Warmtenetwerk Magazine Nummer 5

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie

• Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2X 200 PJ • Adsorptiekoeling voor woningen • Lessen van Wenen

Utrecht 100e Deelnemer

WARMTENETWERK

WARMTENETWERK MAGAZINE NR 5. Winter 2010

Introductie

Stichting Warmtenetwerk

Visie Warmtenetwerk

Interviews met nieuwe leden

Beleid in Nederland

Innovatie

Buitenland

Praktijk

Kort nieuws Excursie

Agenda

Deelnemersoverzicht

Colofon

2 WARMTENETWERK MAGAZINE

Terugblik2009

2X200PJin2020

KWA:‘Warmtenetwerkkanargumenterenmethardefeiten’WMS:‘Metenisweten’

Warmtenetwerkpleitvoorduurzaamheidinwarmtewet

DeelnemersWarmtenetwerkwerkenaanadsorptiekoeling

LessenvanWenen

Eindhovendoordaadkrachtvoorop

StudiereisKarlsruhe

Inhoud

NR 5. WINTER 2010 3

HetNederlandsekabinetvanCDA,PvdAenCUheeftforsedoe-lengesteldvoor2020.Maarliefst20%vanonsenergieverbruikkomtdanuithernieuwbarebronnenenweverbruiken20%min-derenergie.Methetbeleid,dattotnutoeisontwikkeld,gaatdatechternietlukken.Deenigezekerheid,dieikzie,isdatonzeaardgasvoorraadin2020gehalveerdist.o.v.2010.Hetisoverigensnietzo,datopdeministeriesinDenHaagnietgewerktwordtaanduurzameenergie.Erkomenmiljardenbeschikbaarvoorwindparken.Opzicheengoedezaak,almaakikmeernstigzorgenoverdein-pasbaarheidvanaldiewindstroomincombinatiemetdebouwvaneenaantalgrotekolencentrales.NualkunjeafentoeopdebeursinDuitslandenNederlandelektriciteitindenachturenkopentegeneennegatieveprijs:geldtoebijjestroomafname!MerkwaardigisdefixatievanEZopsteunvoorelektriciteit,ter-wijlhetprimairenergieverbruikvoorwarmtemeteenaandeelvan40%veelgroterisdandatvooropwekkingvanelektriciteitmet 24% aandeel. Je hoeft geen rekenwonder te zijn om inte zien, dat jemet alleen steun voor duurzame elektriciteitin 2020 niet op 20% duurzame energie op het totaalverbruikuitkomt.Warmtenetwerksteltvooromintezettenop20%hernieuwbarewarmteofwelzo’n200Petajoule(PJ).Hetpotentieelisgeenprobleem.Dieponderdegrondziteenenormpotentieelaanwarmte.Maarookbiomassaindevormvanafvalenreststro-menkandie200PJleveren.Endanhebbenweooknogzon-newarmte en warmtepompen. Potentieel in overvloed en detechniek isnualbeschikbaar.Devragen liggennunogbijdebetaalbaarheidvandezeopties.

IntroductieHetdoelvandein2008opgerichtestichtingWarmtenetwerkiseenduurzamewarmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warm-tenetwerkMagazinewillenweukennislatenmakenmetdeontwikkelingenenmogelijkhedenvanwarmte-enkoudenettenenmethetnetwerkaanspelersopditgebied.Meerdan100organisatiesnemendeelaanhetWarmtenetwerk.

Ookvoorenergiebesparing iserbijwarmteeengeweldigpo-tentieel;meerdangenoegvoor200PJ,hetevenredigdeelvoorwarmtebij20%besparing.Eendeelzalkomenuitisolatie,zui-nigerketels,etc.maarhethergebruikvanwarmte,dienuweg-gegooidwordt,isookeenuiterstinteressanteoptie.Maarliefs500PJwordtnugeloosdinhetwaterofindelucht!Enwattedenken vanwarmtekrachtkoppeling? Er is nog genoeg poten-tieelvoordezebewezentechniek,maardeharderealiteit isdatwehiermetnameindeindustrieachteruitgaaninplaatsvan vooruit; revisie of vervanging van oude installaties loontmomenteelniet.Ermoetongelooflijkveelgebeurenindekomendetienjaaromdepotentieomtezetteninrealiteit.Hetgaatnietalleenomfinanciële steun,maarookomallerleibelemmerende regels.ZoondervondPatrimoniuminVeenendaalbijhaarintroductievangroenewarmtenietzozeereconomischeproblemen,maarproblemenmet de EPC-rekenregels. Ondanks kamervragen ishetprobleemechtnognietopgelost.Helaasisdewarmtewet,dienuwordtvoorbereidinDenHaagdooringewikkelderegelsenzonderstimulansvoorduurzaam-heidenbesparingbepaaldgeenondersteuningisvoordedoelenvan2020.MetjaloeziekijkiknaardewarmtewetinDuitsland,dieduurzaamheidsterkbevordertennaarhetnieuweFranseFondsChaleur.Warmtenetwerkbrengtop11maartinNieuwspoorteenroute-kaartnaar2020,waarinweaanbevelingendoenomin2020200PJduurzamewarmteen200PJenergiebesparingtebereikenopde1.300PJwarmte,diewenuverstoken.Ikhooputeont-moetenop11maartinNieuwspoort.

Klaas de Jong

Visie Warmtenetwerk voor 2020

Omslagfoto:Utrecht is honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk en heeft het oudste en grootste warmtenet van Nederland.De gemeente wil ook in de historische binnenstad een warmtenet aanleggen.(foto Martijn Schruijer MS Fotografie)

Introductie

Stichting Warmtenetwerk

Visie Warmtenetwerk

Interviews met nieuwe leden

Beleid in Nederland

Innovatie

Buitenland

Praktijk

Kort nieuws Excursie

Agenda

Deelnemersoverzicht

Colofon

Terugblik2009

2X200PJin2020

KWA:‘Warmtenetwerkkanargumenterenmethardefeiten’WMS:‘Metenisweten’

Warmtenetwerkpleitvoorduurzaamheidinwarmtewet

DeelnemersWarmtenetwerkwerkenaanadsorptiekoeling

LessenvanWenen

Eindhovendoordaadkrachtvoorop

StudiereisKarlsruhe

Inhoud

NR 5. WINTER 2010 3

HetNederlandsekabinetvanCDA,PvdAenCUheeftforsedoe-lengesteldvoor2020.Maarliefst20%vanonsenergieverbruikkomtdanuithernieuwbarebronnenenweverbruiken20%min-derenergie.Methetbeleid,dattotnutoeisontwikkeld,gaatdatechternietlukken.Deenigezekerheid,dieikzie,isdatonzeaardgasvoorraadin2020gehalveerdist.o.v.2010.Hetisoverigensnietzo,datopdeministeriesinDenHaagnietgewerktwordtaanduurzameenergie.Erkomenmiljardenbeschikbaarvoorwindparken.Opzicheengoedezaak,almaakikmeernstigzorgenoverdein-pasbaarheidvanaldiewindstroomincombinatiemetdebouwvaneenaantalgrotekolencentrales.NualkunjeafentoeopdebeursinDuitslandenNederlandelektriciteitindenachturenkopentegeneennegatieveprijs:geldtoebijjestroomafname!MerkwaardigisdefixatievanEZopsteunvoorelektriciteit,ter-wijlhetprimairenergieverbruikvoorwarmtemeteenaandeelvan40%veelgroterisdandatvooropwekkingvanelektriciteitmet 24% aandeel. Je hoeft geen rekenwonder te zijn om inte zien, dat jemet alleen steun voor duurzame elektriciteitin 2020 niet op 20% duurzame energie op het totaalverbruikuitkomt.Warmtenetwerksteltvooromintezettenop20%hernieuwbarewarmteofwelzo’n200Petajoule(PJ).Hetpotentieelisgeenprobleem.Dieponderdegrondziteenenormpotentieelaanwarmte.Maarookbiomassaindevormvanafvalenreststro-menkandie200PJleveren.Endanhebbenweooknogzon-newarmte en warmtepompen. Potentieel in overvloed en detechniek isnualbeschikbaar.Devragen liggennunogbijdebetaalbaarheidvandezeopties.

IntroductieHetdoelvandein2008opgerichtestichtingWarmtenetwerkiseenduurzamewarmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warm-tenetwerkMagazinewillenweukennislatenmakenmetdeontwikkelingenenmogelijkhedenvanwarmte-enkoudenettenenmethetnetwerkaanspelersopditgebied.Meerdan100organisatiesnemendeelaanhetWarmtenetwerk.

Ookvoorenergiebesparing iserbijwarmteeengeweldigpo-tentieel;meerdangenoegvoor200PJ,hetevenredigdeelvoorwarmtebij20%besparing.Eendeelzalkomenuitisolatie,zui-nigerketels,etc.maarhethergebruikvanwarmte,dienuweg-gegooidwordt,isookeenuiterstinteressanteoptie.Maarliefs500PJwordtnugeloosdinhetwaterofindelucht!Enwattedenken vanwarmtekrachtkoppeling? Er is nog genoeg poten-tieelvoordezebewezentechniek,maardeharderealiteit isdatwehiermetnameindeindustrieachteruitgaaninplaatsvan vooruit; revisie of vervanging van oude installaties loontmomenteelniet.Ermoetongelooflijkveelgebeurenindekomendetienjaaromdepotentieomtezetteninrealiteit.Hetgaatnietalleenomfinanciële steun,maarookomallerleibelemmerende regels.ZoondervondPatrimoniuminVeenendaalbijhaarintroductievangroenewarmtenietzozeereconomischeproblemen,maarproblemenmet de EPC-rekenregels. Ondanks kamervragen ishetprobleemechtnognietopgelost.Helaasisdewarmtewet,dienuwordtvoorbereidinDenHaagdooringewikkelderegelsenzonderstimulansvoorduurzaam-heidenbesparingbepaaldgeenondersteuningisvoordedoelenvan2020.MetjaloeziekijkiknaardewarmtewetinDuitsland,dieduurzaamheidsterkbevordertennaarhetnieuweFranseFondsChaleur.Warmtenetwerkbrengtop11maartinNieuwspoorteenroute-kaartnaar2020,waarinweaanbevelingendoenomin2020200PJduurzamewarmteen200PJenergiebesparingtebereikenopde1.300PJwarmte,diewenuverstoken.Ikhooputeont-moetenop11maartinNieuwspoort.

Klaas de Jong

Visie Warmtenetwerk voor 2020

Omslagfoto:Utrecht is honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk en heeft het oudste en grootste warmtenet van Nederland.De gemeente wil ook in de historische binnenstad een warmtenet aanleggen.(foto Martijn Schruijer MS Fotografie)

Terugblik 2009

NR 5. WINTER 2010 5

Visie Warmtenetwerk: 2X 200 PJ in 2020 11 maart 2010 in te Den Haag

Programma09.45-10.15: Ontvangstmetkoffie10.15-10.20: Opening

Ochtend: visie Warmtenetwerk op overheidsdoelstelling voor 202010.20-10.35: Klimaat,luchtkwaliteit en aardgasvoorziening Meteengoedwarmtebeleidkunnenwelangertoemetonzeaardgasbelenkunnenwedeuitstootvanbroeikas gassenenNOxforsreduceren. Jan Terlouw, voorzitter Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving

10.35-11.15: Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2 x 200 PJ DeNederlandseoverheidwil20%energiebesparingen20%duurzameenergiein2020.Warmteis40%van Nederlandsenergieverbruikvan3.230PJ.Is200PJduurzamewarmteen200PJenergiebesparing/restwarmte mogelijk?WarmtenetwerkpresenteerthaarvisieopbasisvaneenstudiedoorbureauCEDelft bestuur Warmtenetwerk

11.15-11.45: Netwerkpauze

11.45-12.30: Paneldiscussie over 2 x 200 in 2020 met Jan Terlouw(voorzitterPEGO),Kees den Blanken(directeurCogenNedeland),Frank Schoof (bestuurslidPlatformGeothermie)enPaulus Jansen(woordvoerderenergieenklimaatSP-fractieTweedeKamer)

12.30-13.30: Lunch en netwerken

Middag: Praktijkvoorbeelden als bewijs13.30-13.50: Meervoudig gebruik schoorsteenwarmte papierfabriek Maastricht Johan Seuren, Essent Local Energy Solutions

13.50-14.10: Restwarmte + CO² voor de glastuinbouw bij Terneuzen Jan Uilenreef, WarmCO²

14.10-14.30: Hout en bio-olie voor duurzame warmte en kracht in Eindhoven Frans Kastelijn, gemeente Eindhoven

15.00-15.20: Een jaar ervaring met warmte van de koe in Zeewolde Arjen van der Meer, Ecofys

15.20-15.40: 4.000 woningen op geothermische warmte Frank Schoof, Aardwarmte Den Haag

15.40-16.00: Openbaar stoomnet voor industrieterrein Delfzijl Geert Jan Pastoor, E.ON Energy from Waste

16.00-17.00: Netwerken met drankje

3,232 PJEnergie

18% Grondstof

18% Transport

40% Warmte

24% Elektriciteit

18% Transport 18% Grondstof

24% Elektriciteit

Tijdens de vakbeurs Energie 2009 in de Brabanthallen in ’s Hertogenbosch hield Warmtenetwerk haar jaarbijeenkomst. Voorzitter Gijs de Man liet zien, dat de stichting ruim een jaar na de oprichting al volop meedraait in de energiesector. Niet alleen op Energie 2009 was Warmtenetwerk aanwezig, maar bijvoorbeeld ook op het jaarcongres van de VNG in Al-mere en het nationaal warmtecongres van de SBO. Aan het eind van het jaar deed Warmtenetwerk mee aan de week van de koude van SenterNovem en Nederlandse koudever-enigingen en we waren aanwezig op de dag van de duurzame gemeentes van VNG. De zelf georganiseerde dag van de koude op 11 juni in Am-sterdam, de excursie naar Duisburg en de studiereis naar Wenen waren bijzonder geslaagd. Al met al is het klimaat voor warmtenetten sterk verbeterd in Nederland.

