Les

192

�

dec

’14

Hetopstellenvaneentekstiseencomplexcognitiefproces,waarbijjealsschrijvervoortdurendbeslissingenmoetnemen,enherzien,opallerleiverschillendeniveaus.Uitrecenton-derzoekonderNederlandsevmbo-leerlingen(DeMilliano,VanGelde-ren&Sleegers(2012))blijktdatersignificantecorrelatiesbestaantussendeinzetvancognitieveprocessendoorleerlingenendekwaliteitvanhunschrijfproduct.Dekwaliteitvaneengeschreventekstwordtbepaalddooreenaantalverschillendedimen-sies,dieallemaalopordemoetenzijnwilhetgeheeldetoetsderkritiekkunnendoorstaan.

Teneerstemoeteentekstaansluitenbijhetdoeldatdeschrijverermeewilbereikenenaansluitenbijhetpubliekwaarvoordetekstbedoeldis(niettemoeilijk,niettemakkelijk,dejuiste‘toon’enaanspreekvormen).

Verdermoetdestructuurvandeteksteengoedbegripvandeargu-mentatieondersteunen.Daarnaastmoetdetekstooklexicaal, stilistisch, grammaticaalenquataalverzorging(spelling,interpunctie)opordezijn.

In fasesIndetheorievormingoverdecogni-tieveprocessendieeenschrijverinzetgedurendehetopstellenvaneentekst,zijnertweestellingendiedooreengrootaantalonderzoekersonderschre-venworden.Deeerstestellingisdat

hetschrijfprocesvangoedeschrijversinfasesverloopt:erissprakevaneenvoorbereidendefase(voordatdeschrijverdepenophetpapierzet),eenschrijffase(waarindeschrijverbezigismethetformulerenvanzin-nen)eneenfase ná het schrijvenalsdeeersteversievaneentekstklaarisendeschrijvergaatreviserenencorri-geren(Scardamalia&Bereiter(1987)).Iniederefasezeteenschrijverallerleicognitieveprocessenin,maarhetisnietzodatbijiedervandezefaseseenaantalspecifiekecognitieveprocessenhoort.Detweedestellingisdatcog-nitieveprocessengedurendehetop-stellenvaneenteksttelkensterugke-renenopnieuwingezetwordenopverschillendeplekkenineenschrijf-proces.Metanderewoorden,hetop-stellenvaneentekstiseenrecursief cognitief proces.

Eenvoorbeeldhiervanisvoorken-nisactiveren.Alsjeeensollicitatie-briefschrijftvooreenbijbaantjealsvakkenvullerineensupermarkt,beginjemisschienmetdevraagwatjeweetoverwerkenineensupermarkt.Ennaarmatedetekstvordert,komjealsschrijversteedsmeeraandedetailstoe.Watisbelangrijkvooreenvak-kenvuller?Jemoetnauwkeurigwerken,wantinhetschapmoetallesnetjesgeordendwordenneergezet.Enisklantvriendelijkheidbelangrijk,ofishetvooralbelangrijkdatjesterkenfitbent?Opdiemanierleidtre-

Wat gaat er in dat hoofd om?Een kijkje in het schrijfproces van mbo-leerlingen

Sindsdeinvoeringvanhetreferentiekader taalmoetenook

allembo-leerlingeneenvoorgeschrevenminimumniveau

behalenophetdomeinschrijven.Ervaringenindepraktijkmakenduidelijkdatveelleerlingenhierveelmoeitemeezullenhebben.

Inditartikeldoendeauteursverslagvaneenonderzoeknaar

dewijzewaaropeerstejaarsmbo-leerlingenvanniveau3en4eenveelvoorkomende

schrijftaak(hetschrijvenvaneensollicitatiebrief)aanpakken.Het

doelvanhetonderzoekwashetvindenvanaanknopingspunten

omhetonderwijsaandezedoelgroepbetertelaten

aansluitenbijhunniveauenbelevingswereld.

Roos

Sch

arte

n An

drea

Net

ten

Hel

een

Stra

ting

Chan

tal V

erm

eere

n

Hetschrijfprocesvangoedeschrijversverlooptinfases:eenvoorbereidendefase,eenschrijffaseeneenfasenáhetschrijven

�

Les

192

dec

’14

cursietotverfijningvandetekst;debeslissingenkenneneenverloopvangrootnaarklein.

