger een katho­liek blad was. Is dat zo ?

‘De T ijd had een kopblad in h e t Gooi, m aarDe Gooi- en E em lander was vanouds dé regio­nale k ran t hier. H et was geen katholieke k ran ten stond van h e t beg in a f aan op een alge­m een s tandpun t. M aar h e t b lad was in h an ­d en van de katholieke fam ilie K iene en d ie be­noem de altijd een katholiek to t hoo fd redac­teur. De pastoors s to n d en daarom ach te r h e tb lad en m isschien ook wel om dat h e t u itge­b re id aan d ach t besteedde aan ju b ile a van pas­toors en dom inees. Jonge kapelaans die in deregio kw am en w erken vonden wel, d a t ka tho­lieken een ech te room se k ran t m oesten lezen,m aar zij w erden d o o r de zittende pastoors te­rech tgew ezen .’

16 TVE 19e jrg. 2001

Ifli 111

Toen ik in 1974 in hel Gooi kwam wonen, hoorde ikhet gerucht dat De Gooi- en Eemlander onder de oor­log ‘fo u t’ was geweest, Hoe zit dat?

'Dat is geen “gerucht”. De krant bleef onderde Duitse bezetting verschijnen en kreeg NSB-hoofdredacteuren. Vlak na de oorlog werddat als ‘fout’ gezien en de krant kreeg eveneen verschijningsverbod. Maar decennia laterzijn we de oorlogsperiode wat anders gaan be­kijken. Door het werk van Prof. Blom, nu di­recteur van het Nederlands Instituut voorO orlogsdocum entatie’ en andere historici ishet beeld goed/fout, zwart/wit aanmerkelijkgenuanceerd. We hebben oog gekregen voorhet vele grijs dat er was. De historicus P. Luykxgeeft aan, dat “schikkingsbereidheid” tijdensde bezetting wel de meest verbreide houding

onder de nederlandse bevolking was. Datgeldt ook voor De Gooi- en Eemlander.

Na mijn vertrek als hoofdredacteur heb ikin 1991 op verzoek van de directie van dekrant een studie geschreven over De Gooi- enEem lander in oorlogstijd en de eerste ja renna de bevrijding (1940-1950). Het kranten-ar-chief was er niet meer; dat was door de toen­malige eigenaar bij zijn vertrek in 1977 vernie­tigd. Ik volgde de m ethode van de “oral histo­ry” en heb alle nog levende betrokkenen geïn­terviewd, voorzover mogelijk natuurlijk ge­controleerd via literatuur en andere kranten.Ik vroeg de oude heer Kiene, waarom hij on­der de oorlog was doorgegaan. Hij zei: wij wa­ren rijk genoeg om het zelf zonder de inkom­sten van de krant uit te houden, maar dat goldniet voor de redacteuren en het andere perso-

TVE 19ejrg. 2001 17

neel; om hen niet brodeloos te maken en omhen te behoeden voor dwangarbeid in Duits­land hebben we de krant in stand gehoudenen ook om te voorkomen, dat er nazi-publika-ties op onze persen zouden worden gedrukt.’

Dr Pikkemaat eindigt het betreffende boekm et de constatering, ‘dat de geschiedenis vande krant tijdens de bezettingsjaren geen re­den to t trots geeft, m aar ook weinig aanlei­ding biedt tot schaam te’. Dat boek is overi­gens nooit officieel uitgegeven. H et werd ineen beperkte oplage gedrukt en slechts ver­spreid onder de betrokkenen en onder redac­teuren en relaties van de krant en enkele bi­bliotheken, zoals die van het Naardense stads­archief. O p de vraag waarom? antwoordt Pik­kemaat: ‘de nieuwe hoofdredactie was bang,dat uitgave van het boek slecht zou zijn voorhet abonnee-bestand’.

Hoe zou je je hoofdredactionele beleid willen karakte­riseren ?

‘Ik wilde allereerst he t algem ene beeld van dekrant ophalen. H et uiterlijk was verouderd.Langzaamaan hebben we de opmaak veran­derd. Er kwamen m eer tussenkopjes en ande­re opmaaktechnische verbeteringen. Inhou­delijk moesten we een algem een blad blijven,zonder een politieke keuze te maken. Welstreefde ik er na om landelijke kwesties ook inhun regionale betekenis te bezien. Haddenwe een bericht over een bejaarden-tehuis inbijvoorbeeld Rijswijk, dan vroegen we ons ookaf: hoe zit dat in het Gooi?

Daarnaast wilde ik het eigen werk van re­dacteuren bevorderen. Er werden ook veelm eer redacteuren aangetrokken. Toen ik erkwam waren er 22, toen ik wegging 63. Heelbelangrijk vond ik een goed personeelsbeleid.Als hoofdredacteur m o e tje dicht bij je m en­sen staan. Dat waarderen ze en als je eensgoed kwaad wordt - wat wel gebeurde - kun­nen ze dat dan beter accepteren.’

Hoe groot wasje ‘macht’ als hoofdredacteur?

‘De hoofdredacteur is verantwoordelijk voorde inhoud van de krant. Maar die m acht be­perkte zich in feite to t het beslissen in moeilij­ke situaties, bijvoorbeeld als de redacteuren

het onderling niet eens waren, o f bij heel deli-kate kwesties. Ik was geen Lücker (de n a o o r­logse hoofdredacteur van de Volkskrant dienogal hardhandig de baas speelde. -HM). Welvond ik, dat redacteuren ook een zekere ver­antwoordelijkheid hadden ten opzichte vanmensen die ze interviewden. In bepaalde si­tuaties m oet je als journalist m ensen tegenzich zelf in bescherm ing nem en. Zo’n verhaalin de Volkskrant over Huybrechtsen (voorzit­ter van het NOC, die zijn functie verloor doorheftige kritiek op de kroonprins. -HM) harl ikin die vorm nooit geaccepteerd. Ik ben weleens bang, dat de ethiek uit het vak verdwijnt.’

Je noemde je betrokkenheid bij De Tijd. Wasje lieverhoofdredacteur van een landelijke krant geworden ?

‘Nee, eigenlijk niet. Je had dan wellicht eenbredere actieradius. Vroeger waren regionalebladen bijna uitsluitend plaatselijk gericht.Maar kwalitatief is er steeds m inder verschilgekomen. Door samenwerkingsverbanden alsde GPD (Gemeenschappelijke Pers Dienst)m et een uitgebreid netwerk aan buitenlandsecorrespondenten waren de regionale bladenzelfs beter in staat dan de landelijke om degrote persbureaus te controleren en zonodigte corrigeren. Dank zij een internationaal cor­respondent als André Spoor (later de eerstehoofdredacteur van NRC-Handelsblad) warenwij bij de eersten die de Vietnamoorlog kri­tisch gingen bekijken, wat ons aanvankelijkzo’n driehonderd abonnees koste. Wat hetGooi betreft, waar heel veel kunstenaarswoonden, hadden wij uitstekende kunstredac­teuren, zoals Pieter van de Bos.’

Hoeveel abonnees had de krant in jouw tijd? En we­ten jullie iets over de samenstelling van het abonnee­bestand ?

'Er waren toen 57.000 abonees. Er was geengeld om onderzoek naar ons abonnee-be-stand te doen. Maar we hadden wel enig in­zicht. Bij verkiezingen keken we in wijkenwaar we veel abonnees hadden, hoe daar ge­stemd werd. We bleken lezers te hebben inpolitiek heel uiteenlopend wijken, zowel in’’rechtse” als “linkse” , “arm e” als “rijke”. Wekregen op redactionele com m entaren ookheel tegenstrijdige reacties. De een zegde zijn

18 TVE 19e jrg. 2001

abonnem ent op om dat we een “rooie krant"zonden zijn, terwijl een ander vanwege het­zelfde com m entaar opzegde omdat we een“rechtse doedel” waren.’

Mijn ouders waren heel verdeeld over welke krant zezouden lezen. Mijn moeder zeilde de regionale krant,mijn vader een landelijke; hij hoefde niet te zoeten,‘dat er weer een koe in de sloot had gezeten We la­zen dus een landelijk blad! Herken je dan

'Dat klopt wel een beetje. Vrouwen zijn vaakm eer geïnteresseerd in hun directe leefomge­ving. Veel vrouwen willen vooral ook een re­gionaal blad vanwege de advertenties; kunnenze bijvoorbeeld zien waar de koopjes zijn.Overigens hebben wij tegenwoordig veel le­zers die ook op een landelijk blad geabon­neerd zijn.'

Hoe was je verhouding tot de politiek ? Probeerden lo-kale politici zoel eens je beleid te beinvloeden?

‘Van directe beïnvloeding was geen sprake. Ikpersoonlijk wil rechts noch links zijn. Ik was nooitlid van een politieke partij of van clubs als de Ro­tan , juist om beïnvloeding te voorkomen. Omdie reden heb ik ook in weinig besturen gezeten;eigenlijk alleen als die absoluut geen politiekestrekking hadden, zoals de Gooise Stichting voorJeugd en Gezin en het Vesting Museum. Wel pro­beerden politici indirect invloed uit te oefenendoor te zeggen, dat we te rechts ofte links waren.Dat kwam meestal om dat ze jaloers op anderenwaren die vaker de krant haalden dan zij en daarklaagden zedan over. Maar ons antwoord was al­tijd: zorg m aar datje m et echt nieuws komt, danbesteden we er ongetwijfeld aandacht aan. Maarwe publiceren niet elke keutel van een (regio­naal) politicus.’

Je hebt boeken geschreven over Nijmeegse geschiede­nis en over Naarden Vesting. Heb je wat met regio­nale geschiedenis ?

‘Nee, dat is toeval. Ik zat in het bestuur vanhet Vesting Museum en dat vroeg mij eennieuw boek over de geschiedenis van Naardenals vestingstad te schrijven. Maar ik vond hetwel leuk. Namens het Vesting Museum zat ikook in het Algemeen bestuur van TVE, alkwam ik daar eerlijk gezegd nooit.

H et blad van TVE vind ik overigens welgoed, er staan verdomd leuke dingen in. Zo’nblad is ook belangrijk. H et culturele benulvan de Gooise gem eentes is nul komma nul.En TVE zou daar een goed tegenwicht tegenkunnen bieden.’

Heb je nog suggesties?

‘Ik vind het jammer dat er zo'n versnipperingoptreedt. K unnen al die lokale historischeblaadjes niet integreren in één blad, in TVE?’

Vind je het dan niet verheugend, dat er zoveel histo­rische kringen in het Gooi zijn? H un interesse ligtdicht bij huis, dat willen ze ook publiceren.

‘Ja, op zich zelf vind ik die belangstelling voorde geschiedenis van de eigen leefomgevinguitstekend. Dit draagt bij aan het - overigensnog al gebrekkige — historische besef onderde Nederlanders. Die amateur-historici zijnook van levensbelang. Zij dragen de bouwste­nen aan voor verdere geschiedschrijving. TVEzou die mensen een goeie opleiding moetengeven. Maar ik blijf bij mijn voorkeur voor éénblad.’

In verschillende lokale bladen worden uitgebreidestukken uit oude Gooi- en Eemlanders geciteerd. Datmoetje toch mooi vinden?

‘Vind ik ook wel. Regionale kranten zijn vaakde meest belangrijke bron om het dagelijkseleven in de 19’ en 20‘ eeuw te reconstrueren.Ze roepen een helder beeld op van de lokalesamenleving toen, ook van de spanningen entegenstellingen daarin. O ude kranten warenheel uitvoerig in hun beschrijvingen van aller­lei gebeurtenissen. Ik vrees, dat de huidige re­gionale kranten die functie niet m eer vervul­len; nu zijn de beschrijvingen vaak kort en za­kelijk. Soms tref je in de zgn. Huis-aan-huis-bladen tegenwoordig veel uitgebreider lokaalnieuws aan dan bij ons; ik was daar wel eens ja­loers op.

Wat ik ook heel belangrijk vind, is dat m en­sen in de regio die persoonlijke archieven heb­ben dat materiaal tijdig afstaan aan de regio­nale archief-instellingen voordat hun erfgena­men de boel bij de vuilophaaldienst zetten.’

TVE 19e jrg. 2001 19

Archieven tussen Vecht en EemKerkarchieven als ‘spiegel’ van de samenleving

Karin Abrahamse

Al e e rd e r is in deze ru b riek g em em o reerd datook archieven van p articu liere instellingen enorganisaties te v inden zijn bij de arch ie fd ien ­sten. N aast de overheidsarchieven geven dieeen aanvulling op h e t bee ld van de sam enle­ving in v roegere tijden.

Een goed voorbeeld van dergelijke arch ie­ven zijn de archieven van kerken en kerkelijkeinstellingen. O n d e r invloed van de secularise­ring in de tw eede helft van de vorige eeuw isde invloed van de kerken op de m aatschappijsteeds m in d e r gew orden. H oe verder m en inh e t verleden duikt, des te sterker kom t n aarvoren h o e bep a len d de kerken to en w arenvoor h e t leven van alledag.

Se

i

.mm

!ig>.-ium ;.-U- .

De hervormde kerk van ’s-Graveland. In deze gemeente be­stond een bijzondere situatie: de kerkvoogdij werd gevormddoor het college van hoofdingelanden dat ook belast wasmet het beheer van de polder en het plaatselijk dorpsbestuurvormde. (coll. SAGV)

Vooral archieven van de N ederlands H er­vorm de g em een ten zijn op g ro te schaal in be­h e e r overgedragen aan de arch iefd iensten .K atholieke p a roch iebestu ren zijn nog langn ie t alle to t inbew aringgeving overgegaan. Dearchieven van joodse gem een ten in deze regiozijn gro tendeels verlo ren gegaan. De arch ie­venoverzichten van de a rch iefd iensten gevenuitsluitsel over de aanw ezigheid ervan.

Archieven Nederlands Hervormde gemeen­ten

De hervorm de g em een ten zijn altijd in hogem ate georgan iseerd geweest n aa r functie. Ing ro te lijnen was de taakverdeling b in n en deg em een te als volgt:

De kerkeraad was verantw oordelijk voor deverkond ig ing van h e t geloof, de bed ien ingvan sacram en ten , le id ing geven aan de ge­m een te en hu isbezoek bij de lidm aten . Dekerkeraad bestond vanouds u it p red ik an t enouderlingen .

De kerkvoogdij was verantw oordelijk voorh e t b e h e e r van de ro e ren d e en o n ro e ren d ekerkelijke g o ed eren (kerkgebouw, kerkban­ken , graven, etc.) en b eh ee r van de inkom ­sten (co llecten). H et toezicht op de kerkvoog­dij kon beru s ten bij de plaatselijke overheid.

