Voedingsadviezenbijhoofd-halstumoren

2

Naam patiënt:

Naam diëtist:

3

| Inhoud

Inleiding 4

Deel1Klachtenenvoedingsproblemen

1 Slikproblemen 5

2 Verslikken 5

3 Kauwproblemen 7

4 Pijnlijke mond of keel 7

5 Droge mond 8

6 Hinderlijke slijmvorming 10

7 Achteruitgang of verandering van reuk en smaak 11

8 Moeilijke stoelgang (obstipatie) 12

Deel2Overigepraktischeadviezen

1 Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen? 13

2 Gemalen en vloeibaar eten 14

3 Suggesties voor de warme maaltijd 15

4 Brood- en papmaaltijden 17

5 Tussendoortjes 19

6 Praktische adviezen 20

7 Recepten 22

8 Meer informatie 27

4

|Inleiding

Deze folder bevat informatie over voeding voor mensen die een tumor

hebben van de mond of keelholte. Naast alle medische zorg die de

aandoening met zich meebrengt, heeft uw behandeling namelijk ook

gevolgen voor het eten. Eten is niet (meer) vanzelfsprekend leuk en lekker.

Doordat uw smaak wordt aangetast, smaakt zelfs uw lievelingseten

anders, heeft u moeite met de gewone voeding (zoals brood en fruit) en

moet u misschien kiezen uit zachtere of vloeibare voeding.

Problemen met eten hebben veel gevolgen voor uw dagelijks leven.

De voedingsproblemen verschillen van persoon tot persoon. In deze

folder komen daarom alle mogelijke voedingsproblemen aan bod.

Wij vragen u om steeds te kijken naar wat in uw situatie van belang is.

5

|Deel1 Klachtenenvoedingsproblemen

1Slikproblemen

Door de plaats en de grootte van de tumor kunt u al slikproblemen hebben

voordat u wordt behandeld. Vaak ontstaan slikproblemen doordat het

slijmvlies in uw mond beschadigd is als gevolg van de bestraling of

operatie. Bij radiotherapie verdwijnen slikproblemen meestal weer en

zijn de problemen zes weken na de laatste bestraling al een stuk minder.

Adviezen

• Gebruik brood zonder korst met smeerbaar beleg.

• Vervang brood door pap, vla of drinkontbijt.

• Kies voor pastagerechten (macaroni/spaghetti) met een saus.

• Neem vis of ei in plaats van vlees.

• Kies voor gebonden crèmesoepen in plaats van heldere soepen.

Een logopedist kan advies en oefeningen geven over de dikte van het eten

(vast, glad, vloeibaar).

2Verslikken

Verslikken herkent u aan hoesten vóór, tijdens of na het slikken. Dit kan

komen doordat u vaak niet goed kunt voelen waar in de mond het voedsel

zich bevindt. Ook heeft u last van verslikken als u uw tong niet goed

kunt bewegen of wanneer tijdens het slikken uw luchtweg niet goed kan

worden afgesloten. Verslikken is schadelijk voor de longen. Laat het uw

arts of logopedist daarom weten.

Dunne vloeistoffen (water, thee) en kruimelige voeding (beschuit) zorgen

vaak voor het verslikken. Gladde en gebonden voeding (vla) zorgt voor

minder problemen omdat dat langzamer van de mond naar de slokdarm

glijdt.

6

Verdikkingsmiddelen

Omdat u misschien bang bent om u te verslikken, bestaat het gevaar dat

u te weinig drinkt. Er zijn verschillende poeders te verkrijgen die dunne

vloeistoffen dikker kunnen maken.

Met één of meerdere eetlepels verdikkingsmiddel kan koffie net zo dik

gemaakt worden zoals u prettig vindt. Een aantal kenmerken:

• Een verdikkingsmiddel is eenvoudig in gebruik, het klontert niet en is

smaakloos.

• Een verdikkingsmiddel kan bij alle vloeibare voedingsmiddelen worden

gebruikt. Bijvoorbeeld gemalen gerechten die erg veel vocht afgeven

(zoals gemalen rauwkost, gekookte waterige groente of appelmoes)

kunnen door toevoeging van een verdikkingsmiddel veel gladder

worden.

• Informeer bij de diëtist naar de verkrijgbaarheid.

Gewone bindmiddelen (bijvoorbeeld ‘allesbinder’ of ‘maïzena’) zijn ook

toepasbaar, maar zijn niet bruikbaar voor koude gerechten.

Adviezen

• Voedingsmiddelen met een gemengde inhoud, zoals soep met

vermicelli en stukjes groente, geven meer kans op verslikken. Kies

liever een gladde (gebonden) soep en/of maal de vulling eventueel fijn.

• Test bij welke etenstemperatuur u zich minder verslikt. Vaak gaan

koude gerechten beter. Doe eventueel ijsklontjes in koude dranken.