Utrecht 100e deelnemerJanTerlouw,voorzittervanhetPlatformEnergietransitieGe-bouwdeOmgeving(PEGO)verwelkomdesamenmetGijsdeMandehonderdstedeelnemeraanhetWarmtenetwerk:degemeen-teUtrecht.Terlouwgafaan,dathijblijwasmetdeactiviteitenvanhetWarmtenetwerk.Dedoelstelling20%duurzameenergiein2020luktnietvolgenshem,maar20%energiebesparingmoetkunnen.Restwarmteiseenbelangrijkelementbijbesparingopprimaireenergie.“UtrechtwasinNederlanddeeerstemetstadsverwarmingenisookdegrootste.Zo’nervarendeelnemerhetenwegraagwel-kom”,steldeGijsdeMan.ArnoHartingkonbeamendatUtrechtinderdaadheelveelerva-ringheeftendelaatstejarennogforsisgegroeidmetnetteninnieuwbouwgebied.“Maareenuitdaging,waarvoorwenogken-niszoeken,isdeaanlegvaneenwarmtenetindehistorischebinnenstad”,voegdehijermeteenaantoe.DegroeivanhetWarmtenetwerkin2009waserinallecate-gorieën. Naast meerdere exploitanten, aannemers, leveran-ciers en adviseurs kwamen er ook de eerste drie provincies,eentweetaluniversiteitenenbijdebrancheorganisatiesCogenNederlandbij.

Innovation Award voor WarmtenetwerkEen fraai succes voor hetWarmtenetwerkwas er op het na-tionaalwarmtecongres,dat inseptemberwerdgeorganiseerddoordestichtingopleidingscentrumBedrijvenenOverheid.Indecatwalkofinnovationopditcongreswerdeneenvijftalin-novatieveprojectengepresenteerd.KlaasdeJongwondeIn-novationawardvoorhetWarmtenetwerkmet‘groenewarmtevandeboerineennieuwbouwwijk’:hetprojectinZeewolde.

Werkgroepen in 2009 In2009ishetbestuurgestartmetdeopzetvanwerkgroepen.Onder leiding van de bestuursleden Rob Kemmeren en JanRooijakkersisdoordewerkgroepBeleidenRegelgevingalveelwerkverzet.Erspeeltheelveelmomenteel.Hetgaatdannietalleenomdewarmtewet,maarbijvoorbeeldookomwaarde-ringvanwarmteinEPC,inenergielabelseningroenfinancieringenomduurzamewarmteindeSDEeninhetplanvoorduur-zameenergie,datDenHaaginjunibijdeEUmoetindienen.DewerkgroepOpleidingenvanHendrikJanKorsheefteenover-zichtgemaaktvanalleopleidingenophetgebiedvanwarmte-en koudedistributie in Nederland. Op de website vanWarm-tenetwerkisditoverzichttevinden.GrotebelangstellingiservoordeelnameaandewerkgroepenTechniekenEconomie,waarvoorLeoWartnaenGijsdeMandetrekkerszijn.Erzijnverschillendesubgroepenonderdezethe-ma’sopgezet.EeneersteresultaatisondersteuningvanISSO:

Steun voor ISSO bij nieuwe norm warmteleidingenHetinstructiebladvandestichtingISSOvooraanlegvanwarm-teleidingeniszwaarverouderd.ISSOgaatmetfinanciëlesteunvan hetWarmtenetwerk een nieuw instructieblad opstellen.VanuitWarmtenetwerkzullenafgevaardigdenvooreenklank-bordgroepwordengeleverd.

Internationale contactenSamenmetTUDelftenEuroheat&PowerorganiseerdeWarm-tenetwerkop8aprileenbrainstormsessieover innovatie.DeuitkomstenzijngebruiktvoorhetvisiedocumentvanhetEuro-pesetechnologieplatformvoorwarmtenetten,DHC+.Op29meiontvinghetbestuurvanWarmtenetwerkeendelega-tievandeJapansewarmte-enkoudevereniging.VerderzijnercontactengeweestmetdeDuitseAGFW,Euro-heat&Power,deDeensewarmteverenigingeneenintensievekennisuitwisselingwaseruiteraardmethetwarmtebedrijfvanWenen,waarweop17septembermet40personenopbezoekwaren.

Gegroeid:Kortom,aanheteindvan2009kijkikterugopeendynamischenpositiefjaar,metveelkennisuitwisseling,samenwerkingeneengroeienddraagvlak.Latenweditin2010vooraluitbouwenénbenutten.

Terugblik 2009

NR 5. WINTER 2010 5

Visie Warmtenetwerk: 2X 200 PJ in 2020 11 maart 2010 in te Den Haag

Programma09.45-10.15: Ontvangstmetkoffie10.15-10.20: Opening

Ochtend: visie Warmtenetwerk op overheidsdoelstelling voor 202010.20-10.35: Klimaat,luchtkwaliteit en aardgasvoorziening Meteengoedwarmtebeleidkunnenwelangertoemetonzeaardgasbelenkunnenwedeuitstootvanbroeikas gassenenNOxforsreduceren. Jan Terlouw, voorzitter Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving

10.35-11.15: Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2 x 200 PJ DeNederlandseoverheidwil20%energiebesparingen20%duurzameenergiein2020.Warmteis40%van Nederlandsenergieverbruikvan3.230PJ.Is200PJduurzamewarmteen200PJenergiebesparing/restwarmte mogelijk?WarmtenetwerkpresenteerthaarvisieopbasisvaneenstudiedoorbureauCEDelft bestuur Warmtenetwerk

11.45-12.30: Paneldiscussie over 2 x 200 in 2020 met Jan Terlouw(voorzitterPEGO),Kees den Blanken(directeurCogenNedeland),Frank Schoof (bestuurslidPlatformGeothermie)enPaulus Jansen(woordvoerderenergieenklimaatSP-fractieTweedeKamer)

12.30-13.30: Lunch en netwerken

Middag: Praktijkvoorbeelden als bewijs13.30-13.50: Meervoudig gebruik schoorsteenwarmte papierfabriek Maastricht Johan Seuren, Essent Local Energy Solutions

13.50-14.10: Restwarmte + CO² voor de glastuinbouw bij Terneuzen Jan Uilenreef, WarmCO²

14.10-14.30: Hout en bio-olie voor duurzame warmte en kracht in Eindhoven Frans Kastelijn, gemeente Eindhoven

15.00-15.20: Een jaar ervaring met warmte van de koe in Zeewolde Arjen van der Meer, Ecofys

15.20-15.40: 4.000 woningen op geothermische warmte Frank Schoof, Aardwarmte Den Haag

15.40-16.00: Openbaar stoomnet voor industrieterrein Delfzijl Geert Jan Pastoor, E.ON Energy from Waste

16.00-17.00: Netwerken met drankje

3,232 PJEnergie

18% Grondstof

18% Transport

40% Warmte

24% Elektriciteit

18% Transport 18% Grondstof

24% Elektriciteit

Tijdens de vakbeurs Energie 2009 in de Brabanthallen in ’s Hertogenbosch hield Warmtenetwerk haar jaarbijeenkomst. Voorzitter Gijs de Man liet zien, dat de stichting ruim een jaar na de oprichting al volop meedraait in de energiesector. Niet alleen op Energie 2009 was Warmtenetwerk aanwezig, maar bijvoorbeeld ook op het jaarcongres van de VNG in Al-mere en het nationaal warmtecongres van de SBO. Aan het eind van het jaar deed Warmtenetwerk mee aan de week van de koude van SenterNovem en Nederlandse koudever-enigingen en we waren aanwezig op de dag van de duurzame gemeentes van VNG. De zelf georganiseerde dag van de koude op 11 juni in Am-sterdam, de excursie naar Duisburg en de studiereis naar Wenen waren bijzonder geslaagd. Al met al is het klimaat voor warmtenetten sterk verbeterd in Nederland.

Utrecht 100e deelnemerJanTerlouw,voorzittervanhetPlatformEnergietransitieGe-bouwdeOmgeving(PEGO)verwelkomdesamenmetGijsdeMandehonderdstedeelnemeraanhetWarmtenetwerk:degemeen-teUtrecht.Terlouwgafaan,dathijblijwasmetdeactiviteitenvanhetWarmtenetwerk.Dedoelstelling20%duurzameenergiein2020luktnietvolgenshem,maar20%energiebesparingmoetkunnen.Restwarmteiseenbelangrijkelementbijbesparingopprimaireenergie.“UtrechtwasinNederlanddeeerstemetstadsverwarmingenisookdegrootste.Zo’nervarendeelnemerhetenwegraagwel-kom”,steldeGijsdeMan.ArnoHartingkonbeamendatUtrechtinderdaadheelveelerva-ringheeftendelaatstejarennogforsisgegroeidmetnetteninnieuwbouwgebied.“Maareenuitdaging,waarvoorwenogken-niszoeken,isdeaanlegvaneenwarmtenetindehistorischebinnenstad”,voegdehijermeteenaantoe.DegroeivanhetWarmtenetwerkin2009waserinallecate-gorieën. Naast meerdere exploitanten, aannemers, leveran-ciers en adviseurs kwamen er ook de eerste drie provincies,eentweetaluniversiteitenenbijdebrancheorganisatiesCogenNederlandbij.

Innovation Award voor WarmtenetwerkEen fraai succes voor hetWarmtenetwerkwas er op het na-tionaalwarmtecongres,dat inseptemberwerdgeorganiseerddoordestichtingopleidingscentrumBedrijvenenOverheid.Indecatwalkofinnovationopditcongreswerdeneenvijftalin-novatieveprojectengepresenteerd.KlaasdeJongwondeIn-novationawardvoorhetWarmtenetwerkmet‘groenewarmtevandeboerineennieuwbouwwijk’:hetprojectinZeewolde.

Werkgroepen in 2009 In2009ishetbestuurgestartmetdeopzetvanwerkgroepen.Onder leiding van de bestuursleden Rob Kemmeren en JanRooijakkersisdoordewerkgroepBeleidenRegelgevingalveelwerkverzet.Erspeeltheelveelmomenteel.Hetgaatdannietalleenomdewarmtewet,maarbijvoorbeeldookomwaarde-ringvanwarmteinEPC,inenergielabelseningroenfinancieringenomduurzamewarmteindeSDEeninhetplanvoorduur-zameenergie,datDenHaaginjunibijdeEUmoetindienen.DewerkgroepOpleidingenvanHendrikJanKorsheefteenover-zichtgemaaktvanalleopleidingenophetgebiedvanwarmte-en koudedistributie in Nederland. Op de website vanWarm-tenetwerkisditoverzichttevinden.GrotebelangstellingiservoordeelnameaandewerkgroepenTechniekenEconomie,waarvoorLeoWartnaenGijsdeMandetrekkerszijn.Erzijnverschillendesubgroepenonderdezethe-ma’sopgezet.EeneersteresultaatisondersteuningvanISSO:

Steun voor ISSO bij nieuwe norm warmteleidingenHetinstructiebladvandestichtingISSOvooraanlegvanwarm-teleidingeniszwaarverouderd.ISSOgaatmetfinanciëlesteunvan hetWarmtenetwerk een nieuw instructieblad opstellen.VanuitWarmtenetwerkzullenafgevaardigdenvooreenklank-bordgroepwordengeleverd.