De diaconie was belast m e t arm enzorg . Definanciële m idde len daarvoor w erden vaakverkregen uit h e t b eh ee r van zogenaam de dia­conale goed eren (g rond , hu izen , ook welgraf- en s to e len v e rh u u r). Bij k le inere gem een­ten m aakten d iakenen vaak deel u it van dekerkeraad.

Deze scheid ing in functies resu ltee rde ook ingescheiden archieven m et elk een specifiekein h o u d . H ie ro n d e r w orden slechts voorbeel­d en g enoem d u it en ige van de plaatselijke ar­chieven die ook in de archieven van an d e rehervorm de gem een ten aanwezig zullen zijn.

20 TVE 19e jrg. 2001

De datering van de archieven van de hervorm ­de gem eenten is zeer verschillend. Veel is ver­loren gegaan door ram pen of onoordeelkun­dig beheer in het verleden. Ook over de pre­cieze datering van de archieven zal het archie­venoverzicht per archiefdienst ophelderinggeven. Voor alle archieven van hervorm de ge­m eenten geldt dat ze pas openbaar worden alsde stukken ouder zijn dan 75 jaar. Dit in ver­band m et de bescherm ing van de privacy vanin de archieven genoem de personen.

Kerkeraadsarchief

In het archief van de hervorm de gem eenteN ederhorst den Berg bevinden zich de lidma­ten registers daterend van 1639 - 1953. In dezeregisters werd een soort bevolkingsregistratievan de kerkelijke gem eente bijgehouden. Nazijn beroeping maakte een predikant gewoon­lijk een geheel nieuwe lijst van lidmaten op.Vervolgens werden veranderingen door vesti­ging en vertrek bijgehouden. Lidmaten kre­gen bij vertrek naar elders een verklaring meevan lidmaatschap (attestatie) zodat zij zichzonder problem en bij een andere hervorm degem eente konden aansluiten. Deze attestatieszijn, na verwerking in het lidmatenregister,meestal vernietigd. Na het doen van belijdeniswerd de nieuwe lidmaat ook ingeschreven. Zowist de predikant dus te allen tijde wie er totzijn gem eente behoorde en de ouderlingenwisten bij wie zij op huisbezoek moesten gaan.Tegenwoordig worden deze registers vaak ge­bruikt bij geneaologisch onderzoek.

Kerkeraadshandelingen zijn de notulen van devergaderingen van de kerkeraad èn verslagenvan het voorgevallene tijdens avondmaal engebedsdiensten. Ook zijn de bevindingen vanouderlingen bij hun huisbezoeken genoteerd.W anneer een lidmaat ernstig over de schreefging kon hij in een wat verder verleden tenoverstaan van de hele gem eente ter verant­woording worden geroepen of vermaand. Dekerkeraadshandelingen van N ederhorst denBerg vermelden in 1881: ‘Tot bepaalde ont­zegging van hel Avondmaal van dezen of ge­nen werd niet besloten maar wel den predi­kant opgedragen het lid der gem eentej. Rent-zenbrink sr. bij zich te laten komen en hem bie-

W Y Dienaren des Coddelfken W oords, ende Onderlinge» derGemeente Jefu ChrifH binnen Amftel edam, getuygen by defirn, dit

^frrferua Jóftvnxt fytyer

Lidtmaat is —----- --------- van de ware Gereformeerde ChriftelykeKerke, gefont in het Geloovc, ende ftichtelyk van Leven, immerszo veel ons bekent is. Het zal dan de E. E. Broeders ende Opfien-ders der Gemeente JefU Chrifti ___________dewelke dit ons Getuygeniflë zal werden vertoont, defe oniè voorfz.Z u f t v r ...----------------- ------------- voor jjodajjjg geiiCven te erken­nen , tot de Gemeenfcbap des H. Avondmaals toe te laten, ende iabare Chriftelyke opfichc aan te nemen. Aóhan in onfe KerkelykeVcrgadcringc, deftn H g M r f M f B i f t i '

U toaür allerN m e , cade by iaSx.

De attestatie van Apollonia Susanna Weijer, afgegevendoor de kerkeraad van Amsterdam, ten behoeve van haarverhuizing naar Nederhorst den Berg in 1756. (archiefhervormde gemeente NdB, SAGV)

zonder te ondervragen aangaande over hemgehoorde klachten.' Dat ook de predikant aankritiek bloot kon staan bleek later dat jaar. Eenhele vergadering werd gewijd aan bezwarendie enkele lidm aten tegen de predikant had­den. Er werd te weinig huisbezoek gedaan; depredikant beweerde datjezus alleen voor gelo­vigen is gestorven; er werd te weinig gezongenbij het avondmaal; het overblijvende geld opde jaarrekening van de kerk werd te lang doorde predikant in beheer gehouden.

Kerkvoogdij-archief

Hierin bevinden zich onder m eer alle con­tracten over verhuur van eigendom m en. Desalarisgegevens van functionarissen als de or­ganist, de predikant, de schoolmeester. Ookde jaarlijkse rekeningen over inkomsten enuitgaven zouden zich in de kerkvoogdij-ar-chieven m oeten bevinden.

'fVE 19e jrg. 2001 21

/ JV

Deze foto werd gemaakt bij de eerste-steen-legging van de. Zuiderkerk in Hilversum op 15 maart 1923. Oorspronkelijk wasdit een gereformeerde kerk. Als Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband voegde deze zich weer bij de hervormde gemeente,waardoor de archieven ook werden samengevoegd, (coll. SAGV)

i P **

cicUrCfeulkei-k'leL'ners i ( .size uLtGjdtu >i

In het archief van de kerkvoogdij van Larenbevinden zich stukken over een huis, in eigen­dom bij de kerk, dat op verzoek van het rijkverbouwd zou gaan worden tot directeurswo­ning bij het ook door de kerk te bouwen post­kantoor. O p 4 april 1891 werd het bouwwerkaanbesteed en door kerkvoogden gegund aanaannem er Jan Banis voor ƒ2250. H et rijk zoujaarlijks 500 gulden huu r betalen.

In het jaar daaraan voorafgaand werd eenpolis afgesloten bij de O nderlinge Brand Ver­zekering com pagnie ‘BATO’ ter verzekeringvan: ‘Twee zilveren bekers, een zilvere brood-schaal, en twee bekerschalen eveneens van zil­ver in een eikenhouten kistje en verder opalle voorwerpen die to t avondmaal-bedieninggerekend worden te beho ren ’.

Diaconie-archief

Dergelijke archieven geven een goed inzichtin de m ate van welstand of ju ist arm oede van

de lidmaten. Vaak vond uitgebreide corres­pondentie plaats over de juiste wijze van on­dersteuning (ook in het licht van het gedragvan betrokkene). De bijdragen werden zoveelmogelijk in natura gedaan om misbruik vande contanten te voorkomen. Ook in de diaco-nie-archieven zijn gegevens te vinden over ves­tiging en vertrek van lidmaten. Mensen m etweinig inkom en (bijvoorbeeld dagloners)konden alleen worden aangenom en wanneerde hervorm de gem eente van herkomst denieuwe gem eente vrijwaarde van eventuelesteunverlening. Deze akten van vrijwaring (in­dem niteit) zijn schaars bewaard gebleven. Bijhet Streekarchief in Hilversum zijn indexenop persoonsnam en gemaakt van alle aanwezi­ge akten van indemniteit. Deze geven teza­m en ook een goed beeld van de mobiliteit vandit deel van de bevolking. Ook uit deze ar­chieven blijkt vaak welke rijkere lidm aten zichhet lot van de arm en aantrokken: hun legate-ringen vind m en terug in allerlei notariële ak­ten.

22 TVE 19e jrg. 2001

In het archief van de Hilversumse diaconiebevindt zich liet Potarmmeestersboek date­rend vanaf 1746. Dit register is als enige be­waard gebleven bij de grote brand van 1766waarbij al het archief van de hervorm de ge­m eente verloren is gegaan.

Dit rekeningenboek geeft een goed over­zicht van leveranciers die goederen leverdenaan de kerk:

Gijsbert Tijmens Vlaanderen leverde lin­nen; Cornelis Haan leverde winkelwaren;Geertruij Vos kreeg naailoon betaald voor hetmaken van kleding etc. Ook de bedeeldenwerden in de rekeningen genoemd:

Voor Klaas Bontekoe werd een rok gekochtbij Jacob de Jood; Fijtje Bontekoe kreeg eenjak en hemd; voor Dirk Reetgeld werd huurbetaald aan Teunis de Graaff; voor het kindvan Dirk van Gog werd kost en inwoning be­taald aan Dirk Hendriks ‘op de Vuurst'.

Bovengenoemde voorbeelden willen slechtsaangeven over welke aspecten van het maat­schappelijk leven archieven als deze informa­tie verschaffen. Eigen onderzoek zal ongetwij­feld m eer en veel interessantere voorbeeldenopleveren. Elke archiefdienst kan u adviserenbij het gebruik van de archieven.

Noot

Voor hen die geïnteresseerd zijn in het doen van onder­zoek in genoemde archieven bieden de bibliotheken vande archiefdiensten een aantal publicaties die inzicht gevenin de organisatie van de kerkelijke instellingen en de infor-matiewaarde van de archiefstukken. Twee nuttige boekenzijn:- J.G.J. van Booma. Onderzoek in protestantse kerkelijke archie­

ven in Nederland. Handleiding, tevens beknopte gegevensover de geschiedenis van de kerkelijke instellingen, overhet kerkelijk archiefrecht en het kerkelijk archiefbeheer.Den Haag, 1994.

- H. Gras. Diaconie-archieven als bron. Een gids voor histo­risch onderzoek, samengesteld op basis van archivalia eninventarissen van hervormde gemeenten in Drenthe. As­sen, 1988.

ADRESSEN ARCHIEFDIENSTENTUSSEN VECHT EN EEM:

Streekarchief voor Naarden, Muiden enBussum (SANMB)postadres: Postbus 5000, 1410 AA Naardenbezoekadres: Cattenhagestraat 8, Naardenopeningstijden: ma.-vr. 13.30-16.30 uurtelefoon: 035 - 69 57 811fax: 035 - 69 44 449e-mail: sanmb@xs4all.nlinternet: http://w w w .xs4all.nl/~sanm b/archivaris: D. Dekema

Streekarchief voor het Gooi en de Vecht­streek te Hilversum (SAGV)(aangesloten gem eenten Blaricum, ’s-Grave-land, Hilversum, Laren, Loosdrecht en Ne-derhorst den Berg)postadres: Postbus 9900, 1201 GM Hilver­sumbezoekadres: O ude Enghweg 23, Hilversumopeningstijden: ma.-vr. 13.00-17.00 uurtelefoon: 035- 629 26 46fax: 035 - 692 25 05e-mail: sagv@hilversum.nlin ternet via site gem eente Hilversum:h t tp : / / www.hilversum.nlarchivaris: mw. C.M. Abrahamse

Gemeentearchief Weesp (GAWeesp)postadres: Postbus 5099, 1380 GB Weespbezoekadres: stadskantoor Weesp, Nieuw-straat 70a, Weespopeningstijden: ma., di., do. 9.00-12.00 uur,bij voorkeur op afspraaktelefoon: 0294 - 49 12 26 / 49 13 91fax:0294-41 42 51archivaris: mw. I.H.M.J. Kemperman-Wilke

747: 19ejrg. 2001 23

Naar een nieuw Goois MuseumEd van Mensch

Al in februari 1998 werden de eerste plannenvoor een toekomstig nieuw Goois Museum inHilversum op papier gezet. De grote stuwendekracht achter de plannen rond het museum isde w ethouder cultuur van Hilversum, de heerBarend Smit. Hij heeft bij zijn aantreden alsw ethouder de vernieuwing van het museumals één van zijn belangrijkste doelen gesteld.Met veel energie heeft hij, m et een korte on­derbreking om dat er tijdelijk een ander colle­ge aan het bewind was, de ideeën weten teconcretiseren en op 7 ju n i van het vorige jaargoedkeuring van de gem eenteraad gekregenom de p lannen uit te voeren.

Een belangrijke aanleiding om het huidigemuseum te wijzigen was de gewenste verho­ging van het huidige museumbezoek, nu jaa r­lijk ongeveer 10.000 bezoekers. De doelstel­ling is dit aantal minimaal te verdubbelen.Ook is de huidige inrichting van het museum,uit 1988, aan vernieuwing toe. De eisen dieaan een m useum presentatie worden gesteldzijn in de loop van de tijd zo gewijzigd dat de

huidige vaste presentatie voor velen weinigaantrekkelijk m eer is. In de nieuwe opzet zalveel m eer gebruik worden gemaakt van demogelijkheden van nieuwe media.

Uitgangspunten

Belangrijk uitgangspunt is het museum m eermogelijkheden te geven om als cultuurhistori­sche instelling een grote rol te spelen binnende culturele infrastructuur van Hilversum enin de verlevendiging van de binnenstad. Ditvoornem en past in het cultuurbeleid van degem eente Hilversum en wordt gezien in sa­m enhang met de bevordering van de econo­mie, het toerisme en de Hilversum-promotie.In het museum zouden m eer activiteiten moe­ten plaatsvinden om de gewenste levendig­heid te bereiken en de bedachte rol in de bin­nenstad waar te kunnen maken. De huidigeschaal van het museum is daarvoor te beperkt.

Alle veranderingen mogen echter niet lei-

Ilefiïlttp ll(M il!

LSHSBlgggaB

zuidgevel

24 TVE 19e jrg. 2001

den tot wijziging van de belangrijkste doelstel­ling van het Goois Museum; aandacht voor decultuur-historie van het Gooi met een accentop Hilversum.

In de p lannen voor de nieuwe inrichtingwordt gedacht aan de presentatie van het "cul­tuurhistorisch palet". Hierin worden de ken­m erken van de geschiedenis van het Gooi enHilversum zichtbaar gemaakt. Een aantal on­derwerpen zullen verder worden verdiept, enwel het kindschap en de jonge bouwkunst.

De natuur- en cultuurhistorische ontwikke­ling van het kindschap is, ook in het Gooi, eenactueel thema. In toenem ende mate wordt bijde stedenbouwkundige en landschappelijkeontwikkelingen rekening gehouden met deontstaansgeschiedenis en de cultuurhistori­sche waarden van een gebied. H et recente in­terdepartem entale project “Belvedère” gaatuit van een koppeling tussen de cultuurhisto­rie en de ruimtelijke ordening.