• Pas op met eten en drinken tegelijkertijd. Slik eerst het eten door en

neem dan pas een slokje drinken of een volgende hap.

De logopedist kan u helpen met houdingsadviezen en oefeningen om

verslikken te voorkomen.

7

3Kauwproblemen

Kauwproblemen kunnen ontstaan doordat u een tumor in de mond heeft,

zeker als uw tong of mond is aangetast. U heeft dan het gevoel dat het

eten in de mond blijft hangen. Ook een ingrijpende operatie in uw mond

kan hiervoor zorgen. Een slecht gebit maakt kauwen ook moeilijker, zeker

wanneer uw tanden zijn getrokken of wanneer u uw gebit (nog) niet

draagt. Als u een goede prothese krijgt, verminderen de kauwproblemen

meestal.

Adviezen

• Gebruik brood zonder korst met zacht beleg.

• In plaats van brood kunt u pap, drinkontbijt, vla of yoghurt nemen.

• Kies zacht vlees, ragout, vis of een eigerecht.

• Snijd voedsel heel fijn of maal het met een keukenmachine of

staafmixer.

• Ga niet zomaar over op vloeibare voeding, want kauwen is goed voor

uw smaak en speekselproductie.

4Pijnlijkemondofkeel

Door bestraling in uw mond kan het slijmvlies geïrriteerd raken. Ook

wondjes na een operatie kunnen uw mond gevoelig maken. Als eten en

drinken erg pijnlijk is, kan de arts pijnstillende medicijnen voorschrijven.

Pijn in uw mond kan toenemen door:

• Scherpe en zure voedingsmiddelen zoals, pittige specerijen (peper,

sambal, knoflook, mosterd), zuurkool, koolzuurhoudende dranken,

sterke alcoholische dranken, sportdranken, frisdranken, vruchten-

sappen, tomatensap/-saus en fruit.

• Zoute producten zoals gerookte vleeswaren (runderrookvlees),

gerookte vis (paling, makreel), bouillon, zoutjes, chips, gezouten

pinda’s en zoute drop.

• Hoge en lage temperatuur van voedingsmiddelen.

8

• Harde voedingsmiddelen zoals noten, hard gebakken gerechten en

harde korsten.

Adviezen

• Neem geen zure dranken, maar kies voor (chocolade)melk, koffie

verkeerd, thee, limonade, water of bouillon. Minder zure dranken zijn:

karnemelk, yoghurtdranken, koffie en groentesappen.

• Verzacht fruit en vruchtensap door toevoeging van een melkproduct

(vla met fruit of een milkshake van ijs met vruchtensap).

• IJskoude dranken geven soms verlichting, omdat ze verdovend werken

(ijswater, ijsschaafsel, ijsthee, room- en waterijs).

• Serveer warme gerechten en dranken op kamertemperatuur.

• Maak gebruik van groene kruiden (dille, peterselie, kervel, tijm en

waterkers).

• Maal noten fijn (of pindakaas op brood).

• Krokante voedingsmiddelen en harde korsten worden zachter door ze

in melk, bouillon of soep te dopen.

• Misschien moet u (tijdelijk) overgaan op gemalen of vloeibare voeding

(zie het kopje ‘Gemalen en vloeibaar eten’).

5Drogemond

De mond wordt vochtig en schoon gehouden door speeksel. U produceert

ongeveer 0,5 tot 0,75 liter speeksel per dag. Normaal gesproken is het

dun, waterig en vloeibaar. Speekselklieren die niet meer of onvoldoende

werken veroorzaken taai en draderig speeksel. Het gevolg hiervan is een

droge mond. Eten is lastig: het blijft als een droge, moeilijk weg te werken

massa in de mond hangen. Drinken is noodzakelijk om het eten weg te

spoelen.

Een droge mond kan een tijdelijk, maar ook een blijvend probleem zijn.

Als een groot deel van de speekselklieren bestraald is geweest, bestaat de

kans dat de klachten nooit meer helemaal weggaan. U kunt dan denken

aan kunstspeeksel.

9

Kunstspeeksel

Er bestaan verschillende soorten kunstspeeksel De werking hiervan is

kort: een kwartier tot een halfuur. In bepaalde situaties kan het prettig

zijn kunstspeeksel te gebruiken. Bijvoorbeeld tijdens een lang telefoon-

gesprek.

Ook tijdens het slapen kan het fijn zijn. Door kunstspeeksel vlak voor

het slapen gaan te gebruiken, ontstaat er een beschermend laagje in de

mond. Dit vermindert uitdroging van de slijmvliezen. U kunt kunstspeeksel

zonder recept verkrijgen bij de apotheek.

Wanneer de speekselklieren nog wel, maar onvoldoende werken, kunt u

ze stimuleren door ergens op te kauwen of te zuigen. Bijvoorbeeld:

• (Suikervrije) kauwgom.