Internationale contactenSamenmetTUDelftenEuroheat&PowerorganiseerdeWarm-tenetwerkop8aprileenbrainstormsessieover innovatie.DeuitkomstenzijngebruiktvoorhetvisiedocumentvanhetEuro-pesetechnologieplatformvoorwarmtenetten,DHC+.Op29meiontvinghetbestuurvanWarmtenetwerkeendelega-tievandeJapansewarmte-enkoudevereniging.VerderzijnercontactengeweestmetdeDuitseAGFW,Euro-heat&Power,deDeensewarmteverenigingeneenintensievekennisuitwisselingwaseruiteraardmethetwarmtebedrijfvanWenen,waarweop17septembermet40personenopbezoekwaren.

Gegroeid:Kortom,aanheteindvan2009kijkikterugopeendynamischenpositiefjaar,metveelkennisuitwisseling,samenwerkingeneengroeienddraagvlak.Latenweditin2010vooraluitbouwenénbenutten.

Interviews met nieuwe ledenKWA: ‘Warmtenetwerk kan

argumenteren met harde feiten’KWA Bedrijfsadvies verwacht als nieuw lid van het Warmtenetwerkvooraleenpolitiekelobby,opbasisvanhardemeetgegevens.DirecteurRuudvanKolfschooten:“Volgensmijmoetenwesamenvooralfungerenalskenniscentrum.Opbasisvanonzeervaringenwetenwewatwelennietkan,enkunnendataanreikenaandebeleidsmakers.”Dedirecteurdenkt,datvooreenechtesubstantiëletoenamevanhetaantalwarmtenetteninNederland,veelsamenwerkingvereistis.“Be-drijvenwarentotnutoegewendhuneigeneconomischmodelalslei-draadtenemen,endiebleefbeperkttotheteigenterrein.Voorwarm-tedelingishetvanbelangoverhethekheentekijken,enuitjeeigenmodeltestappen.”Dannogishetniethaalbaareenoptimaleenergiehuishoudingtekrijgenzonderoverheid.“Ookalsereenplusontstaatbijeenhaalbaarheid-onderzoek,ishetnogmaardevraagofhetwordtuitgevoerd.Deplusontstaatbijeenperiodevanbijvoorbeeldtienjaar,terwijleenbedrijfeeninvesteringindriejaarterugverdiendwilhebben.Ookhoudenbe-drijvennietvanafhankelijkheidvanderdepartijen.Hetzoudaarom

goed zijn warmtenetten net als water- en elektriciteitsnetten eennutsvoorzieningtelatenzijn,diedoordeoverheidwordtaangelegd.Danhebjeveelminderproblemenmetfinancieringenvergunningen.”Wanneerdeleidingenerliggen,kunnenprojectontwikkelaarswatVanKolfschootenbetreftverplichtwordennieuwegebouwenaanteslui-ten.Hoeenwaarnettenkunnenwordenaangelegdenwatdatgaatkostenen opbrengen, kunnen de leden van hetwarmtenetwerk volgens dedirecteurheelgoedsamenberekenen.KWAisspecialistvoordeindu-strie,enhoudtzichookbezigmetdegebouwdeomgeving.“Wekunnensameneendatabankmakenwaaruitineenvroegstadiumkanwordenbepaaldofietsfinancieeluitkan.Diehaalbaarheidhangtookafvandeontwikkelingenopdegas-enelektriciteitsmarktendeemissiehandel.Maardaarzieikzekerkansen.AlsdecreditsvoorhetverminderenvanCO²uitstootdoorhetgebruikvanrestwarmteverdeeldwordenoverleveranciereneindgebruiker,krijgjeeenwin-winsituatie.Wemoetendeknelpuntenechtsamenoplossen.”

WMS: ‘Meten is weten’Warmtemeterservice (WMS) teBolsward is innovember lidgewordenvanhetWarmtenetwerk.“Vooralomcommerciëleredenen”,geeftdi-recteurWimWiegersmeteen toe.Hetbedrijf isnamelijkgespeciali-seerdinhetmetenenfacturerenvanwarmte.Ietswatbijvrijweliederwarmtenetwerkvanpaskomt.“Wezijnalsinds1988bezigmethetmetenvanwarmte.Hetbegonbijstadsverwarmingsbedrijven,methetplaatsenvanverdampingsmetersopradiatoren.Datwaseniseenbetrouwbaremeetmethode.Tochheb-benzesindsenkele jarenplaatsgemaaktvoorelektronischewarmte-kostenverdelers,diejeopafstandkuntuitlezen.Datscheeltveeltijd.”De elektronische warmtekostenverdelersmeten het temperatuurver-schiltussenderuimteenhetwaterineenradiator.Tevensspelendecapaciteitvanderadiatorendetijdsduureenrolvoorhetbepalenvanhetverbruik.Destandenwordendoorgegevenaaneencentralecom-puter.Diekanhetalshetmoetiederuuruitlezen,zodateenanalysegemaaktkanwordenwanneerersprakeisvangroteverschillen.Nietalleendenieuwemeettechniekzorgtervoordaternieuweme-terskomen,ookdeveranderingen inverwarmingdragenhieraanbij.“Bijeentraditionelecv-installatiekunjehetverbruikmeteenwarm-tekostenverdelermeten,bijvloerverwarmingkanditalleenmeteenwarmtemeter, die waterdoorstroming meet plus het verschil tussen

inkomendeenuitgaandetemperatuurvanhetwater”,zegtWiegers.Samenmet Eneco test het bedrijf nu een slimmewarmtemeter vanBrunata,dieelkuurviaUMTSstandendoorgeeft.Voorwoningcorporaties,etc.treedtWMSookopalsincassobureau.Naast de traditionele stadsverwarmingmeetWMS ook dewarmte inprojectenmetseizoenopslagvanwarmteenkoudeindebodem(WKO)enwarmtepompen.Wiegerszietdatdezevormenvanenergieleveringeenenormevluchtnemen,endenktdaarineenbelangrijkeroltekun-nenspelen.“Wijkijkennaardetoekomstenproberenklaartezijnvoorveranderendewet-enregelgevingennieuwetoepassingen.Zoplaatsenweeenwarmtemeterdienaastwarmteookkoudemeet.Enwekijkennaardemetingvangemeenschappelijkevoorzieningen,watnogaleensoverhethoofdwordtgezien.”WMSwilditsoortinformatiegraagdelen,enzietdatalshaarbelang-rijkstebijdrageaanhetnetwerk.Naastklantenhooptzevannetnet-werkookinformatieentrainingentekrijgen.“Ikweetenzieooknietalles”,zegtdedirecteur.Hijvindthetdaaromprettigeenpaarextraogenenorentehebbenindemarkt.EenpolitiekeclubhoefthetWarmtenetwerkvanhemnietper se teworden.“Depolitiekmoetuitgaanvanhetalgemeenbelangennietvanhetbelangvanmarktpartijen.”

Wie is KWA?KWA is een onafhankelijk adviesbureau met 60 adviseurs en werk-zaam op de vakgebieden Arbo, Bodem, Energie, Kwaliteit, Milieu en Water. Het bedrijf is in het kader van warmtenetten thuis op het gebied van Warmte Koude Opslag (WKO), bodemsanering, energie en energie-besparing, emissiehandel, milieuvergunningen en veiligheid.

NR 5. WINTER 2010 7

Beleid in NederlandWarmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet

Wie is WMS?WarmteMeterService bv te Bolsward is gespecialiseerd in het meten en verrekenen van warmte en andere energiestromen.

Directeur Ben Wiegers is voorzitter van de Europese vereniging voor energiekostenverrekening EVVE te Bonn.

Het bestuur van het Warmtenetwerk heeft in het kader van de consultatieronde op 23 december een brief gestuurd aan het Ministerie van Economische Zaken. In deze brief worden aan de hand van vijf voorbelden de knelpunten van het huidige wets-ontwerp gemeld. De nu voorliggende warmtewet bevat geen stimulans voor verduurzaming.

Warmtenetwerk pleit in de brief voor:• detoepassingvanéénprijsplafondinplaatsvantwee• hetopstellenvanafzonderlijkeregelsvoorhuishoudelijkeenzakelijkeklanten,waarbijinbeide sectorengezorgdwordt vooreenmaximumprijsophetzelfdekostenniveaualsindividueleverwarmingmetaardgas• voorkomenvantehogewinstendooreenmaximumrendementperportefeuillevasttestellen• invoerenvanstimulerendemaatregelenvoorgebruikvanrestwarmteenduurzamewarmte;bijvoorbeelddoorinstelling vaneensteunregelingvoorduurzamewarmteSDWnaaranalogievandeSDE,diealleenduurzameelektriciteiten duurzaamgasondersteunt.Debriefistevindenopdewebsitewww.warmtenetwerk.nl

Op23december heeft hetministerie vanVROMhetBesluit EmissiesMiddelgroteStookinstallaties(BEMS)naardeTweedeKamergestuurd.DebedoelingisdatdezeopvolgervanBEESBinaprilingaat.DeBEMSregeltdeemissiesvangrotereverwarmingsketelstot50MWenvanallegasmotoren,dieselmotorenengasturbines.Demaximumemissieszijngedifferentieerdnaartechniek,vermogenenbrandstofsoort.T.o.v.deoorspronkelijkeplannenzijnnakritiekuithetbedrijfslevendeeisenvoor houtketels tot 5MWen voor gasmotorenopbiogas versoepeld,zodatvoordezetweegeenrookgasreinigingmetureuminjectieenka-talysator(SCR)nodigis.Bijkleinerehoutketelsiswelureuminjectieindevuurhaardnodigomdeeisent.a.v.NOxtehalen.VoorWKKopaard-gasisvanafeenbrandstoftoevoervan23,5MWSCRnoodzakelijk.IndepublicatieindeStaatscorantwordtvermeld,datdeBEMSdestrengsteemissiewetgevingvanEuropais,maardathiermeeinnovatiewordtbe-vorderd.VoorbestaandeinstallatiesgaandeeisenuitdeBEMSgeldenvanaf1januari2017.

Nieuwe regels groenfinanciering

Emissies middelgrote stookinstallaties

Op14decemberheefthetMinisterievanVROMeennieuwegroenrege-ling naar deTweede Kamer gestuurd, die de uit 1995 daterende re-geling voor groenfinancieringmoet vervangen. Na behandeling in deKamerzalderegeling inheteerstekwartaalvandit jaar inwerkingtreden.Indegroenregeling2010zijnwarmtedistributienettenopgeno-men.Diekunnenprofiterenvaneenlagererentemitszevoldoenaandevoorwaarden.Minimaal80%vandewarmtemoertafkomstigzijnuitafvalverbrandersofelektriciteitcentralesmeteenminimumvermogenvan20MW.Hetwarmteverliesvanhetnetmagnietmeerzijndan20%.HopelijkwordenerdoordeTweedeKamernogduurzamewarmtepro-ducententoegevoegd.

Interviews met nieuwe ledenKWA: ‘Warmtenetwerk kan

argumenteren met harde feiten’KWA Bedrijfsadvies verwacht als nieuw lid van het Warmtenetwerkvooraleenpolitiekelobby,opbasisvanhardemeetgegevens.DirecteurRuudvanKolfschooten:“Volgensmijmoetenwesamenvooralfungerenalskenniscentrum.Opbasisvanonzeervaringenwetenwewatwelennietkan,enkunnendataanreikenaandebeleidsmakers.”Dedirecteurdenkt,datvooreenechtesubstantiëletoenamevanhetaantalwarmtenetteninNederland,veelsamenwerkingvereistis.“Be-drijvenwarentotnutoegewendhuneigeneconomischmodelalslei-draadtenemen,endiebleefbeperkttotheteigenterrein.Voorwarm-tedelingishetvanbelangoverhethekheentekijken,enuitjeeigenmodeltestappen.”Dannogishetniethaalbaareenoptimaleenergiehuishoudingtekrijgenzonderoverheid.“Ookalsereenplusontstaatbijeenhaalbaarheid-onderzoek,ishetnogmaardevraagofhetwordtuitgevoerd.Deplusontstaatbijeenperiodevanbijvoorbeeldtienjaar,terwijleenbedrijfeeninvesteringindriejaarterugverdiendwilhebben.Ookhoudenbe-drijvennietvanafhankelijkheidvanderdepartijen.Hetzoudaarom

goed zijn warmtenetten net als water- en elektriciteitsnetten eennutsvoorzieningtelatenzijn,diedoordeoverheidwordtaangelegd.Danhebjeveelminderproblemenmetfinancieringenvergunningen.”Wanneerdeleidingenerliggen,kunnenprojectontwikkelaarswatVanKolfschootenbetreftverplichtwordennieuwegebouwenaanteslui-ten.Hoeenwaarnettenkunnenwordenaangelegdenwatdatgaatkostenen opbrengen, kunnen de leden van hetwarmtenetwerk volgens dedirecteurheelgoedsamenberekenen.KWAisspecialistvoordeindu-strie,enhoudtzichookbezigmetdegebouwdeomgeving.“Wekunnensameneendatabankmakenwaaruitineenvroegstadiumkanwordenbepaaldofietsfinancieeluitkan.Diehaalbaarheidhangtookafvandeontwikkelingenopdegas-enelektriciteitsmarktendeemissiehandel.Maardaarzieikzekerkansen.AlsdecreditsvoorhetverminderenvanCO²uitstootdoorhetgebruikvanrestwarmteverdeeldwordenoverleveranciereneindgebruiker,krijgjeeenwin-winsituatie.Wemoetendeknelpuntenechtsamenoplossen.”