Naasthetrecursievekaraktervanhetschrijfproceswaarbijcognitieveprocessentelkensopnieuwwordeningezet,iserwelenigverbandtussendefasesvanhetschrijfprocesenhetoptredendecognitieveproces.Eengoedvoorbeelddaarvanisplannen:datistypischeenactiviteitdiemeerplaatsvindtaanhetbeginvaneenschrijfprocesensteedsmindervoorkomtnaarmatedeschrijvervordert(Rijlaarsdam&VandenBergh(2006)).

Indeanalysevandewijzewaaropeerstejaarsmbo-leerlingeneenschrijf-taakaanpakken,hebbenwijervoorgekozendevolgendevijfcognitieveactiviteitenonderdeloeptenemen:

Plannen:informatieverzamelen,eenschrijfplanmaken,deinhoudvanwatjegaatschrijvenvaststellen.

Oriënteren:voorkennisactiveren,nadenkenoverhetdoel,hetpu-bliekenhetteksttype.

Monitoren:zowelinhoudelijkalspro-cesmatigheteigenschrijfprocesvolgen;werkiknogwelnaarmijndoeltoe?Werkiknogvolgensplanning?

Evalueren:degeschreventeksther-lezenendaarbijaandachtbestedenaanaansluitingopdoelenpubliek.

Reviseren:degeschreventekstcor-rigerenenaanvullen.

De Hardop DenktaakHetafnemenvaneenhardopdenk-taakiseenveeltoegepasteonder-zoekstechniekomcognitieveproces-senoptesporenenteidentificeren(Hayes&Flower(1980);Fox,Ericsson&Best(2011)).Cognitieveprocessenalsplannen,voorkennisac-tiverenenevaluerenzijnmeestalnietwaartenemeninhetgedragdateenpersoonvertoont.Eenstandaardob-servatievoldoethierdusniet.Hetal-ternatiefisomproefpersoneneentaakuittelatenvoerendieeenbepaaldcognitiefprocesvergt,enzetijdenshetuitvoerenvandietaaktestimule-renomvoortdurendhardoptever-woordenwatzedenken.Inonson-derzoekhebbenwetwaalfeerstejaarsmbo-leerlingen(BOLniveau3en4)tijdenseenhardopdenktaakeensolli-citatiebrieflatenschrijven.Datheb-benzetweemaalgedaan:aanhetbe-ginvanhetschooljaar(september2012)enaanheteind(juni2013).Deleerlingenwarenallemaal17of18jaaroudtijdensdeafname.

Tijdenshetmakenvandeopdrachtwerdendeleerlingendooreenge-traindeonderzoeksassistentgestimu-leerdomhungedachtenteverwoor-den.Deonderzoeksassistentengavenalleenaansporingen(prompts),zoals‘vertelwaarjeaandenkt’of‘watdenkjenu?’.Dezesessieszijnop-genomen(beeldengeluid),enver-volgensuitgeschreventoteenzoge-naamd‘protocol’.Daarbijzijnalleuitsprakenvandeproefpersonenge-noteerd,maarookhunwaarneembare

gedrag(bijvoorbeeld:teruglezenvandetekstdiezealgeschrevenhebben).Dezeuitgeschrevendocumenten,deprotocollen,zijnhetmateriaalwaaropdeanalyseszijnuitgevoerd.Dieanaly-sesverlopenineenaantalstappen:opbasisvandetheorieiseenlijstop-gesteldvantypenuitingendiekunnenvoorkomenineenspecifiekefasevanhetschrijfproces.Bijiedertypeuitingisbekekenofhetalsuitingvaneenspecifiekcognitiefproceskanwordenbeschouwdenzoja,welkcognitiefproces.Vervolgenszijnalleindivi-dueleuitingenengedragingenuitdeprotocollengescoord:totwelktypebehoortdezeuitspraakofditgedragvandeproefpersoon?

Wat hebben we gezien?Bijhetanalyserenhebbenweeerstge-kekennaarhetverschiltussenvoor-ennameting:zienweeenverschilinaan-pakeninresultaatnaeenjaaronder-wijswaarbijdeleerlingenspecifiekeinstructiehebbenontvangenopschrijfvaardigheid?Algemeenkanwordengeconstateerddaternietofnauwelijksverschillenzijntussenvoor-ennameting.