• (IJsblokjes, waterijs, zuurtjes of pepermunt (eventueel suikervrij).

• (Frisse/zure producten zoals tomaat, komkommer, augurk, ananas,

appel en uitjes in zuur. Bij een zeer pijnlijke mond of keel raden we

deze producten af (zie het kopje ‘Pijnlijke mond of keel’).

Adviezen bij een droge mond

• (Neem bij iedere hap iets te drinken: spoel het eten weg met vocht.

• (Gebruik veel jus of saus bij de warme maaltijd.

• (Probeer macaroni, ragout, maaltijdsoep of een slaatje.

• (Besmeer brood met smeuïg beleg en veel boter/margarine.

• (Vervang brood door pap, vla en yoghurt.

• (Kies voor ontbijtproducten als yoghurt of melk met muesli/cornflakes.

• (Spray (zout) water in de mond. (Een verstuiver is te koop bij de

drogist of apotheek.)

• (Goede mondverzorging is belangrijk, omdat de kans op ontstekingen

en tandbederf bij een droge mond groter is. Spoel de mond daarom

zorgvuldig na het gebruik van suikerrijke of zure producten.

10

6Hinderlijkeslijmvorming

Kanker van de mond en keelholte en de behandeling daarvan kunnen voor

hinderlijke slijmvorming zorgen. Veel mensen denken dat slijmklachten

na gebruik van melk en suikerrijke producten toenemen. Maar voeding is

nooit de óórzaak van extra slijmvorming. Melkproducten (gewone melk)

laten een plakkerig gevoel in de mond achter. Dit wordt als slijmerig

ervaren, maar er wordt niet meer slijm geproduceerd.

Adviezen

• Spoel de mond met zout water, (koolzuurhoudend) mineraalwater of

water met citroensap.

• Gebruik ijsblokjes of ijswater.

• Zure melkproducten (karnemelk, (drink)yoghurt) geven een minder

plakkerig gevoel.

• Sojaproducten (sojamelk, sojatoetjes) kunnen melkproducten

vervangen.

• Probeer frisse/zure producten als ananas, augurk, komkommer,

zilveruitjes, appel en tomaat. Bij een zeer pijnlijke mond of keel zijn

deze producten af te raden (zie kopje ‘Pijnlijke mond of keel’).

Speeksel kan ook dik, taai en draderig worden, zogenaamd ‘taai slijm’.

Dit lijkt soms op een ‘spinnenweb’ in de keel. Het taaie slijm moet dan

eerst opgehoest en verwijderd worden met een tissue of een (zachte)

tandenborstel.

Tegen dit vervelende slijm is weinig te doen. Probeer de mond schoon te

houden. De mondhygiënist kan u daar meer over vertellen. Soms helpen

medicijnen. Vraag ernaar bij uw arts.

11

7Achteruitgangofveranderingvanreukensmaak

Door de tumor en de behandeling kan reuk en smaak achteruitgaan of

veranderen. Als de smaakpapillen zijn aangetast door de bestraling leidt

dit tot smaakverlies. Hierdoor smaakt het eten niet meer zoals u gewend

bent. Soms smaakt het iets zouter, zoeter, flauwer of anders dan vroeger.

Een droge mond en taai speeksel kunnen ook de smaak beïnvloeden.

Speeksel heeft namelijk een belangrijke taak bij het proeven van voeding.

In speeksel zitten stofjes die de smaakstoffen in de voeding oplossen

waardoor de smaakpapillen op de tong ze kunnen waarnemen. Uw smaak

herstelt geleidelijk in het eerste jaar na de behandeling. Smaakverlies

kan gedeeltelijk blijven bestaan tot twee jaar na de behandeling.

Adviezen

• Houd er rekening mee dat klachten per dag kunnen wisselen; wat

vandaag niet lekker is, smaakt morgen misschien wel.

• Probeer veel verschillende producten uit. Gerechten die u vroeger niet

zo lekker vond, waardeert u nu misschien wel.

• Neem van alles een hapje of een slokje om te zien of het u (niet) smaakt.

• Kijk op welke temperatuur de gerechten het beste smaken. Koude

gerechten hebben een minder sterke smaak dan warme gerechten.

• Fris smakende voeding (yoghurt, komkommer, salade of haring)

worden vaak goed gewaardeerd.

• Probeer neutraal smakende voeding (pasta, rijst of pap).

• Staat vlees bij de warme maaltijd tegen? Vervang dit dan door vis,

(koude) kip, vleeswaren zoals plakjes fricandeau of rosbief of een

eigerecht.

• Het is belangrijk dat het eten er aantrekkelijk uitziet, omdat een

aantrekkelijke maaltijd de eetlust doet toenemen.

• Drink voldoende. Een vieze smaak in de mond wordt soms veroorzaakt

door te weinig drinken.

• Een goede mondverzorging kan (tijdelijk) de vieze smaak verminderen.