H et landschap van het Gooi is ontwikkeldvan een stuwwal uit de ijstijd, door het grond­gebruik in de prehistorie via een grotendeelsagrarische bestem ming met de Erfgooiers toteen gebied m et villawijken, natuur- en bosge­

bieden en industrieterreinen. Uit al die perio­den zijn restanten in het landschap terug tevinden. Er is dus genoeg stof voor een interes­sante tentoonstelling.

In Hilversum is gedurende de periode vande jo n g e bouwkunst, 1850-1940, veel ge­bouwd. H ierdoor is de gem eente te kenm er­ken als “stad van jonge bouwkunst”. Vandaardat ook dit onderwerp is uitgekozen om alsthem a te worden uitgewerkt. In de presentatiezal de aandacht niet alleen uitgaan naar dejonge bouwkunst in Hilversum m aar ook eenlandelijk beeld geven van deze periode in debouwkunst, waarvan in Hilversum zoveelmooie voorbeelden te vinden zijn.

Op architectuurgebied zal sprake zijn vansamenwerking tussen het huidige museum enhet Dudok Centrum, nu gehuisvest in het sou­terrain van het raadhuis te Hilversum.

Uitbreiding

Om alle wensen te kunnen realiseren was uit­breiding van het museum noodzakelijk. Bijhet maken van het bestemmingsplan is des-

/ *“

%,, (\ u

K i'

n

TVE 19ejrg. 2001 25

tijds al rek en in g g eh o u d en m e t de op rich tingvan een gebouw ach te r h e t O ude R aadhuis,de plaats w aar vanouds een school hee ft ge­staan.

O m de gehele K erkbrink vanuit één visie teontw ikkelen en al te m aken is prof. ir. H.J.M.Ruijssenaars gevraagd om h e t p lan verder teontw ikkelen. Deze arch itec t hee ft een aan ta lja re n g e leden twee zijden van de K erkbrinkeen nieuw gezicht gegeven.

N a uitvoerige studie en veel wikken en we­gen hee ft hij een p lan gem aakt d a t voorziet ineen u itb re id in g m et een m in o f m eer geslo tengebouw. V oor hem stond voorop d a t h e t h u i­dige O u d e R aadhuis geen co n cu rren t naastzich m o ch t krijgen. De nieuw bouw m oest dus

ondergesch ik t w orden ten opzich te van h e to u d e gebouw. De hoog te van de nieuw bouw isdaarom b ep erk t gebleven to t de goothoog tevan h e t O ude R aadhuis.

V oor h e t u iterlijk van de m u ren h ee ft de ar­ch itec t gekozen voor een voortzetting van des tru c tu u r van de m u u r van h e t oude gebouw;te r hoog te van h e t sou terra in gep leisterd innatuursteen-im itatie m e t daarboven bakste­nen m uurw erk m et speklagen in kunstzand-steen. De vier hoeken van h e t nieuw e gebouwzijn gem aakt van glas w aardoor je van bu itenn aa r b in n en kan kijken en om gekeerd .

Totaal bestaan de nieuw bouw u it vier ver­d iep ingen . O m de zich tbare hoog te te b ep e r­ken liggen twee verd iep ingen geheel o n d e rde g rond , de d e rd e verd iep ing ongeveer eenm ete r o n d e r h e t m aaiveld en de vierde tevensbovenste verd iep ing kom t op gelijke hoog tete liggen m e t de eerste verd iep ing van h e toude gebouw.

In hel m id d en op h e t dak van h e t nieuw egebouw kom t een glazen lichtkoepel, waar­d o o r lich t n aar b in n en valt. Zowel op de twee­de als d e rd e verd iep ing is o n d e r deze licht­koepel een gat u itgespaard w aardoor h e t dag­lich t op alle ten toonstellingsverd iep ing zaldo o rd rin g en . Tussen h e t oude en nieuw e ge­bouw kom t een glazen d o o rgang m e t een gla­zen lift en een glazen trap . G ezien h e t be­schikbare g rondopperv lak kon de u itb re id ingeen opperv lak te krijgen van ongeveer 280 m 2.H et to tale v loeroppervlak voor h e t m useumw ordt m e t de vier verd iep ingen in de nieuw­bouw verg roo t van 674 m 2 to t 1531 m 2.

Inrichting

De h o o fd ingang van h e t m useum blijft ded ubbe le d e u r op de begane g ro n d aan devoorzijde van h e t O u d e R aadhuis. In h e t oudegebouw kom t gelijkvloers een m useum w inkelen de presen ta tie van h e t cu ltuurh isto rischpalet, de g arderobe en to ile tten . O p de eersteverd iep ing kom t h e t m useum café aan destraa tkan t, in de voorm alige raadszaal deru im te voor b ijeenkom sten , trouw erijen , le­zingen, a rch itec tu u r d eb a tten (georganiseerdd o o r h e t D udok C en trum ) m uziekuitvoerin­gen etc. en twee kan to ren .

O p zo lder kom t een educatieve ru im te, een

26 TVE 19e jrg. 2001

studiep lek voor he t raadp legen van de biblio­theek , fo toarch ief en d o cum en ta tie en werk­ru im ten voor de m edew erkers. D oor h e t helegebouw zullen ook op tal van p laatsen h istori­sche ob jecten w orden gepresen teerd .

In de nieuw bouw zal de bovenste verdie­p ing de ru im te zijn voor de w isseltentoonstel­lingen. Bij speciale gebeurten issen zal h e t m o­gelijk zijn om vanuit de raadzaal n aa r de ru im ­te voor de tijdelijke ten toonste lling te lopen.

O p de d e rd e verd iep ing zal de expositieover de jo n g e bouw kunst te zien zijn, op detweede verd iep ing zal de natuur- en cu ltu u r­historische ontw ikkeling van h e t landschap inbeeld w orden gebrach t, w aaronder de a rch eo ­logie, en op de onders te verd iep ing kom en detechnische ru im ten , een werkplaats, opslag,een klein d ep o t ed.

Planning

De g em een teraad heeft in ju n i vorig ja a r toe­stem m ing verleend om de p lan n en u it te voe­ren . Voor hel realiseren is een substantiëlesubsid ie van de provincie N o ord -H o llandnoodzakelijk. O ver de aanvraag voor een bij­d rag e u it de K1NH (F onds InvesteringenN oord-H olland) is, na de b eh an d e lin g in decomm issies, u ite indelijk op 6 novem ber jl. po­sitief' beslo ten . H et w ordt een b ijdrage vanƒ2.250.000,-.

De p ro ced u re voor de vereiste vergunn in ­gen lopen en de arch itec t hee ft de o p d rach tgekregen om de p lan n en verder u it te w erkenzodat n aa r verw achting in het voorjaar 2001m et de bouw kan w orden b eg onnen . De bouwen in rich ting zal ongeveer an d e rh a lf ja a r inbeslag nem en .

Toekom stig m useum

H et nieuw e m useum zal een cen tra le rol gaanspelen als cu ltu re le voorziening in de Hilver-sum se b innenstad . Voor de inw oners van H il­versum zal h e t m useum een belangrijke in fo r­m atieb ron w orden op het geb ied van de cul­tuu rh isto rie en a rch itec tu u r van h u n eigenw oonom geving. V oor de toerist zal de p resen ­tatie een goede karakteristiek geven van h e tGooi en specifiek van H ilversum en van de

jo n g e bouw kunst in N ederland . Als in de p re ­sentatie onvo ldoende inform atie kan w ordengevonden zal op een stud iep lek de m ogelijk­h e id w orden geboden om zelf op zoek te gaanen d aar gebruik te m aken van alle voorzienin­gen die daarvoor w orden aangeboden .

Zowel bij deze studiep lek als in de gehelepresen ta tie zal zeker gebru ik w orden gem aaktvan de m ogelijkheden die de m o d ern e m ulti­m edia b ieden . H et bezoek aan het m useumw ordt veraangenaam d d o o r de voorzieningenals eenm useum café en een m useum w inkelw aar een speciaal assortim ent te koop zal wor­d en aangeboden .

De b an d m et het onderw ijs zal nog verderw orden ontw ikkeld. In to en em en d e m atew ord t in h e t basis en voortgezet onderw ijsaandach t besteed aan de cu ltuurh isto rie vande eigen om geving. D oor de m ogelijkhedendie h e t m useum na de nieuw bouw zal b ieden ,kan d aar op tim aal op w orden ingespeeld.

Na h e t realiseren van alle p lan n en w ordth e t nieuw e Goois M useum een instelling waariedere inw oner van H ilversum trots op zalzijn.

TVE 19ejrg. 2001 27

Een prijs voor Alice GeyselEen impressie van een meerijder

Zoals gewoonlijk kwam Alice Geysel, de en­thousiaste en charm ante projectleider van deStichting Omgevingseducatie Gooi-, Vecht- en Eem-streek mij op zaterdag 25 novem ber 2000 weerveel te laat ophalen. Ditmaal niet voor eenvergadering van het dagelijks bestuur van deStichting thuis in Naarden bij voorzitter MaudArkesteijn (altijd goeie koffie m et af en toe ietser bij), m aar voor een ritje naar Schiedam.Daar hield de Historische Vereniging Hollandhaar toogdag, heel toepasselijk, in een drank-museum. Op zich al een reden om naar dezehappening toe te gaan, maar in dit bijzonderegeval was er nog een zeer bijzondere reden.H et bestuur van de Vereniging H olland hadde jaarlijks uit te reiken Holland-Prijs, een

êurtonk

(Dertsaraische-Veiierncmi; T-fcllxrfo""ken t ‘oe hfollA nb-'Pw js 2000 zee-

X V l m v v v u w

Alice Qeijsel

u ir wxxröKranc; went hxxm'btjDtVupe Axn “De Tscoeyeninq vxn_

<öe lokkL-e- -en uettionkU- c«schi€b€nis

S c h ^ b x c n . ’ 5 n o w m W n . 2no«

WÖttZtCWS. &«< neo.it ra

oorkonde en een bedrag van 500 pieterm an­nen, ditmaal aan mevrouw Geysel toegekend.O f zij maar in persoon de prijs in ontvangstwilde nemen.

We vertrokken zoals gezegd laat uit Hilver­sum en kwamen dus ook laat op die bewustevergadering aanzetten. H et was een hele klimnaar de vergaderzaal op de zolder. Gelukkignog niet te laat, al was een van de bestuursle­den, Koen Goudriaan, al begonnen m et hetvoorlezen van het juryrapport. Dat loog erniet om; Alice werd veel lof toegezwaaid voorhaar perm anente pogen de beoefening vande lokale en regionale geschiedenis in hetGooi e.o. te stimuleren. En dit allemaal bin­nen het kader van haar werk voor de StichtingOmgevingseducatie.

Wat die Stichting allemaal doet zal de lezersvan dit tijdschrift niet onbekend zijn; regelma­tig verhaalt Alice van haar activiteiten in TVE(de laatste maal in TVE 18, n r 3, septem ber2000, p. 153). Een oorkonde werd overhan­digd, waarna felicitaties en een fotosessie volg­de. H et viel op hoe ongedwongen Alice Gey­sel zich bewoog onder de vele schijnwerpers.In haar dankwoord vertelde zij iets over delaatste p lannen van de Stichting betreffendede digitalisering.

Tussen Vecht en Eem was een van de orga­nisaties die aan de wieg stonden van de Stich­ting Omgevingseducatie. Bestuur en redactievan TVE feliciteren Alice Geysel van harte m etdeze prijs die niet slechts een terecht accentlegt op de grote inzet en geestdrift van de ge­lauwerde maar ook, tegelijkertijd, als bredeerkenning voor het werk van de Stichting Om­gevingseducatie kan worden ervaren.

PL.

28 7VE 19e jrg. 2001

H et Gooise leesplankjeIngeborg Laarakkers

I ' 5

in l i l

aan het criterium voldoen dat zij vanaf de wegzichtbaar m oeten zijn. De gids is verkrijgbaarbij het Dudokcentrum, de ANWB/VW , deHilversumse boekhandel en in de in architec­tu u r gespecialiseerde boekhandels. Prijsƒ14,95"

Diverse auteurs, Architectuur in Hilversum.Bouwkunst uit de twintigste eeuw in kaart gebracht,Hilversum 2000. ISBN90-9013981-8.

Omslag van A rch itec tu u r inH ilversum . Bouw kunst uit detw intigste eeuw in kaait ge­b rach t, Hilversum 2000.

De gids is uitgevoerd ineen handzaam form aat enis voorzien van twee handi­ge plattegrondjes waar dediverse gebouwen op zijningetekend. Ideaal voorhet gebruik bij wandelin­gen en fietstochtjes. Tem eer daar alle gebouwen

De architectuurgids begint in 1901 met dedubbele villa van J.H. Slot als goed voorbeeldvan de velen witgepleisterde villa's die rond1900 populair werden.H et boekje eindigt in hetjaar 2000 met het AKN-ge-bouw van J. Hoogstad alsvoorbeeld van een heden­daags om roepgebouw eneen van de grootschaligeinpassingen in het Hilver­sumse villagebied. Dit zijnslechts twee van de zestigm eer en m inder bekendegebouwen u it he t rijkeaanbod van m oderne ar­chitectuur in Hilversum,die zijn beschreven, gefo­tografeerd en chronolo­gisch ingedeeld. De geko­zen voorbeelden zijn ken­m erkend voor een bepaal­de architectuurstijl, archi­tect of periode in de ont­wikkeling van Hilversum.

TVE 19e jrg. 2001 29

Diverse auteurs, Een KANsrijk bestaan. De ge­schiedenis van drie parochies tussen Gooi en Vecht­streek, Hilversum 2000.

‘H et zogenaamde KAN-verband is voor demeeste parochianen in Kortenhoef, ’s-Grave-land, Ankeveen en Nederhorst den Berg in delaatste tien ja ren een vanzelfsprekendheid ge­worden. Alleen al he t feit dat de parochianenvan bovenstaande gem eenten samen m et Nig-tevecht dezelfde pastoor hebben, heeft dit na­tuurlijk bevorderd. Tien jaa r geleden had ie­dere parochie nog een eigen priester en leef­de m en toch nog min of m eer geïsoleerd vanelkaar. Dit alles is nu, m ede door het grotepriestertekort, ondenkbaar geworden en werddie grote nood m eteen een deugd. Mededoor de grote samenwerking op allerlei terrei­nen kunnen deze drie betrekkelijk kleine pa­rochies als zelfstandige en levendige geloofs­gem eenschappen overeind blijven.’