WMS: ‘Meten is weten’Warmtemeterservice (WMS) teBolsward is innovember lidgewordenvanhetWarmtenetwerk.“Vooralomcommerciëleredenen”,geeftdi-recteurWimWiegersmeteen toe.Hetbedrijf isnamelijkgespeciali-seerdinhetmetenenfacturerenvanwarmte.Ietswatbijvrijweliederwarmtenetwerkvanpaskomt.“Wezijnalsinds1988bezigmethetmetenvanwarmte.Hetbegonbijstadsverwarmingsbedrijven,methetplaatsenvanverdampingsmetersopradiatoren.Datwaseniseenbetrouwbaremeetmethode.Tochheb-benzesindsenkele jarenplaatsgemaaktvoorelektronischewarmte-kostenverdelers,diejeopafstandkuntuitlezen.Datscheeltveeltijd.”De elektronische warmtekostenverdelersmeten het temperatuurver-schiltussenderuimteenhetwaterineenradiator.Tevensspelendecapaciteitvanderadiatorendetijdsduureenrolvoorhetbepalenvanhetverbruik.Destandenwordendoorgegevenaaneencentralecom-puter.Diekanhetalshetmoetiederuuruitlezen,zodateenanalysegemaaktkanwordenwanneerersprakeisvangroteverschillen.Nietalleendenieuwemeettechniekzorgtervoordaternieuweme-terskomen,ookdeveranderingen inverwarmingdragenhieraanbij.“Bijeentraditionelecv-installatiekunjehetverbruikmeteenwarm-tekostenverdelermeten,bijvloerverwarmingkanditalleenmeteenwarmtemeter, die waterdoorstroming meet plus het verschil tussen

inkomendeenuitgaandetemperatuurvanhetwater”,zegtWiegers.Samenmet Eneco test het bedrijf nu een slimmewarmtemeter vanBrunata,dieelkuurviaUMTSstandendoorgeeft.Voorwoningcorporaties,etc.treedtWMSookopalsincassobureau.Naast de traditionele stadsverwarmingmeetWMS ook dewarmte inprojectenmetseizoenopslagvanwarmteenkoudeindebodem(WKO)enwarmtepompen.Wiegerszietdatdezevormenvanenergieleveringeenenormevluchtnemen,endenktdaarineenbelangrijkeroltekun-nenspelen.“Wijkijkennaardetoekomstenproberenklaartezijnvoorveranderendewet-enregelgevingennieuwetoepassingen.Zoplaatsenweeenwarmtemeterdienaastwarmteookkoudemeet.Enwekijkennaardemetingvangemeenschappelijkevoorzieningen,watnogaleensoverhethoofdwordtgezien.”WMSwilditsoortinformatiegraagdelen,enzietdatalshaarbelang-rijkstebijdrageaanhetnetwerk.Naastklantenhooptzevannetnet-werkookinformatieentrainingentekrijgen.“Ikweetenzieooknietalles”,zegtdedirecteur.Hijvindthetdaaromprettigeenpaarextraogenenorentehebbenindemarkt.EenpolitiekeclubhoefthetWarmtenetwerkvanhemnietper se teworden.“Depolitiekmoetuitgaanvanhetalgemeenbelangennietvanhetbelangvanmarktpartijen.”

Wie is KWA?KWA is een onafhankelijk adviesbureau met 60 adviseurs en werk-zaam op de vakgebieden Arbo, Bodem, Energie, Kwaliteit, Milieu en Water. Het bedrijf is in het kader van warmtenetten thuis op het gebied van Warmte Koude Opslag (WKO), bodemsanering, energie en energie-besparing, emissiehandel, milieuvergunningen en veiligheid.

NR 5. WINTER 2010 7

Beleid in NederlandWarmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet

Wie is WMS?WarmteMeterService bv te Bolsward is gespecialiseerd in het meten en verrekenen van warmte en andere energiestromen.

Directeur Ben Wiegers is voorzitter van de Europese vereniging voor energiekostenverrekening EVVE te Bonn.

Het bestuur van het Warmtenetwerk heeft in het kader van de consultatieronde op 23 december een brief gestuurd aan het Ministerie van Economische Zaken. In deze brief worden aan de hand van vijf voorbelden de knelpunten van het huidige wets-ontwerp gemeld. De nu voorliggende warmtewet bevat geen stimulans voor verduurzaming.

Warmtenetwerk pleit in de brief voor:• detoepassingvanéénprijsplafondinplaatsvantwee• hetopstellenvanafzonderlijkeregelsvoorhuishoudelijkeenzakelijkeklanten,waarbijinbeide sectorengezorgdwordt vooreenmaximumprijsophetzelfdekostenniveaualsindividueleverwarmingmetaardgas• voorkomenvantehogewinstendooreenmaximumrendementperportefeuillevasttestellen• invoerenvanstimulerendemaatregelenvoorgebruikvanrestwarmteenduurzamewarmte;bijvoorbeelddoorinstelling vaneensteunregelingvoorduurzamewarmteSDWnaaranalogievandeSDE,diealleenduurzameelektriciteiten duurzaamgasondersteunt.Debriefistevindenopdewebsitewww.warmtenetwerk.nl

Op23december heeft hetministerie vanVROMhetBesluit EmissiesMiddelgroteStookinstallaties(BEMS)naardeTweedeKamergestuurd.DebedoelingisdatdezeopvolgervanBEESBinaprilingaat.DeBEMSregeltdeemissiesvangrotereverwarmingsketelstot50MWenvanallegasmotoren,dieselmotorenengasturbines.Demaximumemissieszijngedifferentieerdnaartechniek,vermogenenbrandstofsoort.T.o.v.deoorspronkelijkeplannenzijnnakritiekuithetbedrijfslevendeeisenvoor houtketels tot 5MWen voor gasmotorenopbiogas versoepeld,zodatvoordezetweegeenrookgasreinigingmetureuminjectieenka-talysator(SCR)nodigis.Bijkleinerehoutketelsiswelureuminjectieindevuurhaardnodigomdeeisent.a.v.NOxtehalen.VoorWKKopaard-gasisvanafeenbrandstoftoevoervan23,5MWSCRnoodzakelijk.IndepublicatieindeStaatscorantwordtvermeld,datdeBEMSdestrengsteemissiewetgevingvanEuropais,maardathiermeeinnovatiewordtbe-vorderd.VoorbestaandeinstallatiesgaandeeisenuitdeBEMSgeldenvanaf1januari2017.

Nieuwe regels groenfinanciering

Emissies middelgrote stookinstallaties

Op14decemberheefthetMinisterievanVROMeennieuwegroenrege-ling naar deTweede Kamer gestuurd, die de uit 1995 daterende re-geling voor groenfinancieringmoet vervangen. Na behandeling in deKamerzalderegeling inheteerstekwartaalvandit jaar inwerkingtreden.Indegroenregeling2010zijnwarmtedistributienettenopgeno-men.Diekunnenprofiterenvaneenlagererentemitszevoldoenaandevoorwaarden.Minimaal80%vandewarmtemoertafkomstigzijnuitafvalverbrandersofelektriciteitcentralesmeteenminimumvermogenvan20MW.Hetwarmteverliesvanhetnetmagnietmeerzijndan20%.HopelijkwordenerdoordeTweedeKamernogduurzamewarmtepro-ducententoegevoegd.

De koudevraag neemt door groeiende welvaart wereldwijd sterk toe. Dit zorgt voor een grote toename van energiever-bruik en dus CO²-uitstoot. Warmtenetten kunnen ook hier een bijdrage leveren aan het terugdringen van de broeikas-gassen: uit warm water kan namelijk koude gehaald worden. Met de opnieuw opgepakte techniek van adsorptie een veel-belovende methode.

EnecoWarmteheeftalseersteinNederlanddestapgenomenomeenpraktijkproeftedoenmetadsorptie.IneenprojectinUtrecht-OvervechtvanPortaalVastgoedRealisatiewordenzesadsorptiekoelmachines geplaatst, elkmet een koelvermogenvan50kW.DemachineszijngefabriceerddoorhetDuitsebe-drijfSortech,eenspin-offvanhetFraunhoferInstituutvoorzonne-energie.De adsorptiemachine is een interessant zusjevan de absorptiekoelmachine. De absorptie-koelmachine bestaat al lang: zelfs eerder dande compressiekoelmachines met elektromotor.Koelenmetwarmwaterisdusnietnieuw.Gaathetbijabsorptieomopnamevanhetkoudemid-delineenvloeistof,bijadsorptiemoeteenvastestofzorgenvoordeopnamevanhetkoudemid-del.Jekuntdanbijvoorbeelddenkenaanwateralskoudemiddelmethygroscopische(vaste)stoffenalssilicagelenzeoliet.Maaranderestoffenzijnookmogelijk.ZowordtbijdeUniversiteitTwentegewerktaanorganischekoudemiddelenmetactiefkoolalsadsorbent.InEnschedehooptmenbinnenenkelejarenpraktijkproeventekunnendoenmeteen nieuw soort adsorptiekoelmachines, die eenveelruimertemperatuurbereikhebbendandead-sorptietoestellen,dienuopdemarktzijn.Datisopmerkelijk,wantbijadsorptieiseralmeermogelijk dan bij absorptiekoelmachines. Adsorp-tiewerktmetwarmtevaneenlageretemperatuurdanabsorptie.Metwatermeteentemperatuurvan55°C kan een dergelijke koelmachine al functio-neren,terwijlbijabsorptiewatertenminste80°Cmoet zijn. De ontwikkelingen bij adsorptiekoelingwordenvooralgedrevendoordewensommetzon-newarmtetekunnenkoelen.Maarookbenuttingvanlaagwaardige restwarmte en koppeling en aanslui-tingopwarmtenettenmetlagetemperatuurwordendaarmeemogelijk. Een interessante uitdaging voordetoekomst.

drijfSortech,eenspin-offvanhetFraunhoferInstituut

Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling

NR 5. WINTER 2010 9

De Beijer ontwikkelt koelunit voor woning

VanuitzijnbedrijfinDuiven,datisaangeslotenophetwarm-tenetvanNUON,werktHenkdeBeijeraandeontwikkelingvaneenkleineadsorptiekoelmachine.Ditapparaatmoetquakoel-vermogengeschiktzijnvooreenindividuelewoning,maarhetmoetooknogeensbetaalbaarzijn. IngenieursbureauRTBDeBeijerisalheelwatjarensuccesvolmethetontwikkelenvannieuwe producten voor verwarming en koeling. VerschillendedoorhemontwikkeldeproductenwordendoorInventumteBilt-hovengeproduceerd.Hetideeommetadsorptietechnologietekoelenenteverwarmenenookenergieopteslaan,speeltalheelwatjarenbijDeBeijer.BijECNinPettenbouwdemenalin2003eenwerkendemachinevolgenszijnconceptSWEAT,watstaatvoorSaltWaterEnergyAccumulationandTransformation.InheteigenlabvanRTBDeBeijerdraaitnueenprototypevaneen koelunit, die in seriebouw voor een aantrekkelijke prijsgeproduceerdmoetkunnenworden.Indezekoemachinevoordewoningbouw,deSolabcool,zittenenkelenieuwevindingenvanDeBeijer,waarmeehetlageprijsniveaubereiktmoetkun-nenworden.Hetkoelvermogenis3kW.Hetkoudewateruitdekoelunitkandoordebewonernaarwensindewoonkamerofslaapkamerswordengebruikt.DeVlaamseradiatoren-enconrectorenfabrikantJagabrengtdeSolabcooleindditjaaropdemarkt.