• Soms smaakt niets lekker. In zo’n geval is het ’t beste om ‘met

verstand’ te eten.

12

Het is belangrijk om te weten dat als u niet meer via de neus kunt ademen

(u ademt bijvoorbeeld door een opening in de hals (stoma)), dat uw

reukvermogen verdwijnt of vermindert. Ook de smaak neemt dan af omdat

reuk en smaak samengaan.

8Moeilijkestoelgang(obstipatie)

Een moeilijke stoelgang kan veroorzaakt worden door te weinig

voedingsvezels.

Dit kan komen doordat u vloeibare voeding gebruikt . Deze voeding

bevat minder vezels. En ook als u te weinig drinkt droogt het lichaam

uit, waardoor uw ontlasting harder wordt. Daarnaast kan minder

lichaamsbeweging, bijvoorbeeld door vermoeidheid, ook een moeilijke

stoelgang veroorzaken. Als laatste kunnen sommige pijnstillers een

moeilijke stoelgang als bijwerking hebben. In dat laatste geval kan een

laxeermiddel door de arts worden voorgeschreven.

Adviezen

• Drink per dag anderhalf tot twee liter. Dat zijn twaalf tot vijftien kopjes.

Bij een vloeibare voeding moet u minstens twee liter drinken. U kunt

controleren of u voldoende drinkt door dit eens een dag bij te houden.

Ook kunt u dit zien aan de kleur van de urine: hoe lichter, hoe meer u

heeft gedronken.

• Probeer de volgende voedingsmiddelen die veel voedingsvezels

bevatten:

- Pap (havermout, Bambix®, Brinta®)

- Volkoren ontbijtproducten (All Bran®, muesli, Raisin Bran®)

- Drinkontbijt (Goedemorgen®, WakeUp!®, Fruitontbijt®)

• Abrikozen/ pruimenmoes

• Peulvruchten(soepen) (erwtensoep, bruinebonensoep)

• Geraspt fruit, vruchtensap met vruchtvlees

• Pruimensiropen hebben een laxerende werking (Karvan Laxo®,

Roosvicee Laxo®).

13

|Deel 2 Praktische adviezen

1Watkuntudoenomniet(verder)aftevallen?

Door smaakverlies, spanningen, vermoeidheid of pijn kan de eetlust

afnemen. Eten kan meer tijd vergen dan voorheen. Gewichtsverlies voor

of tijdens een behandeling is niet wenselijk. Uw conditie lijdt er onder en

het herstel kan langer duren. Weegt u zich eenmaal per week, op een

vast moment van de dag, dan kunt u goed bijhouden of uw gewicht stijgt

of daalt. Bij gewichtsafname kunt u samen met de diëtist bekijken hoe

uw voeding aangepast kan worden.

Adviezen

• Eet vaker kleine porties per dag, bijvoorbeeld elke twee uur iets.

• Pas op voor producten die wel een vol gevoel geven, maar geen of

weinig calorieën leveren, zoals bouillon, koffie, thee (zonder suiker en

melk), fruit en rauwkost.

• Kies volvette producten, zoals volle melk en volle yoghurt.

• Besmeer brood dik met boter of margarine en gebruik veel beleg.

• Worstsoorten, paté, salami, (smeer)kaas en zachte Franse kaassoorten

bevatten veel energie.

• Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt en pap.

• Gebruik producten die veel suiker bevatten (limonade, vruchtensappen,

drinkyoghurt of chocolademelk).

• Voeg boter of room toe aan aardappelpuree, groenten en pap.

• Verwerk ongeklopte slagroom, crème fraîche of zure room in

bijvoorbeeld pap, vla, yoghurt, vruchtenmoes, soep, sauzen en koffie.

• Kies vettere vlees- en vissoorten (saucijsjes, worst, schouderkarbonade,

doorregen runderlappen, speklappen, paling, haring of makreel met

vette jus of saus).

Dieetpreparaten

Lukt het u niet om voldoende voeding binnen te krijgen, dan kunnen

drinkvoeding en aanvullende poeders zinvol zijn. Deze worden meestal

gebruikt naast het eten en drinken dat u al neemt. Eet of drinkt u verder

niets, dan heeft u minimaal zes tot zeven pakjes of flesjes volledige

14

drinkvoeding nodig. U krijgt op die manier toch alle energie en voedings-

stoffen binnen die u nodig heeft.

Er zijn veel drinkvoedingen en dieetpoeders te verkrijgen. Ze zijn er in

diverse zoete smaken op basis van melk, yoghurt of vruchtensap.

Daarnaast zijn er ook enkele hartige drinkvoedingen en –soepen

verkrijgbaar. Met de diëtist kunt u bepalen welke dieetpreparaten voor u

het meest geschikt zijn. De dieetpreparaten worden in de meeste gevallen

vergoed. De diëtist kan een aanvraag voor vergoeding indienen bij uw

zorgverzekeraar.