De historie van de afzonderlijke parochiesvan de drie KAN-gemeenten Kortenhoef, An­keveen en Nederhorst den Berg is opgete­kend door drie lokale auteurs, respectievelijkRuud Bijlsma, Jan Veenman en Jan Baar. Dezeheren haalden feiten en verhalen uit alle soor­ten archieven aangevuld met inform atie vantwee lokale pastoors Peter van der Weide en,inmiddels m et de VUT, Leo Wenneker. In ditboek is er veel aandacht voor het verleden vande kerkgebouwen en de parochianen zelf,m aar er is ook veel te lezen over de steeds nau­were samenwerking tussen de parochies. H etboek is uitgevoerd m et een harde kaft envoorzien van veel (zwart-wit) foto’s, platte­gronden en tekeningen. H et boek is verkrijg­baar bij de boekhandel in K ortenhoef en bijde parochies van de desbetreffende gem een­tes. Prijs ƒ42,50.

A.H.F. de Boer, Tijdsbeeld Toen & Nu. 150 jaarLaren. 1850-2000, Laren 2000. ISBN 90-805620-2-5. Inform atie bij de HistorischeKring Laren.

“We beginnen in het jaa r 1850.” Zo luidt deeerste zin van het zojuist verschenen fotoboekover Laren. “Een boek voor iedereen en hetkan nog iets laten zien van de tijd die voorbijis", aldus de auteur in zijn woord vooraf.

De secretaris van de Historische Kring Larende heer A.II.F. de Boer heeft in zijn zojuistverschenen hardcover boek vele (zwart-wit)fo to’s, anekdotes en andersoortige tekstenover gebouwen, straten, wijken, inwoners enverenigingen gebundeld. Dit is al m eerderemalen gebeurd, maar dit keer zijn de onder­werpen chronologisch geordend, zodat de le­zer en de plaatjeskijker op eenvoudige wijzeeen beeld van de tijd krijgen. De periode1850-heden is het tijdperk dat centraal staat inhet boek.

30 TVE 19ejrg. 2001

De Voorstelling Naarden en anderebuitenwerken van de Vesting

J.S. van Wieringen

N iet alleen in de vesting N aarden m aar ookdaarbu iten vindt m en overblijfselen van militai­re bouwaktiviteiten. Somm ige, zoals h e t fortR onduit, liggen vrij d ich t bij de vesting; andere,zichtbaar d o o r resten van be to n n en schuilplaat­sen op het kam peerterre in Franse Kamp tenzuiden van Bussum, liggen e r verder vandaan.O ver die laatste zullen we h e t voornam elijk heb ­ben in d it artikel. Vaak zijn ze zonder veel m oei­te te dateren . Zo stam m en de genoem de beton-schuilplaatsen u it 1918, toen schuilplaatsen vanhetzelfde type ook elders in h e t land (o.a. bijU trech t en bij Spaarndam ) w erden gebouwd.A ndere zijn n iet m eer dan aarden wallen, dn>gegrach ten en allerlei raadselachtige kuilen diem inder gem akkelijk thuis te b rengen zijn, m aaruit dezelfde periode kom en.

Van vestingoorlog naar linieoorlog

Al deze w erken h o re n tot de bu itenw erken van

de vesting N aarden . Ze hebben een lange voor­geschiedenis en d aar gaan we eerst kort op in.Drie h o n d e rd jaar geleden , toen de vestingN aarden opnieuw werd opgebouw d, was d a t ineen tijd dat oo rlogen u itslu itend w erden ge­voerd om h e t bezit van vestingen. Een gew on­n en veldslag en h e t afstropen van h e t p latte­land leidde tot niets w anneer zij n ie t gevolgdw erden d o o r de verovering van een o f m eervestingen. Im m ers, vanuit een vesting kon h e tgarn izoen de hele om rin g en d e landstreek be­heersen . De verovering van een vesting was eengrootscheepse opera tie d ie m aanden kon du ­ren . Eerst w erd de vesting om singeld om hulpvan b u iten te voorkom en. Vanwege die om sin­geling m oest een vesting n aa r alle zijden ver­ded igd k u n n en w orden. Al in de ach ttiendeeeuw begon d aa r verandering in te kom en.H et zw aartepunt van de landsverdedig ing ver­schoof van de verdedig ing van afzonderlijkevestingen n aa r de verdedig ing van aan een g e­sloten linies. De vesting N aarden w erd een on-

Inwendige van een schuil­plaats.

TVE 19e jrg. 2001 31

tmrJè>y e K ' •< &****** *'*»» h e ff in g D&aar&m.

* « 2505.

GrdtrUr

I 1 ’

i j

W M 3!

^'£r~'z?77i

-De Voorstelling Naarden inseptember 1916 aan deNaarderstraat halverwegeH uizen (onderzijde kaart)en Naarden (bovenzijde). Inhet midden: van Erica(links) naar Schans 6(rechts") de infanterieiual metvoorgelegen prikkeldraadver­sperringen erachter schuil­plaatsen (P t/m W), ver-bandplaatsen ( V), telefoon­posten (T) en latrines; op hetterrein Erica is dit loogra-venstelsel nog niet voltooid.Links van Schans 6 een op­stelling voor twee kanonnen8 staal. Linksboven aanweerszijden van de Naarder­straat de artillerieopstellingE voor kanonnen 15 cm kortbrons

d erd ee l van een van die linies, de H ollandseW aterlinie. De oostelijke helft van de vesting­wal w erd op g en o m en in de linie. A ansluitendd aaraan zou n a a r h e t zu iden h e t lan d o n d e rw ater w orden gezet en n aar h e t n o o rd en w erdde strook bu itendijks lan d tussen de vesting ende Zuiderzee versterkt.

De ontw ikkeling van vesting n aa r linie leiddeto t de bouw van de eerste bu itenw erken vanN aarden . In 1747 is aan de kust een klein ver­dedigingsw erk, een redoute, gebouw d op deplaats w aar nu h e t fo rt R ondu it ligt.’ In 1785w erd deze red o u te d o o r een verdedigingsw alverb o n d en m e t de vesting en twee ja a r la terw erd de sluis in de K arnem elksloot, die nod igwas voor de inunda tie , beveiligd d o o r de aan­leg van twee verdedigingsw erlyes (zgn. lunet­ten) , d aa r w aar tegenw oordig de B atterijen aande K arnem elksloot liggen. Bij een aanval op deH ollandse W aterlinie zou deze verdedigd w or­d en langs de lijn K arnem elksloot - oostelijkevestingwal - kustredou te ; de westelijke wal vande vesting w erd van ondergesch ik t belang.

Toen de vesting ro n d 1875 w erd gem odern i­seerd kwam dit duidelijk aan h e t licht: op deoostelijke wallen w erden gevechtsopstellingengebouw d, o p de westelijke gebouw en m et on ­d e rs teu n en d e taken, zoals het vestinghoofd-kwartier, h e t hospitaal en de bakkerij. ’

V erschanste k am p en

Een volgende evolutie was d a t m en vestingenging zien als s teu n p u n t voor aanvallend o p tre ­den . In de n eg en tien d e eeuw, na de N apole­on tische oorlogen , werd offensief o p treden ,u iü o p e n d op een veldslag, gezien als h e t be­langrijkste m iddel om een oorlog te beslissen.H e t leger m oest zich n ie t la ten opslu iten ach­te r zijn verdedigingslinies m aar, als de gele­g enhe id gunstig was, d o o r de linie h een de vij­and tegem oet trekken . '

Bij de W aterlinie m et zijn b red e inundatiesw aardoor slechts enkele d ijken en w egen v oer­den was dat m aar op enkele p laatsen m oge­lijk, eigenlijk a lleen aan de zuidoostzijde van

32 TVE 19e jrg. 2001

. -% * rp . - • m15- k ü M L

w . kA'-.M

m m .

g n U

mmf m m

m mj i mj!.’ . W .

r M / * -

¥ r . ^. - - - .

fe ia / 'jö

— ^ ----- ~

ï f S Eiiin iiii ' W 7:

v : r m&m^ÉiÉfë

Geschutsopstelling van een kanon 15 cm kort brons.

U trech t, waar op de H ou tense vlakte ro n d1820 t'en rij van vier lu n e tten was gebouw d.Tussen de lu n e tten en de stad was ru im te vooreen legerkam p van w aaruit de tro ep en kon­d en deboucheren op de H ou tense vlakte, die tehoog lag om g e ïn u n d ee rd te k u n n en w orden.O ok op an d e re p laatsen w aren zulke ‘ver­schanste k am p en ’ gebouw d, o.a. bij de vestin­gen ’s- H ertogenbosch en Nijm egen.

O ok N aarden zou in de n eg en tien d e eeuwzijn verschanste kam p krijgen. In 1844 is zo 'nkam p voorgesteld d o o r de latere generaal Vande Polder. In die jaren w aren bij s-H ertogen-bosch de verschanste kam pen V ught en H in t­ham in aanbouw . O ok in h e t n o o rd en van deNieuwe H ollandse W aterlinie wilde m en eenverschanst kam p om op de G ooise zandg ron ­den aanvallend te k u n n en op tred en . In 1850was het de bedoe ling zo’n kam p te m aken bij’s-Graveland, m aar een studie u it d a t ja a r

to o n d e aan dat N aarden be te r zou zijn, vooralom d a t h e t een veiliger verb ind ing h ad m eth e t geb ied ach te r de in u n d a tie bij W eesp enM uiden. In 1850 en 1853 is h e t p lan voorN aarden n ad e r uitgew erkt. Er zouden enkeleveldw erken kom en aan de zuid- en zuidoost-zijde van de vesting op ongeveer 1000 m ete rvan de bu iteng rach t. Deze zouden pas in oo r­logstijd w orden aangelegd; om dat de W aterli­nie ver van de grens lag verw achtte m en d a tde vijand e r pas na twee o f drie m aan d en zouverschijnen. In 1858 w erd op schrift gesteldwat e r in de W aterlinie allem aal zou m oetengeb eu ren bij h e t u itb reken van een oorlog;d aa ro n d e r ook de aanleg van een aantal veld­w erken in de lijn sluis K arnem elksloot-Galge-b rug-buitenplaats K om m errust ten behoevevan h e t verschanste k am p .1 De in die ja re ng an g b are o p v a ttin g over het verschanstekam p bij N aarden w erd kernach tig verw oordd o o r kapitein J.K.H. de R o n van A lderw erelt.

TVE 19e jrg. 2001 33

m uk ■ I ~

m ^

I

iSK

: ’ - H U• * , ' ■'

■ ■ -'■ V s j r ' V '

M ^ M - r *

M -

k i s sm - m m m .

. - . * S

P P » «

• .-.'A- *5?t

■|if|V. A - '■ -■ * V

■'< <*r -•■A :.

..... . ,-. •••'

Ingang van een schuilplaats.

Deze schreef in 1864 in ‘De Militaire Specta­to r’ dat m en bij Naarden terwille van een ac­tieve verdediging van de W aterlinie een gere-trancheerd kamp had kunnen maken,

‘m aar de bouwmeesters der Utree htsche liniehadden het denkelijk te druk m et h unne prachti­ge torens om aan geretrancheerde kam pen tedenken.... Intusschen wat vroeger verzuimd iskan n iet m eer hersteld worden. Er kan thansgeen geld m eer besteed worden voor een gere-trancheerd kamp bij Naarden, al moge het waarzijn, dat hiervoor slechts eenige werken op hethooge te rre in tusschen Bussum en de stadnoodig zouden zijn. Wij zullen ons nu m oetenbehelpen m et veldwerken, in tijd van oorlog aante leggen, o f anders van alle offensieve bewegin­gen aan deze zijde af m oeten zien.’3

Toch werd nog geen twee jaa r later beslotenom drie perm anente werken te bouwen op deheide ten zuidoosten van het dorp Bussum; hetmiddelste van deze drie bestaat nog steeds enis te vinden achter het theater ’t Spant. Van­

waar deze plotselinge ommekeer? Allereerst iser een politieke reden. Na de oorlogen vanPruisen tegen Denem arken in 1864 en tegenOostenrijk in 1866 was het Nederlandse verde-digings-plan opnieuw bekeken en te licht be­vonden. Er was altijd van uitgegaan dat het en­kele m aanden zou duren voor de vijand hetNederlandse veldleger tot achter de Waterlinieteruggedreven zou hebben. Met het nieuwePruisen aan de oostgrens kon er echter op nietm eer dan een of twee weken worden gere­kend. Voor de bouw van allerlei veldwerkenwas dat niet genoeg. Daarom werd in 1866 be­sloten om zowel bij U trecht als bij N aarden alin vredestijd perm anente werken te bouwen.De reden dat deze nieuwe werken bij Naardenzoveel verder van de vesting lagen dan in devroegere plannen was een militair-technische:rond 1860 was in de Europese legers een nieuwsoort geschut ingevoerd, het zogenaamd ge­trokken geschut. Dit schoot veel verder ennauwkeuriger dan de oude kanonnen. De ge-

34 rrVE 19e jrg. 2001

fsssBm. :g

mÊÊBÊÊÊÊÈ

■

• • • : r r :•SR- " ,..,

%-is* ..i■

TSfc.

Geschutsopstelling van 2 kanonnen 8 staal.

volgen waren zo revolutionair dat alle militairehandboeken herschreven moesten worden enook de vestingbouwkunde moest grondig wor­den vernieuwd. Borstweringen en dekkingenmoesten zwaarder, droge grachten moestendieper worden en metselwerk aan de zijde vande vijand moest achter nog hogere wallenschuilgaan om voor het direkte vuur van deaanvaller bescherm d te worden.

