The Mental Disorder in Criminal Law3 Over de grenzen van de stoornis The Mental Disorder in Criminal...

Overdegrenzenvandestoornis

TheMentalDisorderinCriminalLaw

Overdegrenzenvandestoornis

TheMentalDisorderinCriminalLaw

Proefschrift

terverkrijgingvandegraadvandoctoraande

ErasmusUniversiteitRotterdam

opgezagvande

rectormagnificus

Prof.dr.H.A.P.Pols

envolgensbesluitvanhetCollegevoorPromoties.

Deopenbareverdedigingzalplaatsvindenop

vrijdag1december2017om9.30uur

MaartenMariaBeukers

geboren8januari1951teVlaardingen

Promotiecommissie

Promotoren:

Prof.mr.P.A.M.Mevis

Prof.dr.G.Meynen

Overigeleden:

Prof.mr.F.W.Bleichrodt

Prof.dr.H.J.C.vanMarle

Prof.mr.T.Kooijmans

InhoudsopgaveLijstvanafkortingen 9

Hoofdstuk1 Inleiding 11

1.1 Terreinverkenning 11

1.1.1 Depsychischestoornisinhetstrafrecht 121.1.2 Verkenningvanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk 18

1.1.2.1 Verantwoording 181.1.2.2 Ervarenproblemenronddediagnostiekenvaststellingvandestoornis 191.1.2.3 Causaalverbandstoornisentenlastegelegdeenhetadviesoverdetoerekening 23

1.1.2.4 Prognosedelictgedrag 281.1.3 Ontwikkelingenindecontext 281.1.3.1 Psychiatrie 28

1.1.3.2 Strafrecht 291.2 Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek 341.2.1 Probleemstellingenonderzoeksvragen 34

1.2.2 Terminologischekwesties 371.2.3 Overzichtvandehoofdstukken 38

Hoofdstuk2 De‘stoornis’inhetNederlandserecht 40

2.1 Inleiding 402.2 Psychischeafwijkinginhetlichtvancompetentieengevaar 422.2.1 Competentie 422.2.2 Gevaar 462.3 Nadererechtsvergelijking 472.3.1 Vijfvragen 472.3.1.1 Beschrijvingvandepsychischeafwijking 47

2.3.1.2 Exclusieverolvoordestoornis? 502.3.1.3 Definities 522.3.1.4 Causaliteitenwegingsfactoren 55

2.3.1.5 Wiebeslist? 582.3.2 Wilsonbekwaamheidenontoerekenbaarheidnadervergeleken 622.4 Beschouwing 66

Hoofdstuk3 Depsychischestoornisenanderepsychischetoestandeninhetstrafrecht 69

3.1 Inleiding 69

3.2 Gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvangeestvermogens;groeivanhetconcept 693.2.1 Wetsgeschiedenis 693.2.1.1 Wetinwording 70

3.2.1.2 Depsychopatenwetten 733.2.1.3 HerzieningvandeTBRendeWetBOPZ 763.2.2 Eennadereafgrenzingvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht 79

3.2.2.1 Dewettelijkestoornisendegrenzenvandewet 803.2.2.2 Jurisprudentie 863.2.2.3 Visiesbinnendeforensischegedragswetenschappen 97

3.2.3 Verschillendestrafrechtelijkestoornisconcepten 983.3 Psychischeovermachtennoodweerexces 100

3.3.1 De‘psychischedrang’bijdepsychischeovermacht 1003.3.2 De‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexces 102

3.4 Conclusies 1043.4.1 Hetstrafrechtelijkstoornisbegripnaderingevuld 1043.4.2 Destrafrechtelijkestoornisenpsychopathologie,nieuwevragen 105Hoofdstuk4 Overdegrenzenvandestoornisindepsychiatrieendepsychologie 108

4.1 Inleidingenvraagstelling 108

4.2 Strafrechtenpsychiatrie,eenhistorischverbond 1084.3 Degrenzenvandestoornis,hetpsychiatrischperspectief 1114.3.1 HetnosologischdenkenendeDSM 111

4.3.2 Hetmedischmodel 1154.3.3 Afwijkingvaneenstatistischenorm 1164.3.4 Schadelijkedysfunctie 117

4.3.5 Verliesvanbetekenis 1184.3.6 Leedenbeperkingen 1194.3.7 Eendynamischconcept 120

4.3.8 DepsychischestoornisindeDSM 1214.4 Overdegrenzenvandestoornis,hetpsychologischperspectief 1234.4.1 Inleiding 123

4.4.2 Dimensionelediagnostiek 1244.4.3 Functionelediagnostiek 1274.4.3.1 Grondslagen 127

4.4.3.2 Toepassinginhetforensischeveld 129

4.4.3.3 Beschouwing 1324.4.4 Persoonlijkheidsdimensies 1334.4.5 AlternatiefDSM-5modelvoorpersoonlijkheidsstoornissen 134

4.4.6 Psychischeproblematiek:nieuwdiagnostischmodel 1364.5 Samenvattingenbeschouwing 137Hoofdstuk5Stoornisalsverklarendeenvoorspellendefactorvangewelddadigdelictgedrag 142

5.1 Inleiding 1425.2 Stoornisengewelddadigdelictgedrag,eencausalerelatie? 1435.2.1 Stoornisengeweld,eenbreedgepercipieerdewerkelijkheid 143

5.2.2 Beperkingenvanditoverzicht 1445.2.3 Psychiatrischestoornis 1455.2.3.1 Oudereonderzoeken 145

5.2.3.2 Deperiodena1985 1495.2.3.3 Middelengebruik 159

5.2.3.4 Depsychiatrischestoornisengeweld,eensamenvatting 1605.2.4 Persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie 1625.2.4.1 Persoonlijkheidsstoornis 162

5.2.4.2 Psychopathie 1645.2.4.3 Tautologischecorrelatie‘persoonlijkheidsstoornis’endelictgedrag? 1655.2.4.4 Differentiërenenspecificeren 1675.3 Destoornisalseenvanderecidivevoorspellendefactoren 1695.3.1 Inleiding 1695.3.2 Depsychischestoornisinderisicotaxatie-instrumenten 171

5.3.3 Theoretischebeschouwing 1775.3.3.1 Actuariëlemethode 1775.3.3.2 Dynamischebenaderingen 180

5.3.3.3 Theorievorming:debalanstussenpersoons-enomgevingsgebondenfactoren 1815.4 Stoornisengewelddadigdelictgedrag;samenvattingenbeschouwing 1855.4.1 Beperkteforensischerelevantievandepsychischestoornis 185

5.4.2 Vanglobaleconceptennaarspecifiekedimensiesenfuncties 1865.4.3 Van‘dustbowlempiricism’naarophetindividugerichtetheorievorming 1875.4.4 Verklarenenvoorspellen 188Hoofdstuk6 Hetjuridisch-normatievekader 190

6.1 Inleiding 1906.2 Normatievekaders 192

6.2.1 Toetsingscriteriumbijdetoerekening 1926.2.1.1 Wetsgeschiedenis 1926.2.1.2 Internationaalperspectief,eenrechtsvergelijking 194

6.2.1.3 HettoetsingscriteriuminhetNederlandsestrafrecht 1956.2.2 Toetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces 2016.2.2.1 Psychischeovermacht 201

6.2.2.2 Noodweerexces 2046.2.3 Hetjuridisch-normatievekaderbijgevaar 2066.2.3.1 Destoornisenhetgevaarscriterium 206

6.2.3.2 Gevaar:feitofnorm? 2076.2.3.3 Eentoetsingscriteriumvoordeverschillendesancties? 2106.3 Hetjuridisch-normatievekader,samenvattingenbeschouwing 211Hoofdstuk7 Wijziginginhetperspectief 213

7.1 Overwegingen 2137.2 Vanstoornisnaardefunctievandestoornis 2157.2.1 Competentie 2157.2.1.1 Toerekeningenwilsonbekwaamheid 215

7.2.1.2 Toerekening,psychischeovermachtennoodweerexces 2177.2.1.3 Deverbindingtussendeverschillendejuridischeconcepten 2187.2.1.4 Naderonderzoeknaarderolvandestoornisbijhetniettoerekenen 221

7.2.1.5 Perspectiefwijziging:samengesteldcriteriumalsuitgangspuntvoorhetniet ‘toerekenen’ 2227.2.2 Gevaar 224

7.2.2.1 Stoornisenmaatregel 2247.2.2.2 Destoornisalsexclusievevoorspellendefactor? 2257.2.2.3 Perspectiefwijziging:nietdestoornismaarhetgevaaralsrichtinggevendenotie? 227

7.3 Conclusie 229

Beantwoordingvandevragenenconclusies 230Samenvatting 233Summary 242

Literatuur 252CurriculumVitae 264Dankwoord 264

LijstvanafkortingenAPD AntisocialPersonalityDisorderAUC AreaundertheCurve

Avas afwezigheidvanalleschuldBW BurgerlijkWetboekCIDRRI ClinicalInventoryofDynamicReoffendingRiskIndicators

DD DeliktenDelinkwentDIS DiagnosticInterviewScheduleDSM DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders

ECLI EuropeancaselawidentifierEF executievefunctiesEHRM EuropeesHofvoordeRechtenvandeMens

EVRM EuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMensfMRI MagneticresonanceImagingHCR Historical,Clinical,andRiskManagement

HKT-R Historische,KlinischeenToekomstige-RevisieHR HogeRaad

ICD InternationalStatisticalClassificationofDiseasesandRelatedHealthProblemsISD PlaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedadersLJN Landelijkjurisprudentienummer

MAVRAS MacArthurViolenceRiskAssessmentStudyMvA MemorievanAntwoordMvT MemorievanToelichting

NIFP NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologieNIMH NationalInstituteofMentalHealthNJ NederlandseJurisprudentie

NJB NederlandsJuristenbladNVVP NederlandseVerenigingvoorPsychiatrieOGRS OffenderGroupReconvictionScale

O.R.O. oorspronkelijkregeringsontwerpvoorhetWetboekvanStrafrechtPBC PieterBaanCentrumPCL-R PsychopathyChecklist—revised

PDQ PersonalityDiagnosticQuestionnairePET PositronEmissionTomographyP.P.R. PolitiekePartijRadicalen

P.S.P. PacifistischSocialistischePartijPIJ PlaatsingineeninrichtingvoorjeugdigenPPZ Plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis

Rb. RechtbankS.H.A.P.S. SpecialHospitalsAssessmentofPersonalityandSocialisationSPJ StructuredProfessionalJudgment

StatRec StatistischRecidiverisicoSt.G.B. Strafgesetzbuch

TBS terbeschikkingstellingTCO Threat/control–override(symptomen)v.h. voorlopigehechtenis

v.i. voorwaardelijkeinvrijheidstellingv.v. voorwaardelijkeveroordelingVRAG ViolentRiskAppraisingGuide

WetBOPZ WetbijzondereopnemingeninpsychiatrischeziekenhuizenWfz WetforensischezorgWGBO Wetopdegeneeskundigebehandelingsovereenkomst

WIA WetwerkeninkomennaararbeidsvermogenWvggz WetverplichtegeestelijkegezondheidszorgWvSr WetboekvanStrafrecht

WvSv WetboekvanStrafvorderingWzd Wetzorgendwangpsychogeriatrischeenverstandelijkgehandicaptecliënten

Hoofdstuk1 Inleiding1.1 TerreinverkenningDezestudierichtzichopdeanalysevandebetekenisenhetbelangvandepsychischestoornisvoor

hetNederlandsestrafrecht.Directeaanleidingvormendeervaringenvanprojustitiarapporteursindeforensischerechtspraktijk.Definitieproblemenendevertalingvandiagnostieknaarstrafrechtelijkrelevanteadviezenstellendedeskundigenregelmatigvoorproblemen.Eennadere

beschouwingleertdatdezeproblemeninveelgevallenzijnterugtevoerenop,danwelsamenhangenmet,deafbakeningenoperationalisatievanhetstoornisconceptbinnendestrafrechtelijkecontext.Hiermeewordtenerzijdsgedoeldopdevraaghoehetbinnende

gedragswetenschappenvigerendestoornisconcepttoepassingkanvindeninhetrechtsdomein,maaromgekeerdgaathetookomdevertaalslagvanuithetinhetstrafrechtopgenomenstoornisconceptnaarheteigendomeinvandegedragsdeskundige.Devragenbeperkenzichechter

niettothetconceptvandestoornismaarbetreffenookdefunctiediedepsychischestoornisvervultinhetstrafrecht.Hoezijnbijvoorbeeldstoornisentoerekeningmetelkaarverbondenen

watis,onderanderebijdetoepassingvandeTBS,debetekenisvandestoornisvoordeinschattingvanhetrecidivegevaar?Hetroeptde,voorditonderzoekalsgrondslaggeldende,vraagopnaarderelevantievande

stoornisenisdaarmeeookverklarendvoordetitel:‘Overdegrenzenvandestoornis’.Dietitellaatzichoptweemanierenlezen.Indeeersteplaatswordtgedoeldopdevraaghoeenopwelkewijzedepsychischestoornistedefiniërenis.Denadrukligtopgrenzen.Bij‘Overdegrenzenvande

stoornis’ligtdenadrukopoverengaathetomdeverkenningvanhetgebied‘aandeanderekant’vandestoornis,datwilzeggendaarwaardestoornisalsconceptvoorhetstrafrechtnietvanbelangis.Hetgaatdanoverforensischrelevantepsychischebeeldendienietalsstoorniszijnaante

merken.Dezescheidslijnisgeplaatsttegendeachtergrondvanhetgegevendatinhetstrafrechttweesporenzichtbaarzijn.Aandeenekantiserdestrafrechtelijk‘dogmatische’weg,waarin,medemethetoogopderechtsbescherming,bijdetoerekeningendetoepassingvanstrafrechtelijke

maatregelensprakeisvaneenafgebakendstoornisconcept.Aandeanderekantzienweeentoenemendemaatschappelijkenpolitiekedrukomhetstrafrechtintezettenbijhetbestrijdenvandecriminaliteit.Indie,opgedragsbeïnvloedinggerichte,bredeaanpak,vormtdestoornisals

zodanignietdeexclusievetebewerkenfactor.1Indithoofdstukwordendezevragenvertaaldnaareenprobleemstelling,diezaldienenals

grondslagvoorhetverdereonderzoek.Dezeparagraafbevatdeopmaatnaardienadereprobleemstellingenbestaatuitdriedelen.Inheteerstedeelworden,vanuithetjuridischeperspectief,globaalderolendebetekenisvandepsychischestoornisinhetstrafrechtgeschetst.

Hetdaaropvolgendedeelbevateeninventarisatievandeknelpuntenendilemma’sdiezichindeforensischerapportagepraktijkrondditthemavoordoen.Vervolgenswordendezebevindingengeplaatstindecontextvan(recente)ontwikkelingenbinnendepsychiatrieenhetstrafrecht.

Tenslottewordtinparagraaf1.2deprobleemstellinggeformuleerdenvolgendaarookenige

1 Zienaderparagraaf1.1.3.2Strafrecht,onder‘Tweestrafrechtelijkeperspectieven’.

nadereopmerkingenoverdeinrichtingvanhetonderzoek.Datonderdeelvandithoofdstukbevatookeenleeswijzer2.Decentraleprobleemstellingwordtinhoofdstuk8beantwoord.

1.1.1 Depsychischestoornisinhetstrafrecht

Inditglobaleeninleidendeoverzichtvanderolendebetekenisvandestoornisinhetstrafrechtwordtonderscheidgemaakttussendiesituatieswaarindewetuitdrukkelijkspreektovereenpsychischestoornisendiewaarindiestoornisweleenrolspeeltofkanspelenmaarnietdoorde

wetwordtgenoemd.Inhetlaatstegevalwordtbijvoorbeeldgedoeldopdevoorwaardelijkesanctiesendeverbredingeninhetsanctiepakketzoalsbijdemaatregelvanplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD).Ookindiegevallenwordteenstrafrechtelijkkader

gebodenvoorbehandelingvanpsychischeproblematiekvandeverdachteindemeestbredezinvanhetwoord.

a.GebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensOmtebeginnenzienwedathetWetboekvanStrafrecht(WvSr)nietspreektover‘psychische

stoornis’maarover‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Dezeomschrijvingkomenwetegenindeartikelen37,37a,39en77svanhetWetboekvanStrafrechtenindeartikelen16,509aen562vanhetWetboekvanStrafvordering(WvSv).Omwillevande

leesbaarheidiservoorgekozenhiernatochdetermen‘psychischestoornis’ofkortweg‘stoornis’tegebruiken.

Uitgenoemdeartikelenblijktdatdepsychischestoornisinhetmateriëlestrafrechteenrolspeeltbij

deontoerekeningsvatbaarheid,bijdeopleggingvandeterbeschikkingstelling(TBS),deplaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ),deplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ)eninhetstrafprocesbijdebeslissingoverdevervolgingvandeverdachte,bijhetnemenvanbijzondere

maatregelendoorderechterinverbandmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisbijdeverdachtealsmedebijdeexecutievandevrijheidsstraf.

Aandeschulduitsluitingsgrondvandeontoerekeningsvatbaarheidligthetadagiumtengrondslag

datdeplegervaneenstrafbaarfeitslechtsdanstrafverdientalshijverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorwathijdoet(oflaat):‘geenstrafzonderschuld’.Inartikel39WvSrisditprincipeuitgewerktvoordesituatiewaarindeverdachtelijdendeisaaneenpsychischestoornis.

Dewetzegtoverigensnietmeerdandatdegenedieeen(strafbaar)feitbegaat‘dathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend’nietstrafbaaris.Omtotdat(rechterlijk)oordeeltekomenmoetdestoornisworden

vastgesteldenvervolgensaannemelijkwordengemaaktdathethandelenvandeverdachtezoalsomschrevenindetenlasteleggingvanuitdiestoornisteverklarenis.Ermoetdussprakezijnvaneenverklarendverbandtussenstoornisenhettenlastegelegde.Zowordtartikel39WvSralthansinde

praktijkuitgelegd.

2 Paragraaf1.2.2

Zoalsgezegdbetreftartikel39eenschulduitsluitingsgrond.Als,naarhetoordeelvanderechter,isvoldaanaandevoortoepassingvandezebepalinggeldendecriteria,volgteenontslagvanrechtsvervolging.Erissprakevanschulduitsluitingofniet.Deindepraktijkgehanteerdegradaties

vantoerekeningsvatbaarheidzijnindewetnietterugtevinden.Dewetkentmaaréénvariant:deontoerekeningsvatbaarheid.