Synthetische koudemiddelen onder drukOp 1 januari 2010 was het defi nitieve einde van het koudemiddel R22. Eigenaars van koelinstallaties met R22 moeten snel maatregelen nemen, was de boodschap op het congres, dat op 8 december georganiseerd werd door SenterNovem en de Nederlandse Raad van de Koude. De meerderheid van de deelnemers aan het congres was voor een directe overstap naar natuurlijke koudemiddelen in plaats van de tussenstap van chloorvrije, synthetische fl uorkoudemiddelen (HFK’s) zo-als R134a en R410, die in vrijwel alle airco’s, koelmachines en warmtepompen worden gebruikt. HFK’s hebben een extreem groot broeikaseffect en worden daarom in Denemarken en Zwitserland al niet meer toegestaan in nieuwe instal-laties. De vertegenwoordigers van de verenigingen op het gebied van de koel-techniek gaven aan, dat in Nederland het lekverlies van koudemiddelen dankzij goed toezicht erg laag is en dat op korte termijn een verbod van HFK’s meer nadelen dan voordelen heeft. Interessant is, dat sorptiekoelmachines al werken met natuurlijk koudemidde-len. Deze techniek kwam op het congres aan de orde in presentaties van het warmtenetwerk en van ECN. Robert de Boer van ECN liet zien, dat een data-en-try met de combinatie wkk-adsorptiekoeling veel minder emissie van CO² geeft dan koelmachines plus vrije koeling.

De koudevraag neemt door groeiende welvaart wereldwijd sterk toe. Dit zorgt voor een grote toename van energiever-bruik en dus CO²-uitstoot. Warmtenetten kunnen ook hier een bijdrage leveren aan het terugdringen van de broeikas-gassen: uit warm water kan namelijk koude gehaald worden. Met de opnieuw opgepakte techniek van adsorptie een veel-belovende methode.

EnecoWarmteheeftalseersteinNederlanddestapgenomenomeenpraktijkproeftedoenmetadsorptie.IneenprojectinUtrecht-OvervechtvanPortaalVastgoedRealisatiewordenzesadsorptiekoelmachines geplaatst, elkmet een koelvermogenvan50kW.DemachineszijngefabriceerddoorhetDuitsebe-drijfSortech,eenspin-offvanhetFraunhoferInstituutvoorzonne-energie.De adsorptiemachine is een interessant zusjevan de absorptiekoelmachine. De absorptie-koelmachine bestaat al lang: zelfs eerder dande compressiekoelmachines met elektromotor.Koelenmetwarmwaterisdusnietnieuw.Gaathetbijabsorptieomopnamevanhetkoudemid-delineenvloeistof,bijadsorptiemoeteenvastestofzorgenvoordeopnamevanhetkoudemid-del.Jekuntdanbijvoorbeelddenkenaanwateralskoudemiddelmethygroscopische(vaste)stoffenalssilicagelenzeoliet.Maaranderestoffenzijnookmogelijk.ZowordtbijdeUniversiteitTwentegewerktaanorganischekoudemiddelenmetactiefkoolalsadsorbent.InEnschedehooptmenbinnenenkelejarenpraktijkproeventekunnendoenmeteen nieuw soort adsorptiekoelmachines, die eenveelruimertemperatuurbereikhebbendandead-sorptietoestellen,dienuopdemarktzijn.Datisopmerkelijk,wantbijadsorptieiseralmeermogelijk dan bij absorptiekoelmachines. Adsorp-tiewerktmetwarmtevaneenlageretemperatuurdanabsorptie.Metwatermeteentemperatuurvan55°C kan een dergelijke koelmachine al functio-neren,terwijlbijabsorptiewatertenminste80°Cmoet zijn. De ontwikkelingen bij adsorptiekoelingwordenvooralgedrevendoordewensommetzon-newarmtetekunnenkoelen.Maarookbenuttingvanlaagwaardige restwarmte en koppeling en aanslui-tingopwarmtenettenmetlagetemperatuurwordendaarmeemogelijk. Een interessante uitdaging voordetoekomst.

drijfSortech,eenspin-offvanhetFraunhoferInstituut

Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling

NR 5. WINTER 2010 9

De Beijer ontwikkelt koelunit voor woning

VanuitzijnbedrijfinDuiven,datisaangeslotenophetwarm-tenetvanNUON,werktHenkdeBeijeraandeontwikkelingvaneenkleineadsorptiekoelmachine.Ditapparaatmoetquakoel-vermogengeschiktzijnvooreenindividuelewoning,maarhetmoetooknogeensbetaalbaarzijn. IngenieursbureauRTBDeBeijerisalheelwatjarensuccesvolmethetontwikkelenvannieuwe producten voor verwarming en koeling. VerschillendedoorhemontwikkeldeproductenwordendoorInventumteBilt-hovengeproduceerd.Hetideeommetadsorptietechnologietekoelenenteverwarmenenookenergieopteslaan,speeltalheelwatjarenbijDeBeijer.BijECNinPettenbouwdemenalin2003eenwerkendemachinevolgenszijnconceptSWEAT,watstaatvoorSaltWaterEnergyAccumulationandTransformation.InheteigenlabvanRTBDeBeijerdraaitnueenprototypevaneen koelunit, die in seriebouw voor een aantrekkelijke prijsgeproduceerdmoetkunnenworden.Indezekoemachinevoordewoningbouw,deSolabcool,zittenenkelenieuwevindingenvanDeBeijer,waarmeehetlageprijsniveaubereiktmoetkun-nenworden.Hetkoelvermogenis3kW.Hetkoudewateruitdekoelunitkandoordebewonernaarwensindewoonkamerofslaapkamerswordengebruikt.DeVlaamseradiatoren-enconrectorenfabrikantJagabrengtdeSolabcooleindditjaaropdemarkt.

Synthetische koudemiddelen onder drukOp 1 januari 2010 was het defi nitieve einde van het koudemiddel R22. Eigenaars van koelinstallaties met R22 moeten snel maatregelen nemen, was de boodschap op het congres, dat op 8 december georganiseerd werd door SenterNovem en de Nederlandse Raad van de Koude. De meerderheid van de deelnemers aan het congres was voor een directe overstap naar natuurlijke koudemiddelen in plaats van de tussenstap van chloorvrije, synthetische fl uorkoudemiddelen (HFK’s) zo-als R134a en R410, die in vrijwel alle airco’s, koelmachines en warmtepompen worden gebruikt. HFK’s hebben een extreem groot broeikaseffect en worden daarom in Denemarken en Zwitserland al niet meer toegestaan in nieuwe instal-laties. De vertegenwoordigers van de verenigingen op het gebied van de koel-techniek gaven aan, dat in Nederland het lekverlies van koudemiddelen dankzij goed toezicht erg laag is en dat op korte termijn een verbod van HFK’s meer nadelen dan voordelen heeft. Interessant is, dat sorptiekoelmachines al werken met natuurlijk koudemidde-len. Deze techniek kwam op het congres aan de orde in presentaties van het warmtenetwerk en van ECN. Robert de Boer van ECN liet zien, dat een data-en-try met de combinatie wkk-adsorptiekoeling veel minder emissie van CO² geeft dan koelmachines plus vrije koeling.

Lessen van Wenen

Les 1: gemeentegebouwen op warmtenetBijdeontwikkelingvanhetwarmtenetspeeldedegemeentegeenafwachtende,maareenvoortrekkersrol.Voordegebouwenvandestad(gemeente)Wenenhoefdengeenlangeonderhandelingentewordengevoerdoveraansluiting.Elkgebouwwerdzodrahettechnischmogelijkwas,aangesloten.Datgeldtoverigensookvoordegebouwenvandestaat,waarvanerindeOostenrijksehoofdstadooknogalwatzijn.Ookhetmonu-mentalekeizerlijkpaleisisafnemervanhetwarmtenet.HetwarmtebedrijfvanWenenheeftvooroverheidsgebouweneenapartwarmtetarief. Die betalen geen vastrecht,maar alles opbasisvanverbruik.

Les 2: KoppelenWeliswaarbegonhetinWenenmeteenenkelewarmteproducent,de afvalverbrander Spittelau en een warmtenet rondom dezewarmtebron;mengingalsnelactiefopzoeknaaranderewarm-tebronnenenkoppeldeenkelekleinerenettenaanhetnetvanSpittelau.Zogroeidehetnetuittoteengrootnetmetrondomeenringleiding,waarmeerderewarmteproducentenopzijnaan-gesloten.NaastSpittelauisernogeentweedeafvalverbranderaangeslotenen een paar industriële bedrijvenmet restwarmte. Belangrijkerestwarmteleverancierszijndeolieraffinaderijendewaspoeder-fabriekvanHenkel.VerderleverendecentralevanEnergieWien,eenbiomassacentraleenwarmtekrachtinstallaties opbiogasenstortgaswarmteaandering.

In1969starttehetwarmtebedrijfvanWenenmetwarmteleveringvanuitdeafvalverbranderSpittelaunaareennabijgelegenzieken-huis.BijhetveertigjarigjubileumvanFernwärmeWienkonmenmettrotsmelden,datWenenmet300.000klantenbijdetopdrievanEuropesewarmtenettenhoort.DeOostenrijksehoofdstadvaltnietalleenopdooropzetenomvang,maariseenabsolutetopperalshetgaatomenergiebesparing.VoorelkeGJwarmteleveringverbruiktmenslechts0,1GJaanfossielebrandstoffen(primaireenergieratioofwelPER=0,1).HoeheeftFernwärmeWiendatinveertigjaarvoorelkaargekregen?MedioseptemberorganiseerdehetWarmtenetwerkeenstu-diereisnaarWenenomachterdegeheimenvanhetsuccestekomen.Datisgoedgelukt,wanthetWeensewarmtebedrijfendegemeentewildengraagallesuccesfactorenvoorwarmtetoelichten.OokoverhetnieuweproductkoudekreegdedelegatievanhetWarmtenetwerkverkoopstrategieentechniekgepresenteerd.HethoofdthemainWenenishetmilieu,maarmenheeftookeenhelderbeleidt.a.v.marketing,klanttevredenheideneconomie.ErzijnuiteraardgroteverschillentussenOostenrijkenNederland,maarevenalsbijonsisinWenenaardgasdegroteconcurrentvoorwarmte.IndeveertigjaarFernwärmeWienisnietalleenhetaandeelstadsverwarmingsterkgegroeid,maarookhetaandeelaardgasterwijlolieensteenkoolsterkzijngedaald.EnergieWien,hetmoederbedrijfvanFernwärmeWien,heeftdusoptweefrontensterkegroeigerealiseerd.Voordetoekomstwilmenvooralgroeienmetwarmte.Vaneenmarktaandeelvan30%nugaatmennaar50%in2020meteeninvesteringsniveauvanEUR160miljoenperjaar.

NR 5. WINTER 2010 11

Les 3: van afval naar energie met hoog rendement FernwarmeWien is in wezen een combinatie van afvalverwer-kerenwarmtebedrijf.VandetotaleomzetvanEUR400miljoenperjaarisruwwegdriekwartvoorwarmte-enkoudelevering,eenkwartvoorafvalverwerkingendaarnaastnogwatvoordienstver-lening.HetafvalinWenenlevertelektriciteitenwarmtemeteenhoogtotaal rendement. Dewarmte van de twee afvalverbranders issamenmetderestwarmteutdeindustriegoedvoordebasisbe-hoeftevanhetwarmtenet.Indezomer isereenoverschotaanwarmteuitdezebronnen,diehethelejaardoorvolopdraaien.DaarheeftFernwarmeWiennu ook een toepassing voor.Het ziekenhuis en de kantoren bijSpittelauhebbeneenforsebehoefteaankoeling.Dewarmteover-schottenwordennuinenormeabsorptiekoelmachinesomgezetinkoude.Hetwarmtebedrijflevertgekoeldwatermeteentempe-ratuurvan4°Cenkrijgthetwaternagebruikmeteentempera-tuurvan18°Cterug.BuitendezomerwordterkoudegeleverdmetvrijekoelingvanuitdeDonau.

Les 4: maak het leukHetwarmtebedrijfvanWenenmeetregelmatigdetevredenheidvanhaar klanten,dat levert telkenseenuitstekende scoreop,beterdanbijdeaardgasklanten.Datzalveeltemakenhebbenmetdetarievenendeservice(FernwärmeWienheeftookeenservicedienstvoordeinstallatievandeklantenenrepareertdanbijvoorbeeldeen lekkenderadiator),maarookmetdespecialeprogramma’svoordewarmteklanten.De vrolijke uitstraling van de architectuur van Hundertwasserwordtdaarbijhandiggebruikt;Spittelau,ontworpendoordebe-roemdearchitect,ishétbeeldvanFernwarmeWien.Dezekleu-rigewarmtecentralestaatdanookafgebeeldopdeklantenpas,dierechtgeeftopallerleikortingenenophetbezoekaancultuur-evenementengeorganiseerddoorhetwarmtebedrijf.