Het O ffensief bij Naarden

De plannen tan 1866 behelsden bij U trechteen ruim opgezet verschanst kamp op deHoutense vlakte, tussen de oude lunetten entwee nieuw te bouwen forten, de grootste for­ten die in Nederland ooit zijn gebouwd: Rij-nauwen en Vechten. Bij Naarden was het planbescheidener: op de eng ten zuidoosten vanBussum zou een fort worden gebouwd op2000 m eter van de buitenste gracht van de ves­ting. Door deze grotere afstand tot de vesting- noodzakelijk geworden wegens het getrok­ken geschut - werd het bovendien mogelijkom troepen te legeren op de hoge grondenbij Jan Tabak. Dit plan m et zijn enkele fort wasgeen echt verschanst kamp; bij een serieuzeaanval zou het al spoedig verlaten m oetenworden. Daarom wordt vanaf 1866 gesprokenvan ‘het Offensief bij N aarden’. Het planwerd uitgewerkt door de Commissie Ontwerp

Offensief Naarden. Aangezien een deel vanhet voorterrein vanuit het fort niet te overzienwas, werd, bij nader inzien, behalve het fort,aan weerszijden een aardwerk gebouwd, bij deGooische Boei en bij het huidige station Bus-sum-Zuid. H et fort zou zelfstandig moetenkunnen standhouden en in oorlogstijd per­m anent bezet m oeten zijn, terwijl de beidevleugelwerken alleen bezet zouden worden alshet Offensief betrokken zou zijn door mobie­le troepen.6 De commissie maakte een ont­werp voor het fort maar het fort dat uiteinde­lijk tussen 1868 en 1870 werd gebouwd ziet erheel anders uit. De wal van het fort lag achtereen diepe gracht die werd verdedigd door eenvrijstaande m uur m et schietgaten. Op dehoekpunten heeft de m uur uitspringingen vanwaaruit de gracht m et geweervuur kan wordengeflankeerd; in oorlogstijd zouden deze uit­springingen een dak krijgen van hout en aar­de." Zo’n droge gracht met ‘gecreneleerdem uur’ werd in Pruisische forten in die tijd vaaktoegepast maar in Nederland is hij uniek. Hethoofdwerk in Bussum staat dan ook terechtop de monumentenlijst!

De gecreneleerde m uur liep oorspronkelijkdoor aan de achterzijde van het fort; nu isdaar een deel van de m uur afgebroken. Bin­nen het fort staan twee bomvrije gebouwen ener is een poterne (een tunnel onder de waldoor) van het binnenplein naar de drogegracht.

TVE 19ejrg. 2001 35

m m é•..• - ......... .._

5L£gsr

T-T-Z&Z?'Ar“* :

« k *i$jp.

1 fk

Loopgraaf in de tussenlinie.

De drie werken van het Offensief werden in1868 aanbesteed en op 1 mei 1870 werden zeopgeleverd. Ze waren dus nog gloednieuwtoen op 16 ju li het leger werd gemobiliseerdwegens de oorlog tussen Frankrijk en Pruisen.In het hoofdwerk worden 100 man gelegerd.H et m oet geen aangenaam verblijf zijn ge­weest want er is groot gebrek aan water. Na dedemobilisatie wordt dan ook geadviseerd omeen pom p te laten slaan."

Over het doel van het Offensief was er b innenhet leger veel verschil van mening. Tussen debeide uitersten - het Offensief als basis vooruitgebreide offensieve operaties en opheffingvan de vesting Naarden m et Offensief en al -waren er vele andere m ogelijkheden die stukvoor stuk wel hun verdedigers hadden. Wat hetlaatstgenoemde uiterste betreft: er is al langvoor de opheffing van de vesting Naarden in1926 sprake geweest van de wenselijkheid omde W aterlinie niet bij Naarden m aar verderwestelijk aan de Zuiderzee aan te laten sluiten.Voor het eerst was dat rond 1850 toen er drukwerd gewerkt aan de verbetering van de vesting

M uiden.9 De voorstanders van Naarden voer­den aan dat het geïnundeerde polderland bijMuiden alleen passieve verdediging toeliet ter­wijl men vanuit Naarden de mogelijkheid hadom aanvallenderwijs tegen de vijand op te tre­den. Dit argum ent gaf de doorslag; de boven­vermelde memorie uit 1858 stelt zelfs: ‘dehoofdbestem m ing van N aarden is om offen­sieve bewegingen uit te kunnen voeren’. Naar­den bleef dus een vesting. Gelukkig maar, wantin die tijd gold dat vestingen na opheffing ge­sloopt moesten worden om dat ze anders inoorlogstijd nog nu t zouden kunnen hebbenvoor de vijand. Prachtige vestingen, zoals Koe-vorden, Grave en Bergen-op-Zoom zijn we opdie m anier kwijt geraakt.

Omstreeks 1890 is er opnieuw sprake geweestvan opheffing van de vesting N a a r d e n . I n1888 had een studie van de Hoogere Krijgs­school uitgewezen dat M uiderberg een beternoordelijk e indpunt van de Nieuwe HollandseW aterlinie zou zijn dan N aarden/R onduit. Ditzou wel de bouw m eebrengen van een nieuwfort bij M uiderberg en daar voelde de minister

36 7TE 19e jrg. 2001

weinig voor. Na veel wikken en wegen werd in1894 besloten om toch Naarden te handhavenm aar het te versterken door de bouw van be-tonschuilplaatsen voor de infanterie in de oos­telijke buitenwal. Van 1895 tot 1906 zijn ertwaalf van deze schuilplaatsen gebouwd."

De officiële opvattingen over het Offensieflagen ergens tussen de genoemde twee uiter­sten in. In een commentaar van Inspecteur derGenie Van H art Beek op de plannen van 1866zet hij vraagtekens bij het nut van het Offensiefals basis voor aanvallende bewegingen. Hij ver­wacht dat de vijand bij een aanval op tie Water­linie zijn hoofdm acht zal legeren bij Baant, ter­wijl de Nederlandse hoofdmacht zal liggen bijUtrecht. Bij een uitval vanuit het Offensief zalmen daarom niet veel verder komen dan hetoverrompelen van enkele voorposten rond La­ren, Blaricum en Huizen; de vijand kan im­mers uit Baarn veel sneller versterkingen aan­voeren dan de Nederlanders vanuit Utrecht.Dat wil niet zeggen dat hij een tegenstander isvan het Offensief. Integendeel, hij acht hetOffensief bij Naarden van het grootste belangals opvangstelling van het Veldleger als dat zichmoet terugtrekken op de Waterlinie. ‘Uit datgezigtspunt is dan ook de positie van Bussumin vroeger tijd steeds beschouwd geworden’.De minister schreef hierbij in de kantlijn: 'Ditis het hoofdpunt en in dien zin moeten de wer­ken worden aangelegd’.

U itb re id in g van h e t O ffen s ie f

Ofschoon het Offensief dus allereerst was be­doeld als opvangstelling voor het terugtrek­kende veldleger, bleven veel militairen hettoch ook zien als uitvalsbasis voor aanvallendoptreden. In 1869, als de bouw nog in vollegang is, wordt al gesproken van het tweeledigedoel: wijkplaats voor het uit de IJssel- of Greb-belinic terugtrekkende Veldleger en geretran-cheerd kamp

’ten einde uitvallen te doen en ’s vijands flank tebedreigen, in verband m et offensieve bewegin­gen van onze zijde uit de stelling bij U trecht. Tothet doorstaan van een geregeld beleg is hetOffensief niet bestem d’.12

In 1874 trok de brochure 'De Nieuwe Hol-landsche W aterlinie en hare verdediging naar

de eischen des tijds’ veel belangstelling. Hijwas geschreven onder de schuilnaam Kainosdoor W. Badon Ghijben, docent Genie aan deKoninklijke Militaire Academie. Hij wilde eenm eer aktieve verdediging door steunpunten tebouwen dicht vóór de inundatie. Een zo’nsteunpunt was een tot verschanst kamp uitge­bouwd Offensief bij N aarden.1' Generaal Weit-zel, de Minister van Oorlog, was het hierm eeeens m aar dit zou leiden tot zijn ontslag als mi­nister.14 Hij zette op de begroting voor 1875een post om het Offensief uit te breiden toteen volledig verschanst kamp achter een kringvan forten. Maar de Tweede Kamer voelde hierniets voor en de minister stapte op. Het omge­keerde gebeurde overigens in 1909 toen gene­raal Snijders de Chef van de Generale Staf af­viel als kandidaat-minister om dat hij in 1907had voorgesteld om een pantserfort te bouwenbij N aarden als uitgangspunt voor offensiefoptreden buiten de W aterlinie.15 In 1874 ginghet verschanste kamp dus niet door, maar hetOffensief werd wel in 1877 aan de westzijdeverbonden met de inundatie."1 Oorspronkelijkwas daarvoor een batterij bij H et Spiegel ge­pland, maar daarm ee kwamen de militairennet te laat. In 1874 was de spoorlijn Amster-dam-Amersfoort geopend en deze werd het be­gin van de enorm e uitbreiding van het dorpjeBussum. De villabouw begon in H et Spiegel.De nieuwe bewoners en de bouwmaatschappij­en verzetten zich tegen de p lannen voor debatterij m et zijn verboden kringen waarin nietgebouwd zou mogen worden. Dus werd de bat­terij wat verder naar het zuiden gebouwd, aande Koedijk. Een tweede batterij, genaam d'Vooruit Bussum’, kwam te liggen tussen debatterij aan de Koedijk en het rechter vleugel-werk, op de plaats waar nu het zwembad ligt.De beide batterijen bestonden slechts uit aar­den wallen. De Koedijk had een natte grachten Vooruit Bussum, net als de drie onde wer­ken, een droge gracht. H et Offensief bestondna 1877 dus uit 5 werken, die ook werden aan­geduid als: Werk 1 t /m 5. Werk 1 was Koedijk,2: Vooruit Bussum, 3: Rechter vleugelwerk, 4:Hoofdwerk en 5: Linker vleugelwerk. AlleenWerk 4 had perm anente gebouwen en het isook het enige van de vijf dat nu nog bestaat."

Tot 1914 is het Offensief in deze toestandgebleven; ook de discussie die in 1880 ont­stond over de inrichting van het Offensief

TVE 19ejrg. 2001 37

De zuidrand van Bussum omstreeks 1925. Rechtsboven Werk IV van het offensief en onder de resten van de VoorstellingNaarden met links Schans 1 (Streekarchief Naarden, collectie Bussum)

ib i JyÓÊi8R

msêrM

I f t W

i - „,»<8« S Ê

■

.W *M l

• M

L ' -

Zy*

SSSW & jU 'q. ;____

heeft daar niets aan veranderd. De infanteristA.R. Krayenhoff van de Leur - die het Offen­sief nog altijd zag als uitvalsbasis voor groot­scheeps offensief optreden - betoogde in datjaa r dat het bestaande Offensief onbruikbaarwas om dat het beheerst werd vanaf 20 m eterhoger gelegen terrein dat n iet m eer dan 2 kmervan verwijderd lag. Om dit te verhelpen stel­de hij een veel verder van N aarden gelegenom trek voor: van de m ond van de Eem overEemnes Buiten en de hoogten aan de noord­west rand van het toen nog kleine dorp Hil­versum naar de ’s-Gravelandsevaart. Hij dachtdaar in oorlogstijd in tien 10 dagen een veld-stelling aan te kunnen leggen.18 Dat laatsteklonk weinig geloofwaardig m aar de hoofdre­den waarom zijn plan weinig steun kreeg wasdat he t Nederlandse leger in die tijd te kleinwas om zo’n uitgebreide stelling voldoende tekunnen bem annen. Pas na de grondwetsher­

ziening van 1887 is het wettelijk mogelijk ge­worden om het leger uit te breiden.

Ook de ingrijpende militair-technische ont­wikkelingen van na 1880 hebben het Offen­sief niet kunnen beroeren. Noch de brisant-granaat, noch het rookzwak buskruit, noch deverbetering van het veldgeschut en het worp-geschut, noch het repeteergeweer en het ma­chinegeweer hebben er invloed op gehad.Dus lag het Offensief er bij het uitbreken vande Eerste W ereldoorlog in 1914 net zo bij alsin 1878. Ook de Memories van Verdedigingzijn in deze periode in wezen niet veranderd.In deze Memories stond uitvoerig opgeschre­ven wat er in geval van mobilisatie moest ge­beuren om de linie in staat van verdediging tebrengen. In N aarden en omgeving betekendedit dat e r een gevechtsstelling voor de infante­rie moest worden aangelegd tussen de werken

38 TVE 19ejrg. 2001

■X :

gpjüs^,. - ~

- — *-■■

■ ■ • > < .

■tast$Êh? \

■ : : . - *

De westrand van Bussum omstreeks 1925. Boven de -vesting Naarden, links midden de batterijen aan de Kamemelksloot enlinksonder het “.Pannekoekenfort ”. (Streekarchief Naarden, collectie Bussum)

aan de K am em elksloo t en fo rt R onduit. Dezelinie volgde n.a. de oostelijke bedek te weg vande vesting en de wal tussen de vesting enR onduit. D aarach te r - to t in h e t te rre in tenw esten van de vesting - kw am en geschutsop-stellingen. V oor de in fan terie lin ie , in eenboog ten oosten en ten zu iden van de vesting,lag een rij voorposten . In 1887 lagen deze inde w erken 1 t /m 5 van h e t O ffensief en naW erk 5 bij de G ooise B oer op de landgoede­ren O ud-Bussem en F levoram a en op deL eeu w en b erg aan de V alkeveense la a n .19R ond 1910 verm eld t de beschrijving van devoorpostenlijn dezelfde p laatsen , alleen aan­gevuld m et een post aan de kust bij Oud-Val-kcvccn." V erder w aren de voor de voorpostenaangew ezen so ldaten van naam veranderd . In1887 h o o rd en ze tot de Schutterij, een o rgan i­satie die n ie t tot h e t D epartem en t van O orlogb eh o o rd e m aar to t h e t D ep artem en t van Bin­

nen landse /.aken en pas in oorlogstijd te r be-schikking van h e t leger kwam. Na de op ­heffing van de Schutterij in 1907 w erd h aartaak overgenom en d o o r de Landweer, de oud-so ldaten van h e t leger, die daarom ook de be­zetting van de voorposten lijn bij N aardenm oest leveren. T erzelfdertijd w aren ook deN ederlandse strijdk rach ten sterk in om vangto eg en o m en en ook d a t blijkt u it de p lan n envoor de N aardense voorposten: in 1887 w arener twee com pagn ieën Schutterij voor u itge­trokken , ro n d 1910 vier com pagn ieën L and­weer. Van die vier com pagn ieën - sam en on ­geveer 1000 m an sterk - zou de helft de voor­postenlijn bezetten .

De an d e re helft zou w orden gelegerd bij decom m andoposten op 1 /2 to t 1 km daarach ter:600 m eter n o o rd van W erk 1, bij de RK kerkvan Bussum, hij J a n Tabak en in de suikerfa­briek aan de H uizerstraatw eg. Hoewel de Me-

TVE 19e jrg. 21)1)1 39

mas t o

ir« j^ ïR K iiWerk

Bari .T- C

/ ; AA

Bussum omstreeks 1925 met de werken I t/tm V van het offensief en hun verboden kringen.

morie van Verdediging vrijwel jaarlijks werdherzien, is er dus alleen op detailpunten heteen en ander aangepast; de opzet van het ver­dedigingsplan - hoofdverdedigingslijn langsde oostrand van de vesting en een voorposten­lijn op ongeveer 2 km daarvoor - is na de tach­tiger ja ren van de 19e eeuw m eer dan 20 jaa rniet veranderd, vermoedelijk tot 1914 toe.