Bijdemaatregelenspeeltdestoornisopverschillendemaniereneenrol.Deplaatsingineenpsychiatrischziekenhuisopgrondvan(heteind2016geldende)artikel37WvSr

isslechtsmogelijkindienhetstrafbaarfeitaanbetrokkenenietkanwordentoegerekend,wegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Ermoetsprakezijnvanontoerekeningsvatbaarheid.Voortoepassingvandezemaatregelbijslechtseenverminderde

toerekeningsvatbaarheidbiedtdewetgeenruimte.Bijeenvoorgenomenwetswijziging3zouartikel37WvSrkomentevervallen.Inderedactie,zoalsverwoordindetweedenotavanwijzigingenbijdeWvggz,4kanderechterindestrafzaak,inde

gevallenalsbedoeldinartikel2.3vandeWfz,eenzorgmachtigingafgeven,voorzoverdaartoeaandecriteriauitdeWvggzofdeWzd5isvoldaan.Dezewijziginghoudtindatbinnenhetstrafrechthetvereistevandeontoerekenbaarheidzoukomentevervallen.Inplaatsdaarvanwordtdanvande

strafrechtergevraagdlangsdewettelijkelijnenvandeWvggzteoordeleneninvoorkomendegevalleneenzorgmachtigingaftegeven.DitheefttotgevolgdathetindeWvggzgehanteerde

stoornisconceptookindestrafzaakeenrolgaatspelen.HoewelinhetstrafrechtendeWvggz,bijeeninwerkingtredingvandiewetinzijnhuidigeredactie,metdeomschrijving‘psychischestoornisofverstandelijkehandicap’,dezelfdeterminologiewordt

gehanteerd,lijktdebetekenisdaarvaninbeiderechtsgebiedenniethetzelfdetezijn.6IndeWvggzwordtnamelijkaangeslotenbijhetstoornisbegripvandeWetBOPZ.7VoortoepassingvandeWetBOPZkomenslechtsdiestoornisseninaanmerkingdievoorspellendzijnvoorhetgevaar.Het

strafrechtkentdiebeperkinginhetstoornisconceptniet.Hoewelhetintheoriedenkbaarzouzijndateendergelijkeuitlegvanhetstoornisbegripbijtoepassingvandestrafrechtelijkemaatregelengehanteerdwordt,lijkthetiniedergevalvoordebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheid,

langsdelijnenvanartikel39WvSr,nietbruikbaar.Daargaathetimmersnietomeenbeoordelingvanhetgevaarmaarvandeaansprakelijkheidvandeverdachte.

VoordetoepassingvandeTBSgeldt,opgrondvanartikel37aWvSr,alsvoorwaardedatdepsychischestoornisaanwezigwas‘tijdenshetbegaanvanhetfeit’.Eencausaalverbandtussendie

stoornisenhettenlastegelegde,zichvertalendineenverminderingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheidisgeenwettelijkvereiste.DeHogeRaadheeftverschillendemalenuitgesprokendatvoorhetopleggenvaneenTBSniethoeftvasttestaandatdebewezenverklaarde

3 WetsvoorstelWetforensischezorg,KamerstukkenI,2012/13,32398.4 KamerstukkenII,2015/16,32399,nr.25.5 Wetzorgendwangpsychogeriatrischeenverstandelijkgehandicaptecliënten,KamerstukkenI,

2013/14,31996.6 Zieparagraaf3.2.1.3.7 Zieparagrafen2.3.1.3.en3.2.1.3.

feitenhetgevolgzijnvandegeestesgesteldheidvandeverdachte.8Inderechtspraktijkenindeliteratuurwordtoverditpuntoverigensverschillendgeoordeeld.Somswordtgestelddatoverdekansopherhalingvansoortgelijkedelictenalstenlastegelegd,gedragskundiggeengefundeerde,

individueeltoegespitsteconclusieskunnenwordengetrokkenzondernauwkeurigeanalysevanhettenlastegelegdeenderolvandestoornishierbij.9DaarnaastspeeltdestoornisbijdeTBSeenrolbijdeinvullingvanhetgevaarscriterium.

Hetbijzonderegevaardatdeverdachteoplevertvoordemaatschappijmoetiniedergevaluitdestoornisvoortvloeien,zovaltafteleidenuiteenarrestvandeHogeRaaduit1982.10DeprominenteroldiedestoornisbijdeopleggingvandeTBSistoebedeeld,wordtonderstreept

doorhetvereistedatderechterdemaatregelslechtskanopleggenalsadviesisuitgebrachtdoortweegedragsdeskundigenvanverschillendedisciplines,waarondereenpsychiater.

Demaatregelvanplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ)konbijdeinvoeringin1995ookwordenopgelegdalsgeensprakeisvaneenpsychischestoornis.Alsdiestoorniswelaanwezigwastentijdevanhetfeitdiendebijdevoorgeschrevenadviseringdoortweegedragsdeskundigeneen

vandiedeskundigeneenpsychiatertezijn.Aanwezigheidvaneenstoornisboodookjuridischderuimtevoordemaximaleverlengingtotzevenjaar.Bijdeinvoeringvanhetadolescenten-strafrecht11is,inartikel77sWvSr,deaanwezigheidvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijke

stoornistentijdevanhetbegaanvanhetmisdrijf,alsvereistevooropleggingvandePIJ,indewetopgenomen.DewettelijkevoorwaardenvoortoepassingvandeTBSendePIJzijn,onderanderemetdezewijziging,dichtbijelkaarkomenteliggen.Belangrijkverschilblijftdehandhavinginartikel

77sWvSrvanhetzogenaamde‘hulpverleningscriterium’,inhoudendedatdemaatregelinhetbelangmoetzijn‘vaneenzogunstigmogelijkeverdereontwikkelingvandeverdachte’.Dit(pedagogischgefundeerde)‘bestwilcriterium’iskenmerkendvoorhetjeugdstrafrecht.Hoewel

dePIJ,vanuithetTBSperspectief,hiermeeeenherkenbarevormheeftgekregen,zijnvoorderechtspraktijkenkelevragenopengebleven.AanderegelingvandeTBSisnadervormgegevendoordejurisprudentie.Wijzagendatbijdeinvullingvanhetgevaarscriterium,opgrondvaneen

uitspraakvandeHogeRaad,hetgevaaruitdestoornismoetvoortvloeien.OokislangsdedezewegvastkomentestaandateencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdegeenvereisteisvoorhetopleggenvandeTBS.BijdePIJontbreektdezejurisprudentiële‘verfijning’.Tochheeftde

wetgeverernietvoorgekozenomindewettekstvandePIJ-maatregelhieroverduidelijkheidteverschaffen,maarzichbeperkttotenkeleopmerkingenindeMemorievanToelichting.12Zowordt,overigenszondernadereoverwegingen,gesteld(pag.38)datvoorhetopleggenvandemaatregel

slechtsruimtezalzijn‘wanneerhetgepleegdemisdrijfdoordiestoornisniet,ofslechtsinverminderdemate,aandeveroordeeldekanwordentoegerekend’.

8 HR13maart1979,ECLI:NL:HR:1979:AC2939, NJ1979,364.

HR14maart2006,ECLI:NL:HR:2006:AU5496(LucydeB.).HR22januari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC1311(Kraggenburg).

9 Zienader:VanMulbregtenSierink2004,p.131,alsmedeHofstee2003,p.84enBijlsma2010,p.51-74.

10 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.11 Wetvan27november2013totwijzigingvanhetWetboekvanStrafrecht,hetWetboekvan

Strafvorderingenenigeanderewetteninverbandmetdeinvoeringvanhetadolescentenstrafrecht,Stb.2013,485.

12 KamerstukkenII,2012/13,33498,nr.3.

Ookwordtaangegeven(pag.24)datpij-erswordenbehandeld‘inverbandmeteendooreenpsychiater13vastgesteldepsychischestoornis,waardoorvanhetgedragvandeveroordeeldegevaaruitgaat.…..Wanneerdestoornisadequaatisbehandeldenhetgevaarvoordesamenlevingis

geweken,hoeftdepij-maatregelooknietlangervoortteduren’.Dit‘toerekeningsvereiste,nochhetaandestoornisverbonden‘gevaarscriterium,zijnindetekstvandewetterugtevinden.HettoerekeningsvereistestaatbovendienopgespannenvoetmetwatdeHogeRaadbijdeTBSheeft

uitgesproken.Hetlijkteropdatdewetgever,methetoogophetversterkenvandebeveiligings-functievanhetjeugd-enadolescentenstrafrecht,vooralbelangheeftgehechtaanhet‘synchroniseren’vandewettelijkeregelingenvanTBSenPIJ.Watinditverbandmisschienwelhet

grootstegemisvormtindeMemorievanToelichting,iseenbeschouwingoverbelangennoodzaakvandecentralepositiedieindenieuweregelingvandePIJaandepsychischestoornisistoebedeeld.

OokinhetWetboekvanStrafvorderingwordtdepsychischestoornisgenoemd,waarbijnetalsin

hetWetboekvanStrafrechtwordtgesprokenovereengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Artikel16WvSvzietopdevervolgingvandepsychischgestoordeverdachte.Alsblijktdatde

verdachtedooreenpsychischestoornisnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen,wordtdievervolgingdoorderechtergeschorst.

Opgrondvanartikel509aWvSvkanderechter,inelkestandvanhetonderzoek,bijeenvermoedendatsprakeisvaneenpsychischestoornisendeverdachtetengevolgedaarvannietinstaatiszijnbelangenbehoorlijktebehartigen,‘zulksbijbeslissingverklaren’.Hetbelangrijkstegevolgvandie

verklaringisdatalleopgrondvanhetWetboekvanStrafvorderingaandeverdachtetoegekendebevoegdheden,tevenstoekomenaanderaadsman.14Indienvóórdetenuitvoerleggingvaneeninkrachtvangewijsdegeganeuitspraakvanderechterde

veroordeeldeisgaanlijdenaaneenpsychischestoornis,kanderechter,opgrondvanartikel562WvSv,detenuitvoerleggingopschorten.Watopvaltisdatdewetgeverinditgevalalleenspreektovereen‘ziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.De‘gebrekkigeontwikkeling’wordtniet

genoemd.Eenanderverschilmetdetweevoorgaandestrafvorderlijkebepalingenisdatinartikel56215deimplicatiesvandestoornisvoorhetonvermogenvandeverdachtenietgenoemdworden.Deaanwezigheidvandestoornisisvoldoendevoorhetinroepenvanhetrechtsgevolg,losvande

vraagofdiestoornisertoeleidtdatdeverdachtedestrekkingvandeprocedurebegrijpten/ofzijnbelangenkanbehartigen.16

13 Dezeverwijzingnaaruitsluitenddepsychiateris,gezienhetwettelijkevereistevaneendubbelrapportage,vermoedelijkeen‘slipofthepen’.

14 Artikel509dlid3WvSv.15 Artikel562lid1WvSv

Indienvóórdetenuitvoerleggingvaneeninkrachtvangewijsdegegaanvonnisofarrest,houdendedeveroordelingtotvrijheidsstraf,deveroordeeldeisgaanlijdenaaneenziekelijkestoornisvanzijngeestvermogens,kanhetgerechtdathetvonnisofarrestheeftuitgesproken,deopschortingdertenuitvoerleggingbevelen.

16 Ditlaatsteaspect(hetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandeproceduretebegrijpenen/ofzijnbelangentebehartigen)is,vanwegedeverbindingmetdewilsonbekwaamheid,eenbelangrijkeredenomdeartikelen16en509aWvSvinditonderzoektebetrekken.Artikel562WvSvblijftomdezelfderedenverderbuitenbeschouwing.

b.Voorwaardelijkekadersen’niet(expliciet)stoornis-gerelateerde’maatregelen

Zoalsgezegdmoetbijeenbeschouwingoverderolendebetekenisvandepsychischestoornisinhetstrafrechtonderscheidwordengemaakttussendiesituatieswaarindestoornis,metals

wettelijketiketde‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’,explicietindewetwordtgenoemdendegevallenwaarindiepsychischestoornisweleenrolspeeltofkanspelen,maarnietalszodanigwordtaangeduid.

Metdezelaatstewatcryptischeconstateringwordtverwezennaardevoorwaardelijkekadersinhetstrafrechtdiebetrokkenekunnenverplichtentotmedewerkingaaneenbehandelingvandiestoornis,maarooknaarenkelemaatregelen.Naastdemaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoor

stelselmatigedaders(ISD)17kan,voorhetvolwassenenstrafrecht,ookdevrijheidsbeperkendemaatregel18wordengenoemd.DevoorwaardelijkestrafendeISDmaatregellijkendebelangrijkstevoorbeeldentezijnenwordenhierondernaderbesproken.

Devoorwaardelijkestraf19

Indeartikelen14ae.v.WvSrisderegelingvandevoorwaardelijkestrafondergebracht.Inditverbandzijnvooralvanbelangdebijzonderevoorwaardendiederechteropgrondvanartikel14clid2kanverbindenaaneenvoorwaardelijkeveroordeling.Dezevoorwaardenkunnenworden

gesteldnaastdeinheteerstelidvermeldeenbijiederevoorwaardelijkeveroordelinggeldendealgemenevoorwaarden.Deindewetgenoemdebijzonderevoorwaardenhebbenbetrekkingopherstelofvergoedingvandedoorhetactueledelictveroorzaakteschadeofzijngerichtophet

voorkomenvandelictgedragindetoekomst.Dielaatstedoelstellingisnietdirectindewettekstterugtevindenmaarvloeitvoortuitdeaardvanderegeling.Algemeenwordtdaaromaangenomendatdevoorwaardendoorderechterslechtsinhetvonniskunnenwordenopgenomenalsdezeeen

strafrechtelijkrelevantdoeldienen.Daarmeewordtgedoeldopdevoorkomingvanrecidive,waarbijderechterbovendienhetproportionaliteitsbeginselinachtdienttenemen.Inditkaderzijnvooraldeoprecidivebeperkinggerichtevoorwaardenvanbelang.Hetbetreft

voorschriftenvoorhetgedragvandeveroordeeldeindetoekomstindemeestbredezin,variërendvanverboden/gebodenzichaldannietopbepaaldeplaatsentebevindentotdeopnemingineenzorginstelling.Kennelijkuitgaandevaneenmogelijkcausaalverbandtussenbijdebetrokkene

aanwezigepersoonlijkeproblematiekenhetdelictgedragvoorzietdewet,naastdealgenoemdeopneming,inspecifiekopzorggerichtevoorwaarden,zoals:- eenverbodophetgebruikvanverdovendemiddelenofalcohol(inclusiefdeverplichtingtot

medewerkingaandecontroledaarop);- eenverplichtingzichonderbehandelingtestellenvaneendeskundigeofzorginstelling;- hetverblijfineeninrichtingvoorbegeleidwonenofmaatschappelijkeopvang;

- hetdeelnemenaangedragsinterventies.

17 Artikel38me.v.WvSr.18 Artikel38ve.v.WvSr.19 Hoewelhetstrafrechteenveelheidaanvoorwaardelijkemodaliteitenkent(zowelbijdestraffenalsbij

demaatregelen)wordthiervolstaanmetdebesprekingvandevoorwaardelijkestrafopgrondvanartikel14ae.v.WvSr.Dieregelingstaat,voorhetpuntwaarhethieromdraait-hetbijdevoorwaardenontbrekenvaneenexplicieteverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis–modelvoordeandereregelingen.

Dezelijstisnietlimitatief,geziendemogelijkheidvoorderechter,opgrondvanartikel14clid2sub14WvSr,ookanderevoorwaardentestellendiehetgedragvandeveroordeeldebetreffen.

Watopvaltisdatdewetzichbeperkttoteenaanduidingvande(i.c.ophetrealiserenvanzorggerichte)voorwaarden.Eenwettelijkeeis,datdeonderliggende(metdetestellenvoorwaardetebewerken)problematiekredengevendisgeweestvoorhetactueledelictofvoorspellendisvoor

toekomstigdelictgedrag,ontbreekt.Zoalseerdergesteld,vloeitdatverondersteldecausaleverbandwelvoortuitdeaardvanderegeling.Vooronsonderwerpisvooralvanbelangdatiniedergevalookeenverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisontbreekt.Derechterisvrijte

kiezenvoordiegedragsinterventiesdiestrafrechtelijkrelevantzijn.Veelalzaldaarindepreventievanhetplegenvanstrafbarefeitendeleidraadvormen.Andersdanbijdestrafrechtelijkemaatregelenschrijftdewethiernietvoordat,alvorenste

besluitentothetstellenvangedragsbeïnvloedendevoorwaarden,derechterzichvaneendeskundigadviesmoetvoorzien.Indepraktijkgebeurtdatoverigenswel,waarbijafhankelijkvandeaardvandeproblematiekreclasseringsrapportageen/ofeenprojustitiarapportagedooreen

gedragsdeskundigewordtuitgebracht.

ISD20Demaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)strekttotmaatschappelijkebeveiligingenhettegengaanvanoverlastgevendgedrag.Datmoetworden

bereiktdoorbeëindigingvanderecidivevandeverdachte.VooropleggingvandeISDdienttewordenvoldaanaanformeleeisendiebetrekkinghebbenopdeernstvanhetbeganefeitenopeerdereveroordelingen.Alsdantevensisvoldaanaanhetinartikel

38mlid1sub3WvSropgenomengevaarscriteriumligtdewegnaardezemaatregelopen.Aanwezigheidvaneenpsychischestoornis,verslavingofandereproblematiekisgeenvereiste.Welzegtdewetdatalsdeverdachteverslaafdisofsprakeisvan‘anderespecifiekeproblematiek’

waarmeehetplegenvanstrafbarefeitensamenhangt,demaatregelmedestrekttothetoplossenvandieproblematiek.Maarookhierontbreekteenspecifiekeverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.DatneemtnietwegdatindepraktijkbijdeISD-gesteldenpsychische

problemenvaakeenprominenterolspelen.IndevoorwaardelijkevariantvandeISD21kanderechtervoorwaardenstellenmetbetrekkingtothetgedragvandeveroordeelde.Dievoorwaardenkunnenookinhoudendatbetrokkenezich

ambulantofintramuraallaatbehandelen.Eenverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenstoornisofspecifiekeproblematiekdieredengevendzouzijnvoordiebehandelingisnietindewetopgenomen.

AlvorenstebesluitentothetopleggenvandeISDmaatregeldientderechterzichtevoorzienvaneenadvies.Indewetwordtnietvermeldvanuitwelkdeskundigheidsgebieddatadviesmoet

wordenuitgebracht.Indepraktijkbetrefthetvooralreclasseringsadviezenmaarinvoorkomendegevallenwordtookgeadviseerddoorpsychiatersen/ofpsychologen.