Sondevoeding

Als eten niet meer gaat, kunt u (tijdelijk) op een kunstmatige manier

voeding binnenkrijgen. Deze vloeibare voeding wordt ‘sondevoeding’

genoemd omdat het via een slangetje (sonde) wordt gegeven. Dit

slangetje kan via de neus naar de maag lopen of wordt via de buikwand

rechtstreeks in de maag geplaats, de zogenaamde PEG-sonde.

2Gemalenenvloeibaareten

Als kauwen en slikken moeilijk gaat, kunt u het eten malen of vloeibaar

maken. Het is niet altijd nodig om de gehele maaltijd te malen. Vaak is

het voldoende om bijvoorbeeld alleen het vlees of groentes met veel

vezels te malen. Maal het eten pas na de bereiding, dan blijft de smaak

beter behouden. Is gemalen eten nog te dik en te compact, dan kunt u

dit verdunnen met bouillon of jus totdat het vloeibaar wordt. U kunt het

beste zelf uitproberen welke dikte u het beste bevalt, eventueel in overleg

met de logopedist.

Een staafmixer of keukenmachine is handig als u eten moet malen of

vloeibaar wilt maken. Staafmixers malen het eten uitstekend fijn en

nemen weinig ruimte in beslag. Een keukenmachine (vaak duurder dan

een staafmixer) heeft meer mogelijkheden: kloppen, mengen, fijnmalen,

kneden, snijden, raspen, hakken en soms ook persen.

15

Adviezen

• Maak uw gemalen of vloeibare maaltijd aantrekkelijk. Gemalen en

vloeibare maaltijden zien er al snel eentonig uit. Geef kleur aan de

maaltijden. Vis en aardappelpuree zien er met tomaten- of paprikasaus

en groene groente aantrekkelijker uit. Of roer groene kruiden

(bieslook, dille, peterselie, selderie) door de aardappelpuree.

• Maal de maaltijdonderdelen apart en schep deze afzonderlijk op het

bord. Hierdoor kunt u de smaak van de verschillende onderdelen beter

proeven.

• Wissel van maaltijdtemperatuur. Bijvoorbeeld: warme pap gevolgd

door een beker koude yoghurtdrank of warme soep gevolgd door een

ijsje.

• Wissel hartig en zoet af. Bijvoorbeeld een korstloze boterham met

ragout en een schaaltje vla toe.

• Gebruik kruiden en specerijen als u nog smaak heeft en uw keel dit

verdraagt.

3Suggestiesvoordewarmemaaltijd

Als u uitsluitend (overwegend zoete) vloeibare voeding gebruikt, kan een

warme maaltijd of soep in plaats van de broodmaaltijd een

fijne afwisseling zijn. Hieronder volgt een overzicht van warme

maaltijdonderdelen met tips en maaltijdsuggesties.

Bereidingstips voor soep:

Soep kan een warme maaltijd niet vervangen. Het is minder voedzaam

omdat het veel water bevat. Dit geldt nog meer voor bouillon. Bouillon

bevat slechts zout en smaakstoffen uit groente en vlees. De vulling maakt

de soep voedzaam. Is de vulling van de soep te grof? Zeef de soep, maal

de vulling en voeg dit weer toe aan de soep.

16

Bereidingstips voor vlees, vis en kip:

• Bak het vlees niet te hard.

• Voeg bij het malen van vlees vocht (jus, saus, bouillon) toe, anders

wordt het te droog en te compact.

• Vettere vleessoorten zijn zachter (worst, half-om-half gehakt,

doorregen varkensvlees, rollade).

• Gestoofd of zacht gebakken vis.

• Zalm of tonijn uit blik worden smeuïg met saus of mayonaise.

Vervangers voor vlees en vis:

• Roerei of omelet.

• Ragout of kroket.

• Franse kaas, roomkaas of geraspte kaas door de groente of de

aardappelpuree.

• Vegetarische producten (tahoe, tempeh, Quorn®).

Jus en saus

Alle soorten jus en saus (zelfgemaakt of kant-en-klaar) zijn geschikt

om te gebruiken. De dikte kunt u naar smaak aanpassen.

Bereidingstips voor groente:

• Groente goed gaar koken.

• Een klontje boter en/of groentesaus toevoegen.

• Waterige groente binden met bijvoorbeeld allesbinder, maïzena, een

bloempapje of saus uit een pakje.

• Groentes met veel vezels (doperwten, maïs, champignons, asperges en

bleekselderij) goed fijn snijden/malen en met veel saus opeten.

• Vermijd rauwkost, omdat dit erg hard is.

• Suggestie voor zachte groentesoorten: andijvie, bloemkool, broccoli,

koolsoorten, sperziebonen, spinazie, witlof en worteltjes.

• Vervang groente door stoofpeertjes of –appeltjes.

17

Bereidingstips voor aardappelen, pasta en peulvruchten:

• Prak aardappels en maak deze met extra veel jus smeuïg.