Overdeprestaties(debeoordelingvandesollicitatiebrief)kunnenwekortzijn:deleerlingenuitdeonder-zoeksgroeplatengeengroeiziennaeenjaaronderwijs.Deschrijfproduc-tenuitdevoor-ennametingzijnkwalitatiefnagenoeggelijk.Deleer-lingendieinseptemberdebestebriefschreven,dedendatinjuniweer.Betekentditdathetonderwijsdatde

�

Les

192

dec

’14

leerlingeneenjaarlanghebbenont-vangen,nietheeftgeleidtoteenbeterschrijfproduct?Enwatmoetenwedeleerlingendanbiedenomweltoteenbeterschrijfproducttekomen?Omdatteonderzoekenhebbenwegeke-kennaardecognitieveprocessendiedeleerlingeninzettenendievergele-kenmetdeprocessendiezezoudenmoeteninzettentijdensdeverschil-lendefasesvanhetschrijfproces.

Drie fasesBijdeanalysevandeprotocollenishetschrijfprocesvandeleerlingenal-lereerstingedeeldindedrieeerderge-noemdefases:voor,tijdensennahetschrijven.Perfaseisvervolgensgeke-kennaarhetoptredenvandeeerder-genoemdevijfcognitieveprocessen.

Tijdensdeeerstefase,vóór het schrijven,zijnereenpaarleerlingendienadenkenoverhoezedeopdrachtgaanuitvoeren.Maargeenenkeleleerlingmaaktaantekeningenenslechtséénleerlingactiveertvoorken-nis.Deeerstefaseduurtover’talge-meenheelergkort:variërendvan29tot126seconden.Ineerdereonder-zoekeniseencorrelatievastgesteldtussendelengtevandezeopstarttijdendekwaliteitvanheteindproduct:hoelangerdeopstarttijd,hoebeterdegeschreventekst(Bereiter&Scarda-malia(1987)).

Tijdensdetweedefase,gedurende het schrijven,denkendemeesteleer-lingennaoverdeopzetvanhunbrief.

Ookhoudenzehetdoelvandetekstindegaten.Demeesteleerlingenherlezendelenvanhunbrief,maarzelijkendaargeenconsequentiesaanteverbinden:erwordtnauwelijksherschrevenofgecor-rigeerd.Ennetzoalstijdensdeeerstefasezienweheelergweinigactiviteitendiesamenhangenmetoriënteren,zoalsvoorkennisactiveren.

Ookdederdefase,als(deeersteversievan)de brief is afgerond,isvaakheelkort.Erzijnleerlingendiedelaatstepuntzettenenogenblikke-lijkhetvelpapierwaaropzehebbengeschreven,vanzichafduwen:‘Zo,klaar.’Slechtseenenkeleleerlingher-leesteendeelvandebriefofdenktnaoverdeinhoudvandebrief.Slechtséénleerlingevalueertdeeigentaak-aanpak.Tijdensdevoormetingvoertgeenenkeleleerlingcorrectiesdoorindebrief,tijdensdenametingzijnerdrieleerlingendiedatweldoen.

Demeestopvallendeobservatieisdateroverhetalgemeenheelergweinigcognitieveprocessenwaar-neembaarzijnbijdezeleerlingen.Ookdeindelinginfases,diekarakte-ristiekisvoorervarenschrijvers,isvaaknauwelijkswaarneembaar.Decognitieveprocessendiewezien(behorendbijcognitieveprocestypes:plannen,monitoren,evalueren)vin-denhoofdzakelijkplaatsgedurendedetweedefase:dustijdenshetopschrij-venvandetekst.Opvallendisookhetvrijwelontbre-kenvanhetprocestypeoriënteren:

erwordtnietofnauwelijksnagedachtoverhetonderwerpvandetekst.Indezelijnpastookdeobservatiedatgeenenkeleleerling,nochindevoor-,nochindenameting,eenschrijfplanmaakt(plannen):eenpaarkorteaantekeningenoverwaterindebriefmoetkomen.Enhetbesefdateeneenmaalgeschreventekstverbe-terdkanworden(evalueren,revise-ren)isookbijslechtsweinigleerlin-genaanwezig.

Aanknopingspunten voor het onderwijs Weziendatdeleerlingeninonson-derzoekdeneiginghebbenom‘hetschrijvenvaneentekst’gelijktestel-lenaandehandelingvanhetschrij-ven.Develebeslissingendiejealsschrijvermoetnemenbijhetopstel-lenvaneentekst,overinhoud,struc-tuur,doelgroepetc.,nemenzijbijnaallemaalterwijlzeaanhetformulerenzijn.Hetbesefdathetopstellenvaneenteksteenprocesisdatjeinfaseskuntuitvoerenlijktveelalteontbre-ken.Leerlingenstelleninpraktijkhetuitvoerenvaneenschrijftaakdusgro-tendeelsgelijkaanhetproducerenvanhandschrift.Determ‘schrijven’roeptmogelijkdeverkeerdeassociatieopbijleerlingen.Eentermdiebeteruit-druktdathethiergaatomeencom-plexeactiviteit,isdeterm‘stellen’dieookinhetprimaironderwijsgebruiktwordt.Indecontextvanhetberoeps-onderwijswordtdaarbijuiteraardaan-

Hetisdemoeitewaardominhetonderwijsdeleerlingeniederefaseafzonderlijktelatendoorlopen

9

Les

192

dec

’14

geslotenbijdeberoepscontext,enkanbijvoorbeeldwordengesprokenover‘hetopstellenvaneenbrief/memo/etc.’.