20 Artikel38me.v.WvSr.21 Artikel38pWvSr.

1.1.2 Verkenningvanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensische rechtspraktijk

1.1.2.1 VerantwoordingHetstoornisconceptinhetstrafrechtishetcentralethemavandezestudie.Bijdenavolgende

inventarisatievanknelpuntenendilemma’svormtdiestoornishetreferentiepunt.HetperspectiefvanwaaruitisgeïnventariseerdisdatvanhetNederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie(NIFP).HetNIFPbemiddeltbijdetotstandkomingvandegedragsdeskundigeprojustitia

rapportage.OnderdeelvandiebemiddelingisdevakinhoudelijkeenjuridischefeedbackdiehetNIFPgeeftopdeinhoudvanderapporten.HetNIFPneemtalduskennisvandeproblemenendilemma’swaarmeerapporteursbijdeopstellingvanderapportagegeconfronteerdworden.22

Denavolgendeinventarisatievormtmededeneerslagvandedaaruitverkregeninformatie.Dezeinventarisatiebeoogtnietmeerdandeaanleidingvanditonderzoekweertegeven,enaldusookenigecontextteschetsenvoordeonderzoeksvraagdielatergeformuleerdwordtendiede

grondslagvanditonderzoekvormt.Deknelpuntenendilemma’swordentoegelichtaandehandvandeindepraktijkgehanteerdestandaardvraagstelling.23Depsychischestoornislooptalseenrodedraaddoordievraagstellingenveelvandebeschrevenknelpuntenhoudenverbandmetdie

stoornis.24Indehuidigevraagstellingzijnvoorderapporteurvierbasiselementente

22 Deauteuris,alsjurist,indatkader,overeenperiodevanongeveertienjaardoorrapporteurs

geconsulteerdoverdejuridischeenforensischeaspectenvanhetrapportagewerk.

23 StandaardvraagstellingvoorproJustitiarapportagesvolwassenen(NIFP2016):0. Alsverdachteweigertonderzochtteworden,totwelkeoverwegingenvandeonderzoekergeeftdieweigering

aanleiding?1. Isonderzochtelijdendeaaneenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens

(geestesstoornis)enzoja,hoeisdatindiagnostischezinteomschrijven?2. Hoewasdittentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegde?3. Beïnvloeddedeeventueleziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogensonderzochtes

gedragskeuzesengedragingententijdevanhettenlastegelegde?4. Zoja,kuntudangemotiveerdaangeven: a. Opwelkemanierdatgebeurde, b. Ofditleidttothetadviesomhettenlastegelegdeineenverminderdematedanwelinhetgeheelniettoete

rekenen,en c. Indiengeadviseerdwordtomineenverminderdematetoeterekenen,preciseerditgedragskundig.5. a. Welkeverwachtingheeftu,geletopdehiervoorbeschrevenstoornis,tenaanzienvanhetrisicooprecidive? b. Welkebeschermendefunctiesindepersoonlijkheidoffunctionerendienenhierbijinogenschouwteworden

genomen? c. Welkecontextuele,situatieveofandereconditiesdienenhierbijinogenschouwtewordengenomen?(was:

welkeanderefactorenenconditiesmoetenhierbijinogenschouwwordengenomen?) d. Iserietstezeggenovereventueleonderlingebeïnvloedingvandezefactorenencondities?6. Zijnerargumentengelegenindepersoonlijkheiden/ofontwikkelingvanonderzochtedieaanleidinggevenhet

minderjarigenstrafrechttoetepassen?(dezevraagalleenopnemenenbeantwoordenalsonderzochtetentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegdedeleeftijdvan23jaarnogniethadbereikt)Zoja,volgdejeugdvraagstelling.

7. a. Welkeaanbevelingenvangedragsdeskundigeenvanandereaardzijntedoenvoorinterventiesdiehet eventuelerecidivegevaarkunnenbeperken,b. Binnenwelk(e)juridisch(e)kader(s)zoudendezegerealiseerdkunnenworden?

24 Ookindepsychiatriewordtdezeterm,stoornis,gebruikt,zieVanMarleenVanderWolf(2013,p.86-87):“Diagnoseszijndoorgaansnamenvansyndromen,ookindepsychiatrie…Eenidealtypischeziekte

onderscheiden:dediagnostiek,dedoorwerkingvaneeneventuelestoornisinhettenlastegelegde,derisico-inschattingenhetadviesovereengedragsinterventie.

1.1.2.2 Ervarenproblemenronddediagnostiekenvaststellingvandestoornisa.VaststellingvandestoornisindestrafrechtelijkecontextDeindrukbestaatdatrapporteurshetbijdediagnostiekinhetkadervandepjrapportagegeregeldlastigvindeninzichtelijktemakenwaaromineenbepaaldgevalaldannietgeconcludeerdwordttot

deaanwezigheidvaneenstoornis.Tweeaspectenzijndaarbijteonderscheiden:1-Problemenbijdeclassificatievandestoornis

DeprojustitiarapporteurkanbijdeclassificatievandestoornisindeDSM25temakenkrijgenmetdesituatiewaarinnietgoedisteobjectiverenofbetrokkenealdannietvoldoetaaneenofmeerderevandevooreenbepaaldestoornisindeDSM-IVgeldendecriteria26.Diecriteriazijn

dichotoomgeformuleerd,metdienverstandedatvooreenclassificatievandestoornismoetwordenvastgesteldofaldannietaandecriteriaisvoldaan.Vooreengraduele(dimensionele),vaakmeermetdefeitelijkesituatiecorresponderende,benaderingis,iniedergevalindeDSM-IV,weinig

ruimte27.Parametersvooreenhelderonderscheidtussendeaan-ofafwezigheidvaneenstoornisontbreken.HetprobleemlijkttewordenversterktdoordatdeDSMprimairbedoeldisvoortoepassingbinnendezorgsetting.Diagnostiekenclassificatievanstoornissen28vindendoorgaans,

iseenziektebeelddatbekendismeteenvasteoorzaak,eenbepaaldtypischbeloop,vastemeetbarelichamelijkeafwijkingenenvervolgenseenvaststaandebehandelingeneenteprognosticereneindtoestandmetofzonderbehandeling.Dewetenschapisechternognietzoverdatdemeesteziektenopdezeideaaltypischewijzeinkaartzijngebracht.Medeomdieredenwordtdeterm‘ziekte’indepsychiatrsichlieververvangendoorhetminderspecifieke‘stoornis’..

25 Sinds2016isinNederlanddeDSM-IVvervangendoordeDSM5.Alshetvanbelangwordtgeachtonderscheidtemakentussenbeideversies,danzaldatindezestudieexplicietwordenaangegeven.Watbetreftdebevindingendievanuitderapportagepraktijkdegrondslagvormdenvoordebeschouwingenindezeparagraafzijopgemerkt,datdezedaterenuiteenperiode(vancirca2000tot2012),waarindeDSM-IVhetgeldendekaderwas.DeverschillentussendeDSM-IVendeDSM5lijkenechternietvandienaardtezijndatdezebevindingenaanactualiteithebbeningeboet.

26 Vandeprojustitiarapporteurwordtinhetformatvoorderapportageprojustitia(NIFP2014c)gevraagddestoornisteclassificerenvolgensdecriteriavandeDSM.

27 IndetoelichtingopdeDSM-IVwordtweliswaardemogelijkheidgebodenernstenbeloopvandeaandoeningnadertespecificeren,maar‘despecificatieslicht,matigenernstigmoetenalleengebruiktwordenalsactueelaanallecriteriavandestoorniswordtvoldaan’.Zie‘BeknoptehandleidingbijdediagnostischecriteriavandeDSM-IV-TR’(2007),p.3,alsmedeparagraaf4.4.2.ZietenaanzienvanbeperkingenvandeDSM,waaronderdieindeforensischecontext,ookVanMarleenVanderWolf(2013,p.102-105).

28 Diagnostiekenclassificatievanstoornissendienenoverigensduidelijkvanelkaartewordenonderscheiden.IndeRichtlijnpsychiatrischediagnostiekvandeNVvP(2015)wordtdevolgendeaanbevelinggedaan:

• Maakookbijhetformulerenvandeuitkomstenvandediagnostiekonderscheidtussenclassificatieendiagnostiek.

• Beginindienmogelijkdeverslagleggingmeteennarratieveonschrijvingvandediagnostischeoverwegingen,geefdandediagnostischeformuleringmetstageringenprofilering,entotslotdeclassificatievolgensdeDSM-5.

maarnietuitsluitend,plaatsbinnendecontextvandezorgenzijndaaropookgericht.IndetoelichtingopdeDSM-IVwordtbijvoorbeeldaangegevendatbijmeerderediagnosesdeaandoeningdieredenwasvoorhetcontact(lees:zorgcontactmb)ofvoordeopneming,als

hoofddiagnosewordtgesteld.29Datreferentiepuntisvoorderapporteurmindergoedtegebruikenbijdediagnostiekindeforensischesetting.30Diediagnostiekisnietprimairgerichtopzorg,maarisvanbelangvoorde

beantwoordingvanvragenrondtoerekening,risicoanalyseentoetepassengedragsinterventies.Omdateenforensischdiagnostischreferentiekaderontbreektwordtdeprojustitiarapporteurindediagnostischetwijfelgevallenvaakvooreenprobleemgeplaatst.

2-Stoornisindezinvandewet?Indeeerstevraagvandestandaardvraagstellingwordtderapporteurgevraagdvasttestellenof

onderzochtelijdendeisaan‘eenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’.Dieterminologieisontleendaandewet,31maarvoorderapporteurisnietaltijdhelderinhoeverrehetidioomvanzijneigendeskundigheidsgebiedovereenstemtmetdatvanhet

recht.Alsvoorbeeldkandienendesituatiewaarinbijbetrokkeneantisocialepersoonlijkheidstrekkenwordenvastgesteld,diemogelijkverklarend(envoorspellend)zijnvoorhetdelictgedrag,maar

waarbij,althanslangsde(classificatie)lijnenvandeDSM-IV,nietkanwordengeconcludeerdtotdeaanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornis,omdatnietaanallecriteriavandeDSMisvoldaan.DatkanleidentotdeclassificatievaneenPersoonlijkheidsstoornisNietAnderszinsOmschreven

(NAO),maarinveelgevallenkaneensignificantematevanlijdenofbeperkingeninhetsocialeofberoepsmatigeleven,zoalsvereistindeDSM-IV,nietwordenonderbouwd.Volstaanwordtdanmetdeconstateringdatsprakeisvan‘trekkenvaneenpersoonlijkheidsstoornis’.32Devraagdient

zichaanofhiermeegesprokenkanwordenvaneenstoornisindezinvandewetenofdaarmeedeeerste(diagnostische)vraagvandestandaardvraagstellingpositiefkanwordenbeantwoord.Dekernvanhetprobleemlijkttezijndatinartikel39WvSrdeparametersvoorhetvaststellenvan

de‘gebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornisvandegeestvermogens’nietgegevenzijn,terwijlanderzijdsditbegrip–inelkgevalinzijnletterlijkevorm–ookgeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioom.Ditbiedtderapporteurduseenbeperkthouvast.

• Formuleerdediagnosezodatdezepastbijdevraagstellingenderedenvandepsychiatrische

diagnostiek,enformuleerdediagnosezodanigdatdezeeenlogischeonderbouwinggeeftvoordegeïndiceerdebehandeling.

29 Zie‘BeknoptehandleidingbijdediagnostischecriteriavandeDSM-IV-TR’(2007)p.5enp.6.30 Zienaderparagraaf4.3.1..31 Zieonderanderedeartikelen37(plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis),37a

(terbeschikkingstelling)en39(ontoerekeningsvatbaarheid)WvSr.32OokVanMarleenVanderWolfwijzenopbeperkingenvandeDSM,tenaanzienvan

persoonlijkheidsdiagnostiek:“DeDSM-IVbiedtonvoldoendemogelijkhedenomeenpersoonlijkheidteomschrijvenenisdaarvoorooktestatisch.Hetallesofnietsclassificerenverdraagtzichmaarmoeizaammethetdimensionelekaraktervandepersoonlijkheidsdiagnostiek.”VanMarleenVanderWolf2013,p.102.

Hetbelangvandezekwestieisintussenevident.Deaanwezigheidvaneenstoornisindezinvan(determinologievan)dewetisimmersvoorwaardevoordevaststellingvaneenbeperkingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheidvandelictueushandelenenraaktdaarmeede

strafbaarheidendestraf.Maarhetstoornisbegripgeldtookalsvereistevoordeopleggingvandeterbeschikkingstellingenanderemaatregelen.

b.ReikwijdtevandediagnostiekDient,bijdebeantwoordingvandevragenvanderechter,dediagnostiektewordentoegespitstlouteropdeaan-ofafwezigheidvaneenstoornisofwordtvanderapporteureenbrede

beschrijvingverwachtvanallevoorhetdelictgedragrelevantepersoonlijkheidsfactoren?Destandaardvraagstellingishelderopditpuntenbeperktzichtotdeeersteoptie.Datisverklaarbaarvanuitdestructuurvandevraagstellingwaarbijdevervolgvragenzichrichtenopdedoorwerking

vaneeneventuelestoornisinhettenlastegelegde,leidendtoteenadviesoverdetoerekeningsvatbaarheid,enwaarbijvervolgensvanderapporteurookeenoordeelwordtgevraagdoverdebetekenisvandiestoornisvoordelictgedragindetoekomst.Diebeoordelingis,zoals

hierbovennaarvorenkwam,onderanderevanbelangvoordeeventueleopleggingvaneenstrafrechtelijkemaatregel,meerinhetbijzondervandeTBS.Problemendoenzichvoorzodraindebetreffendecasusderapporteurtotdeconclusiekomtdater

argumentenzijnvoorrecidivebeperkendegedragsinterventiesbinnenhetkadervaneenvoorwaardelijkesanctie,zonderdatgesprokenkanwordenvanpathologieinengerezin.Vaakgaathetdanomgedragskundigtebewerkenpersoonlijkheidstrekkenvanbetrokkene,aldannietin

samenhangmetcontextuelefactoren(relationeel,sociaal-maatschappelijk),waarbijdieproblematieknietalsstoornisindezinvandewethoefttewordenaangemerkt.Hierbovenbleekdatderechterbijhetstellenvanvoorwaardenbijdevoorwaardelijkevariantenvande

verschillendesancties,maarookbijdeopleggingvandeISD,daarvoorjuridischdenodigeruimteheeftenindiegevallenvaakookbehoefteheeftaaneengedragsdeskundigadvies(naastdatvandereclassering).Voorderapporteurislastigdatdestandaardvraagstelling(bijdeeerstediagnostische

vraag),striktgenomen,geenruimtebiedtvooreendergelijkebredebeschrijvingvanpersoonsgebondenproblematiek,nietzijndeeenpsychischestoornisinengerezin.Inderapportagepraktijkleidtdattotverschillendereacties.

Inveelgevallenwordthetprobleemopgelostdooreenuitgebreidediagnostischebeschouwing,dieookdenietpathologischeelementenomvat,waarnavervolgensbijrisicotaxatieenadviseringovereengedragsinterventienaardieelementenwordtverwezen.Bijdebeantwoordingvandeeerste

diagnostischevraagwordtdanvolstaanmetdeconstateringdatgeensprakeisvanpathologie.Ookzienwedeneiginghetstoornisconceptopterekken,waarbijgebruikwordtgemaaktvande(veronderstelde)ruimtedieartikel39WvSrbiedtomproblematiekaantemerkenals‘gebrekkige

ontwikkelingvandegeestvermogens’33zonderdatdieproblematiekclassificeerbaarisbinnendestructuurvandeDSM.Verwezenwordtnaardebovenbeschrevenproblemenbijhetstellenvaneen

diagnoseendeclassificatiedaarvan.Eenderdereactieisalsenigszinsdogmatischaantemerken.Diehoudtindat,wanneerlangsdelijnenvandepsychopathologie,34instriktezinnietvaneen

33 Zievoorhetonderscheidtussende‘gebrekkigeontwikkeling’ende‘ziekelijkestoornis’vande

geestvermogensparagraaf3.2.2.3.34 Inaansluitingopdeforensischerapportagepraktijkwordthierhetbegrip‘psychopathologie’

gehanteerd.Opdeinhoudvanditbegripwordtinhoofdstuk4dieperingegaan.

stoorniskanwordengesproken,ervoordegedragsdeskundigerapporteurgeentaakligtderechteromtrentrisicoanalyseengedragsinterventiesvanadviestedienen.Debeantwoordingvandevragenstoptdannadeeerste,innegatievezinbeantwoorde,diagnostischevraag.

c.Wiesteltdestoornisvast?Opheteerstegezichtlijkthetevidentdatderapporteur,alsgedragsdeskundige,degeneisdie,op

grondvanzijnexpertise,vaststeltofsprakeisvaneenpsychischestoornis.Tochblijktdezekwestieietsgecompliceerdertezijn.Ookbijderechterligthiereenverantwoordelijkheid.35IllustratiefisdeuitspraakvanhetGerechtshofArnhemindeHoogerheidezaak.36Doordatde

verdachteindezezaakgeweigerdhadmeetewerkenaaneenonderzoekinhetPieterBaanCentrum,warendedeskundigennietinstaatantwoordtegevenopdevraagofbijverdachtetentijdevanhetplegenvanhetdelictsprakewasvaneenpsychischestoornis.Hethofsteltniettemin-

opgrondvandebeperktebevindingenvandegedragsdeskundigen,insamenhangmetdebevindingenvaneengedragsdeskundigonderzoekineeneerderestrafzaakuit2004eneengrootaantalaanwijzingenuithetstrafdossieroverdepsychischegesteldheidvanverdachte-zelfvastdat

voldoendeaannemelijkisdatbijverdachtetentijdevanhetbegaanvanhetstrafbarefeiteengeestelijkestoornisbestond.Hethofoverweegtdat‘wetnochjurisprudentievereistdatdestoorniswordtgeclassificeerdvolgenshethandboekDSM-IVendatdezedienttewordenvastgestelddoor

eendeskundige’enverbindtdaaraandeconclusiedat‘…derechter….totdevaststellingvaneenstoorniskankomen,ookalkunnendegedragsdeskundigenopbasisvandevoorhengeldendewetenschappelijkecriteriaentuchtrechtelijkenormenniettotdieconclusiekomen’.Dieuitspraak

ligtinlijnmeteerderejurisprudentievandeHogeRaad,terwijldeHogeRaadwederom,37ookindezezaakhetarrestvanhetHofinstandliet.OndanksdeafwijkendekoersvanhethofDenBoschindezelfdezaakisdejurisprudentieopditpuntdusredelijkconsistent.

Dezejurisprudentie,kortgezegdinhoudenddatingevallenwaarindegedragsdeskundige,opgrondvanzijnwetenschap,geenstoorniskanvaststellen,derechterdatopanderegrondeninbepaaldegevallenwelkandoen,isvoorsommigegedragsdeskundigenmoeilijktebegrijpen,38Devraagdient

zichimmersaanwelkedecriteriazijndiederechterbijdievaststellingdienttehanteren39enofderechterweloverdedeskundigheidbeschiktomtothetvaststellenvaneenstoornistekomen.Hoewelditsoortgevallenzichindeforensischerechtspraktijknietvaakvoordoenisdekwestievan

fundamenteelbelangbijdelatertebesprekenvraagoverinhoudenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht.40

35 HR9januari2001,ECLI:NL:HR:2001:AD4678, NJ2001,112;HR22januari2008,

ECLI:NL:HR:2008:BC1311;ZieookMevisenVegter2011.36 HofArnhem18mei2011,ECLI:NL:GHARN:2011:BQ4981.37 HR22mei2012,ECLI:NL:HR:2012:BW6184.38 DatgeldtoverigensnietvoorMooijdievanoordeelisdatinditverbanddestoornisookeenjuridische

normbevatenderechterhier‘eeneigenverantwoordelijkheidheeftindenormvindingoppsychiatrischterrein’,Mooij2005p.12.