De Voorstelling Naarden

Wat in m eer dan 30 jaar vrede gelijk bleef, ver­anderde bij de mobilisatie in 1914 b innen eenmaand. Tijdens de mobilisatie 1914-1918 namhet Veldleger de zogenaamde ‘neutraliteitsop-stelling’ in: twee divisies op de Veluwe, een inNoord-Brabant en een (de Eerste Divisie) aande Noordzeekust. Op 1 septem ber 1914 kreegde Eerste Divisie van de O pperbevelhebbervan Land- en Zeemacht te horen dat zij in ge­val van een aanval uit he t oosten bevel zoukrijgen om bij Naarden een opvangstelling tebezetten voor het Veldleger. De Groep Naar­

den van de Nieuwe Hollandse W aterlinie wasbegonnen aan de bouw van deze Voorstelling.De ontworpen Voorstelling bestond uit eenkring van infanterieschansen op ongeveer eenkilom eter buiten de oude voorpostenlinie. Decom m andant der Eerste Divisie was het op en­kele punten niet m et de ontworpen werkeneens: hij wilde de infanterielinie in het noor­den verder naar het oosten maken (niet bij deLimitische heide maar bij de Eukenberg) ende bij de stelling ingedeelde veldartillerie(kanonnen van 8 staal) dichter bij de infante­rielinie dan de geplande 1500 meter. Op bei­de punten kreeg hij zijn zin."1 Zodoende ont­stond een veldstelling rond een zevental in-fanterie-schansen. Ze lagen in een boog tus­sen een punt op ongeveer 1 km ten zuidenvan 'i Spant in Bussum en de kust even tenoosten van de Eukenberg. Schans 1 lag bij denoordwestelijke punt van de Bussumerheide,schans 2 in het kamp Crailo, schans 3 op deBlaricumerheide, schans 4 op de Tafelberg­heide, schans 5 bij de Sijsjesberg, schans 6 opde N aardereng en schans 7 aan de kust op het

40 TVE 19e jrg. 2001

Werk IV (het “Hoofdzverk”) va n het o ffensief in 1938. (Streekarchief N aarden, collectie B ussum )

mmmm7 ? ' - ^ L

w*. W.'S^ §3S r a R f c . .

mm

W F r \ '

iMM

mmi rnm

huidige NTKC-kampeerterrein. De schansenbestonden uit een 120-170 m lange borstwe­ring die als vuurlijn voor geweerschuttersdiende en waarin ook schuilplaatsjes warenondergebracht. Verder waren er vier zwaremitrailleurs en een telefoonverbinding metde vesting. Rondom lag een prikkeldraadver­sperring. Tussen de schansen waren oorspron­kelijk borstweringen voor schutters, m aar zo­als we zullen zien werden deze tussenlinies la­ter veel verder uitgebouwd. Op 250-500 machter de infanterielijn lagen 5 batterijen At/m E met kanonnen van 15 cm K, mobiel ge­schut van zwaar kaliber. Dit geschut was opgrond van de ervaringen van de oorlog van1870-1871 aangeschaft in 1883. Al kort na deinvoering was het eigenlijk al verouderd, wanthet was van brons en dat was slecht bestand te­gen het rookzwak kruit dat juist in die tijd hetoude buskruit verdrong. De loop was al na 600schoten versleten en ook de dracht (5800 m)was nogal klein. Bij de opheffing van de ves­tingartillerie in 1927 zijn de 15 cm K. kanon­nen uit de bewapening verdwenen.22

In maart 1915 was m en al een eind gevorderdmet de aanleg van de Voorstelling, zoals blijktuit een aantal fo to’s die toen zijn gemaakt.25De Eerste Divisie, die de stelling in geval vannood met twee regim enten (het Regiment Ja­gers in het vak van schans 5 t /m 7 en het 4eRegiment Infanterie in het vak van schans 1t/m 4) zou m oeten bezetten, werd echter on­geduldig en stuurde een deel van deze regi­m enten om de Voorstelling af te bouwen.24Daarvoor was gerekend op vier weken, maarna acht weken, in ju n i 1915, was m et nam e hetJagersvak nog niet klaar. 1 loe dit verder afliepis niet bekend m aar in m aart 1916 klaagde deEerste Divisie weer dat het Jagersvak nog nietaf was en in april werden er opnieuw enkelecom pagnieën Jagers in de Hofstede ‘Oud-Bus-sem' gelegerd om de stelling af te bouwen,deze keer in zes weken. H et is overigens nietonmogelijk dat dit gebeurde omdat de plan­nen inmiddels waren uitgebreid.2'

In ieder geval blijkt uit gedetailleerde kaartenvan wat er in septem ber 1916 gereed was, datvooral de tussenlinies waren uitgebouwd tot

TV E 19e jrg. 2001 41

een indrukwekkend geheel. Tussen de schan­sen lag een droge gracht m et daarachter eendoorgaande infanterieborstwering. Zestig me­ter naar voren lag een brede prikkel-draadver-sperring en, in een 80 m brede strook naarachteren, een netwerk van verbandplaatsen,telefoonposten, schuilplaatsen voor reservesen latrines, alles verbonden door loopgraven.

Bovendien lag in de infanteriewal iedere 50m nog een schuilplaats voor 30 man. Tussen deschansen had de frontwal een uitstulping naarvoren waarin twee kanonnen van 8 staal warenopgesteld die flankerend vuur konden uitbren­gen op de gracht en de draad-versperring. Dezeaanleg vindt m en in beide regimentsvakken,maar er is toch ook een verschil. In het 4RI-vakzijn er in de draadversperring luisterposten diem et een naderingsloopgraaf zijn verbondenm et de frontwal. Deze ontbreken in hetjagers-vak maar daar zijn weer op enkele plaatsen vanachter de frontwal ondergrondse mijngangengegraven, op een plek zelfs 200 m lang.

Uitbreiding van de Voorstelling

Nog voor deze werken klaar waren werden alw eerplannen gemaakt voor een uitbreiding vande Voorstelling. In h e t westen zou de Voorstel­ling aangesloten m oeten worden aan de inun ­datie. hetzij bij de Hilversumse Meent, hetzij bijde klapbrug in ’s-Graveland. De keuze viel opde Hilversumse M eenten in augustus 1916 werdm et dit werk begonnen. Aan de oostzijde dachtm en aan uitbreid ing naar de W arande/havenvan Huizen. Voorzover bekend is dit laatste nietuitgevoerd m aar een ja a r later kwamen er plan­nen voor een nog veel verder gaande u itbrei­ding. Na verkregen m achtiging van de Minis­ter van O orlog op 14 decem ber 1917 werdendeze nader uitgewerkt. Wat ze inhielden is tezien op een kaart uit ju n i 1918. O p 200 m etervoor de schansen 1 t /m 7 zou een nieuwe door­gaande loopgraaflijn kom en en daar weer vóóreen loopgraaflijn m et betonschuilplaatsen diein een vrijwel rechte lijn liep van de klapbrugin ’s-Graveland naar de W arande en de Leeu-wenpaal aan de Gooyergracht. Aan deze laat­ste linie was m en toen al begonnen. Op het kam­peerterre in De Franse Kamp liggen 50 beton­schuilplaatsen in twee rijen. De voorste, zui­delijkste rij bestaat u it schuilplaatsen m et een

ingang en bestem d voor loopgraafwachten vanelk vier man. De achterste rij bestaat uit grote­re schuilplaatsen m et twee ingangen, bestem dvoor 16 m an reserve troepen. Deze schuil­plaatsen zijn van he t zwaarste type dat he t Ne­derlandse leger in die dagen kende. Ze warenontw orpen om een langdurig bom bardem entvan zwaar 15 cm geschut te doorstaan. Dit alleswijst er op dat het h ier om m eer ging dan eenopnam estelling om het Veldleger de kans te ge­ven zich veilig achter de Waterlinie terug te trek­ken. De legerleiding was teruggekeerd tot hetoude plan om bij N aarden een uitvalsbasis vooroffensief op treden in te richten. Of, zoals deC om m andant van de Nieuwe H ollandse Wa­terlinie hetform uleerde: ‘De Voorstelling is be­doeld als opnamestelling en in een later stadiumals uitvalspoort.’ Daartoe was het nodig om hierlangdurig stand te kunnen houden . Maar op he tMinisterie in Den Haag begon men er blijkbaaranders over te denken want op 12juli 1918 wer­den de werkzaamheden opgeschort in afwachtingvan een beslissing van de nieuwe Minister vanOorlog. Wat op de Franse Kamp in uitvoering wasm ocht worden afgebouwd m aar tot een hervat­ting van het werk is het niet m eer gekom en.

G ooistelling

Na 1918 is de Voorstelling Naarden opgeheven.Vrijwel alles is gesloopt en alleen op een paarplaatsen zijn er nog sporen van te vinden; daarkomen we later nog op terug. Eerst nog ietsover de Gooistelling, een plan uit 1928 dat veelverder ging dan het Offensief van 1866, deVoorstelling van 1914 of zelfs de voorstellen vanKrayenhoff van de Leur uit 1880. Op grond vande ervaringen van de Eerste W ereldoorlog wasde Voorstelling te klein bevonden voor eenlangdurige verdediging. Bovendien kon Am ­sterdam vanuit het Gooi bestookt worden metlange-afstandsgeschut. Daarom werd een stel­ling ontworpen die niet alleen het Gooi maarook Soest, Baarn en Eemnes omsloot. De front­lijn sloot bij Westbroek aan bij de inundatie vande Waterlinie en liep vandaar langs Maartens­dijk en Hees, om Soest heen naar de oostelijkedijk van de Eem. Daarachter liep wat toen een‘ruglijn' heette en naderhand ‘stoplijn’ werdgenoem d langs het Tienhovens kanaal, deVuurse, Soestdijk, Baarn en Eemnes.®

42 TVE 19ejrg. 2001

Resten van de Voorstelling

De Gooistelling heeft alleen op papier bestaanen is snel in de vergetelheid geraakt. In hetveld is er dan ook niets van terug te vinden. Welvan de Voorstelling en dan niet alleen de al ge­noem de betonschuilplaatsen bij de FranseKamp. Hoewel de rest van de Voorstelling wasgebouwd van m inder duurzaam materiaal zo­als hout en kanonnen, kuilen van de bijbeho­rende schuilplaatsen en naderingsloopgraven.Zo’n 500 m eter naar het zuidwesten liggen inhet bos achter de huizen 166 t /m 186 m inderduideliike resten van batterij D. En ten slotteliggen er op de N aardereng op twee plaatsennog stukjes van de infanteriewal: in een bosjeen in de bosrand ten zuiden van het NTKC-kam peerterrein resten van schans 1 en verdernaar het oosten aan de rand van de bebouwingvoorbij de I.orentzweg een stuk infanteriewalm et voorliggende gracht. Volgt m en in I luizenvanaf het zwembad Sijsjesberg de Weg van deTwaalf Schepels richting Tafelbergheide, danvindt m en in het bos aan de rechterkant over­blijfselen van loopgraven en schuilplaatsen.Op ongeveer 350 m na de Crailose weg beginthier een stuk infanteriewal m et voorliggendedroge gracht; 150 m tevoren zijn er in de bermvan de weg een paar nauwelijks opvallende ver­lagingen. H et zijn de sporen van twee inge­storte mijngangen. Deze begonnen achter deinfanteriewal - die op dit punt nu verdwenen is- en liepen enkele honderden meters tot on­der het voorterrein om daar springladingenaan te kunnen brengen onder de vijandelijkebelegeringswerken. Verder naar het noordengaande zijn er in het bos langs de Naarder-straat tegenover het Eikenlaantje resten vaneen batterij E voor 15 cm geschut: vier em­placem enten voor kanonnen, kuilen van debijbehorende schuilplaatsen en naderings­loopgraven. Deze overblijfselen worden nu be­dreigd door de plannen van de gem eente Hui­zen om hier een begraafplaats aan te leggen.Zo’n 500 m naar het zuidwesten liggen in hetbos achter de huizen van de Nieuwe Bussum-merweg de wat m inder duidelijke resten vanbatterij D. Tenslotte ligt er op de Naarder Eng,in een bosje aan de Oud Naarderweg, nog eenstukje van de infanteriewal. Al m et al is er nabijna 80 jaa r dus nog vrij veel van de Voorstel­ling over gebleven. In een dicht bevolkt en

dicht bebouwd gebied als het Gooi is dat welopmerkelijk!

De heren Heyne, Kips, Leegwater, Westland en De Zee wil ikbedanken voor nuttige aanwijzingen en discussies.

Bronnen

Archief 3.09.27 wit etiket, Comm. NHW, Rijksar­chief Z.Holland. Archief 3.09.19 geel etiket,Hoofdkw.

HW, Alg.Rijksarchief.Archief 2.13.15.01 Gen. Staf, Alg. Rijksarchief.Archief 2.13.18 Veldleger C, Alg. Rijksarchief.Memorien OMM, Kaartenafdeling, Alg. RijksarchiefC.A. de Bruijn en W.H.Schukking, Naarden 1350-

1950, Leiden 1950.W. Bevaart, De Nederlandse defensie 1839-1874, ’s-Gra-

venhage 1993.A.C.Th. Gevers Leuven, Overzigt van Neerlands verde­

digingsmiddelen, ’s-Gravenhage 1869.W. Klinkert, Het vaderland verdedigd 1874-1914,

’s-Gravenhage 1992.Archief 3.09.27 Archief van Nieuwe Hollandse Wa­

terlinie (Rijksarchief Zuid-Holland)Archief 3.09.19 Archief van het Linie Hoofdkwar­

tier van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Rijksar­chief Zuid Holland)

Archief 2.13.15.01 Archief Generale Staf van de Ko­ninklijke Land- en Zeemacht (Algemeen Rijksar-chief)

Archief 2.13.18.01 Archief Hoofdkwartier Veldleger1907-1942 (C. Geheim archief van de Comman­dant van het Hoofdkwartier Veldleger) (Alge­meen Rijksarchief)

Archief 2.13.61 Archieven van Chefs van het Wapender Artillerie der Koninklijke Landmacht, 1814-1940. (Algemeen Rijksarchief)

Noten

1 David Kips, ‘Het Ronduit’, in: De Omroeper 7(1994),pp.96-120.

2. De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950, 2e deel,hoofdstuk III.

3 Bevaart, De Nederlandse defensie, hoofdstuk III.4 Memorie Mekern 1850, OMM N180; Memorie Mekern

1853, OMM N168; Memorie Gey van Pittius 1858,OMM H 161; De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950,2e deel, hoofdstuk II.