Lessen van Wenen

Les 1: gemeentegebouwen op warmtenetBijdeontwikkelingvanhetwarmtenetspeeldedegemeentegeenafwachtende,maareenvoortrekkersrol.Voordegebouwenvandestad(gemeente)Wenenhoefdengeenlangeonderhandelingentewordengevoerdoveraansluiting.Elkgebouwwerdzodrahettechnischmogelijkwas,aangesloten.Datgeldtoverigensookvoordegebouwenvandestaat,waarvanerindeOostenrijksehoofdstadooknogalwatzijn.Ookhetmonu-mentalekeizerlijkpaleisisafnemervanhetwarmtenet.HetwarmtebedrijfvanWenenheeftvooroverheidsgebouweneenapartwarmtetarief. Die betalen geen vastrecht,maar alles opbasisvanverbruik.

Les 2: KoppelenWeliswaarbegonhetinWenenmeteenenkelewarmteproducent,de afvalverbrander Spittelau en een warmtenet rondom dezewarmtebron;mengingalsnelactiefopzoeknaaranderewarm-tebronnenenkoppeldeenkelekleinerenettenaanhetnetvanSpittelau.Zogroeidehetnetuittoteengrootnetmetrondomeenringleiding,waarmeerderewarmteproducentenopzijnaan-gesloten.NaastSpittelauisernogeentweedeafvalverbranderaangeslotenen een paar industriële bedrijvenmet restwarmte. Belangrijkerestwarmteleverancierszijndeolieraffinaderijendewaspoeder-fabriekvanHenkel.VerderleverendecentralevanEnergieWien,eenbiomassacentraleenwarmtekrachtinstallaties opbiogasenstortgaswarmteaandering.

In1969starttehetwarmtebedrijfvanWenenmetwarmteleveringvanuitdeafvalverbranderSpittelaunaareennabijgelegenzieken-huis.BijhetveertigjarigjubileumvanFernwärmeWienkonmenmettrotsmelden,datWenenmet300.000klantenbijdetopdrievanEuropesewarmtenettenhoort.DeOostenrijksehoofdstadvaltnietalleenopdooropzetenomvang,maariseenabsolutetopperalshetgaatomenergiebesparing.VoorelkeGJwarmteleveringverbruiktmenslechts0,1GJaanfossielebrandstoffen(primaireenergieratioofwelPER=0,1).HoeheeftFernwärmeWiendatinveertigjaarvoorelkaargekregen?MedioseptemberorganiseerdehetWarmtenetwerkeenstu-diereisnaarWenenomachterdegeheimenvanhetsuccestekomen.Datisgoedgelukt,wanthetWeensewarmtebedrijfendegemeentewildengraagallesuccesfactorenvoorwarmtetoelichten.OokoverhetnieuweproductkoudekreegdedelegatievanhetWarmtenetwerkverkoopstrategieentechniekgepresenteerd.HethoofdthemainWenenishetmilieu,maarmenheeftookeenhelderbeleidt.a.v.marketing,klanttevredenheideneconomie.ErzijnuiteraardgroteverschillentussenOostenrijkenNederland,maarevenalsbijonsisinWenenaardgasdegroteconcurrentvoorwarmte.IndeveertigjaarFernwärmeWienisnietalleenhetaandeelstadsverwarmingsterkgegroeid,maarookhetaandeelaardgasterwijlolieensteenkoolsterkzijngedaald.EnergieWien,hetmoederbedrijfvanFernwärmeWien,heeftdusoptweefrontensterkegroeigerealiseerd.Voordetoekomstwilmenvooralgroeienmetwarmte.Vaneenmarktaandeelvan30%nugaatmennaar50%in2020meteeninvesteringsniveauvanEUR160miljoenperjaar.

Les 3: van afval naar energie met hoog rendement FernwarmeWien is in wezen een combinatie van afvalverwer-kerenwarmtebedrijf.VandetotaleomzetvanEUR400miljoenperjaarisruwwegdriekwartvoorwarmte-enkoudelevering,eenkwartvoorafvalverwerkingendaarnaastnogwatvoordienstver-lening.HetafvalinWenenlevertelektriciteitenwarmtemeteenhoogtotaal rendement. Dewarmte van de twee afvalverbranders issamenmetderestwarmteutdeindustriegoedvoordebasisbe-hoeftevanhetwarmtenet.Indezomer isereenoverschotaanwarmteuitdezebronnen,diehethelejaardoorvolopdraaien.DaarheeftFernwarmeWiennu ook een toepassing voor.Het ziekenhuis en de kantoren bijSpittelauhebbeneenforsebehoefteaankoeling.Dewarmteover-schottenwordennuinenormeabsorptiekoelmachinesomgezetinkoude.Hetwarmtebedrijflevertgekoeldwatermeteentempe-ratuurvan4°Cenkrijgthetwaternagebruikmeteentempera-tuurvan18°Cterug.BuitendezomerwordterkoudegeleverdmetvrijekoelingvanuitdeDonau.

Les 4: maak het leukHetwarmtebedrijfvanWenenmeetregelmatigdetevredenheidvanhaar klanten,dat levert telkenseenuitstekende scoreop,beterdanbijdeaardgasklanten.Datzalveeltemakenhebbenmetdetarievenendeservice(FernwärmeWienheeftookeenservicedienstvoordeinstallatievandeklantenenrepareertdanbijvoorbeeldeen lekkenderadiator),maarookmetdespecialeprogramma’svoordewarmteklanten.De vrolijke uitstraling van de architectuur van Hundertwasserwordtdaarbijhandiggebruikt;Spittelau,ontworpendoordebe-roemdearchitect,ishétbeeldvanFernwarmeWien.Dezekleu-rigewarmtecentralestaatdanookafgebeeldopdeklantenpas,dierechtgeeftopallerleikortingenenophetbezoekaancultuur-evenementengeorganiseerddoorhetwarmtebedrijf.

Eindhoven door daadkracht vooropDuurzame projecten komen goed van de grond in Gemeente Eind-hoven. Niet alleen in Eindhoven natuurlijk, maar er is daar wel iets bijzonders aan de hand. Eindhoven realiseert namelijk op eigen initiatief en in eigen beheer energieprojecten. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet volgens projectmanager Frans Kastelijn. “Je hebt heel wat expertise en daadkracht nodig.”

ZwemcentrumDeTongelreep,diedooreenbio-energiecentraleindeeigenenergiebehoeftevoorelektraenwarmtekanvoorzien,iseenvoorbeeldvaneenaansprekendproject.Decentraledraaitopbio-olieuitslachtafvalvaneenbedrijfnabijEindhoven.Het andere project is de biomassacentrale voor het woongebiedMeerhoven.CentraleMeerhovengaat1.580woningenen15.000m²commerciëleruimtewarmteleveren.“Wehebbendaarindezomerwarmteover,endatoverschotwordtgekoppeldaaneennieuwkan-toor-enindustrieterreindatdiewarmtekangebruiken.Zowordtallewarmte,dieindecentraleopgewektwordtenvrijkomt,nuttigbesteed”,aldusKastelijn.Decentralewerktophoutchipsafkomstiguitgemeenteplantsoenenenvanparticulieren.ZoweldecentralebijdeTongelreepalsCen-traleMeerhovendraaitopbrandstofuitderegio,waardoortrans-portkostenenverspillingtoteenminimumwordenbeperkt.

VoorbeeldfunctieDevoorbeeldfunctiediezijngemeenteheeft,doetdevraagnaarinformatie stijgen.Kastelijn is danook vaakdruk indeweer omlezingentegeven,onlangsnogbijdegemeenteEde.Kastelijnmerktedaardatveelmensenenthousiastzijnoverdema-niervanwerkenvanEindhovenophetgebiedvaninitiatievenvoorduurzameenergie.Degemeenterealiseertduurzameprojectenopeigenkracht.Ennietalleenduurzaamheidtelt.Deprojectenmoe-ten,vóórduurzaam,rendabelzijn.Alsdeprojectendatnietzijn,hebbenzegeenkansvanslagen.Te starten projectenworden daarom allereerst onderworpen aaneenrekensom,diedekostenenbatenopeenrijzet.Subsidieswor-denmeegenomenindeberekeningen,maaralleenvoordeperiodewaarvoorde subsidiesvan toepassingzijn.Nadezeperiodemoethetprojectzelfstandigfunctionerenennietalseenkaartenhuisin-eenstorten.

Stappenplan“Het in kaart brengen van een project is absoluut noodzakelijk.Wanneerikbeginmeteenproject,maakikeersteenstappenplan.Watishetdoel?Inwelkeonderdelenkanikhetplanverdelen?Wieheb iknodigomverschillendezakenteregelenenuittezoeken?Hoegaanwehetplanrealiserenenhoeveeltijdhebbenwedaar-voornodig?”Kastelijnhoudtvantevorenrekeningmetdegrenzen,inplaatsvaneersteeneindwegtedromen.“Ikschetseenkaderwaarbinnenge-werktmoetworden.Inplaatsvaneerstontwikkelaarsdeopdrachtte geven een centrale te ontwerpen en vervolgens voor dat ideevergunningenaantevragen,draaiikdezakenom.Ikvraagmilieu-enbouwvergunningenaanenlaatbinnendegrenzenvanwatikdanalweetwattoegestaaniseenontwerpmaken.Danisaléénhordebijvoorbaatgenomen.”

BesliskrachtHijbenadrukthetbelangvanhetdurvennemenvanbeslissingen.Volgenshemlopenprojectenvaakstukopeenoverdaadaanover-legtussenverschillendepartijen.Initiatievendiewordenopgepaktalseensamenwerkingtussenbijvoorbeeldeenenergiebedrijf,eengemeenteeneenprojectontwikkelaarhalendeeindstreepdikwijlsniet,omdatbijzoveelpartijenaltijdweléénraadvancommissaris-senzijnpartijterugtrekt.Hetismakkelijkeréénorganisatiedekartelatentrekken.“Endatkanalleenalseriemandaanhetroerstaatdiedurftteleiden,metkennis,creativiteiteninnovativiteit.”

Op 10 december heeft potplantenkwekerij Ammerlaan inPijnacker een contract gesloten met het Duitse boorbedrijfDaldrupvoordewinningvanaardwarmte.Verwachtwordt,daterop2.000meterdieptewarmwatervan70gradenistewin-nen.Hetgeothermieprojectiseenuitvloeiselvanhetstudente-ninitiatiefDAP(Delftaardwarmteproject).Ammerlaanmaaktgebruikvandeopsporingsvergunningvoorgeothermie,dieTUDelftinaugustuskreegvoorderegio.Ammerlaan zal de aardwarmte niet alleen in het eigen tuin-bouwbedrijfgebruiken,maarerkomteenkleinwarmtenetmetalsafnemerszwembadensporthalDeViergang,hetStanislas-collegeenenkeleomliggendeglastuinbouwbedrijven.DegemeentePijnacker-Nootdorpzietaardwarmtealseenbe-langrijk middel om een transitie naar duurzame warmte opgang tekrijgen.HansdeJong,wethoudereconomievanGe-meentePijnacker-NootdorpisblijmethetinnovatieveprojectvanAmmerlaan.“HetisgeweldigomteziendatmeteengoedesamenwerkingtussenAmmerlaan,TUDelft,DAPendegemeen-teduurzaamheidhandenenvoetenwordtgegeven.Eenpara-depaardjevoordePijnacker-Nootdorpseglastuinbouw.”Zuid-HollandispionierophetgebiedvangeothermiemetalinbedrijfeeninstallatiebijkwekerijVandenBoschinBleiswijk,terwijl in de Zuid-Hollandse hoofdstad begin dit jaar de bo-ringstartvoorAardwarmteDenHaag,dateenwarmtenetvoor4.000woningengaatverzorgenmetgeothermischewarmte.

TussendeBeiersehoofdstadMünchenendeAlpenligtdege-meente Unterhaching. De plaats heeft bekendheid gekregendooreenuniekgeothermieprojectmetopwekkingvanelektri-citeitineenKalinacyclus.Maarterwijlaanvankelijkhetaccentlagopgroenestroom,isnualleaandachtgerichtopuitbouwvanhetwarmtenet.VanuithetnietsheeftUnterhachinginen-kelejareneennetaangelegd,datnualin25%vandewarm-tebehoeftevandeplaatsvoorziet.In18maandentijdwerd28kilometerwarmtenetaangelegd.Meerdan3.000woningen,hetgemeentehuis, scholen,zwembadenbedrijvenzijnalaange-sloten.In2020wilmeneentotaalvan80MWaanwarmteaan-sluitingengerealiseerdhebben. Dan ishetgrootstedeelvandestadvanduurzamewarmtevoorzien.DedoorSiemensgebouwdeKalinacentralezorgtervoor,datdewarmte altijd volledig benutwordt.Met de Kalinacyclus kanwarmtevanafeen temperatuurvan90gradenbenuttenvoordeopwekkingvanelektriciteit.Hetwater,datinUnterhachingopeendieptevanca.3,5kilometerwordtgewonnen,heeftentemperatuurvanruim130°C.