39 DezevraagisbesprokendoorA.R.Mackor2012.40 Paragraaf3.2.2.

1.1.2.3 Causaalverbandstoornisentenlastegelegdeenhetadviesoverde toerekeningBijdebeantwoordingvandevraagoverdetoerekeningsvatbaarheidstuitdegedragsdeskundige,metdehuidigevraagstelling,opverschillendeproblemen:

DoorwerkingvandestoornisNahetstellenvandediagnoseendeeventuelevaststellingvaneenstoorniswordtvande

deskundigegevraagdderechterteinformerenoverdemogelijkedoorwerkingvandiestoornisinhettenlastegelegdeendaaraanvervolgenseenadviesteverbindenoverde

toerekeningsvatbaarheid.Sprekendover‘doorwerking’vandestoorniswordtgedoeldophet,voorhetaannemenvanontoerekeningsvatbaarheid,uitdewetafteleidenvereistevaneencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegde.41

Deeerstestapisdievandevaststellingvaneengelijktijdigheidsverband,datwilzeggendatdestoorniszichvoordeedtentijdevanhetplegenvanhetfeit.Voorwaardeisuiteraarddatdegesteldediagnoseookretrospectief(d.w.z.ophetmomentvandedelicthandeling)standhoudt.

NaarhetoordeelvanVanKoppen42isdatnietmogelijk.Erzoudengeenmethodenzijnwaarmeedepsychischeconditievandeverdachtetentijdevanhetdelictkanwordenvastgesteld.Indeliteratuurisditstandpuntbekritiseerd43enookindeforensischerechtspraktijkleverthetinde

meestegevallengeenproblemenop.Welkandeaardvandestoorniseenrolspelen.Eenbelangrijkonderscheidisdattussendestoornissendieindetijdgezieneenzekerebestendigheidkennen(zoalsbijvoorbeelddebijjustitiabelenveelvoorkomendepersoonlijkheidsstoornissen44)ende

stoornissenmeteenfluctuerendbeeld(psychotischestoornissenmetflorideepisoden).Inhetlaatstegevalkaneenretrospectieftestellendiagnoseinderdaadproblematischzijn.Verderspeeltuiteraardeenrolhoeveelinformatieverkregenkanwordenomtrentdetoestandvanbetrokkene

tentijdevanhetdelict.Bijeenverdachtedieweigertdaaromtrentteverklarenkandateenprobleemopleveren.Lastigerwordthetvoordedeskundigebijdevolgendestap,wanneeraannemelijkgemaaktmoet

wordenofenzoja,inhoeverredestoornisvaninvloedisgeweestopdegedragskeuzemogelijkhedententijdevanhettenlastegelegde.Waarhetomdraaitisdateenverbindingmoetwordengemaakttussendeopsymptoomniveaugediagnosticeerdestoornisende

opgedragsniveaubeschrevendelicthandelingen.Overdewegwaarlangsdezeexercitiemoetwordenuitgevoerdbestaat(intheorie)indeliteratuurredelijkeeenstemmigheid.45Vanuitdevaststellingvandesymptomenzoudevertaalslagmoetenplaatsvindennaardevraagwelke

functionelebeperkingendestoornisvoorbetrokkeneoplevert.Doorookindedelictanalysehetgedragvanbetrokkenetevertalennaarfunctiebeperkingenontstaateenreferentiekaderdatinzicht

41 Dewetspreektstriktgenomenovereencausaalverbandtussendestoornisenhettoerekenen.Artikel

39WvSrluidtimmers:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend’.Indepraktijkwordtditopgevatalseencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdefeit.

42 VanKoppen2004aen2004b.43 Mooij2012enBeukers2005,p.488-511.44 Canton2004.45 ZiebijvoorbeeldVanPanhuis1994alsmedeDeKom2002enBeukers2005.

kanbiedeninderelatietussenstoornisendelict.Eenverderenuanceringvindenweinhetonderscheidtussendekennendeendeexecutievefunctiesdatvoordebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidvanbelangkanzijn.Ookwordtwelgesprokenoverenerzijdshetcognitief

betekenisverband(derelatietussende(geïnvalideerde)kennendefunctiesenhetvermogenhetgedragtesturen)enanderzijdshetvoluntatiefbetekenisverband(samenhangendmetdegestoordewilsfuncties).46

Voordeforensischerechtspraktijkisvanbelangvasttestellendatmetdezestapinderichtingvaneenfunctionelebenaderingvanhetdelictgedragderelatiemetdepathologie,inelkgevalindezinvandedoordeDSMomschrevenstoornissen,wellichtwatlosserwordt.Bedoeldwordttezeggen

datbijeenanalysevangedragopfunctioneelniveaunietalleende‘gestoorde’maarookdegezondefunctiesbetrokkenzullenmoetenworden,waarbijde,voordebeoordelingvandetoerekeningbelangrijke,maarvoorderapporteurnieteenvoudigtebeantwoorden,vraagrijsthoe

de‘gezonde’functieszich(kwalitatiefmaarookkwantitatief)verhoudentotde‘gestoorde’functies.Laterindezestudiezalditpuntnaderwordenonderzocht.47

AdviesoverdetoerekeningsvatbaarheidAlsafsluitingvanhetvragenclusteroverhetverbandtussenstoornisentenlastegelegdewordtdedeskundigegevraagdteadviserenoverdetoerekeningsvatbaarheid.

Ditbetrefteenomstredenkwestie.Ishetwelmogelijkvoordegedragsdeskundigezichuittesprekenoverdetoerekeningsvatbaarheid?48Hetishiernietdeplaatshetdispuutoverdezekwestieuitgebreidtedocumenteren.Volstaanwordtmeteenkortesamenvatting.

Aandeenekantvanhetspectrumwordtbetoogddatdedeskundigezichweldegelijkeenoordeelkanvormenoverdetoerekeningsvatbaarheid,nudatvanfeitelijkeaardzouzijn(andersdanhetnormatieveoordeeloverdetoerekening),49terwijlaandeanderekantvanhetspectrumwordt

gepleitvoorhetschrappenvandetoerekeningsvatbaarheiduitdewetalszijndeeenonhoudbarejuridischefictie.50Daartussenintreffenwehetstandpuntaandatdetoerekeningeenjuridischenotieiseneenalszodanigterespecteren,tothetdomeinvanderechterbehorend,normatief

concept,waarbijvoorhetoordeelvandegedragsdeskundigegeenplaatsis.Diezouzichmoetenbeperkentothetaanleverenvandevoordebeoordelingvanderelatietussenstoornisendelictrelevantecomponentenenzichmoetenonthoudenvaneenuitspraakoverde

toerekeningsvatbaarheid.51Indeforensischepraktijklijktdemeestonderschrevenopvattingtezijndatweliswaarhettoerekenenbehoorttothetnormatievedomeinvanderechter,maardatdaarmeeeenadviesvan

dedeskundigeoverde(matevan)toerekeningsvatbaarheid–naasteninhetverlengdevandefeitelijkebeschrijvingvanderelatietussenstoornisendelict-nietwordtuitgesloten.52InzoweldeBestpracticevoorpsychologenalsinderichtlijnvandeNVVP,waarnaarhiervoorisverwezen,

wordtiniedergevalbenadruktdathetbegriptoerekeningsvatbaarheidgeen(empirisch)vastte

46 VanKordelaar1998,alsmedeNIFP2007p.63.47 Paragraaf4.4.3.48 Zievoorhetgebruikvandetermen‘toerekenbaarheid’en‘toerekeningsvatbaarheid’paragraaf1.2.2.49 Mooij2005b,p.129.50 VanKoppen2004b.51 Beukers2005,Meynen2013,HummelenenAben2015.52 NIFP2007,p.65e.v.alsmedeNVVP2013,p.57e.v.

stellendelictkenmerkisenevenmineen‘symptoom’vaneenstoornis.Hetiskennelijkgeenconceptdatbehoorttothetidioomvanhetdeskundigheidsgebiedvanpsychiaterenpsycholoog.Inbeidedocumentenwordtdanookenigeterughoudendheidbepleitbijdeadviseringoverde

toerekeningsvatbaarheid,indiezindatvoordefijnmazigheidvande5-puntschaalwaarlangsdematevantoerekeningsvatbaarheidkanwordenuitgedrukt,53vanuitgedragsdeskundigperspectief,geenwetenschappelijkeevidentiebestaat.Dedeskundigezouzichmoetenbeperkentothetadvies

niettoeterekeneninhetgevaldestoornisvolledig(terminologieNVVP)ofoverheersendenonontkoombaar(terminologieBestpractice)verklarendisvoorhetdelictgedrag,danwelinminderematetoeterekenen.Ingevalvanafwezigheidvanpathologieofhetontbrekenvaneen

causaalverbandtussenstoornisentenlastegelegde,zouhetadviesmoetenluidendater‘vanuithetgedragsdeskundigonderzoekgeenredenisomverminderd(ofniet)toeterekenen’(Bestpractice).Metnamedezelaatstekwestie(hetloslatenvande5-puntschaal)brengtveel

rapporteursdiealsindsjaarendaggewendzijnmethanteringvandieschaaleenadviesuittebrengen,enigszinsinverwarring.

Dediscussieoverhetaldannietloslatenvande5-puntschaal54heeftinoktober2016geleidtoteenwijzigingvandestandaardvraagstellingvoorpjrapporteurs,zoalsdieinsamenspraaktussenNIFPenderechterlijkemachttotstandisgekomen.55Dievraagstellingisgepubliceerdopdewebsitevan

hetNIFP56metdevolgendetoelichting:‘Samengevatbetreftdebelangrijkstewijzigingdemanierwaarophetadviesoverhettoerekenenwordtbeschreven.Inplaatsvandeoude‘5-puntsschaal’zalhetadviesvoortaanwordenbeschreven

indriemodaliteiten:volledigtoerekenen,ineenverminderdmatetoerekeneneninhetgeheelniettoerekenen.Binnendestandaardvraagstellingiseenvervolgvraagopgenomen,waarbinneningevalhetadviesomineenverminderdematetoeterekenen,dematevanverminderingnader

gepreciseerdwordtvanuitdegedragsdeskundigeonderbouwing,zekeralsersprakeisvanzwaarderemaatregeladviezen(tbs,PIJ).’

AnderedanstoornisgerelateerdefactorenInhetonderzoeknaardeverklarendefactorenvoorhetdelictgedragblijktuitveelpj-rapportagesdatsprakeisvaneencombinatievanendogeneenexogene(bovendienelkaarbeïnvloedende)

factoren,diedeverdachtemogelijkhebbenbeperktindecontroleoverzijngedrag.Diebevindingpastnietgoedindestructuurvandestandaardvraagstellingwaarin,bijdetoerekeningsvraag,eeneenzijdigefocusligtopde(inhetstrafrechtalsuitsluitendendogeenveronderstelde)aande

stoornisgerelateerdefactoren.Ditknelpuntmanifesteertzichinverschillendevarianten.Aandehandvanvoorbeeldenwordtdattoegelicht.

53 Gedoeldwordtopdeindepraktijkgehanteerdeindeling:

ontoerekeningsvatbaarsterkverminderdtoerekeningsvatbaarverminderdtoerekeningsvatbaarlichtverminderdtoerekeningsvatbaartoerekeningsvatbaar

54 ZieookMevis2010.55 Zieparagraaf1.1.2.1.56 www.nifpnet.nl.

Indeeerstevariantgaathetomdesituatiewaarindedeskundigeweliswaareenstoornisdiagnosticeert,maarwaarbijnietdiestoornismaaranderepersoonsgebondenfactorenverklarendzijnvoorhetdelictgedrag.Als(fictief)voorbeeldkanwordengenoemdeenzaakwaarbij

onderzochteeenlichamelijkehandicapheeftdiehemernstigbeperkt.Betrokkenewordtverdachtvanhetplegenvanontuchtmetminderjarigen.Diagnostischissprakevaneenantisocialepersoonlijkheidsstoornis.Derapporteuroverweegtdatbetrokkene’sgebrekkige

persoonlijkheidsontwikkelingweliswaareenrolspeeltbijdegedragskeuzesdiehijmaakt,maardatdezehemnietbelemmertinzijnmogelijkhedenom,vanuiteenintactnormbesef,aftezienvandelictgedrag.Bijdetoerekeningzouden,vanuithetperspectiefvanderapporteur,vooralde

psychologischegevolgenvanbetrokkene’slichamelijkehandicapgewogendienenteworden.Demetdiehandicapverbondenfrustratie(inditgevalnietalspathologischaantemerken‘beperking’)zouzichvertaleninhetonvermogendemethettenlastegelegdesamenhangendelustente

bedwingen.Meteendergelijkeredeneringwordtnietonderkenddateennietstoornisgerelateerdefactor(frustratiedooreenfysiekehandicap)verklarendisvoorhetdelictgedrag.Voorderechterisdatuiteraardwelbelangrijkeinformatie,maarnietinhetkadervandetoerekening.

Ineentweedevariantwordtgeenstoornisvastgesteld,maariswelsprakevandisculperendefactorenindepersoonvandeverdachteendeomstandigheden.Inhetvoorbeeldgaathetomeen

man,verdachtvanmishandelingvanzijnzoontje.Erisgeensprakevaneenpsychischestoornisenbetrokkenezouindiezinalsvolledigtoerekeningsvatbaarmoetenwordenbeschouwd.Welkan,alsverklaringvoorhetdelictgedrag,gesprokenwordenvaneenverstoordevenwichttussen

draagkrachtendraaglast.Indieoverwegingwordenaandeenekantde‘zwakkekanten’indepersoonlijkheidvanbetrokkene(rigideit,kinderlijkheid,onvermogentotrelativerene.d.)betrokkenenaandeanderekantcontextuelefactoren(stressvolleomstandigheden,afwezigheidnatuurlijk

steunsysteem).Derechtbankkanmetdieomstandighedenrekeninghoudenbijdeopleggingvandestraf.

Eenderdevariantheeftalskenmerkdatzowelpathologischealsnietpathologischefactoreneenrolspelenbijdetotstandkomingvanhetdelict.Indezaakdiealsvoorbeelddientwerdbetrokkeneverdachtvanmoord.57Diagnostisch

concludeerdederapporteurtotdeaanwezigheidvandestoornisvanAsperger.Daarnaastkamptebetrokkenemetdeemotionelegevolgenvanseksueelmisbruikinhetverleden,waarvoorhijhetslachtoffervandemoordverantwoordelijkhield.Dieemotionelegevolgenhaddenwelinvloedop

hetgedragvanbetrokkenemaarwaren,naarhetoordeelvanderapporteurs,nietpathologischvanaard.Extracomplicatieindezecasuswasdefamiliecultuur.Hetouderlijkgezinvormdeeenextreemgeslotenstructuurmetallegevolgenvandienvoorhet(on)vermogenvanbetrokkenetothet

aangaanenonderhoudenvansocialecontacten.Watbetreftdefeitenkwamheter,kortsamengevat,opneerdathetslachtofferonverwachtbij

betrokkenevoordedeurstond.Betrokkenewasuithetveldgeslagendoordeconfrontatiemetdegenediehemvroegermisbruiktzouhebbenenzou(psychisch)nietinstaatzijngeweesthemde

57 Rb.Limburg26juni2013,ECLI:NL:RBLIM:2013:4535.

toegangtotdewoningteontzeggen.Hetslachtofferzouzichdominant,grensoverschrijdendensterkbepalendhebbengedragenendaarmeedeangstenwoedebijbetrokkenehebbengevoed.Openigmomentvastgepaktdoorhet(latere)slachtoffer,sloegenbijbetrokkenedestoppendoor

enheefthijmeteenmeshetslachtofferdekeeldoorgesneden.Indereconstructievanhet,vooralaandehandvandeverklaringenvanbetrokkene,doorrapporteursopgesteldedelictscenarioblekenzoweldepathologie(Asperger),deemotionelegevolgenvanhetseksueelmisbruikalsde,

metdefamiliecultuursamenhangende,beperktecopingvaardighedeneenroltehebbengespeeldinmetnamedeaanloopnaarhettenlastegelegde.Samenhangendmethetseksueelmisbruikwerdbetrokkenegeconfronteerdmetgevoelensvanangstenwoede.Daarnaastvoeldehijzich

machteloosenovergeleverdaandedoorhetslachtoffer‘geregisseerde’situatie.Diemachteloosheidkonnaarhetoordeelvaneenvanderapporteurszowelsamenhangenmetdeervarentrauma’salsmethetmetdepathologiesamenhangendeonvermogenomalternatief

gedragteontwikkelen.Ookhetonvermogenomopenigmomenthulpinteroepenenaldusuithetfatalescenariotestappenwasopdezefactoren,maarookopdegeslotenfamiliecultuur,terugtevoeren.Persaldobleekhetvoorderapporteurswelmogelijkderechtereniginzichttebiedeninde

intrapsychischedynamiekdietotdemoordhadgeleid,maarwashetondoenlijkdeinvloedvanpathologischeenniet-pathologischefactorendaarinvanelkaartescheiden.Vanbelangdaarbijisteonderkennendatenkelepsychischeconditiesdie(mede)verklarendwarenvoorhetdelictgedrag

naarhuninhoudookaanwezigzijnindegrondenvoortoepassingvanandereschulduitsluitings-grondendandeontoerekenbaarheid.Zondertewillenstellendatindebeschrevencasuseenberoepoppsychischeovermachtofnoodweerexcesvoorhonoreringinaanmerkingzoukomen,zijn

dedaarvoorrelevantepsychischetoestandenwelteherkennen.Debeschrevenangstenwoedeineensituatievanzelfverdedigingkanmogelijkwordengezienals‘hevigegemoedsbeweging’diebijhetnoodweerexceseenrolspeelt.Devoorpsychischeovermachtrelevante‘psychischedrang’isin

decasusterugtezienbijdebeschrevenmachteloosheidvanbetrokkeneenhetonvermogentothetontwikkelenvanalternatiefgedrag,waarbijdeverklaringvoordatonvermogennietpathologischis.Hoewel,zoalsaangegeven,nietvalttezeggenofindevoorliggendecasusde(hoge)

drempelvandebetreffendeschulduitsluitingsgrondengehaaldzalwordenofdatanderszinsaandedaarvoorgeldendecriteriaisvoldaan,isinformatieoverdienietpathologischepsychischetoestandenvoorderechterwelvanbelang.Bijdestraftoemetingkunnenzijeenbelangrijkerol

spelen.Zoalsgezegdbiedtdegangbarestandaardvraagstelling,doordeeenzijdigefocusopdiagnostieken

doorwerkingvandestoornisophetdelictgedrag,voordergelijkecasuïstiekweinigruimte.Uiteraardkaninhetrapport,indeforensischebeschouwing,dievoorafgaataandebeantwoordingvandevragen,detothettenlastegelegdeleidendedynamiekinbredezinbeschrevenworden.Echter,

voorhetdaaraanvoorafgaandeonderzoeknaardesamenstellendebestanddelenvandiebredeanalysebiedenvraagstelling(enhetformatvoorhetonderzoek58)onvoldoendeaanknopings-

punten.Datonderzoekdientzichimmerstoetespitsenopdediagnostiekvanpathologie.Deanderefactorenzijnindehuidigestructuur,oneerbiediggezegd,nietmeerdan‘bijvangst’.