5 J.K.H.de Roo van Alderwerelt, ‘Bijdragen tot de kennisvan ons verdedigingsstelsel’ in: Militaire Spectator 1864.

6 Memorie Offensief Naarden 1866, OMM N216.7 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III; Ge­

vers Leuven, Overzigt, p.150.

TVE 19e jrg. 2001 43

8 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk IV.9 Klinkert, Het vaderland verdedigd, pp. 252-253.10 KJ. Onrust, ‘Schuilplaatsen’, in: De Omroeper 1( 1988),

pp. 128-138.11 Gevers Leuven, Overzigt, p.164.12 Klinkert, Het vaderland verdedigd, p. 76; Kainos, De Nieu­

we Hollandsche Waterlinie en hare verdediging naar de ei-schen des tijds, Breda 1874.

13 Klinkert, a.w. pp. 68-69.14 Klinkert, a.w. pp. 262.15 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III.16 M.J.M. Heyne, ‘De forten rond Bussum’, in: TVE 1

(1983) pp. 102-109.17 A.R.Krayenhoff van de Leur, ‘Het gebruik van de infan­

terie bij de verdediging van de Nieuwe HollandscheWaterlinie’, Vereniging ter beoefening van de Krijgsweten­schap, 1880-1881, pp. 182-235.

18 Archief 2.13.15.01, inv. nr 89.19 Archief 3.09.27, inv. nr 18.20 Archief 3.09.27, inv. nr 19.21 Mededeling. J.de Zee te Culemborg.22 Archief 3.09.27, inv. nr 4.23 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk V.24 Archief 3.09.19, inv. nr 31.25 Archief 3.09.19, inv. nr 4.26 Archief 2. 1 3.6 1, omslag 937.

J.S. van W ieringen (1924) werkte als natuurkundigein een industrieel onderzoekslaboratorium . In zijnvrije tijd houdt hij zich bezig m et de geschiedenisvan oude vestingwerken en publiceerde onderm eer over de overgang van Oud- naar Nieuw Ne­derlandse vestingbouw rond 1680, de vesting Grave,inundatiewerken, de Grebbelinie en de betonkaze-m atten van 1939 en 1940. Hij is lid van de studie­commissie Stichting M enno van Coehoorn.

44 TVE 19e jrg. 2001

m ï k ' ! ;■ ;

i i # pI km té:I •< c \-l ' ;« 8 3 * « m ?

7M M m, . ' ; ,

7 b m^jaissfitëlp $at

m 111 « O -» JE i G -rr*4 a s CG —• g « t-l

\ : w *

3 ? § Ï S 7 ‘

; ; !

M ta\ ; JA ■\ *

,-, • ' i S M

■«S$É

V!

& l i

'■yi ~

'•’M :- \

7~~ ~ .7, .jae' • V Ir i >*?r 0 ■! B ' ;■• ■ ..

; I

• " E; # |7 | § g

iiW===t

P|W/

© <H ü © »~4*0 ü © Cf!k G Ö111 H *St$

i : = • • « i S

® *• -H © *j Cn3 o o k C f > ü - H - O ü® «» ® © © H *H

ro M X Ï h f i t !O: »w ® «£> © © © H *H© © M X M C OSS ^ ü h h ® © © -w« 85 t—© 0 " # ^ ©

TVE 19e jrg. 2001 45

Activiteiten agendaIngeborg Laarakkers

Comeniusmuseum, Kloosterstraat 33, Naar­den. O peningstijden t /m 31 maart: di. t /mzo. 13.00-16.00 uur. Vanaf 1 april: di. t /m za.10.00-17.00 uur; zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtin­gen: 035-6943045.• T / m 14 mei: Memories. Tentoonstelling

over hoe kunstenaars hun herinnering ge­bruiken als uitgangspunt voor hun beel­dend werk.

Dienstbodenhuis De Koepel. Landgoed Zon­nestraal, Loosdrechtsebos 7 in Hilversum.Openingstijden: iedere zondag 12.00-17.00uur. Inlichtingen 035-6232990.• 1 1 febr. t /m 29 april: Werk van Nikkie van

Es. Deze succesvolle Naardense kunstenarestoont een heel bijzondere vitrage van echtebladeren, bloem en en tekeningen.

• 6 mei t /m 26 augustus (data onder voorbe­houd): Duiker in Den Haag. Een overzichtvan de gebouwen, gerealiseerd in DenHaag, door de architect van sanatoriumZonnestraal.

D udokcentrum , Dudokpark 1 te Hilversum.Openingstijden: w o./vr./zo. 12.00-16.30 uur.Inlichtingen: 035-6292262.• Perm anent: Overzichtstentoonstelling van

de architect Dudok.

Fotofestival Naarden, diverse locaties.24 mei t /m 17 jun i

Forteiland Pampus, walbasis: Postbus 90, 1398Muiden. Inlichtingen: 0294-262326.

Openingstijden: 1 april t /m 31 oktober: di.t /m zo. 10.00-17.00 uur. Te bereiken pereigen boot of per veerdienst, verzamelpuntM uiderslotpoort. Vertrektijden: za. en zo.10.30, 12.30 en 14.30 uur. In de periode april-oktober: di. t /m vr. 13.30 uur; In de periodemei -sept. di. t /m vr. 10.30, 12.30 en 14.30.

G em eentem useum Weesp in het stadhuis.

Nieuwstraat 41, Weesp. Openingstijden: t /m14 juni: di. en do. 9.30-12.30 en za. 13.30-15.30. Inlichtingen: 0294-491245/491391.• Perm anent: Voorwerpen die te maken heb­

ben met de geschiedenis van Weesp. Rond­leidingen op aanvraag door het stadhuis(1772-1776) van Jacob O tten Husly en hetmuseum.

Geologisch Museum Hofland, Hilversumse-weg 51,Laren. Openingstijden: di. t /m zo.13.00 - 16.30 uur. Groepen ook mogelijk opafspraak buiten de openingstijden. Inlichtin­gen: 035-5382520.

Goois Museum, Kerkbrink 6, Hilversum. Ope­ningstijden: di. t /m zo. 13.00-17.00 uur. In­lichtingen: 035-6292826.• T /m 22 april: Door de lens van persfoto­

graaf Stevens. Een overzichtstentoonstel­ling van het werk van deze bekende Gooisepersfotograaf die onder andere 40 jaa r ge­werkt heeft voor De Gooi- en Eemlander.

• 5 mei t /m 27 mei (data onder voorbe­houd): een greep uit de gem eentelijkekunstcollectie. H et resultaat van een geza­menlijk project van het Hilversumse RolandHolst College en de gem eente Hilversum.

Historische Kring Ankeveen, ‘s-Graveland enK ortenhoef In De Gloriosa. Inlichtingen: me­vrouw Van de Velden 035-6562525.• Iedere woensdagavond open huis in De

Dobber, Kerklaan 89 in Kortenhoef. Aan­vang 20.00 uur.

Historische Kring Baerne. Inlichtingen: deheer van de Kraats 035-5421000.

Historische Kring Blaricum. Inlichtingen: deheer Verwaal 035-5314462.• Perm anente fototentoonstelling uit eigen

bezit in de O udheidkam er aan de Brink-laan 4 in Blaricum.

46 TVE 19e jrg. 2001

Historische Vereniging Bunscote. Inlichtin­gen: de heer J. Hoekstra 033-2987406.• 22 mei: jaarvergadering in 't Haantje, Kui­

perstraat 25 te Spakenburg. Aanvang 20.00uur.

Hilversumse Historische Kring Eigen Perk, In­lichtingen: de heer Lammers 035-6242661.

Historische Kring Loosdrecht. Inlichtingen:de heer Mol 035-5824841.

Huizer K lederdracht Museum, Havenstraat73-75, Huizen. Openingstijden: di. t /m za.14.00-16.30 uur. Inlichtingen: 035-5251913.

Huizer Museum Het Schoutenhuis, Achter­baan 82, Huizen. Openingstijden: di. t /m za.13.30-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5250223.T /m 5 mei: Eeuwige jeugd, 100 jaar kinder­portretten in de Nederlandse fotografie. Zieook de rubriek 'Agenda Uitgelicht’.

Kasteel Groeneveld, Groeneveld 2, Baarn.Openingstijden: di. t /m vr. 10.00-17.00 u u r enza./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5420446.

Kasteel-Museum Sypesteyn. Nieuw Loos-drechtsedijk 150 in Nieuw-Loosdrecht. O pe­ningstijden: di. t /m vr. 10-00 uur-17.00 uur.Za./zo. en feestdagen 10.00 uur-17.00 uur. In­lichtingen: 035-5823208.

H et Nederlandse Vestingmuseum, Westwal-straat 6 le Naarden-Vesting. Openingstijden:di. t /m vr. 10.30-17.00 uur en za./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-6945459.• Iedere eerste zondag van de maand: Rond­

leidingen in uniform. Aanvang 13.30 uur.• 23 m aart t /m 20 mei: Dortsman. Een veel­

zijdig architect. Tentoonstelling.• 28 maart: K indermiddag 14.00-16.00 uur.• 16 a p r il /2 1, paasdag: garnizoensdag. I’he-

ma bastion retour.• 24 april: K indermiddag 14.00-16.00 uur.• 20 mei: Garnizoensdag. Them a muziek• 30 mei: Kindermiddag 14.00-16.00 uur.

Muiderslot, H erengracht 1, Muiden. O pe­ningstijden t /m maart: za./zo. 13.00-16.00uur. Laatste rondleiding 15.00 uur. Vanaf 1april: ma. t /m vr. 10.00-17.00 uur; za ./zo ./feestdagen 13.00-17.00 uur. Laatste rondlei­ding 15.00 uur. Inlichtingen: 0294-261325.

Nationaal museumweekend. Gevarieerd pro­gramm a in diverse musea. O p[ 21 en 22 april.

O udheidkam er Loosdrecht, Acacialaan 2 inLoosdrecht. Inlichtingen: 035-5824841.• R ondleid ingen wo. 10.00-12.00 uu r en

20.00-22.00 uur en za. 11.00-14.00 uur.

Singermuseum, O ude Drift 1 te Laren. O pe­ningstijden: di. t /m za. 11.00-17.00 uur en zo.12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5315656.• T /m 1 april: Schilderijen en keramiek van

Pierre Boncompain. Een wegdromende Co­lette, een rijkversierde tafel van argeloosneergelegde druiven en p ru im en, eenMingglas.

• T /m 22 april: Camille Claudel. Een soloten-toonstelling van 50 beelden en tekeningenvan de Franse beeldhouwster.

• 1 april t /m 29 april: Prentenkabinet. Ver­kooptentoonstelling van het werk van zo’ntwintigtal leden van deze kunstenaarsver­eniging.

• 5 april t /m 13 mei: Schilderijen van PiersPander en Douwe Elias. Twee goede vrien­den die elkaar ontm oetten in Franeker,waar ze tegenover elkaar een atelier heb­ben.

• 15 mei t /m 30 juni: H erbert Fiedler (1891-1962). Een overzichtstentoonstelling vanschilderijen en werken.

• 20 mei t /m 24 juni: Glas van Frank van denHam.

Wilt u een vermelding voor een activiteit in deperiode ju n i t /m september? Zendt u voor 16april 2001 een berichtje/e-m ail naar het se­cretariaat van TVE.

TVE 19e jrg. 2001 47

A genda uitgelichtEeuwige jeugd, 100 jd a r kinderportretten in de Nederlandse fotografie

H et Huizer Museum H et Schoutenhuis orga­niseert t /m 5 mei de tentoonstelling Eeuwigejeugd, 100 jaar kinderportretten in de Nederlandsefotografie. De tentoonstelling omvat ca. 75 fo­to ’s van 33 Nederlandse fotografen. Tevens zaler een aanvullende presentatie uit de collectievan het museum te zien zijn, waarin histori­sche achtergronden van de portretten van deHuizer kinderbevolking worden belicht. H etoverzicht geeft een indringend beeld van dewijze waarop kinderen de afgelopen eeuw zijngeportretteerd. H et is boeiend om te zien hoede m anier van kijken naar het kind - en dusde opvattingen over de portretfoto - is veran­derd. Tamelijk statische portretten m aaktenlangzaam plaats voor fotografische portrettendie m eer recht doen aan het speelse karakteren de dynamiek van kinderen. Naast de veran­derende opvattingen over het portre t geeft detentoonstelling ook een beeld van de ontwik­keling van de fotografie in de twintigste eeuw.

Bij het samenstellen van de tentoonstellingwas de kracht van het individuele beeld het be­langrijkste selectiecriterium. De foto’s zijn uithun oorspronkelijke context - het familieal­bum, een thematische fotoreeks of een foto­boek - gehaald en sam engebracht in de neu­trale ruim te van het museum. H ierdoor W'or-den ze m eer dan persoonlijke herinneringen:ze staan voor het jo n g zijn van verschillendegeneraties. De geselecteerde foto’s zijn opge­zet als portret van een of m eer kinderen die defotograaf speciaal wilde uitlichten om dat zijvoor hem bijzonder waren. Een fotografischportret vertelt iets over de afgebeelde persoon,over zijn gemoedstoestand en misschien zelfsover zijn karakter. Soms inform eert de fotoons over de leefomgeving o f sociale positie vande geportretteerde en over de tijd waarin hij ofzij leeft/leefde. Daarnaast roept een portretassociaties op bij de beschouwer. We zijn ge­neigd om het gezicht dat we voor ons zien aante vullen m et een verhaal, een geschiedenis,

met allerlei ideeën die misschien m eer metonszelf te maken hebben dan met de afgebeel­de persoon. Een fotografisch portre t is nooiteen neutrale weergave van iemands gelaat,maar het resultaat van een psychologische in­teractie tussen fotograaf en model.

In de tentoonstelling zijn fo to’s opgenom envan Oscar van Alphen, Emmy Andriesse, Ce­line van Balen, Kors van Bennekom, EvaBesnö, George H endrik Breitner, Gon Buur­man, Paul Citroen, Martien Coppens, RinekeDijkstra, Leo Divendal, Ed van der Elsken,Daan van Golden, Carel van Hees, Wouter vanHeusden, Anneke Hilhorst, Ata Kando, Es­ther Kroon, Dolf Kruger, G. M iddendorp,Emile Muns, Jacob Olie, Cas Oorthuys, LauraSamsom Rous, Jan Snoek, H endrik Tedingvan Berkhout, Bart Versteeg, Cor van Weele,Ed van Wijk, Willem Witsen, Hans Wolf, JanZeegers en Berend Zweers.