Pijnacker krijgt warmtenet op geothermie

Unterhaching bouwt warmtenet op geothermie

Eindhoven door daadkracht vooropDuurzame projecten komen goed van de grond in Gemeente Eind-hoven. Niet alleen in Eindhoven natuurlijk, maar er is daar wel iets bijzonders aan de hand. Eindhoven realiseert namelijk op eigen initiatief en in eigen beheer energieprojecten. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet volgens projectmanager Frans Kastelijn. “Je hebt heel wat expertise en daadkracht nodig.”

ZwemcentrumDeTongelreep,diedooreenbio-energiecentraleindeeigenenergiebehoeftevoorelektraenwarmtekanvoorzien,iseenvoorbeeldvaneenaansprekendproject.Decentraledraaitopbio-olieuitslachtafvalvaneenbedrijfnabijEindhoven.Het andere project is de biomassacentrale voor het woongebiedMeerhoven.CentraleMeerhovengaat1.580woningenen15.000m²commerciëleruimtewarmteleveren.“Wehebbendaarindezomerwarmteover,endatoverschotwordtgekoppeldaaneennieuwkan-toor-enindustrieterreindatdiewarmtekangebruiken.Zowordtallewarmte,dieindecentraleopgewektwordtenvrijkomt,nuttigbesteed”,aldusKastelijn.Decentralewerktophoutchipsafkomstiguitgemeenteplantsoenenenvanparticulieren.ZoweldecentralebijdeTongelreepalsCen-traleMeerhovendraaitopbrandstofuitderegio,waardoortrans-portkostenenverspillingtoteenminimumwordenbeperkt.

VoorbeeldfunctieDevoorbeeldfunctiediezijngemeenteheeft,doetdevraagnaarinformatie stijgen.Kastelijn is danook vaakdruk indeweer omlezingentegeven,onlangsnogbijdegemeenteEde.Kastelijnmerktedaardatveelmensenenthousiastzijnoverdema-niervanwerkenvanEindhovenophetgebiedvaninitiatievenvoorduurzameenergie.Degemeenterealiseertduurzameprojectenopeigenkracht.Ennietalleenduurzaamheidtelt.Deprojectenmoe-ten,vóórduurzaam,rendabelzijn.Alsdeprojectendatnietzijn,hebbenzegeenkansvanslagen.Te starten projectenworden daarom allereerst onderworpen aaneenrekensom,diedekostenenbatenopeenrijzet.Subsidieswor-denmeegenomenindeberekeningen,maaralleenvoordeperiodewaarvoorde subsidiesvan toepassingzijn.Nadezeperiodemoethetprojectzelfstandigfunctionerenennietalseenkaartenhuisin-eenstorten.

Stappenplan“Het in kaart brengen van een project is absoluut noodzakelijk.Wanneerikbeginmeteenproject,maakikeersteenstappenplan.Watishetdoel?Inwelkeonderdelenkanikhetplanverdelen?Wieheb iknodigomverschillendezakenteregelenenuittezoeken?Hoegaanwehetplanrealiserenenhoeveeltijdhebbenwedaar-voornodig?”Kastelijnhoudtvantevorenrekeningmetdegrenzen,inplaatsvaneersteeneindwegtedromen.“Ikschetseenkaderwaarbinnenge-werktmoetworden.Inplaatsvaneerstontwikkelaarsdeopdrachtte geven een centrale te ontwerpen en vervolgens voor dat ideevergunningenaantevragen,draaiikdezakenom.Ikvraagmilieu-enbouwvergunningenaanenlaatbinnendegrenzenvanwatikdanalweetwattoegestaaniseenontwerpmaken.Danisaléénhordebijvoorbaatgenomen.”

BesliskrachtHijbenadrukthetbelangvanhetdurvennemenvanbeslissingen.Volgenshemlopenprojectenvaakstukopeenoverdaadaanover-legtussenverschillendepartijen.Initiatievendiewordenopgepaktalseensamenwerkingtussenbijvoorbeeldeenenergiebedrijf,eengemeenteeneenprojectontwikkelaarhalendeeindstreepdikwijlsniet,omdatbijzoveelpartijenaltijdweléénraadvancommissaris-senzijnpartijterugtrekt.Hetismakkelijkeréénorganisatiedekartelatentrekken.“Endatkanalleenalseriemandaanhetroerstaatdiedurftteleiden,metkennis,creativiteiteninnovativiteit.”

Op 10 december heeft potplantenkwekerij Ammerlaan inPijnacker een contract gesloten met het Duitse boorbedrijfDaldrupvoordewinningvanaardwarmte.Verwachtwordt,daterop2.000meterdieptewarmwatervan70gradenistewin-nen.Hetgeothermieprojectiseenuitvloeiselvanhetstudente-ninitiatiefDAP(Delftaardwarmteproject).Ammerlaanmaaktgebruikvandeopsporingsvergunningvoorgeothermie,dieTUDelftinaugustuskreegvoorderegio.Ammerlaan zal de aardwarmte niet alleen in het eigen tuin-bouwbedrijfgebruiken,maarerkomteenkleinwarmtenetmetalsafnemerszwembadensporthalDeViergang,hetStanislas-collegeenenkeleomliggendeglastuinbouwbedrijven.DegemeentePijnacker-Nootdorpzietaardwarmtealseenbe-langrijk middel om een transitie naar duurzame warmte opgang tekrijgen.HansdeJong,wethoudereconomievanGe-meentePijnacker-NootdorpisblijmethetinnovatieveprojectvanAmmerlaan.“HetisgeweldigomteziendatmeteengoedesamenwerkingtussenAmmerlaan,TUDelft,DAPendegemeen-teduurzaamheidhandenenvoetenwordtgegeven.Eenpara-depaardjevoordePijnacker-Nootdorpseglastuinbouw.”Zuid-HollandispionierophetgebiedvangeothermiemetalinbedrijfeeninstallatiebijkwekerijVandenBoschinBleiswijk,terwijl in de Zuid-Hollandse hoofdstad begin dit jaar de bo-ringstartvoorAardwarmteDenHaag,dateenwarmtenetvoor4.000woningengaatverzorgenmetgeothermischewarmte.

TussendeBeiersehoofdstadMünchenendeAlpenligtdege-meente Unterhaching. De plaats heeft bekendheid gekregendooreenuniekgeothermieprojectmetopwekkingvanelektri-citeitineenKalinacyclus.Maarterwijlaanvankelijkhetaccentlagopgroenestroom,isnualleaandachtgerichtopuitbouwvanhetwarmtenet.VanuithetnietsheeftUnterhachinginen-kelejareneennetaangelegd,datnualin25%vandewarm-tebehoeftevandeplaatsvoorziet.In18maandentijdwerd28kilometerwarmtenetaangelegd.Meerdan3.000woningen,hetgemeentehuis, scholen,zwembadenbedrijvenzijnalaange-sloten.In2020wilmeneentotaalvan80MWaanwarmteaan-sluitingengerealiseerdhebben. Dan ishetgrootstedeelvandestadvanduurzamewarmtevoorzien.DedoorSiemensgebouwdeKalinacentralezorgtervoor,datdewarmte altijd volledig benutwordt.Met de Kalinacyclus kanwarmtevanafeen temperatuurvan90gradenbenuttenvoordeopwekkingvanelektriciteit.Hetwater,datinUnterhachingopeendieptevanca.3,5kilometerwordtgewonnen,heeftentemperatuurvanruim130°C.

Pijnacker krijgt warmtenet op geothermie

Unterhaching bouwt warmtenet op geothermie

Boer zoekt warmtenetNaheteersteproject indePolderwijkteZeewolde,waarop7januari2009deeersteZoneGroeneWarmtewerdingesteld,blijktwarmtevandeboerpopulairteworden. InLuttelgeestisdemaatschapPetersbegindit jaar gestartmetwarmtele-veringaandeglastuinbouweninoktoberwerdinhetnieuwedorpTechumbijLeeuwardendeEcoZatheingebruikgenomen.Dielevertmeteenbiogas-wkkvanboerderijNijBosmaZathewarmteaaneenwoonwijk.DeFriesegemeentesFerwerderadeel,MenaldumadeelenDon-geradeelwillennumeteeneigenenergiebedrijfwarmtevanbestaandebiogasinstallatiesbijmelkveehoudersaangemeen-telijke gebouwen, scholen en zwembaden leveren. Ook hetGroningseWinsumwerkthardaaneen soortgelijkproject. InPuttenisEnecogestartmetdebouwvaneenmestvergister,dieenergiemoetleverenvoorhetBosbad.Kennelijkzijnboerengoedepartnersommeesamentewer-ken. Jammer, dat ze in Nederland barweinig ruimte krijgenindeSteunregelingvoorDuurzameEnergie(SDE).DeministervanEZheeftalgewaarschuwd,datzein2010evenalsin2009veelmeeraanvragerskrijgtdanzebudgetvrijgeeftvoormest-vergisting.Dooreenlotingwordtdanbepaaldwiewelenwieniet steun krijgt. Helaas kunnen dan financierbare projectenwordenuitgelootterwijlnietrealiseerbareprojectenweleensubsidiebeschikking krijgen. Bij de nu geldende SDE-tarievenzijnnieuweinvesteringen inmestvergistersalleenmetgoedewarmtebenuttingfinancierbaar.

Burgemeester Crone van Leeuwarden en Bert de Vries van EZ onthullen

de naam van de warmtecentrale van Essent in Techum

Groene warmte voor kaarsvet van BolsiusEenmaandjevoordekerststarttedewarmteleveringvanhetwarmtenet Appelweg Moerdijk. Kaarsenfabrikant Bolsius enDrechtCoatingservicezijndeeersteafnemersvandegroenewarmte, die door Bewa wordt geproduceerd uit keukenafvalvanrestaurants.Bewaverwarmterookeeneigentankterminalmee.HetwarmtenetAppelwegisheteersteconcreteprojectinhetconvenant voor een Proeftuin Schoon Bedrijventerrein Moer-dijk,datinaprildoorhavenschap,gemeente,provincie,rijks-waterstaatenbedrijvenkringMoerdijkisgesloten.EenonderzoekvanDWAinopdrachtvanhavenschap,provincieNoord-BrabantenWestbrabantsegemeenteslietzien,daterengeweldigpotentieelisvoorrestwarmteopMoerdijk,maarookinandereWestbrabantseplaatsenzoalsRoosendaalenBergenopZoom.OpMoerdijklopenmeerdereplannenvoorwarmtele-vering.Hetgaatdanomuitwisselingvanrestwarmteophogeretemperatuurtussenindustrieën,maarookomwarmteleveringvan industrie naar glastuinbouw en woonwijken. Helemaalnieuwiswarmteleveringhierniet.EenwarmtekrachtinstallatievanEssentlevertaljarentot150tonstoomperuuraanShellChemieenkrijgtzelfstoomgeleverdvanafvalverbranderAZN.

Tijdens de District Energy Summit in Kopenhagenwerden op 3november2009doorJayenVeerapenenMilouBeerepootvanhetIEAvoorheteerstClimateAwardsvoorDistrictEnergyuitgereikt.Bij‘districtenergy’moetjevooraldenkenaanuitwisselingvanwarmteen/ofkoude ineengebied,maarhetbegrip isopzichbreder.Jekuntookdenkenaantransportbrandstoffen,straatver-lichtingenvoorlichtingoverenergiebesparing.Hetcongreswerdindeaanloopnaardeklimaattop inKopenhagengeorganiseerddoordeInternationalDistrictEnergyAssociation,Euroheat&Po-wer,DanskFjernvarmeenDBDHmetsteunvanIEA.DeprijzengingennaardecampusvandeuniversiteitvanTexas,deZweedsestadBorasmetwarmte-enkoudenetenbiogastank-stations, het warmtebedrijf van Kopenhagen, Duinkerken voorgebruikvanwarmteuitdestaalfabriek,hetwarmtenetvanhetChineseHeilongjianennaarKrakauvoordemodernisatievanhetwarmtenetindezePoolsestad.

Voor een aantal steden waaronder Wenen, Barcelona, Parijs,PraagenHelsinkiwarenereervollevermeldingen.NaastdegrotestedenwarenerookkleinemetopmerkelijkeprestatieszoalshetDeense Thisted. Hier is de warmteproductie op 1% na volledigduurzaammetgeothermie,stroalsbrandstofeneenkleineafval-verbrander.MethetplanThywildegemeenteThistednaareenenergievoorziening zonder fossiele brandstoffen. Opmerkelijkdaarbij is datmenuitgaat van een aantrekkelijk kostenplaatjevoordeinwoners.ThistedheeftnualdelaagstewarmtetarievenvanDenemarken.OpmerkelijkzijnookdeprestatiesvanNancy,dathaarwarmtenetuitdezestigerjarenheeftverduurzaamd.Hetaandeelduurzamewarmteisnu84%,terwijldewarmteprijsisgedaaldmet22%.