58 ZieNIFP2014c.

1.1.2.4 PrognosedelictgedragToepassingvandeTBSisdirectgerelateerdaandepsychischestoornis.Aanwezigheidvaneenstoornistentijdevanhettenlastegelegdegeldtalswettelijkevoorwaardeenhetgevaarvoor

nieuwdelictgedragdient,opgrondvandewetsgeschiedenisendejurisprudentie,vanuitdestoornistewordenverklaard.59Inzoverrelegitimeertennormeertdestoornisde(duurvande)TBS.Dievereistenstaanopgespannenvoetmethetgroeiendinzichtdatbijdevoorspellingvan

(crimineel)gedragdestoornisslechtseenbeperkterolspeelt.Ditleidtsomstotweliswaarjuridischcorrecte,maarvoorgedragsdeskundigennietaltijdtebegrijpenuitsprakenvanderechter.EenmooivoorbeeldvormteenzaakdiediendebijhetgerechtshofinDenBosch.60Indezezaakwerdin

eersteaanlegdoordepjrapporteurs,opbasisvaneenbrederisicoanalyse,geadviseerdtotTBS.HetPBCkwam,intweedeaanleg,ondanksdemeteerdererapporteursgedeeldezorgoverhettoekomstigfunctionerenvanbetrokkene,totdeconclusiedatdestoornisslechtsinbeperktemate

haddoorgewerktinhettenlastegelegdeenerdaardoornietstezeggenvieloverhetrecidivegevaaralsgevolgvandiestoornis.EenTBSwerddaaromnietgeadviseerd.Hethofvolgde

hetPBCenoverwoogdaarbijdathetPBC,andersdandevier(!)andererapporteurs(naarhetoordeelvanhethofterecht)eenonderscheidmaaktetussenenerzijdsherhalingsgevaaralleentengevolgevaneenpersoonlijkheidsstoornisenanderzijdsherhalingsgevaardatmedezouzijnafte

leidenuitanderefactoren.BijanderesanctiemodaliteitendandeTBS(ofdePPZdanweldePIJ)iseenprognosevandelictgedragopgrondvaneenstoornisminderofnietalseisaanwezig,maarkanzulkswelvan

belangzijn.Datisbijvoorbeeldhetgevalbijhetstellenvanbijzonderevoorwaardenbijdevoorwaardelijkeveroordeling,devoorwaardelijkeinvrijheidstellingendeschorsingvandevoorlopighechtenis.61

1.1.3 Ontwikkelingenindecontext

1.1.3.1 PsychiatrieVerschillendeontwikkelingenindepsychiatriezijnvanbelangvooreenbeterbegripvanhet

stoornisconceptinhetstrafrecht.Meestinhetoogspringendzijndepublicatiesindeneurobiologiedie,opbasisvangeavanceerdeonderzoekstechnieken,inzichtgevenindeneuralemechanismeninhetmenselijkbreinenvragen

oproepenoverhetwezenvanhetbewustzijnenhetbestaanvaneenvrijewil.

59 NadereMvAbijhetwetsontwerpBOPZ,KamerstukkenII1979/80,11270,12;HR9november1982,

ECLI:NL:HR:1982:AC1088,NJ1983/268,DD83.099.60 HofDenBosch7mei2007(nietgepubliceerd).61Respectievelijkdeartikelen15e.v.WvSr,14ae.v.WvSren80WvSv.Zienaderparagraaf1.1.3.2.Zie

tevensBleichrodt1996,p.76.Indealdaaropgenomenvergelijkingtussendebijzonderevoorwaardeexart.14clid2WvSrendeTBSwordtoverigens(watbetreftdestoornis)alleendevoordeTBSgeldendewettelijkeeisvermelddatertijdenshetbegaanvanhetfeitsprakemoetzijnvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Ophetprognostischaspectwordtnietnaderingegaan.

Eentweede,publicitairmindergevoelige,ontwikkelingvindtplaatsindepsychiatrie,waarbij,mededoortoepassingvandiezelfdeonderzoekstechnieken,dediagnostiekendeclassificatievanpsychiatrischestoornissengaandewegineenanderperspectiefwordengeplaatst,althansten

dele62.Eenbelangrijkeveranderingisdeontwikkelingvaneencategorialenaareendimensionelediagnostiek,inhoudendedatdediagnoseineencontinuümwordtgeplaatst.Dieontwikkelingis

enigszinszichtbaarbijdetotstandkomingvandeDSM-5alsopvolgervanhettotnumeestgebruikteclassificatiesysteemDSM-IVTR.Eenparallelle,daarmeesamenhangende,ontwikkelingisdiewaarbijindediagnostiek,meerspecifiek,gekekenwordtnaarbeperkingenopfunctieniveau.

Dimensioneleenfunctionelediagnostieklijkeneenbelangrijkeroltegaanspelenindetoekomstvandepsychiatrieendepsychologie.Indezeontwikkelingzijnziektebeeldennietalleengoedtebegrijpenvanuitglobalecategorieën

(depressie,schizofreniee.d.)maarkunnendezeookbeschrevenwordenopeenspecifieker(functie)niveauenintermenvandimensies.Datheefttweegevolgen.Geconstateerdefunctiebeperkingenblijkennietexclusiefaanbepaaldeziektebeeldenteverbindenendevraagof

(eencombinatievan)bepaaldefunctiebeperkingenaldannietalspathologischmoetwordenaangemerktisnieteenduidigtebeantwoorden.Erontstaatalshetwareeencontinuüm,waarbijdeovergangvan‘gezond’naar‘ziek’nietconcreetisvasttestellen.Inzijnuitersteconsequentieishet

stoornisconceptvanartikel39WvSr.,‘degebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’,voordepraktijkvanderechtsplegingdaarmeenietmeeradequaathanteerbaar.Maarookopeenanderpuntbeweegthetstoornisconcept.Nietlangerwordtalsvanzelfsprekend

aangenomendateenstoornis(exclusief)endogeenvanaardis.Hetinzichtiswijdverbreiddateenpsychischestoornisslechtsbegrepenkanwordenvanuitdeinteractietussenpersoon(lijkheidsaspecten),biologischeaspectenenomgeving(sinvloeden).Endogeneenexogene

factorenbepaleninonderlingesamenhanginhoud,expressieenernstvandepathologie.Hoewelhiernogslechtssprakeisvanontwikkelingenindepsychiatrieendecategorialediagnostiekendestoornisals‘endogeenconcept’nogzekernietgeheelzijnverlaten,vraagthetgeschetste

perspectiefwelomeendoordenkingvandegevolgendaarvanvoorhetstrafrecht.

1.1.3.2 StrafrechtTweestrafrechtelijkeperspectievenVeelknelpuntenendilemma’sindepraktijkvandepjrapportagezijnterugtevoerenophet

gegevendathetstrafrechtvoorwatbetreftdepositievandepsychischgestoordeverdachteeenhybridekarakterheeft.Dathybridekarakterhoudtverbandmetdeverschillendefunctiesdiehetstrafrechtvervult.Enerzijdsrechtsbeschermingenanderzijdscriminaliteitsbestrijdingzijndaarbij

de,vaakmetelkaaropgespannenvoetstaande,noties.HethuidigeWetboekvanStrafrechtwordtveelalgezieninhetlichtvandeklassiekliberaletraditie.Beperkingvanstaatsmacht,formelegelijkheidvanburgersenlegaliteitvanhetoverheidshandelen

62Zienaderhoofdstuk4.

zijndaarbijdesleutelbegrippen.63Indietraditiepasteenbeperkingvandereikwijdtevanhetstrafrecht.Daartegenoverstaatderecenteontwikkelinginhetstrafrechtdieaansluitbijdemaatschappelijke

enpolitiekebehoefteaanmeerveiligheidenhetterugdringenvan(deomvangvan)decriminaliteit.Datvertaaltzichjuistinuitbreidingvandereikwijdtevanhetstrafrechtindesfeervandestrafbaarstellingenverhogingvanstrafmaxima,maarookinnieuwestrafrechtelijkevoorzieningen

gerichtopbeheersingvanongewenstgedragindetoekomst.Hetveiligheidsdenkenisdaarmeedominantgeworden.64

RechtsbeschermingTegendezeachtergrondblijktdatdepsychischestoornisinhetstrafrechtonderandereeenrolspeeltinhetlichtvanderechtsbescherming.Eenbelangrijkenotieisbijvoorbeelddatbijde

verdachtediealsgevolgvaneenpsychischestoornisdereikwijdtevanzijnstrafbaarhandelennietkonoverzien,danwelgeencontrolehadoverdathandelen,strafrechtelijkeschuldnietaanwezigwordtgeacht.Dienotie(teherleidentothetadagium:geenstrafzonderschuld)isoverigensniet

alleenfeitelijk/gedragsdeskundigtefunderen,maarkentookeenmorele,ethischecomponent.Vanuitdienotieheeftzichhetleerstukvandetoerekeningontwikkeld.BijdeTBSspeeltdestoorniseenbelangrijkerolbijdebeperkingvandereikwijdtevanhetoverheidsingrijpen.DeTBSkanniet

wordenopgelegdzonderaanwezigheidvaneenstoornisen,hoeweldeHogeRaadvoordeTBSeenverminderingvandetoerekeningsvatbaarheidnietalseisstelt65,dienthetcausaleverbandtussenstoornisendelictgedragindetoekomstwelaannemelijktezijn.Debehandelingvandestoornis,of

althanshetaanboddaartoe,isdaaromonderdeelvandetenuitvoerleggingvandezevrijheidsbenemendemaatregel.ToepassingvandeTBSwordtdusuitdrukkelijkbeperkttotdecategorievandepsychischgestoordeverdachten.Destoornisbiedtopdezemanierenerzijds

rechtvaardigingvoorstraffeloosheidenanderzijdseenlegitimatievooreeningrijpendebeheersmaatregel.Eenheldereomschrijvingvanhetconceptvandestoorniseninzichtindewijzewaaropdoorwerkingvandiestoornisinactueeloftoekomstigdelictgedragkanwordenvastgesteld,

isdaarmeevangrootbelang.Rechtsbeschermingenlegitimatiezijnhierstrafrechtelijkdesleutelwoorden.Vanuithetperspectiefvandepjrapporteurstaandiagnostiek,beschrijvingvanderelatietussenstoornisendelictgedrag,alsmedebewerkingvandestoornisinhetlichtvande

recidivebeperkingcentraal.

StrafrechtalsinstrumentvoorcriminaliteitsbeheersingGeziendeontwikkelingvanhetstrafrechtalsmiddelomcriminaliteittebestrijdenisnaasthetterdiscussiestellenvaneenaantalstrafrechtelijkebeginselen,66sprakevaneenuitbreidingvanhetstrafrechtelijksanctiearsenaal.Demaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatige

dadersenderegelingvandevoorwaardelijkeveroordelingzijndaarvanvoorbeelden.Indezeregelingengaathetominterventiesinhetgedragvandeveroordeeldeindemeestbredezinvanhetwoord.

63 ZieDeHullu2015p.10.64 Klip(2010)spreektinditverbandvandeontwikkelingvaneen‘schuldstrafrecht’naareen

‘daadstrafrecht’,waarinnietdematevanschuldmaarhetresultaatvandegedragingallesbepalendis.65 Zievoordejurisprudentiedeverwijzinginparagraaf1.1.1.66 ZienaderKlip2010.

Dieinterventiesbeperkenzichniettotveroordeeldenmeteenpsychischestoornis.Psychischeproblematiekblijktdefactoinveelgevallenweleenbelangrijkeroltespelen.Bijhetzoekennaaraanknopingspuntenvoorbeïnvloedingvanhetgedragisdevraagofin‘formelezin’(strafrechtelijk

ofgedragsdeskundig)sprakeisvaneenstoornisechternietrelevant.Welligthetvoordehandteveronderstellendateendoorwerkingvandestoornisinhetdelictgedrag,leidendtoteenverminderingvandetoerekeningsvatbaarheid,dehoogtevandestrafmatigt.Dieverminderde

toerekenings-vatbaarheidhoudtimmersindatdeverdachteinminderemateverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorzijngedrag.Debeperktematevanschuldzoudanmoetenleidentothet,naarrato,verminderenvandehoogtevandestraf.Tochisderelatietussendematevanschulden

dehoogtevandestrafnietzoeenduidig.HoeweldeHogeRaadinhetMelkenWater-arrest67hetadagium‘geenstrafzonderschuld’alsrechtsregelheeftaanvaard,isvoorhetbeginsel‘strafnaardematevanschuld’geenbevestigingtevindeninderechtspraak.68Nietteminlijkthet(beperkte)

onderzoekinderechtspraakvandefeitenrechtervanClaesenenDeVocht(2012)aanwijzingentebevattendatderechterbijdestraftoemetingdematevantoerekeningweldegelijkmeelaatwegen.

Strafrechtelijkishetaccentverschovennaarcriminaliteitsbeheersingenrecidivebeperking.Vanuitgedragsdeskundigperspectiefisdanvanbelangdatderisicotaxatiezichnietbeperkttotstoornisgerelateerdefactorenendatgedragsinterventieadviezenverderreikendanalleende

bewerkingvandestoornis.Datsluitaanbijdebevindingendietengrondslagliggenaandeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumenten,waaruitblijktdateenveelheidaan(aldannietpersoonsgebonden)factorenvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag,waarbijdestoornis

slechtseenbeperkterelevantielijkttehebben.69Dediagnostiekzou,indatperspectief,naasthetvaststellenvaneeneventuelestoornis,tevensgerichtmoetenzijnophetinkaartbrengenvanallevoorhetgedragvandeverdachterelevante(persoonlijkheids)factoren.

Samengevatlijkenzichtweesporentehebbenontwikkeld.Inhetene,als‘juridischdogmatisch’tebenoemen,spoorvormtdestoornishetreferentiepuntvoorderechtsbeschermingvande

verdachteendelegitimatievoortoepassingvanstrafrechtelijkemaatregeleneninhetanderespoorisdiestoornisalszodanigjuridischvanondergeschiktbelangenishetcentralethemahetverminderenvanrecidivedoorbewerkingvandelictveroorzakendeproblematiekindemeestbrede

zin.Dietweesporenkunnenzichineenendezelfdezaakaandienenafhankelijkvandedoordedeskundigegeadviseerde,respectievelijkdoorderechtergekozen,interventie.Ookvoordevoorlichtingsrapportageinstrafzakenisdehiergeschetsteontwikkelinginde

strafrechtelijkecontextvanbelang.Weziendatterugindewijzigingendiedestandaardvraagstellingvoordeprojustitiarapporteurineenperiodevanongeveertienjaar(medionegentigerjarenvorigeeeuwtot2012)heeftondergaan.

Destandaardvraagstelling:vanlineairnaarmodulairHistorischvormtdestrafrechtelijkenotievandeontoerekeningsvatbaarheidvanwegede

‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’dekernenhetbeginvande

67 HR14februari1916,NJ1916,681.68 HR10september1957,NJ1958,5.69 Ziedaaromtrentnaderparagraaf5.3.

forensischepsychiatrie.70Dienotieisonlosmakelijkverbondenmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.Hetstellenvaneenopdeaanwezigheiddaarvangerichtediagnose,isdaarmeevanoudsherdeeerstevraagdieaandeforensischdeskundigepsychiaterofpsycholoogwordt

voorgelegd.Indehierbovenaangehaaldestandaardvraagstelling71gaathetinvraag1omhetactuelediagnostischoordeelenwordtdatindetweedevraaguitgebreidnaardeeventueleaanwezigheid

vandestoornistentijdevanhettenlastegelegde.Vervolgenswordtindevraagstellingdedeskundigeuitgenodigdstapsgewijseenmogelijkerelatietussendestoornisende‘gedragingententijdevanhettenlastegelegde’teonderzoeken,teverklarenenteduiden.Nadezeophetverleden

gerichtevragengaathetvervolgensomdeinschattingvanhetdelictgevaarindetoekomst.Indeoorspronkelijkeversievandestandaardvraagstelling72ginghetuitsluitendomdevraagofenopwelkewijzedepsychischestoornisvoorspellendzoukunnenzijnvoortoekomstigdelictgedrag.73De

invraagzesteadviserenmaatregelentervoorkomingofbeperkingvanhetherhalingsgevaardiendenzichindiestructuurlogischerwijsterichtenopdebewerkingvandeaandiestoornisgerelateerdefactoren.Aldusbestondeen‘gesloten’systeem,waarbijdepsychischestoornishet

uitgangspuntwasenderodedraadvormdebijdebeantwoordingvandevervolgvragen.Deopeenvolgendevragenvloeidenuitelkaarvoortenstondenindiezinineen‘lineairverband’.Dezevraagstellingslootnaadloosaanbijhethierbovenbeschreven‘juridischdogmatische’

strafrechtelijkespoorwaarinrechtsbeschermingenlegitimatiedecentralenotieszijn.Inhettweede(actuele)strafrechtelijkespoorwordtechterbredergekekennaarallevoorde

inschattingenbeheersingvanrecidiverelevantefactoren.Deontwikkelingvanhetstrafrechtalsinstrumentvoordebeheersingvancriminaliteitenhetgroeiendeinzichtdatdestoornisalsvoorspellendefactorvoordelictgedrageenbescheidenrolspeelt,komenhiersamen.Die

ontwikkelingheeftzijnvertalinggevondenineenaanpassingvandestandaardvraagstelling.74Dekernvandieaanpassingvormtdeuitbreidingvandeopderisicoanalysegerichtevijfdevraag.75Naastdestoorniswordtnuookgesprokenover’contextuele,situatieveofanderecondities’diebij

derisico-inschattinginogenschouwgenomenmoetenworden.Dezeuitbreidingimpliceerteenfundamentelebreukmethetoorspronkelijkelineaire‘gesloten’systeem.Waarindieopzetdediagnostiek(vandestoornis)hetmateriaallevertopbasiswaarvandevervolgvragente

beantwoordenzijn,isdatbijdie‘anderefactorenencondities’nietmeer(uitsluitend)hetgeval.Uiteraardwordenookbijpsychiatrischediagnostiekcontextuelefactoreninaanmerkinggenomen

70 Koenraadt2004.71 Zieparagraaf1.1.2.1.72 VanPanhuis1994.73 Vraag5(VanPanhuis1994)luidde:‘Kandedeskundigegemotiveerdaangeveninwelkemateenop

welkewijzedeeventueleziekelijkestoornis/gebrekkigeontwikkelingbijvoortbestaanervanopnieuwaanleidingkangeventotsoortgelijkeofanderestrafbarefeitenalswaarvanverdachtenuverdachtwordt?’