• Maak aardappelpuree door aardappels fijn te stampen, een klontje

boter/margarine toe te voegen en (volle) melk toe te voegen totdat het

de gewenste dikte heeft. (Aardappels worden snel ‘lijmerig’ als je ze in

een keukenmachine mixt.)

• Macaroni of andere deegwaren zijn goede alternatieven omdat ze

gladder en minder droog zijn.

• In plaats van rijst te malen kunt u rijstebloem nemen. U mengt dit met

hete bouillon. (Koken is niet nodig.)

• Bonen en andere peulvruchten kunnen goed worden gemalen.

4Brood-enpapmaaltijden

Als brood eten lastig is, kunt u om te beginnen de korstjes verwijderen

of zachtere broodsoorten kiezen. Is het brood te droog, dan kan het

helpen om bij iedere hap een slok te drinken. Soms is brood eten

’s morgens een lastige opgave, maar lukt het later op de dag wel.

Bereidingstips voor broodmaaltijden

Suggesties voor brood:

• Week brood (dit kan ook met beleg) in soep, bouillon, groente- of

tomatensap.

• Maak broodpap: week brood in warme melk, suiker en voeg boter toe.

U kunt dit geheel ook malen.

• Maak wentelteefjes: kluts één ei, voeg een kopje melk toe en week

hierin een witte boterham. Bak het geheel in de koekenpan met een

klontje boter/margarine.

• Gebruik zachte broodvarianten: bolletjes, croissant, cake, donut,

kleuterbiscuits.

• Eet beschuit (eventueel in de thee/koffie/melk dopen) of verkruimelde

crackers/matses.

18

Suggesties voor zacht broodbeleg:

• Gebruik smeerkaas, zachte roomkaas (eventueel met kruiden,

knoflook of ananas), jonge kaas, paté, smeerworst, cornedbeef, zult

of filet americain.

• Gebruik zalm-, huzaren-, ham/prei-, kip/kerrie- en eiersalade

(eventueel gemalen).

• Gebruik pindakaas, jam, chocopasta, honing, stroop, groenteen

sandwichspread.

• Gebruik (zacht) fruit of fruitmoes.

• Gebruik (vette) vis: makreel, paling, haring, vis uit blik of (zacht)

gebakken vis.

• Gebruik smeuïg roerei of omelet.

• Gebruik ragout.

Bereidingstips voor pap, vla en yoghurt als alternatief voor brood

Laat muesli of andere ontbijtproducten weken in melk of yoghurt

(eventueel nog malen). Enkele suggesties voor pap zijn:

• Pap van grove graansoorten (havermout, gort, rijst).

• Gladde pap van maizena, rijstebloem, custard, bloem.

• Griesmeel en instant graanmengels zijn niet helemaal glad.

• Kant-en-klare pap en pudding.

• Vla, (vruchten)-yoghurt en kwark in verschillende smaken, eventueel

met vruchtenmoes.

• Drinkontbijt.

19

5Tussendoortjes

Even belangrijk als de hoofdmaaltijden zijn de tussendoortjes. Vaker (zes

tot zeven keer) op een dag iets nuttigen maakt dat u voldoende binnen

krijgt. Zeker als u vloeibare voeding gebruikt, want deze is minder

voedzaam. Tussendoortjes zijn ook belangrijk als u bij de hoofdmaaltijden

minder eet dan u gewend bent.

Dranken

Dranken met veel energie zijn het meest geschikt zoals vruchtensappen,

melkproducten, soep, limonade, sportdranken en frisdranken. Om

de vochtbehoefte te dekken zijn , thee- en koffiesoorten, bouillon en

groentesappen geschikt.

Fruit

Zachte fruitsoorten zijn: aardbei, banaan, framboos, kiwi, mango, meloen,

nectarine, peer, perzik, pruim. Fruit uit blik is meestal zachter dan vers

fruit. Mandarijntjes en kersen uit blik zijn ook zacht. Fruit kan prima

worden gemalen, geraspt of geperst. Ook kunt u gebruik maken van een

sapcentrifuge.

Zoete tussendoortjes

• Cake.

• Gebak (zachte varianten): taart van zacht deeg (slagroom, mokka),

kwarkgebak, soesje, roombroodje, moorkop.

• Koek (zachte varianten): mergpijpje, ontbijtkoek, eierkoek,

kleuterbiscuits, lange vinger, biscuitjes, gevulde koek. Koekjes kunt u

zacht maken door ze in een drank te dopen.

• Snoep (zachte varianten): schuimpjes, tumtum, spek, yoghurtgums,

marsepein, chocolade en bonbons met zachte vulling.

• IJs.

20

Hartige tussendoortjes:

• Toastje (of stukje zacht brood) met paté, smeerkaas, (lever)worst,

Franse kaas, roomkaas, slaatje, tartaar, filet americain, haring of paling.