Hetopstellenvaneensollicitatiebriefblijktinfeiteeentecomplexeop-drachtvoordezeleerlingen.Zeslaanproces-endenkstappenoverenbe-reikendaardooreenmindergoedre-sultaat.Hetisdemoeitewaardominhetonderwijsdefasesvanhetschrijf-procesexplicietvanelkaarteonder-scheidenenomdeleerlingeniederefaseafzonderlijktelatendoorlopen.Datkanbijvoorbeelddoordeleerlin-geneenschrijfplantelatenmakenendoorhendeeersteversievanhetschrijfproducttelateninleverenvoorfeedbackvoordatzehuneindproductgaanschrijven.Ookhetexplicietla-tenherlezenvandeeigentekstenleerlingenelkaarstekstenlatenbeoor-delenmiddelspeer-feedbacknadatdeeersteversieisafgerond,isbelangrijk.Docentenkunnenhierineengroterolspelendoorleerlingentebegeleidenbijdeverschillendefasesvanhetschrijvenvaneentekst,doorgoede

voorbeeldenvandeopbouwvanhetschrijfproducttelatenzienendoorindebegeleidingalerttezijnopdever-schillendefasesvanhetschrijfproces.

Roos SchartenAndrea NettenHeleen Strating Chantal Vermeeren

De auteurs zijn werkzaam bij het Exper-tisecentrum Nederlands

Correspondentie: r.scharten@expertisecentrumnederlands.nl

LiteratuurBereiter,C.&M.Scardamalia(1987).

the pSychology of written communication.Hillsdale,NewJersey:LawrenceErlbaumAssocia-tes,Publishers.

DeMilliano,I.,A.vanGelderen&P.Sleegers(2012).patternS of cog-nitiVe Self-regulation of aDo-leScent Struggling writerS.WrittenCommunication29(3):pa-gina303-325.

Fox,M.C.,K.A.Ericsson&R.Best(2011).Do proceDureS for Ver-Bal reporting of thinking haVe to Be reactiVe? AMeta-AnalysisanRecommendationsforBestRe-portingMethods.PsychologicalBulletin137:2.

Hayes,J.R.&L.S.Flower(1980).iDentifying the organization of writing proceSSeS.In:Gregg,

L.W.&Steinberg,E.R.,CognitiveProcessesinWriting.Hillsdale,NewJersey:LawrenceErlbaumAs-sociates,Publishers.

Rijlaarsdam,G.&H.vandenBergh(2006). writing proceSS theory. a functional Dynamic ap-proach.In:MacArthur,C.A.,Gra-ham,S.&Fitzgerald,J.(eds)Hand-bookofWritingResearch.NewYord:TheGuilfordPress.

Vier herkenbare verhalen van nieuwkomers staan centraal:

Watsana uit Thailand die verliefd is op haar Nederlandse partner, Ismahan uit Somalië die in het asielzoekerscentrum heeft gewoond, Jarek uit Polen die hier werkt omdat hij geld wil verdienen voor zijn familie en de ColombiaanseAntonio die zijn vrouw op het werk heeft leren kennen.

Een beginnersmethode voor laag-en middenopgeleiden.

WIJ WonEn nu In nEdErlAnd

met hoogfrequente woorden uit het dagelijks leven van nieuw-komers,complete vertalingen van de teksten uit het eerste deel,met vertalingen van de woorden in 17 talen,met aandacht voor de uitspraak van de Nederlandse klanken,veel herhalingen om de woorden in te laten slijpen,met oefeningen in de woordvolg-orde volgens het 123-systeem,met veel actieve spreek-opdrachten,na iedere les buitenschoolse opdrachtenmet filmpjes en luisterfragmenten via de website wijwonen.numet toetsen en eindopdrachten

TE bESTEllEn vIA

bESTEllIng@WIJWonEn.nu

Wij wonen nu in nederland kost 42,50 euro inclusief de inlog voor

de website.