74 VanPanhuis2000.75 Indehuidigeredactie(2016)luidtdievraag:

a. Welkeverwachtingheeftu,geletopdehiervoorbeschrevenstoornis,tenaanzienvanhetrisicooprecidive? b. Welkebeschermendefunctiesindepersoonlijkheidoffunctionerendienenhierbijinogenschouwdienente

wordengenomen? c. Welkecontextuele,situatieveofandereconditieshierbijinogenschouwdienentewordengenomen? (was:welkeanderefactorenenconditiesmoetenhierbijinogenschouwwordengenomen?) d. Iserietstezeggenovereventueleonderlingebeïnvloedingvandezefactorenencondities?

enbeschreven,maarslechtsvoorzoverdezerelevantiehebbenvoorhetvaststellenvaneenstoornis.Bijderisico-inschattingaandehandvanderisicotaxatie-instrumentengaathetominformatieoverfactorenmeteenzelfstandigebetekenisvoorhettoekomstiggedrag,losvan

eventuelepathologie.76‘Systematisch’heeftdatalsconsequentiedatdevraagoverderisico-inschattingendedaarmeesamenhangendevraagoverhetrisicomanagement(vraag6)(alseenzelfstandige‘module’)‘losraken’vandedaaraanvoorafgaandevragen.Voordebeantwoordingvan

delaatste(prognostische)vragenzullenookanderebronnengeraadpleegdmoetenwordendanalleenvoordediagnostiekvandestoornisenvoordeanalysevandiegegevenszaldeleervandepsychopathologiewaarschijnlijkniettoereikendzijn.

Dezedynamiekvaneen‘verzelfstandiging’vandeprognostischeoprisico-inschattingenmanagementgerichtevragenwordtweerversterktdoordetoenemendebehoefteinde

strafrechtsplegingaanhandvattenvoordebeheersingvanmetnameveelvoorkomendecriminaliteit.Derechtspraktijklaatziendatinzakenwaarin(medecontextueelbepaalde)persoonlijkheidsproblematiekeenrolspeeltbijhetdelictgedrag,deaandachtmeeruitgaatnaarhet

vindenvaneenadequateinterventiedannaardevraagvandetoerekening.Datneemtnietwegdatinanderezaken,metnamebijernstigedelictenmetmogelijkonderliggendepsychiatrischeproblematiek,devraagvandetoerekeningendeprognostischeinschattingopgrondvaneen

psychischestoornis77indevoorlichtingaanderechtereenbelangrijkezonieteencentralerolblijvenspelen.Geziendeindiezakenteverwachteningrijpendestrafrechtelijkereactieisdenadrukopdemeerstrafrechtelijkdogmatischeaspecten(rechtsbeschermingbijdetoerekeningen

legitimatiebijdetoepassingvaneenmaatregel)alleszinsgerechtvaardigd.Alduslijkthetbeeldteontstaandat,afhankelijkvanhetsoortzaakdatzichaandient,hetaccentindeprojustitiarapportageopverschillendeaspectenkanliggen.Tweeclustersvanvragenmet

enerzijdsdiagnostiek,toerekeningenprognostiekopgrondvandestoornisenanderzijdseenbrederisicoanalysemeteendaaropafgestemdeinterventie(aldanniettherapeutisch)zijndantebeschouwenalsafzonderlijkemodulesbinnendevraagstelling.

OokKooijmansenMeynen(2012)vestigendeaandachtopdeze‘tweedeling’inderapportage.Zijzijnvanmeningdatereenspanningzichtbaaristussendevragenoverhetverledenendieoverdetoekomstensprekenovereenhybridestructuurvanderapportageprojustitia.Dedoorhen

gesignaleerde‘spanning’tussenbeideclustersheefttemakenmethetgegevendat,zoalshierbovenookalgesuggeerdis,destoornisalsvoorspellendefactoreenbeperkterelevantieheeft.Hetbrengthentotdevraag:‘Alseenstoornisnaardetoekomstnietofslechtsinbeperktemate

76 Vanuitgedragsdeskundige(metnamepsychiatrische)hoekwordtwelhetbezwaaropgeworpendat

hiergeentaakligtvoordepsychiater,diezichvanuitzijndeskundigheidzoumoetenbeperkentotdieaspectendietemakenhebbenmetpsychopathologie.Aandit(begrijpelijke)bezwaarkanoptweemanierentegemoetgekomenworden:- ofdeforensischgeoriënteerdepsychiaterwordtgeachtzijndeskundigheidteverbredentotde risicoanalyseinbredezin;- ofderisicotaxatieinbredezinwordtuitbesteedaandaartoeopgeleidedeskundigenbuitendedisciplinevandepsychiatrie.Hetnietuitvoerenvanbedoelderisicoanalyseslijkt,geziendestandvandewetenschapopditmoment(2016)endenoodzaakderechteromtrentderisicoanalyseadequaatteinformeren,geenwenselijkeoptie.

77 VooralinverbandmeteenmogelijkeTBSoptie.

voorspellendis,ishetdanwelterechtomnaarhetverledentoedeinvloedvandestoornisalszoingrijpendteziendatweiemandzijndaadniettoerekenen?’.Dezevraagisnietretorisch,zozeggenzij,maarbedoeldalsaanzettotnaderonderzoek.Zelfwijzenzijookalopdemogelijkheiddathet

feitdatdestoornisinderisicotaxatiegeencentralerolspeelt,nognietwilzeggendathijgeencrucialeinvloedheeftgehadophettenlastegelegdegedrag.Hunonderzoeksvraagblijftdaarmeestaan78.

Indehierbovenbeschreven‘modulaire’benaderingisinbeginselgeensprakevaneenspanningtussenbeidevragenclusters,maarvaneengedifferentieerdewerkwijzebijdeformuleringvanonderzoeksvrageninverschillendesoortenzaken.

Hetprobleemisdannogweldathetstartpuntvoorbeidemodulesbestaatinde(eerste)diagnostischevraaggerichtopdevaststellingvaneenpsychischestoornis.Dieinsteekisommeerdereredenenproblematisch.Wijzagendatontwikkelingenbinnendepsychiatrie

(dimensionaliseringenfunctionalisering)vraagtekensdoenplaatsenbijdehoudbaarheidvanhetstoornisconceptalsdichotoombegripinhetalgemeenendaarmeebijdebruikbaarheiddaarvanbinnenhetstrafrecht.

Detotnogtoenietterdiscussiestaanderelatietussenstoornisendelict,zichstrafrechtelijkvertalendineennotievannietofverminderdtoerekenenkomtonderdruktestaan.Daarnaastzagenwijdatvoordeuitvoeringvaneenbrederisicoanalysemeerfactoreninhet

onderzoekmoetenwordenbetrokkendanalleeneeneventuelepsychischestoornis,watdaarvanookdebetekenismogezijn.Persoonlijkheidsaspectenindemeestbredezin,maarookcontextuelefactorenzulleninkaartmoetenwordengebracht.Dehuidigeformuleringvande

standaardvraagstellingbiedtdaarvoor,striktgenomen,geenruimte.

1.2 Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek

1.2.1 ProbleemstellingenonderzoeksvragenDegrenzenvandepsychischestoornisinhetstrafrechtvormenhetonderwerpvandezestudie.Ronddiegrenzenissprakevaneenaantalspanningsvelden.Diespanningsveldenwordenzichtbaar

zodraderechterindestrafzaakzichdooreenpsychiaterofpsycholooglaatadviserenoverdealdannietaanwezigheidvaneenstoornisbijdeverdachteen,bijeenpositievebeantwoordingvandievraag,overdeconsequentiesdaarvanvoorhettoerekenen,derisicotaxatieende

strafrechtelijkeinterventies.Heteerstespanningsveldbetreftdeafbakeningvanhetstoornisconcept.Bijdeontoerekenings-vatbaarheidenbijdetoepassingvanstrafrechtelijkemaatregelenisdestoornisvan

doorslaggevendebetekenis.Aandebetreffendewettelijkebepalingenligt,kennelijk,depremissetengrondslagdatdepsychischestoorniseenteoperationaliserenconceptis.Diepremisseverdientnaderonderzoek.

Omtebeginnenzietdeprojustitiarapporteur,bijhetbeantwoordenvandediagnostischevragenindestandaardvraagstelling,zichgeconfronteerdmethetontbrekenvaneeneenduidigkader

78 Zienaderoverditpuntparagraaf5.4.4.

waarbinnendestoorniskanwordenvastgesteld.Datheeft,zoalshierondernaderwordttoegelicht,temakenmetdeverschillendedomeinenwaarbinnendiestoorniseenrolspeelt.Depsychischestoornisinhetstrafrechtkenteenwettelijkeomschrijvingmeteeneigenstandige

betekenis,maarvindt,alsconcept,zijnbasisbuitenhetdomeinvanhetstrafrecht.Diegedragswetenschappelijkecontextlaatechterziendatdestoorniszichniet(althanssteedsminder)laatafbakenenvannietalspathologischaantemerkenpsychischetoestanden.

Complicerendisbovendiendat,uitgaandevandieeigenstandigebetekenisvandestoornisinhetrecht,derechter,naastdedeskundige,eeneigenverantwoordelijkheidheeftbijdevaststellingvandeaanwezigheidvandestoornisinhetrecht.Hetplaatstdedeskundige,zowelbinnende

strafrechtelijkecontextalsbinnenzijneigendomein,voordelastigevraagwatnupreciesdeparameterszijnbijdeuitvoeringvandediagnostiekindepjrapportage.

Naastdeafbakeningvanhetstoornisconceptspeelt,inbrederezin,devraagwelkebetekenisdestoornisheeftinhetstrafrecht.Daarbijvaltonderscheidtemakentussendestrafrechtelijkenotiesvandeverwijtbaarheid(schuld)endepreventie(gedragsinterventies).

Destoornisspeeltinhetstrafrechtretrospectiefeenrolinhetleerstukvandetoerekeningenisprospectiefvanbelangbijdetoepassingvaneendrietalstrafrechtelijkemaatregelen(PPZ,TBSenPIJ).

Deontoerekeningsvatbaarheidisgeregeldinartikel39WvSr.Aandezebepalingligtdepremissetengrondslagdatdestoornisverklarendkanzijnvoorhet(delict)gedrag,indiezindatdeimpulstot

het(delict)gedragdirectuitdestoornisvoortvloeit,danweldatbijeennietpathologischeimpulstot(delict)gedragderemmendepsychischefunctiesdoordiestoorniszijnaangetast/uitgeschakeld.Bijdestrafrechtelijkemaatregelenheeftdestoornisopdriepuntenbetekenis.Vooropleggingvan

eenmaatregelvereistdewetiniedergevaldeaanwezigheidvaneenstoornistentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegde.BijdePPZvoegtdewetdaar(nunog)79de,ookmetdestoornisverbandhoudende,eisaantoedatsprakemoetzijnvanontoerekeningsvatbaarheid.BijdeTBSen

dePIJspeeltdietoerekening,zoalsbleek,eenminderprominenterol.Vooralvanbelangisdat,bijalledriedemaatregelen,aannemelijkmoetzijndatindetoekomstopnieuwdelictgedragzalplaatsvindenvanuitofgefaciliteerddoordiestoornis.Daarmeewordtveronderstelddatdestoornis

(aldannietexclusief)voorspellendkanzijnvoor(delict)gedragindetoekomst.Bovendienmoetdanwordenaangenomendatpathologischeenniet-pathologischefactorenvanelkaarteonderscheidenenook,naardematewaarindezefactorenhetgedragbeïnvloeden,onafhankelijkvanelkaarte

wegenzijn.Strafrechtelijkeverwijtbaarheidenstrafrechtelijkepreventiezijn,buitendetoerekeningende

toepassingvanenkelemaatregelen,nietexclusiefverbondenmetstoornisconceptenmaarmeteenbreedscalaaanrelevante(aldannietpersoonsgebonden)factoren.

Beoordelingvandestrafwaardigheidvanhetdelictgedragintermenvanschuldvraagtnietalleenominzichtinderolvandepsychischestoornis.Andere(nietalsstoornisaantemerken)psychischetoestandenkunneneveneens(mede)verklarendendisculperendzijnvoorhettenlastegelegdeen

langsanderewegdandievandetoerekening,juridischerelevantiehebben.Diepsychische

79 Zieparagraaf1.1.1.

toestandenkunnenbijvoorbeeldeenrolspelenbijhetberoepopdeschulduitsluitingsgrondenpsychischeovermachtennoodweerexces80maarook,losvandetoepassingvandeschulduitsluitingsgronden,vaninvloedzijnopdesanctienaarsoort,maatenmodaliteit.

Buitenhetgevalvandetoepassingvanbepaaldestrafrechtelijkemaatregelen,isdenoodzaaktothetmakenvanonderscheidtussenpathologischeennietpathologischefactorenbijstrafrechtelijkegedragsinterventies(bijvoorbeeldbijtoepassingvanvoorwaardelijkekaders)nietaanwezig.Alle

meteengedragsinterventietebewerkenpersoonsgebondenkenmerkenvandeverdachte,maarookcontextuelefactoren,kunnenstrafrechtelijkvanbelangzijn.Ofdiekenmerkenalsstoornistebenoemenzijn,isdaarbij,inbeginsel,nietrelevant.

Vragenrondschuldenpreventiewordeninhetstrafrechtinveelgevallenderhalvenietexclusiefverbondenmetdestoornismaarmetdepsychischetoestandvandeverdachteindemeestbredezin.Hetligtdaaromvoordehanddatindegedragsdeskundigevoorlichtingaanderechterookdie

aspectenbetrokkenworden.Lastigisevenweldatindegebruikelijke(standaard)vraagstellingvoordeprojustitiarapporteurdestoornishetuitgangspuntvormtendaarmeeinzekerezinookhetbeperkendekaderis.

Samenvattendkomtheteropneerdat:• destrafrechtelijkeengedragsdeskundigenotiesvanhetstoornisconcept,kennelijk,nietmet

elkaarovereenstemmenenhetzowelvoorderechteralsvoordedeskundigeniethelderis

welkeparametersgeldenbijdevaststellingvandestoornisindestrafrechtelijkecontext;• deontwikkelingvanhetstoornisconcept(dimensionaliseringenfunctionalisering)inde

psychiatrieendepsychologiemogelijkvaninvloedisopdevaliditeitvanhetstoornisconcept

binnendestrafrechtelijkdogmatischecontext(toerekeningengevaarspredictie);• inhetstrafrechtdestoornisvandoorslaggevendbelangisbijdetoerekeningenbijenkele

strafrechtelijkemaatregelen,maarbuitendiegevallen,devraagofsprakeisvaneenstoornis

slechtsbeperkterelevantieheeft;• destoornisindestandaardvraagstellingdiagnostischhetuitgangspuntisendaarmeein

enigemateeenbeperkendefactorvormt.Derechtspraktijkvraagtimmersomeen

voorlichtingoverdepsychischetoestandvandeverdachteindemeestbredezin;• aanartikel39WvSrendestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJde,te

toetsen,premissetengrondslagligtdatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellend

kanzijnvoordelictgedrag.

Hetstoornisconceptendeafgrenzingdaarvanmetanderestrafrechtelijkrelevantepsychische

beeldenvormendaarmeehetcentralethema.Deindezestudieteonderzoekenvragenluiden:1. welkeinhoudenbetekeniskunnenaanhetstoornisconceptinhetstrafrechtenerzijdsenin

degedragswetenschappenanderzijdswordentoegekendenhoeverhoudendezeconcepten

zichtotelkaar?2. watkangezegdwordenoverdepremissedatdepsychischestoornisverklarenden

voorspellendkanzijnvoordelictgedrag?3. welkebetekenishebbendepsychischestoornisenanderepsychischebeeldenvoorde

strafrechtelijkeverwijtbaarheidendegevaarspredictie?

80 Zieparagrafen6.2.2.1.en6.2.2.2.

1.2.2 Terminologischekwesties

Eenlastigpuntinditonderzoekishetgebruikvandeterm‘psychischestoornis’ofkortweg‘stoornis’.Hetonderzoeklaatziendatzowelinhetstrafrechtalsindegedragswetenschappende‘psychischestoornis’nieteenscherpafgebakendbegripis.Erisvoorgekozendetermstoornis

zoveelmogelijktegebruikenindezin,zoalsdatindeverschillendedeskundigheidsgebiedengangbaaris.Inhetstrafrechtwordtaangeslotenbijdewettelijkeomschrijvingenenwatbetreftdepsychiatrieenpsychologiewordtdeindeclassificatiesystemenenliteratuurgebruikteterminologie

gevolgd.Dewettelijkeomschrijvingvandepsychischestoornisinhetstrafrechtisde’gebrekkige

ontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.DezelfdeterminologiewordtookgebruiktindeWetBOPZ.Wetshistorischenconceptueelzijnerovereenkomsten,maareristocheenbelangrijkverschil.IndeWetBOPZzijndestoornisenhetdaarmeeverbondengevaardirectop

elkaarbetrokken.Slechtsdiestoornissenzijnrelevantdiegevaarkunnenveroorzaken.Ookinhetstrafrechtwordenstoornisengevaarmetelkaarverbonden,maarhetzijndaarvanelkaarlosstaandenoties.81Ooknietgevaarveroorzakendestoornissenkunnenstrafrechtelijkrelevant

zijn.82Inparagraaf2.3.1.3wordtditpuntnaderbesproken.Hierisvooralvanbelangtesignalerendatdezelfdeterminologieinverschillendewettenvanbetekeniskanverschillen.

Eenvolgendekwestiebetreftdeterm‘toerekenen’.Dezetermkan,indemeestbredezin,inverbandwordengebrachtmethetdaderschapindezinvanartikel51WvSr.83Strafbaarheidvaneenfeitverondersteltechternietalleendathethandeleninstrijdismethetrecht,maarookdatde

dadereenverwijtkanwordengemaakt,dathetfeit‘opzijnrekening’kanwordengezetof,andersgeformuleerd,kanworden‘toegerekend’.84Inhetverlengdehiervankomthettoerekenentevensaandeordebijdestrafuitsluitingsgronden.Ookalshetdaderschapiskomenvasttestaanenalle

bestanddelenvaneendelictsinhoudzijnverwezenlijkt,kunnenerzodanigeomstandighedenzijndateenstrafnietaangewezenis.BijdetotstandkomingvanhethuidigeWetboekvanStrafrechtwerd,zowelbijde‘inwendige’(lees:psychische)alsbijde‘vanbuitenaangebrachte’(lees:overmacht)

oorzaken,gesprokenover‘niettoerekenen’.85Tegenwoordigwordthetniet-toerekenenvooralinverbandgebrachtmetdetoepassingvanartikel39WvSr.Hetgaatdanomeenspecifiekevormvanniet-toerekenen,namelijkvoorhetgevaleenpsychischestoornisdaarvoorderedengevendefactor

is.Inditonderzoekvormtdielaatstebetekenishetuitgangspunt.Indezestudiewordtmet‘toerekenen’iniedergevalnietverwezennaarhetdaderschapalsbovenbedoeld.Ookwanneerwordtgesprokenover‘strafrechtelijkeaansprakelijkheid’wordtindezestudie

gedoeldopdevariantwaarinhetgaatomverwijtbaarheid.Erwordtnietonderbegrepende‘aansprakelijkheid’dieisverbondenmethetdaderschap.