Uitgebreideinformatievanalleingezondenprojectenistevindenopwww.copenhagenenergysummit.org

Winnaars eerste District Energy Award

Eerste warmte en CO² voor kassen bij TerneuzenVoordegemeenteTerneuzenwashetindetweedehelftvan2009tweekeerfeest.Op2septemberlegdeminister-presi-

dentBalkenendebijYara inSluiskildeeerstesteenvooreennieuwefabriek,waarmeeYarahaarproductiecapa-citeitforsuitbreidt.Hetwordtzelfs’swereldsgrootsteproductielocatie voor ureum. De vraag naar ureumstijgtsnel.YarabrengthetalsAdBluevoordetrans-portsectoropdemarktonderdenaamAir1.NaasteenmilieuvriendelijkproductlevertYaraookrest-warmteenCO².Op27novemberwaserfeestvan-wegedestartvandewarmteleveringaandeglas-tuinbouw.OpditmomentkrijgentomatenkwekerijTomaholic,auberginekwekerVanDuijnenpaprikak-wekerijWesterscheldewarmte en de groeistof CO²

geleverd door WarmCO², een samenwerkingsverbandvanYara,ZeelandSeaportsenVisser&SmitHanab.

Boer zoekt warmtenetNaheteersteproject indePolderwijkteZeewolde,waarop7januari2009deeersteZoneGroeneWarmtewerdingesteld,blijktwarmtevandeboerpopulairteworden. InLuttelgeestisdemaatschapPetersbegindit jaar gestartmetwarmtele-veringaandeglastuinbouweninoktoberwerdinhetnieuwedorpTechumbijLeeuwardendeEcoZatheingebruikgenomen.Dielevertmeteenbiogas-wkkvanboerderijNijBosmaZathewarmteaaneenwoonwijk.DeFriesegemeentesFerwerderadeel,MenaldumadeelenDon-geradeelwillennumeteeneigenenergiebedrijfwarmtevanbestaandebiogasinstallatiesbijmelkveehoudersaangemeen-telijke gebouwen, scholen en zwembaden leveren. Ook hetGroningseWinsumwerkthardaaneen soortgelijkproject. InPuttenisEnecogestartmetdebouwvaneenmestvergister,dieenergiemoetleverenvoorhetBosbad.Kennelijkzijnboerengoedepartnersommeesamentewer-ken. Jammer, dat ze in Nederland barweinig ruimte krijgenindeSteunregelingvoorDuurzameEnergie(SDE).DeministervanEZheeftalgewaarschuwd,datzein2010evenalsin2009veelmeeraanvragerskrijgtdanzebudgetvrijgeeftvoormest-vergisting.Dooreenlotingwordtdanbepaaldwiewelenwieniet steun krijgt. Helaas kunnen dan financierbare projectenwordenuitgelootterwijlnietrealiseerbareprojectenweleensubsidiebeschikking krijgen. Bij de nu geldende SDE-tarievenzijnnieuweinvesteringen inmestvergistersalleenmetgoedewarmtebenuttingfinancierbaar.

Burgemeester Crone van Leeuwarden en Bert de Vries van EZ onthullen

de naam van de warmtecentrale van Essent in Techum

Groene warmte voor kaarsvet van BolsiusEenmaandjevoordekerststarttedewarmteleveringvanhetwarmtenet Appelweg Moerdijk. Kaarsenfabrikant Bolsius enDrechtCoatingservicezijndeeersteafnemersvandegroenewarmte, die door Bewa wordt geproduceerd uit keukenafvalvanrestaurants.Bewaverwarmterookeeneigentankterminalmee.HetwarmtenetAppelwegisheteersteconcreteprojectinhetconvenant voor een Proeftuin Schoon Bedrijventerrein Moer-dijk,datinaprildoorhavenschap,gemeente,provincie,rijks-waterstaatenbedrijvenkringMoerdijkisgesloten.EenonderzoekvanDWAinopdrachtvanhavenschap,provincieNoord-BrabantenWestbrabantsegemeenteslietzien,daterengeweldigpotentieelisvoorrestwarmteopMoerdijk,maarookinandereWestbrabantseplaatsenzoalsRoosendaalenBergenopZoom.OpMoerdijklopenmeerdereplannenvoorwarmtele-vering.Hetgaatdanomuitwisselingvanrestwarmteophogeretemperatuurtussenindustrieën,maarookomwarmteleveringvan industrie naar glastuinbouw en woonwijken. Helemaalnieuwiswarmteleveringhierniet.EenwarmtekrachtinstallatievanEssentlevertaljarentot150tonstoomperuuraanShellChemieenkrijgtzelfstoomgeleverdvanafvalverbranderAZN.

Tijdens de District Energy Summit in Kopenhagenwerden op 3november2009doorJayenVeerapenenMilouBeerepootvanhetIEAvoorheteerstClimateAwardsvoorDistrictEnergyuitgereikt.Bij‘districtenergy’moetjevooraldenkenaanuitwisselingvanwarmteen/ofkoude ineengebied,maarhetbegrip isopzichbreder.Jekuntookdenkenaantransportbrandstoffen,straatver-lichtingenvoorlichtingoverenergiebesparing.Hetcongreswerdindeaanloopnaardeklimaattop inKopenhagengeorganiseerddoordeInternationalDistrictEnergyAssociation,Euroheat&Po-wer,DanskFjernvarmeenDBDHmetsteunvanIEA.DeprijzengingennaardecampusvandeuniversiteitvanTexas,deZweedsestadBorasmetwarmte-enkoudenetenbiogastank-stations, het warmtebedrijf van Kopenhagen, Duinkerken voorgebruikvanwarmteuitdestaalfabriek,hetwarmtenetvanhetChineseHeilongjianennaarKrakauvoordemodernisatievanhetwarmtenetindezePoolsestad.

Voor een aantal steden waaronder Wenen, Barcelona, Parijs,PraagenHelsinkiwarenereervollevermeldingen.NaastdegrotestedenwarenerookkleinemetopmerkelijkeprestatieszoalshetDeense Thisted. Hier is de warmteproductie op 1% na volledigduurzaammetgeothermie,stroalsbrandstofeneenkleineafval-verbrander.MethetplanThywildegemeenteThistednaareenenergievoorziening zonder fossiele brandstoffen. Opmerkelijkdaarbij is datmenuitgaat van een aantrekkelijk kostenplaatjevoordeinwoners.ThistedheeftnualdelaagstewarmtetarievenvanDenemarken.OpmerkelijkzijnookdeprestatiesvanNancy,dathaarwarmtenetuitdezestigerjarenheeftverduurzaamd.Hetaandeelduurzamewarmteisnu84%,terwijldewarmteprijsisgedaaldmet22%.

Uitgebreideinformatievanalleingezondenprojectenistevindenopwww.copenhagenenergysummit.org

Winnaars eerste District Energy Award

Eerste warmte en CO² voor kassen bij TerneuzenVoordegemeenteTerneuzenwashetindetweedehelftvan2009tweekeerfeest.Op2septemberlegdeminister-presi-

dentBalkenendebijYara inSluiskildeeerstesteenvooreennieuwefabriek,waarmeeYarahaarproductiecapa-citeitforsuitbreidt.Hetwordtzelfs’swereldsgrootsteproductielocatie voor ureum. De vraag naar ureumstijgtsnel.YarabrengthetalsAdBluevoordetrans-portsectoropdemarktonderdenaamAir1.NaasteenmilieuvriendelijkproductlevertYaraookrest-warmteenCO².Op27novemberwaserfeestvan-wegedestartvandewarmteleveringaandeglas-tuinbouw.OpditmomentkrijgentomatenkwekerijTomaholic,auberginekwekerVanDuijnenpaprikak-wekerijWesterscheldewarmte en de groeistof CO²

geleverd door WarmCO², een samenwerkingsverbandvanYara,ZeelandSeaportsenVisser&SmitHanab.

Studiereis Karlsruhe 27 Apr 2010 - 28 Apr 2010

Op 27 en 28 april 2010 organiseert Stichting Warmtenetwerk een studiereis naar de vakbeurs voor decentrale warmte En-kon Dezentral en de vakbeurs voor industrële verwarming en koeling WTT-Expo in het Duitse Karlsruhe. Voorafgaand aan de beurs bezoeken we bovendien Stadtwerke Karlsruhe, die een aantal interessante warmteprojecten heeft lopen, en is er ge-legenheid tot netwerken. Vervoer per hogesnelheidstrein is bij de reis inbegrepen.

Programma Dinsdag 27 aprilReisOp dinsdagochtend vertrekken we met de hogesnelheidstrein(ICE)naarDuitsland.Ukuntinstappenopdevolgendestations:08.04-AmsterdamCS08.29-UtrechtCS09.07-Arnhem12.58-Karlsruhe

14.00 - 16.30 Bezoek Stadtwerke KarlsruheStadtwerke Karlsruhe heeft al meer dan een eeuw ervaring met warmtelevering en heeft meer dan 22.000 woningen op haar warmtenet aangesloten. De onderneming met 1.100 me-dewerkers levert elektriciteit, aardgas, drinkwater en warmte. Op het programma staan lezingen over:• Project ‘Spinoza’, implementatie van een intelligente ver-

bruiksmetervoorstroom,waterenwarmte.• OlieraffinaderijMIROgaat in2010warmte leverenaanhet

bestaandewarmtenetwerkvanKarlsruhe.Ineersteinstantiegaat het om een vermogen van 40MWwarmte,met eenoptieopnogeens40MW.

16.30 - 19.00 Vrij bezoek Karlsruhe19.00 - 21.00 Diner

OvernachtinginIBIS-hotelKarlsruhe.

Agenda 2010Bijeenkomsten van het warmtenetwerk11 maart Visie Warmtenetwerk 2020 2 x 200 PJ in Den Haag www.warmtenetwerk.nl

27-28 april Stadtwerke Karlsruhe en vakbeurs AGFW + Enkon www.warmtenetwerk.nl

Bijeenkomst met sprekers of stand van Warmtenetwerk26 januari Praktijkdag bio-energie 2010 in Eindhoven www.bioenergy.nl

12-14 oktober Vakbeurs Energie 2010 in ’s Hertogenbosch www.energievakbeurs.nl

Bijeenkomsten van zusterorganisaties en Europese organisaties21 januari 2010 Fernwärme auf neue Wegen in Kongresshaus Biel-Bienne (CH) www.fernwaerme-schweiz.ch

3-4 maart Congres AGFW Strategien für den Fernwärmeausbau in Erfurt www.agfw.de 2 juni Jaarcongres Euroheat & Power en Cogen Europe in Brussel www.euroheat.org

14-15 september 15e Dresdner Fernwärme-Kolloquium www.agfw.de

Overige bijeenkomsten1-5 februari Vakbeurs VSK 2010 te Utrecht www.vsk.nl

5 februari Geo Promotion Congres Ruimte voor energie te groningen www.geopromotion.nl

4-5 februari 2010 Econergie, Amsterdam www.econergie.nu

9-11 februari E-world 2010 te Essen www.e-world2010.com

11 februari SBO: Lokaal duurzaam energiebedrijf in Leiden www.sbo.nl

3-7 maart World Sustainable Energy Days 2010 in Wels www.wsed.at

9-12 mei Clima 2010, 10e REHVA wereldcongres in Antalya www.clima2010.org

20 mei workshop over mini biowkk www.biowkk.eu

8-10 juni PowerGen Europe in Amsterdam www.powergeneurope.com

13-16 juni jaarcongres District Energy Association te Indianapolis www.idea.org

16 september workshop groene warmte en koude www.biowkk.eu

13-15 oktober vakbeurs Chillventa te Neurenberg www.chillventa.de

26-28 oktober Vakbeurs IFEST te Gent www.ifest.be

Programma Woensdag 28 aprilPerpendelbusgaanweopeigengelegenheidnaardewarmtebeur-senWTT-ExpoenEnkonDezentral2010indeMesseKarlsruhe.

Vertrek17.00vertrekvanafICE-stationKarlsruhe20.56Arnhem21.30UtrechtCS21.55AmsterdamCS

KostenDekostenvoordeexcursiebedragen300europerpersoonvoordeelnemersaanhetWarmtenetwerk.Indekostenzijntrein,di-ner,overnachtingenontbijtopgenomen.

Inschrijven op www.warmtenetwerk.nl