Voor de openingstijden zie Activiteiten agenda.

• t . r . •

48 TVE 19e jrg. 2001

M ededelingen van h e t bestuurJaarverslag TVE 2000

Dit verslag geeft vele activiteiten weer die inde loop van liet jaa r 2000 hebben plaatsgevon­den.

H et A lgem een Bestuur

Allereerst de vergaderingen van het Alge­meen Bestuur op 6 m aart in het Goois Mu­seum te Hilversum en op 2 oktober in hetstadsarchief te Naai den.

Tijdens de vergadering van 6 m aart hield deheer drs. H.E. van Hees, vice-voorzitter van deHistorische Kring te Eemnes een voordrachtover “H et belang van een GenealogischeWerkgroep voor een Historische Vereniging”.Mede door het enthousiasme van de heer VanHees werden diverse Historische Verenigingenaangemoedigd om in eigen kring activiteitente ontplooien voor de oprichting van een ge­nealogische werkgroep. In Eemnes streeftmen ernaar om in 2002 een boek samen testellen over 'genealogie in het eigen dorp'.

In de vergadering van 2 oktober heeft deheer F.F.M. Repko een lezing gehouden metdia’s over de Hilversumse Historische Kringen zijn M onumentenzorg. Hij belichtte de ge­schiedenis van Hilversum alsmede het Histo­risch Karakter van het dorp en gaf tenslotteenkele adviezen over het uitvoerende werkvan de Historische Kring, zoals bij voorbeeld:

- zitting nem en in provinciale en gem eente­lijke adviesorganen;

- samenwerking m et de Stichting HilversumPas Op, Bewonersverenigingen, Milieu- orga­nisaties als het “Goois N atuur Reservaat” ende ‘Vrienden van hel Gooi'.

D e O pen Dag te Bussum

Op zaterdag 20 mei werd de Open Dag ge­houden in het Gem eentehuis van Bussum,waaraan vele donateurs deelnam en. H et weer

werkte bijzonder goed mee om deze dag tedoen slagen. Het verslag van de Open Dag isreeds gepubliceerd in het tijdschrift TVE 18ejrg. nr.3 pagina 158 t /m 160.

Naarden 650 jaar

Op vrijdag 15 septem ber verrichtte de Burge­meester van Naarden, de heer m r J.A.N. Pa-tijn de officiële opening van de feestelijkeweek ter ere van het 650 jarig bestaan van destad Naarden. De belangstelling van de inwo­ners van Naarden was zeer groot. In de grotekerk was er een zeer uitgebreid programma,waarin o.a. belangrijke historische personenzoals Graaf Willem V, Jan Amos Comenius enKoning Willen III optraden. De muzikale om-lijsting was uitstekend verzorgd en zeer geva­rieerd.

Op vrijdag 20 septem ber werd er op initia­tief van TVE in het stadhuis van Naarden doorprof. d r P.H.D. Leupen, hoogleraar Middel­eeuwse Geschiedenis aan de Vrije Universiteitvan Amsterdam en tevens redactielid van hettijdschrift TVE, een lezing gehouden over “Dewording van de stad Naarden in de tweedehelft van de veertiende eeuw”. Deze voor­dracht kunt u lezen in het tijdschrift van TVE18e jrg . nr. 4, decem ber 2000. Het gem eente­bestuur van Naarden kan terugzien op eenzeer geslaagde feestweek, die duizenden be­langstellenden getrokken heeft.

H et Dagelijks Bestuur

H et bestuur kwam in het verslagjaar zes maalbijeen. Er hadden twee bestuurswisselingenplaats. Tijdens de vergadering van 23 augustusheeft mevrouw drs M. Boersen haar taak alsvoorzitter beëindigd. De heer d r H. Michielsewerd als voorzitter benoem d.

In de vergadering van 23 novem ber heeft

TVE 19e jrg. 2001 49

de heer drs K.Loeff als lid van het DagelijksBestuur zijn functie neergelegd en tevensmet, ingang van 31 december, als hoofdredac­teur van het tijdschrift TVE. Beiden zijn wij alsDagelijks Bestuur zeer erkentelijk voor hunwerkzaamheden voor de Stichting TVE.

Als opvolger van de heer drs K. Loeff is metingang van 1 januari 2001 benoem d als hoofd-redacteur drs I.B. Laarakkers. H et DagelijksBestuur van TVE wenst haar veel succes toe bijde uitvoering van haar werkzaamheden alshoofdredacteur.

Naast de norm ale werkzaamheden heeft hetDagelijks Bestuur zich o.a. beziggehoudenmet:- de voorbereiding van de O pen dag in sep­

tem ber a.s. te Hilversum- de samenwerking m et de redactie van het

tijdschrift TVE- een beleid m et m eer aandacht voor de his­

torische kringen en de musea.Vervolgens hebben leden van het DagelijksBestuur op 9 septem ber deelgenom en aan deactiviteitenmarkt te Laren. De activiteiten-m arkt was opgezet in samenwerking m et deHistorische Kring te Laren. Dit was een goedegelegenheid om TVE te prom oten.

Op 17 novem ber was het Dagelijks Bestuurvan TVE vertegenwoordigd tijdens de officiëleopening van de O udheidkam er te Laren doorde heer L.H.Th. Hendriks, burgem eester vanLaren.

O p en dag 2001

Op 22 septem ber 2001 houdt TVE de jaarlijk­se open dag. Dit keer treedt er geen gem een­te als gastvrouw op maar de stichting Hilver­sum Pas Op!, die onlangs het haar tw intigja­rig bestaan vierde. Over de vorm en inhoudvan de dag wordt u later uitgebreid geïnfor­meerd.

Laren, 5 januari 2001M.E.Th. Kuijer,secretaris

50 TVE 19e jrg. 2001

A uteursinstructies kopijTussen Vecht en Eem

Een artikel in h e t tijdschrift Tussen Vecht enEem heeft een leng te van n ie t m eer dan 4000 a5000 w oorden (6 a 8 pag in a ’s A4) en w ordtverluchtigd m e t veel illustraties. A rtikelen zijnpopulair- w etenschappelijk van aard en be­stem d voor h e t g ro te publiek. Bij voorkeurw orden resu lta ten van oorspronkelijk o n d e r­zoek, dus nieuw e o n d erw erpen gepubliceerd .

Tekstverwerker- W ord o f eventueel W ordperfec t 5.1, bij

voorkeur opslaan als .RTF bestand.- G eb ru ik een g o ed leesb a re le t te r (12

pun ts), regelafstand 1,5.- G ebruik altijd spellingcontro le , zoek en ver­

vang d ubbe le spaties d o o r enkele spaties.- Tekst aan leveren als p la tte tekst, dwz. geen

ex tra lay-out in de vorm van opm aakstijlen,vet, o n d ers treep t, cu rsief o f hoofd letters, in­sp ringen , m arge-versm alling, dubbele tabs,n ie t afbreken, n ie t u itlijnen , tenzij o n d e rgenoem d.

Tekst lay-out- O n d e r de titel de au teu rsnaam (bij voor­

keu r m et voornaam ) verm elden.- Nieuwe alinea n iet vooraf la ten gaan do o r

tabs o f spaties.- Titels van pub lica ties/ to n ee ls tu k k en / ge­

dich ten cursief.- A fkortingen zoveel m ogelijk verm ijden, dus

niet: t.b.v., m .b.t., o.v.v. et cetera.- D oor afkortingen aangedu ide organisaties

o f instellingen, die regelm atig genoem dw orden in de tekst eerst voluit no em en , m ettussen haakjes daarach te r de afkorting, ver­volgens alleen als afkorting zo n d er puntjes.

- C itaten: enkel aanhalen . C itaat b in n en eencitaat: d u b b e l aanhalen . Bij g ro te citateneen aparte a linea m aken.

- O psom m ingen in de tekst: aangeven d o o rvolgnum m ers, p u n t en tab o f d o o r afbreek-streepjes en tab, bijvoorbeeld:

1 .<tab>tekst2.<tab>teksto f-<tab>tekst-<tab>tekst

- N oten: alleen e in d n o ten en zoveel mogelijkbep erk en , o n d e r een kopje N oten . N otenlaten g en ere ren d o o r een tekstverwerker.

- L itera tuu rverm eld ingen : aan h e t e inde vande kopij o n d e r een kopje L iteratuur. B ron­m ateriaal w ordt h ie r (tok o n d e r verm eld. Li­te ra tuu rverm eld ingen op deze wijze:Ja n Jansen , De geschiedenis van het Gooi, H il­versum 1999.Ja n Jansen , 'De hef in: H et G ooische Tijd­schrift jaargang (jaartal) num m er, p. 2-5.

- O n d e r aan he t artikel biografische gege­vens verm elden o n d e r een kopje Varia, bij­voorbeeld: Jan Jan sen (geb. 1945) - stu­dee rd e geschiedenis aan de U niversiteit vanA m sterdam . T hans werkzaam als stadsarchi­varis van de gem een te H ilversum en publi­cist van diverse boeken en artikelen over ‘tC looi.

IllustratiesG enum m erd en zoveel m ogelijk in orig ineelbijleveren m et o n d eraan in kopij gen u m m er­de b ijsch riften en b ro n v erm eld in g tussenhaakjes, bijvoorbeeld: (coll. Goois M useum ),(coll. S treekarch ief), (coll. O m roepm useum )e.d., p articu liere en n ie t-openbare collectiesdo o r (part. coll.) o f op naam van eigenaar, bij­voorbeeld: (coll. Siewers), (coll. Stevens). Illu­straties k u n n en ook digitaal op Tif-form aat,200 DPI w orden aangeleverd. De toestem ­m ing om illustraties te gebru iken w ordt in ­d ien nod ig d o o r de au teu r zelf geregeld.

En verderDe redactie b eh o u d t h e t rech t om artikelen tecorrigeren , te wijzigen o f te w eigeren.

TVE 19e jrg. 2001 51

Bestuur en redactieTussen Vecht en Eem

Leden dagelijks bestuurdr H.C.M. Michielse (voorzitter)Huizerstraat 371411 GL Naarden035-6944091M.E.Th. Kuijer (secretaris)Caliskamp 161251 XJ Laren035-5334756F.H. Bos (penningmeester)Stargardlaan 101404 BD Bussum035-6941382drJ.D.C. Branger, Hilversum, 035-631288T. Kruijmer-Vos, Huizen, 035-5251713L. van Eijle, Eemnes, 035-5389198

Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordigersvan:

Historische kring “Baerne”Historische kring BussumHistorische kring BlaricumHistorische kring EemnesHistorische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Grave-

land, KortenhoefHilversumse historische kring “Albertus Perk”Historische kring HuizenHistorische kring LarenHistorische kring Loenen aan de VechtHistorische kring LoosdrechtHistorische kring MuidenStichting “Comité Oud Muiderberg”Vereniging Werkgroep Vestingstad NaardenHistorische kring Nederhorst den BergHistorische kring WeespArcheologische Werkgemeenschap voor Nederland, af­

deling NaerdincklantStreekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilver­

sumStads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te

NaardenStadsarchief WeespVereniging Curtevenne, ’s-GravelandVereniging van Vrienden van het GooiDudok Stichting, HilversumNederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi

en EemlandGeologisch Museum Hofland, LarenStichting Couleur Locale, Blaricum

Stichting tot bevordering van de belangen van hetGoois Museum, Hilversum

Stichting “Hilversum, Pas Op!”Stichting Huizer MuseumStichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eem-

streekWerkgroep klederdrachten Eem en GooilandSinger Museum, LarenStichting Vrienden van het Nederlands Vestingmu-

seum, Naarden

Redactie

drs A. KosBovenmaatweg 1051274 RE Huizen035-5253342drs I.B. Laarakkers (hoofdredacteur)Comeniuslaan 201412 GP Naarden035-6781333

dr P.H.D. LeupenBurg. Lambooylaan 151217 LB Hilversum035-6245704

drs E.C. Schild-SchofaertsHuizerweg 91401 GD Bussum035-6918978e-mail: e.c.schild@hccnet.nl

Veste medewerkers

C. M. AbrahamseDiependaalselaan 2941215 KH Hilversum035-6292646 (kantoor)

drJ.D.C. Branger’s-Gravelandseweg 86/621217 EW Hilversum035-6310288

D. DekemaDrossaard 301412 NS Naarden035-6940760drs M. Visser-RitsemaVlindermeent 161218 CS Hilversum035-6932037

52 TVE 19e jrg. 2001

FLAVAart gallery

“Gooiersgracht”, 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

< ttiim

A

■nÊÉÉf^A*,*

m 14

a j ..

L ai'

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst

♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie

♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties

Werken van o.a.:C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer,

J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe,D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen,

G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 13.00 - 17.00

Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50

M u y d e n: .< L

i t K aste cl

t Miryderberaj

s a rV,-M jW G«J ƒj y - j w V *fAW Dj& oostcu/

, V ^ lT » rt V®- jJ ^ e n . J k

2 ' ' ) )

’ / £ &HoruwyckxMPaid. j . r j ^ t n d f i r c

MA v«3g > * •’'A 'S é i i K e v e r D y k scht*

r r f JÏ -v js z xn. /NPolaer

« w « t j a * *\Vx -n £

i t c

B i s s a $ s **s\^ B a « r e i n e ‘ '

V y j j r i V K L J OP o l d e r

cl ! -e->; x / 4 >

V / G e m■Na a r d e r

p <7 \ -Borland**\ R jlder

M e e r!/ i £ r r

Rode

fiolenA / e t

% !£ ■ /$

AnkeveenseA X K E v / e E N

C Hi/: r J, % cl/a n d* * * % . ƒ Polder

PAld. '“Veydcv '§'■'"• >

,<C^- t e rL U ac : vendeC

■ Jdiindcn I ”1K e u y e n

I Z JVJD

den Bergkt ■lnhr'<"4'V % T /An fceveyn

^ 2 i l lSc/upenéttiy

H o r s t e r ekssfetsz

:6SF,n^A.jM H E R V * 3I k- n'vn/A

^Jc.K rrk».-■• « r . . r lx’1« d/'d fUvA k< l

V reiand Hi/' cCtujrs </d / ' } ' € c n c o

. p g g i g : &./ y Ih* Ivor toll oeF

F w- L a n d e n .

r m M l

r* /. I ■ ■M