81 Zieparagraaf1.1.1.82 Inparagraaf8.3.3wordteroverigensopgewezendatmetdemogelijkeintroductievande

zogenaamde‘zorgmachtiging’inhetstrafrecht,destrafrechtermetdezetweestoornisconceptentemakenzoukunnenkrijgen.

83 Artikel51lid1WvS.Strafbarefeitenkunnenwordenbegaandoornatuurlijkepersonenenrechtspersonen.

84 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.126.85 Zieparagraaf3.2.1.1.

Ookdebegrippentoerekenbaarheidentoerekeningsvatbaarheidvragenomeentoelichting.Vaakwordtgesprokenoverde‘toerekenbaarheidvanhetfeit’ende‘toerekeningsvatbaarheidvandedader’86enwordendaarmeededomeinenvanderechterendegedragsdeskundigevanelkaar

onderscheiden.Inditonderzoekwordthetstandpuntingenomendat,hoedanook,hettoerekeneneenjuridischenotieis87enhetdeverantwoordelijkheidisvanderechterzichdaaroveruittespreken.Dedeskundigekanslechtsadviserenovereigenschappenenkenmerkenvanpersonenen

demogelijkerelatiemetgedrag.Ookuitsprakenover‘vatbaarheid’voor‘toerekening’(watdaarookonderbegrepenzoumogenworden)vragenomeenopvattingovertoerekenenenzijndaarmeenormatiefenbehorendtothetdomeinvanderechter.Vanuitdezezienswijzeiserniet

eenwezenlijkonderscheidtussen‘ontoerekenbaarheid’en‘ontoerekeningsvatbaarheid’.Beidetermenwordenindezestudiedanookdoorelkaargebruikt.

1.2.3 Overzichtvandehoofdstukken

Vooreenbeterbegripvandebetekenisvanhetstoornisconceptvoorhetstrafrechtwordtinhoofdstuk2gekekennaardeplaatsvandestoornisinhetNederlandserecht.Inwelkegevallenheeftdepsychischestoornisjuridischerelevantie?Verschillenenovereenkomstentussende

verschillenderechtsgebiedenwordenonderzocht.Competentieengevaarblijkendecentralenotiestezijn.Hetderdehoofdstukrichtzichopdepsychischestoornisinhetstrafrecht.Indetitelvandat

hoofdstukwordt,naastde‘psychischestoornis’,ookgesprokenover‘psychischetoestanden’.Inditonderzoekwordenooknietalsstoornisaantemerkenpsychischetoestandenbetrokken,zoalsde‘psychischedrang’bijdepsychischeovermachtendevoorhetnoodweerexcesrelevante‘hevige

gemoedsbeweging’,zonderdatdezestrafuitsluitingsgrondenalszodanigvoorwerpvanonderzoekofconclusiezijn.Deuitkomstvanhetonderzoekindithoofdstukistweeledig.Teneerstezalblijkendatvoordeinvullingvanhetwettelijkestoornisbegrip‘psychopathologie’indepraktijkeen

belangrijkcriteriumis.Maardaarnaastzullenweziendat,noglosvandebetekenisvandatbegrip,derechtspraktijkbijhetverklarenenvoorspellenvandelictgedragmeerpsychischebeeldenbetrektdanalleendestoornis.Derechterwildoordedeskundigebreedgeïnformeerdworden,maar,zoals

gezegd,lijktheteropdatdedeskundigedaarin,doordestrakke,primairopdestoornisgerichte,standaardvraagstelling,enigszinsbeperktwordt.Inhetverlengdevandezebevindingenwordtinhoofdstuk4nagegaanwelkebetekeniswordt

toegekendaandepsychischestoornisbinnendevakgebiedenvandepsychiatrieendepsychologieenmeerinhetbijzonderofhet,voorhetstrafrechtrelevante,concept‘psychopathologie’tedefiniërenvalt.Ookhierwordt,vooralvanuithetperspectiefvandepsychologie,overdegrenzen

vandestoornisheengekekennaarpsychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken.Inhetbijzonderwordtaandachtbesteedaandefunctionelediagnostiek.

Indeprobleemstellingkwamnaarvorendatindestrafrechtelijkecontextalspremissegeldtdatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellendkanzijnvoordelictgedrag.Diepremissewordt

86 Mooij2005b,p.129.87 Zieparagraaf1.1.2.3.

getoetstinhoofdstuk5.Deconclusieisdatdeprecieze(causale)relatietussenstoornisenrecidiverisicoindeforensischewetenschaponderwerpvaneenuitgebreidediscussieis.Voorzovereralgemeneuitsprakengedaankunnenworden,geldtdatdezerelatiebeperktis.Voormiddelen-

gerelateerdestoornissen(zoalsbijv.afhankelijkheidvancocaine,alchoholetc.)kanhierbijoverigenseenuitzonderingwordengemaakt;daariseensterkererelatieaangetoond.Hoofdstuk6sluitaanopdebevindingenvanhoofdstuk2,waaruitbleekdatdenotiescompetentie

engevaardeplaatsvandestoornisinhet(straf)rechtbepalen.Debetekenisvandestoorniswordtnaderonderzochtdoornategaanwatdenormatievekaders,ofdecriteria,zijn,aandehandwaarvancompetentieengevaarwordenbeoordeeld.Bijdebeoordelingvandecompetentieblijkt

hettweeledigcriterium,waarindebeperkingvanhetinschattings-ensturingsvermogenvandeverdachtedekernvormt,alstoetsingskaderinaanmerkingtekomen.Bijgevaarisgeentoetsingscriteriumgeformuleerd.Gevaarstoetsingpastbinneneenvoordetoepassingvan

strafrechtelijkesanctiestehanterenkader.Proportionaliteitishetsleutelwoord,waarbijhetactueledelictenhetstrafrechtelijkverledendienenalsreferentiepunt.Inhoofdstuk7wordt,opbasisvandebevindingenuitdevoorgaandehoofdstukken,nadergekeken

naarderolvandepsychischestoornisalsrichtinggevendenotiebijdebeoordelingvanvoorhetstrafrechtrelevantekwesties.Hetonderzoekwordtafgeslotenmetdebeantwoordingvandeonderzoeksvragenenenkele

conclusies.

Hoofdstuk2 De‘stoornis’inhetNederlandserecht2.1 InleidingIndithoofdstukwordtronddestoornis,ophetpuntvaninhoud,betekenisendewijzewaaropdeze

wordtvastgesteld,eenvergelijkinggemaakttussenverschillenderechtsgebieden.Naasthetstrafrechtgaathetdanomhetcivielerecht,hetgezondheidsrechtenhetbestuursrecht.88Ookindierechtsgebiedenwordenimmersaandeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisinbepaalde

gevallenrechtsgevolgenverbonden.Dierechtsgevolgenkunnen,netalsinhetstrafrecht,betrekkinghebbenopdeaansprakelijkheidvanderechtsdeelnemerofmetdiensuitdestoornisvoortvloeiendegevaarlijkgedrag.Hetcivielerechtkentvoorderegelingvandeaansprakelijkheid

verschillendevarianten(handelings-ofwilsonbekwaamheidenhandelingsonbevoegdheid)diealdannietverbandkunnenhoudenmeteenpsychischestoornis.KenmerkendvoordeWetBOPZisweerhetgevaarsaspect.

Alsinverbandmeteenpsychischestoornisgevaarlijkgedragteverwachteniskandatrechtenstotvrijheidsbeperkingleiden,welkegelegitimeerdwordtdoor(hetaanbodvan)behandelingvandestoornisindetenuitvoerlegging.Ookdaarzijnparallellenaantewijzenmethetstrafrecht,meerin

hetbijzondermetdeTBSmaatregel.Ominhoudenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrechttekunnenbegrijpenenkritischte

kunnenbeschouwen,ishetdaaromvanbelanghetperspectiefteverbredenenkennistenemenvandewijzewaaropdepsychischestoornisinbredezineenrolspeeltinhetNederlandserecht.Eenbeschrijvingvandierolis,omverschillenderedenen,lastig.

OmtebeginnenisdepsychischestoornisoverdevollebreedtevanhetNederlandserechtalsuniformconceptlastigaftebakenenoftedefiniëren.Indezerechtsvergelijkingwordtgesprokenover‘stoornis’alsindewettelijkeomschrijvingimplicietofexplicietverwezenwordtnaareenvorm

vanziekteofmeerspecifiek:psychopathologie.‘Psychopathologie’isbinnenhetpsychiatrischidioomhetverzamelbegripwaarondereenbreedscalavanpsychischebeeldenvaltmetalsgemeenschappelijkkenmerkhetziekelijkofpathologischkarakterdaarvan.89Daarmeewordtde

stoornisafgegrensdvaninderegelgevingveelvuldigvoorkomendeaanduidingenvanpsychische(veelalcognitieve)functies,beperkingen,afwijkingenenaffecten.Alsverzamelbegripvoorzoweldepsychischestoornisalsvoordenietalspathologieaantemerken(afwijkende)psychische

toestanden,isindezerechtsvergelijkinggekozenvoordeterm‘psychischeafwijking’.Complicerendisverderdatvaaknietdestoorniszelfmaardemetdestoornissamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhetuitdestoornisvoortvloeiendegedragconsequenties

blijkttehebbenvoordedeelnameaanhetrechtsverkeer.Tochheeftdewetgeverderelatiemetofdeaanwezigheidvandiestoornisvaakwelexplicietbenoemd(zoalsbijvoorbeeldbijde

88 Destoornisinhetstrafrechtwordtslechtsbesprokenvoorzoverdatvoordezerechtsvergelijkingvan

belangis.Eennadereverdiepingvanhetstoornisbegripbinnendecontextvanhetstrafrechtvindtplaatsinhoofdstuk3.

89 Zieparagraaf4.2.

ontoerekeningsvatbaarheidinhetstrafrecht).Datkantemakenhebbenmetdegevoeldenoodzaakvaneenlegitimatievandeaanhetgedragofdebeperkingenverbondenrechtsgevolgen,maarookandereoverwegingenkunneneenrolhebbengespeeld.Echter,somsbeperktdewetgeverzichtot

beschrijvingvanhetrechtensrelevantegedragc.q.debeperkingen,die(mogelijk)verbandhoudenmeteenonderliggendestoornis.Datleidtdantoteenanderesystematiekvanwetgevingdanwanneerdestoornisalsuitgangspuntwordtgenomen.Focusopdebeperkingofhetgedrag

betekentookdatdestoornisdaarvoornietdeexclusieveverklaringhoefttezijn.Multifactoriëlemodellendoendanhunintrede.Ookwordtbijhetbenoemenvandestoornislangnietaltijddezelfdeterminologiegehanteerdenontbreektvaakeendefinitie.Datallesmaakthetlastigomtot

eenvergelijkingtekomenvandeverschillendewettelijkeregelingen.Omaandezebezwarentegemoettekomen,maarookomditvergelijkendonderzoekoptimaaltelatenrenderenvooronzegedachteontwikkelingronddestoornisinhetstrafrechtwordteen

duidelijkestructuurgehanteerdengerichtgezochtnaareenantwoordopspecifiekevragen.Daarmeekandeomvangvandezerechtsvergelijkingookwordenbeperkt.Eenuitputtendebestuderingvandebetreffenderechtsgebiedenisnietdepretentie.Deinhoudvandezevragen

sluitaanbijdeinparagraaf1.1.2gesignaleerdeknelpuntenendilemma’svoorprojustitiarapporteursindeforensischepraktijk.Decentralethema’sblekentezijn:- hetdiagnosticerenenclassificerenvandestoornisindeforensischecontext;

- devraagof,naastdestoornis,vanderapporteurwordtverwachtdatookandere,nietals pathologischaantemerken,psychischebeeldeninkaartwordengebracht;- deverantwoordelijkheidvoordevaststellingvandestoornis.Hetbleeknietvanzelftespreken

datdieverantwoordelijkheidexclusiefbijdedeskundigeligt.Ookderechterspeeltdaarineen rol.- dekwestievandecausaliteit.Opwelkeproblemenstuitdedeskundigebijhetinzichtelijkmaken

vaneenverklarendverbandtussenenerzijdsdestoornisenhettenlastegelegdeenanderzijds destoornisengevaarlijk/delictgedragindetoekomst?

Inhetlichtvandezethema’szijndevolgendevragengeformuleerd:1. hoewordendepsychischeafwijkingenbeschreven?Nagegaanzalwordenof,inderegelgeving, devoorhetrechtsgevolgredengevendepsychischeafwijkingenofhetgedragzijnbeschrevenof

datgekozenisvooreenomschrijvingvande(eventueelonderliggende)psychischestoornis;2. wordtindegevallenwaarindepsychischecomponentvanbelangisvoorhetrechtsgevolg,de psychischestoornis(inengezin)genoemdofkunnenookanderepsychischefactorentotdat

rechtsgevolgleiden?3. welkedefinitieofomschrijvingvan‘psychischestoornis’wordtindeverschillendewettenen regelsgehanteerdenisdaarinenigesamenhangteontdekken?

4. watvalttezeggenoverde‘causaliteit’tussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg?5. opwelkewijzeendoorwiewordenstoornisofbeperkingvastgesteldenwiebeslistoverhet

daaraanteverbindenrechtsgevolg?Alvorensopdezevragenintegaanwordtperrechtsgebiedglobaalbeschreveninwelkesituatiesde

psychischeafwijkingeenrolspeelt.Volledigheidwordthiernietgepretendeerdofnagestreefd.Gezochtisnaarvoordebetreffenderechtsgebiedenrelevantevoorbeelden.Hetzalblijkendatdepsychischeafwijkingoptweeverschillendemanierenrelevantieheeftinhet

recht.Hetgaatomtweebegrippendiedeverbindingleggentussendepsychischeafwijkingenhetrechtsgevolgendaarmeeeenjuridische‘functie’vervullen.Gedoeldwordtoptweenotiesoffuncties,diekortzijnsamentevattenonderdenoemerscompetentieengevaar.Dezenotieszijn

nietgeheelgelijksoortig,indiezindat‘competentie’verwijstnaareigenschappenofkenmerkenvaneenpersoon,terwijlmet‘gevaar’,inditverband,gedoeldwordtopdeinschattingvandekansopbepaald(schadelijk)gedrag.Devolgendeparagrafenbevatteneennaderetoelichting.

Inditoverzichtzijnookopgenomendieregelingenwaarindestoornisnietexplicietwordtbenoemd,maarwaarindezewelrechtensrelevantkanzijn.

2.2 Psychischeafwijkinginhetlichtvancompetentieen gevaar

2.2.1 CompetentieBij‘competentie’gaathetomdeinvloedvande‘psychischeafwijking’ophetvermogenvanhet

rechtssubjecttotdeelnameaanhetrechtsverkeer.Daarbijzijndrievariantenteonderscheiden,indiezindat,wanneerblijktdatdatvermogenisaangetast,dewetdaaraanopverschillendemanierengevolgenkanverbinden.Diegevolgenkunnenbestaan(a)ineenbeperkingvande

aansprakelijkheidvoorbepaaldgedrag,(b)ineenbeperkingvanrechtenofontnemingvanbevoegdhedenof(c)juistinhettoekennenvanbepaalderechtenofaanspraken,bijvoorbeeldindevormvaneengeldelijketegemoetkoming.Belangrijkverschiltussendeeerstetweevariantenisdat

bijeenbeperkingvanrechten/ontnemingvanbevoegdheden(meestal)eenactuelesituatieterbeoordelingvoorligt.Deuitkomstvandiebeoordelingheeftconsequentiesvoordetoekomst.Bijdeaansprakelijkheidsvariantvindteenretrospectievebeoordelingplaatsvanhetgedrag.90

a.BeperkingaansprakelijkheidBeperkingvanaansprakelijkheidvoorgedragdatvanuiteenpsychischestoornisofeenandere

psychischetoestandteverklarenisspeeltinhetstrafrechteenbelangrijkerol.Aansprakelijkheidvoorgedragisdaarverbondenmethetbegripschuld.Hethiergehanteerdeschuldbegripisnormatief,indiezindatdeschuldontbreektalshetverwijt

wegvalt.91Bijafwezigheidvanschuldontbreektdegrondvoorstrafrechtelijkeaansprakelijkheid.Derechterzalhetfeitdanniet‘toerekenen.92Toerekenenenschuldig-verklarenzijn(inruimebetekenisopgevat)identiek,aldusNieboer.93

Bijdeontoerekeningsvatbaarheidligtaandatniettoerekenentengrondslagdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis,dieverklarendmoetzijngeweestvoorhetgepleegdestrafbaarfeit.Destrafrechtelijkeaansprakelijkheidwordtinhetgevalvanpsychischeovermachtuitgeslotendoor

eencombinatievandebijzondereomstandighedenbijofvoorafgaandeaanhetgepleegdefeiten

90 Zienader:Dekker,ZuijderhoudtenVanMarle2011,p.3.91 ZienaderHaffmans1989,p.35e.v..92 Zievoorhetgebruikvandeterm‘toerekenen’paragraaf1.2.2.93 Nieboer1970,p.89.

de(daarmeeverbandhoudende)gemoedstoestandvandedader.Hetgaatomdesituatiewaarindeverdachtewelandershadkunnenhandelen,maarwaarbijdatinredelijkheidnietkonwordengevergd.Ermoetsprakezijnvaneendoorexterneomstandighedenveroorzaakte‘psychische

drang’waaraandedadergeenweerstandkonenbehoefdetebieden.Ookbijhetnoodweerexces-alsbijzondereschulduitsluitingsgrondingevalvanverdedigingtegeneenaanrandingvan‘eigenofeensanderslijf,eerbaarheidofgoed’-speeltdegeestelijketoestand

vandedadereenrol.Alssprakeisvaneen‘hevigegemoedsbeweging’diedoordieaanrandingisveroorzaaktwordtookeennietproportioneleverdediginggedisculpeerd.Degrondslagvoorhetuitsluitenvanstrafrechtelijkeaansprakelijkheidisbijnoodweer(exces)gelegenineen‘natuurlijk’

verdedigingsrechtenrechtsordehandhaving.94Beperkingvanaansprakelijkheidoppsychischegrondenblijftoverigensnietbeperkttothet

strafrecht.Ookinhetbestuursrechtkunnendezesituatieszichvoordoen.InhetkadervandeWerkloosheidswetkangedachtwordenaandevraagofiemandverwijtbaarwerkloosis.Ookbijdeambtenaaraanwiewegensplichtsverzuimeendisciplinairestrafisopgelegd,kanbijde

bestuursrechterwordenbetoogddatsprakeisvanafwezigheidvanverwijtbaarheidoppsychischegronden.95

b.Beperkingrechten/bevoegdhedenVoorbeeldenzijninditgevaldehandelingsonbekwaamheidenhandelingsonbevoegdheidinhetcivielerecht,dewilsonbekwaamheidinhetciviele-enhetgezondheidsrechtendeontnemingvanderijbevoegdheidinhetbestuursrecht.Voorhetstrafrechtwordengenoemddeschorsingvande

vervolgingopgrondvanartikel16WetboekvanStrafvordering96endebijzondere(rechtsbeschermende)maatregelendiederechterkantreffenopgrondvanartikel509avandatzelfdewetboek,indiendeverdachtezijnbelangennietkanbehartigenalsgevolgvaneenstoornis.