• Slaatje.

• Snacks, zoals kaassoufflé, kroket, gehaktbal, frikadel, hotdog, saté.

• Stukje roomkaas, eventueel gerold in een plakje zachte vleeswaar

(worst, ham).

• Gebakken vis, zoals een lekkerbekje, schol, stukjes kibbeling (met

saus).

6Praktischeadviezen

Gerechtenopvoorraad

De bereiding van maaltijden is vrij bewerkelijk. Misschien heeft u niet

altijd de energie of de tijd om lang in de keuken te staan. Daarom is het

handig om grotere porties te bereiden. De extra porties van bijvoorbeeld

warme maaltijden, maaltijdsoepen, vruchtenmoes en milkshakes kunt u

in de koelkast bewaren of invriezen.

Opwarmen gaat eenvoudig in de magnetron, of in een pannetje.

Vloeibare gerechten kunt u direct in een pan doen. Vastere (gemalen of

gepureerde) voeding kunt u beter ‘au-bain-marie’ (in een pannetje met

heet water) verwarmen.

Makkelijk,kant-enklaarmaaltijdenen-producten

Uw maaltijden zijn sneller klaar met producten uit blik of pot en

producten

uit de diepvries. De voedingswaarde is praktisch gelijk aan die van

verse producten. Alleen het vitamine C gehalte van groente uit blik of pot

is iets lager. U kunt dat dan compenseren door extra fruit/vruchtensap

te nemen. Er zijn steeds meer kant-en-klaarproducten die ook voor u

prima een maaltijd kunnen vervangen.

21

Adviezen

• Gebruik voeding uit blik, pot of diepvries (groente, ragout, sauzen,

vlees, vis).

• Gebruik maaltijdsoep uit blik (bonen- of erwtensoep). U kunt deze

eventueel zeven en de vulling fijn malen.

• Gebruik warme maaltijd uit de koeling van de supermarkt. U kunt deze

eventueel zelf fijnmalen.

• Gebruik potjes baby- en peuterfruit en kleutermaaltijden. Deze

maaltijden zijn zonder zout en andere smaakmakers bereid, die kunt u

dus zelf naar smaak toevoegen. De maaltijden kunt u verdunnen met

bouillon.

• Gebruik aardappelpuree uit een pakje.

• Gebruik kaasfondue uit een pakje met stukjes brood en gekookte

groente (bijvoorbeeld bloemkool, broccoli, wortel, witlof).

• Gebruik kant-en-klare salades (huzaren, zalm). U kunt deze eventueel

zelf fijn malen en smeuïg maken met extra mayonaise of slasaus.

• Gebruik kant en klare griesmeel-, rijstebloem-, en havermoutpap.

• Neem drinkontbijt.

• Maak of koop milkshakes.

Kant-en-klare (mix)maaltijden

Als u geen energie heeft om zelf te koken kunt u gebruik maken van

maaltijdbezorging zoals ‘tafeltje-dekje’. Meer informatie hierover kunt u

krijgen via de thuiszorginstantie in uw woonplaats. Ook kan de transfer-

verpleegkundige in het ziekenhuis hier meer informatie over geven.

Er zit een transferverpleegkundige bij het patiënteninformatiecentrum in

de polikliniek. Sommige cateringbedrijven leveren aangepaste maaltijden.

U kunt ook met een restaurant bij u in de buurt afspraken maken over

bezorg- of ophaalmaaltijden.

22

7Recepten

De volgende recepten zijn gekozen, omdat ze in het algemeen makkelijk

zijn te bereiden en makkelijk door te slikken zijn. Daarnaast is er gelet op

smaak. Alle recepten zijn berekend op twee porties.

Zoeterecepten,koud

Perendrank

100 gram peren uit blik

100 gram stukjes geschilde komkommer

100 ml yoghurt

Honing

Peren en komkommer mixen met staafmixer of keukenmachine;

Al roerend de yoghurt toevoegen;

Naar smaak honing toevoegen.

Peer kan vervangen worden door verse meloen.

Wintercocktail

100 ml vanillevla

100 ml chocolademelk

100 ml appelsap

Speculaaskruiden

Vla, chocolademelk, appelsap door elkaar mengen;

Naar smaak speculaaskruiden toevoegen;

Koud serveren (smaakt naar vloeibare speculaas).

Milkshake

200 ml melk of karnemelk

2 bolletjes roomijs

Vruchtenmoes- of sap

Alle ingrediënten door elkaar mixen met staafmixer of keukenmachine;

U kunt variëren door verschillende smaken ijs te nemen of fruitsoorten

uit te proberen.

23

Zoeterecepten,warm

‘Gluhwein’ (4 glazen)

1000 ml rode druivensap

500 ml appelsap

20 ml frambozen limonadesiroop

Kaneelstokje

In stukjes gesneden sinaasappel

Vanillestokje

Doe alle ingrediënten bij elkaar en laat het inkoken tot de helft;

Eventueel licht binden met maïzena.

Vruchtenmoes

200 gram perziken of abrikozen uit blik

200 ml rode bessen- of druivensap

Verwarm de ingrediënten;

Mix ze door elkaar.

Hartigerecepten,warm

Gerookte zalm soep

500 ml groentebouillon

100 gram gerookte zalmfilet

100 gram stukjes geschilde komkommer

Dragon

Scheutje room

• Groentebouillon met in stukjes gesneden zalm en komkommer met de

dragon twintig minuten zachtjes koken;

• Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen;

• Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of

keukenmachine;

• Zout en room naar smaak toevoegen;

• Eventueel bouillon toevoegen om de gewenste dikte te krijgen.

Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon.

Gerookte zalm kan vervangen worden door gerookte palingfilet.

24

Tomatensaus

200 gram gepelde tomaten (blik)

50 gram ui

100 gram in stukjes gesneden wortel

50 gram gehakt

200 ml bouillon

Italiaanse kruiden

• Gehakt in pan rul bakken;

• Uitje mee fruiten;

• Tomaten en Italiaanse kruiden toevoegen;

• Wortel en bouillon erbij doen en 20 minuten zachtjes koken;

• Alles door elkaar mengen en zout naar smaak toevoegen.

• Smaakt lekker bij rijst of spagetti.

Kippensoep

500 ml groentebouillon

100 gram gerookte kipfilet

100 gram geschilde komkommer in stukjes gesneden

1 theelepel Franse mosterd

Honing

Een scheutje room

Provençaalse kruiden

• Groentebouillon met gerookte kipfilet in stukjes en komkommer met

de kruiden 20 minuten zachtjes koken;

• Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen;

• Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of

keukenmachine;

• Honing, mosterd, room en zout naar smaak toevoegen;

• Eventueel bouillon toevoegen tot de gewenste dikte.

Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon.

25

Hartigerecepten,koud

Tomaten-bleekselderijdrank

200 ml tomatensap

1 klein blikje bleekselderij

2 lepels zachte roomkaas bijvoorbeeld Mon Chou®

Worcestersaus

• Bleekselderij pureren met de roomkaas;

• Tomatensap toevoegen;

• Op smaak maken met worcestersaus.

Asperge-hammousse

100 gram asperges uit blik met vocht

75 gram fijn gesneden ham

100 gram zachte roomkaas

Gemalen foelie en zout

• Asperges met vocht en ham vijf minuten zachtjes koken;

• Het geheel met de zachte roomkaas mixen;

• Eventueel zout en foelie naar smaak toevoegen.

Lekker als borrelhapje, op toast of een stukje (stok)brood.

Eiersalade

2 hardgekookte eieren

¼ zachte appel

1 plak ham (20 gram)

1 eetlepel mayonaise

1 eetlepel yoghurt

(gedroogde) peterselie

Zout en peper

• Prak de eieren fijn;

• Snijd de appel fijn;

• Het plakje ham versnipperen;

• Alle ingrediënten vermengen;

• Eventueel op smaak brengen met zout en peper.

26

Kookboek

Andere smakelijke recepten vindt u in het kookboek ‘Als eten even

moeilijk is’. Een praktisch boek voor mensen die behandeld zijn voor

een tumor in de mond, keel of slokdarm. Geschreven door D. Verkaar,

uitgeverij Caplan Books in samenwerking met stichting Klankbord.

Het kookboek is verkrijgbaar in de boekhandel voor € 12,95.

(ISBN 9789087240400). Patieënten die lid worden van de patienten-

vereniging Stichting Klankbord ontvangen het boek gratis.

27

8Meerinformatie

Hieronder vindt u meer informatie over (patiënten)verenigingen.

Stichting Klankbord

Patiëntenorganisatie voor mensen met kanker in het hoofd-halsgebied

Postbus 1058

3860 BB Nijkerk

Telefoon (033 247 3464

www.stichtingklankbord.nl

email secretaris@stichtingklankbord.nl

Nederlandse Stichting Voor Gelaryngectomeerden (NSVG)

Patiëntenvereniging voor stembandlozen

Postadres:

Postbus 13

3500 AA Utrecht

T 030 - 232 14 83

F 030 - 236 74 20

I www.nsvg.nfk.nl

E nsvg@planet.nl

Bezoekadres (na afspraak):

Vredenburg 24, 4e etage

3511BB Utrecht

VU medisch centrum, sectie diëtetiek en voedingswetenschappen

Telefoon (020) 444 3410.

Voor de samenstelling van deze tekst heeft het VUmc voor een groot

deel gebruik gemaakt van teksten uit het boekje Als eten niet meer

vanzelfsprekend is, uitgegeven door het IKA, werkgroep diëtetiek.

28

101018 VU medisch centrum© januari 2014www.VUmc.nl