Handelingsonbekwaamheidhoudtindatbetrokkeneinalgemenezinongeschiktisominrechteoptetreden.Datgeldtvoorminderjarigenenvoordegenendieondercuratelezijngesteld.Bijdecuratelekandepsychischestoorniseenrolspelen.Artikel1:378lid1subavanhetBurgerlijk

Wetboek(BW)spreektvan‘eengeestelijkestoornis,waardoordegestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Echter,ookverkwistingofgewoontevandrankmisbruikkunneneengrondvoorondercuratelestelling

vormen.Bijhandelingsonbevoegdheidbeperktdeongeschiktheidtothetverrichtenvanrechtshandelingen

zichtoteenbepaaldgebied.Bijmentorschapisdebetrokkeneslechtsonbevoegdomzelfbeslissingentenemenbetreffendezijnverzorgingofbehandeling.Ookhierkaneenpsychischestoornistengrondslagliggenaandeze,doorderechtertetreffen,maatregel,maardewettelijke

omschrijvingisminderstrikt.Artikel1:450BWheefthetoverdepersoondie‘alsgevolgvanzijngeestelijkeoflichamelijketoestandtijdelijkofduurzaamnietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenvannietvermogensrechtelijkeaardzelfbehoorlijkwaartenemen’.

Alssprakeisvaneen,doorderechteropgelegd,beschermingsbewind,isdebetrokkeneonbevoegd

94 ZieDeHullu2015,p.317.95 Smits1999.96 Indiendeverdachte,alsgevolgvaneenstoornis,destrekkingvandetegenhemingesteldevervolging

nietbegrijpt.

omzelfstandigfinanciëlebeslissingentenemen.Netalsbijhetmentorschapzijnookhierde‘lichamelijkeofgeestelijketoestand’vanbetrokkenedebepalendefactoren.97Ineengeheelanderrechtsgebiedspeeltdehandelingsonbevoegdheidbijdebeoordelingvande

rijvaardigheid.InvoorkomendegevallenonderzoekthetCentraalBureauRijvaardigheidopbasisvandebevindingenvaneendeskundigeofbetrokkenealdannietvoldoetaandeeisentenaanzienvandelichamelijkeengeestelijkegeschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen.98IndeRegeling

eisengeschiktheid2000zijndetestelleneisenzoweltenaanzienvanlichamelijkealsvanpsychiatrischeaandoeningentotindetailgeregeld.Wilsonbekwaamheidkanspeleninzeeruiteenlopendesituatieswaarinbetrokkenedegevolgenof

strekkingvanzijnverklaringnietoverziet.Wilsonbekwaamheidisdirectgerelateerdaandebetreffendesituatie.Indiezindringtzichdevergelijkingopmetdeontoerekeningsvatbaarheidinhetstrafrecht,dieooknietisoptevattenalseeneigenschapvanbetrokkene,maarderelatie

uitdrukttussende(geestelijke)beperkingenvandeverdachteenhetbetreffendedelict(tenlastelegging).Inhetcivielerechtgeldtalsuitgangspuntdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothet

verrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetnietandersbepaalt.99Bijonbekwaamheidkandierechtshandelingvernietigdwordenofalsnietigbeschouwdworden.100MetwilsonbekwaamheidwordtinhetNederlandserechthetonvermogenuitgedruktvaneen

persoontoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Zoalswijhieronderzullenzienisdatdemeestvoorkomendeomschrijvingindeverschillendewetten.Dezeimcompetentiehoudtverbandmeteencognitievebeperking.Vooreennadereconceptualisatievandewilsbekwaamheidverwijst

Meynen101naarAppelbaumenGrisso.Zijgaanervanuitdathetbijdewilsonbekwaamheidmoetgaanoverdevraagofvier(mentale)

vermogensinvoldoendemateaanwezigzijn:1. het(consistent)uitenvaneenkeuze;2. hetbegrijpenvanderelevanteinformatie;

3. hetkunnenredenerenoverdeverschillende(behandel)opties;4. hetwaarderenvandesituatieendeconsequentiesdaarvan.VergelijkbarecriteriatreffenweaaninhetstappenplanvandeKoninklijkeNotariële

Beroepsorganisatie.102

Inartikel3:34BWwordtspecifiekdesituatiegeregeldwaarineenstoornisvandegeestvermogensleidttotwilsonbekwaamheid.Devooreenrechtshandelingvereistewilwordtgeachtteontbreken

alsdestoorniseenredelijkewaarderingvandebijdehandelingbetrokkenbelangenbelette,ofindiendeverklaringonderinvloedvandestoornisisgedaan.Dewilsonbekwaamheidisdaarnaastspecifiekgeregeldinverschillendewettenvanuiteenlopende

aard(gezondheidsrecht,strafrecht)waarbijwisselenddestoornisaldannietalsredengevende

97 Art.1:431BW.98 Artikel94Reglementrijbewijzen.99 Artikel3:32lid1BW.100 Artikel3:32lid2BW.101 Meynen2011b.102 ‘StappenplanBeoordelingWilsbekwaamheidtenbehoevevannotariëledienstverlening’,uitgave KoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatie,mei2006.Zienaderparagraaf2.3.1.5.

factorwordtgenoemd.IndeWetopdegeneeskundigebehandelingsovereenkomst(WGBO)komtdewilsonbekwaamheidaandeordeinartikel7:465BW.Indiendepatiënt‘nietinstaatkanwordengeachttoteenredelijke

waarderingvanzijnbelangen’dientdehulpverlenerdeverplichtingen,dieuitdeWGBOjegensdepatiëntvoortvloeien,natekomenjegensderechtsvertegenwoordigervandepatiënt.Voordebeoordelingvandewilsonbekwaamheidwordtinditgevaldepsychischestoornisdoordewetgever

nietexplicietalscriteriumgenoemd.OokindewetBijzondereopnemingenpsychiatrischeziekenhuizen(WetBOPZ)kandekwestievandewilsonbekwaamheidzichaandienen.IndeWetBOPZgeldtalsuitgangspuntdatbehandeling

alleenkanplaatsvindenopgrondvaneenbehandelingsplanwaarmeedepatiëntof,indiendebehandelendartsbeslistdatersprakeisvanwilsonbekwaamheid,zijnvertegenwoordigerinstemt.103VanwilsonbekwaamheidisvolgensdeWetBOPZsprake‘indiendepatiëntnietinstaat

kanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangenterzakevandevoorgesteldebehandeling’.Ookhierontbreektindewettelijkeomschrijvingeenverwijzingnaareeneventueelonderliggendevoordewilsonbekwaamheidverklarendepsychischestoornis.

Inhetstrafrechtlijktdebeoordelingvandewilsonbekwaamheideenroltespelenbijdetoepassingvanartikel16WetboekvanStrafvordering.Opgrondvandezebepalingdientderechterdevervolgingindestrafzaakteschorsen‘indiendeverdachteaaneenzodanigegebrekkige

ontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogenslijdt,dathijnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’.Depsychischestoorniswordtindezebepalingnietalleengenoemdalsverklarendefactorvoordewilsonbekwaamheid,maarvormtzelfseen

exclusievevoorwaardevoordetoepassingdaarvan.

Deratiovandezebepalingis,indewoordenvanCorstens104,gelegenin‘eenvandebeginselenvanonsstrafprocesrecht,namelijkdatdeverdachtegedurendezijnberechtingindegelegenheidenin

staatmoetzijn,zijnverdedigingte(doen)voeren’.Devraagkangesteldwordenofhetinartikel16WvSvgeformuleerdeonvermogenwelaangemerktkanwordenalswilsonbekwaamheid.Inditartikelwordtimmersnietdealgemeneformulering

(‘hetonvermogentotbehartigingvanzijnbelangen’)gehanteerd,maarwordthetonvermogentoegesnedenopéénaspectvandewilsonbekwaamheid,105namelijkhet‘nietkunnenbegrijpen’.Hetonvermogenomeenkeuzeuittedrukkenwordtnietexplicietgenoemd.Daartegenoverkan

wordengestelddathetinartikel16WvSv(gezienderatiodaarvan),indekernnietalleengaatom‘nietbegrijpen’,maaromhet,metdat‘nietbegrijpen’samenhangende,onvermogendeverdedigingniettekunnenvoeren.Daarnaastlijktbijde(beoordelingvan)wilsonbekwaamheid,

hoedanookveelnadrukteliggenophetcognitieveaspect.Drievandeviercriteria(inbeidebronnen)hebbenbetrekkingopcognitievebeperkingen.Ookinanderegevallenwordtbijdeuitleg

103 Artikel38lid2BOPZ.104 Corstens2014,p.221.105 AlthansvolgensdebenaderingvanAppelbaumenGrissoendecriteriainhetstappenplanvande

NotariëleBeroepsorganisatie,ziehierboven.

vanhetbegrip‘wilsonbekwaamheid’denadrukgelegdopdebeperkingeninhet‘bevattingsvermogen’.106

NogopeenanderpuntinhetWetboekvanStrafvorderingkomtdekwestievandewilsonbekwaamheidaandeorde.Artikel509aWvSvverplichtderechter,inelkestandvandezaak,

tothetnemenvanextrarechtsbeschermendemaatregeleninhetbelangvandeverdachte‘indienvermoedwordtdatdegeestvermogensvandeverdachtegebrekkigontwikkeldofziekelijkgestoordzijn,endathijtengevolgedaarvannietinstaatiszijnebelangenbehoorlijktebehartigen’.

Bedoeldemaatregelenzienonderandereopeenverplichteverschijningvandeverdachteterzitting,toevoegingvaneenadvocaaten(mede)toekenningvandebevoegdhedenvandeverdachteaandeadvocaat.

Netalsbijartikel16WvSvwordtookhierdepsychischestoornisalsexclusieve,voordewilsonbekwaamheidverklarende,factorgenoemd.

c.ToekennenvanrechtenenbevoegdhedenEenpsychischestoorniskanleidentoteenbeperkingofhandicapenmetdevaststellingdaarvandegrondslagvormenvooreengeldelijketegemoetkomingofuitkering.

BelangrijkstevoorbeelddaarvanisdeuitkeringdieopgrondvandeWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA)kanwordenverstrektinverbandmeteen‘ziekte’of‘gebrek’107.Naastdezesocialeuitkeringvaltooktedenkenaancivieleprocedureswaarinschadervergoedingwordt

gevraagdvooraangedaanpsychischleed.Voordevaststellingvande(immateriële)psychischeschadekanhetinschakelenvaneendeskundigenoodzakelijkzijn.108

2.2.2 Gevaar

Depsychischestoorniskanvoorspellendzijnvoorgevaarzettendgedragindetoekomst.DatisalthansdeveronderstellingdietengrondslagligtaandewettelijkeregelingenvandeTBS109enderechterlijkemachtiging/inbewaringstellinginhetkadervandeWetBOPZ.Als(ondermeer)stoornis

engevaarzijnvastgesteld,isdaarmeedeweggeopendnaareeninbreukopdeautonomievanhetindividuindevormvaneenvrijheidsbenemendemaatregel.BijdeTBSsteltdewet110slechtsalseisdatdestoornisaanwezigwastentijdevanhetplegenvan

hetfeit(gelijktijdigheidsverband).Opdekwestievandecausaliteit(tussenstoornisentenlastegelegdeenstoornisengevaar)wordthieronder,bijdebeantwoordingvandevragen,naderingegaan.

KernvandeWetBOPZisdatmetdwangopneminggevaarwordtafgewend,alsdatgevaarwordt

106 Ziebijvoorbeelddeinparagraaf2.3.1.5besproken‘Handreikingvoordebeoordelingvan

wilsbekwaamheid’,januari2007,UitgavevaneenwerkgroepingesteldopverzoekvandeMinistervanJustitieenStaatssecretarisvanWelzijn,VolksgezondheidenCultuur.

107 Artikel4WIA.108 ZieVanPanhuis1999.109 InhetkadervandezerechtsvergelijkingblijvendePlaatsingineeninrichtingvoorJeugdigen(PIJ)ende

plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ)buitenbeschouwing.Ookbijdezestrafrechtelijkemaatregelenwordtdegevaarzettinginverbandgebrachtmetdepsychischestoornis.Zienaderdeparagrafen1.1.1en7.2.2.1.

110 Artikel37aWetboekvanStrafrecht.

veroorzaaktdooreenstoornisvandegeestvermogens.Daarnaastkan,bijverzetvandepatiënttegendebehandeling,uitdestoornisvoortvloeiend(ernstig)gevaarookdelegitimatievormenvoortoepassingvandwangvolgenshetbehandelingsplan.111Eenzelfdecriteriumwordtgehanteerdbij

detoepassingvanmiddelenenmaatregelenindekliniek.112Hoeweldeterminologie(‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’)inhetstrafrechtendeWetBOPZgelijkluidendis,zalbijnaderonderzoeknaardedefinities(zie

hieronder)blijkendatditbegripopverschillendewijzenwordtgehanteerd.Hoewelstriktgenomen-bijhetontbrekenvanenigeaanduidingindewetinderichtingvaneenstoornis-buitenditoverzichtvallend,wordthiertochkortingegaanopdemaatregeltotplaatsing

ineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD).113Doelvandezemaatregelishetvoorkomenvanoverlastdoordebetrokkene.Eeninschattingvandekansophetplegenvandieoverlast(gevaar)vindtnietplaatsopbasisvaneenonderliggendepsychischestoornis.Inzekerezinisdatopmerkelijk

nukanwordenvastgestelddatindedoelgroepdiemetdezemaatregelwordtbestrekenmeerdandehelftvandegevallensprakeisvanpsychiatrischeen/ofverslavingsproblematiek,114dieinveelgevallenook(mede)redengevendisvoorhetdelictgedragendaarmeevoorhetopleggenvande

maatregel.IndeaandeISDvoorafgaandemaatregel,deStrafrechtelijkeOpvangVerslaafden,vormdehetverslaafdzijnwelexplicieteencriterium.BijdeISDisgekozenvooreenformeelcriterium.Erwordtgekekennaarhetstrafrechtelijkverledenincombinatiemethetalgemene(niet

stoornisgerelateerde)gevaarscriterium,zoalsdatbijallestrafrechtelijkemaatregelengeldt.

2.3 Nadererechtsvergelijking

NaditglobaleoverzichtwordtdepsychischestoornisinhetNederlandserechtopnieuwonderdeloepgenomen,maarnuaandehandvandeinparagraaf2.1geformuleerdevragen.Dezeparagraafwordtafgeslotenmeteenvergelijkingvantweejuridischeconcepten,dewilsonbekwaamheidende

ontoerekeningsvatbaarheid.Hetzijnconceptenuitverschillenderechtsgebieden,dienietteminveelraakvlakkenvertonen.Verschillendeelementenuitdebesprekingvanonderstaandevragenkomenhierinsamen.

2.3.1 Vijfvragen

2.3.1.1 BeschrijvingvandepsychischeafwijkingDeeerstevraagishoedepsychischeafwijkingenwordenbeschreven.Nagegaanwordtof,inde

regelgeving,devoorhetrechtsgevolgredengevendepsychische(dis)functiesofgedragzijnbeschrevenen/ofgekozenisvooreenomschrijving/aanduidingvaneenonderliggendepsychische

stoornis.

111 Artikel38lid5BOPZ.112 Artikel39WetBOPZ.113 Artikel38me.v.WvSr.114 Goderie2008.

Civiele-engezondheidsrechtWathetcivielerechtbetreft,valtomtebeginnenopdatdestoornis,respectievelijkdepsychischetoestandvandebetrokkene,iniedergevalindegegevenvoorbeelden,rechtensslechtsrelevantieheeftvoorzoverhetgaatomdeonderdenoemer‘competentie’vallendebeperkingvanrechtenen

bevoegdheden.Bijdecuratelewordtgesprokenover‘eengeestelijkestoornis,waardoordegestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Degeestelijkestoorniswordtbenoemd,maarkennelijkzijnslechtsdiestoornissen

relevantwaardoorbetrokkenebeperktwordtindewaarnemingvanzijnbelangen.Bijhetmentorschapendebewindvoeringwordtnietovereenstoornisgesproken.Eriseenmeeralgemeneformuleringgekozen.Gesprokenwordtovereen‘geestelijke(oflichamelijke)toestand’

dievervolgensredengevendmoetzijnvoorhetonvermogenvanbetrokkenezijnbelangenbehoorlijkwaartenemen.Inbeidegevallenvindteenbeschrijvingplaatsoptwee‘niveaus’.Zoweldeonderliggende

verklarendefactorwordtbenoemd(respectievelijkdegeestelijkestoornisendegeestelijketoestand)alsdedaaruitvoortvloeiendementalebeperking(onvermogenbelangenwaartenemen).

Hetleerstukvandewilsonbekwaamheidvindtzijngrondinhetcivielerechtmaarstrektzichinzijntoepassinguittotandererechtsgebieden.Metnameinhetgezondheidsrechtisheteenbelangrijkthema,maar,zoalswijgezienhebben,speelthetookinhetstrafrecht.

Bijdewilsonbekwaamheidligtdenadrukophet‘onvermogen’vanbetrokkene,losvandevraagwatdaarvandeoorzaakis.Datkaninbepaaldegevalleneenpsychischestoorniszijn,maardatis,

althansbuitenhetstrafrecht,geenvereiste.Het‘onvermogen’heeftindemeestegevallentemakenmet‘eenredelijkewaarderingvandebelangen’.Dieformulezagenwealbijdecuratele,hetmentorschapendebewindvoeringmaartreffenwe,inwatwisselendebewoordingenen

uitwijdingenookaaninartikel3:34BW,inhetgezondheidsrechtinartikel7:465BW(WGBO)enartikel38lid2WetBOPZ,maarookinartikel509aWvSv.Alleenartikel16WvSvishierinafwijkend,waarditartikelspreektover‘nietinstaatzijndestrekkingvandetegenhemingesteldevervolging

tebegrijpen’,eenomschrijvingdieookbetrekkingheeftopeenonvermogendeeigenbelangentebehartigen,zijhetdathieralleenhetontbrekendeinzichtenniethetdaaruitlogischerwijzevoortvloeiendeonvermogentothandelenwordtbenoemd.

Derolvandepsychischestoornisalsredengevendefactorvoordewilsonbekwaamheidlooptuiteenindeverschillenderechtsgebieden.Inhetcivielerechtwordtinartikel3:34BWexplicietgeregelddat‘iemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’alswilsonbekwaamkan

wordenbeschouwd,indienaanbepaalde(hierbovenkorttoegelichte)voorwaardenisvoldaan.Opmerkelijkgenoegwordtjuistinhetgezondheidsrecht,voorhetaannemenvanhet‘onvermogentoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen’,depsychischestoornisnietgenoemd.Juistindat

rechtsgebiedmagtochaangenomenwordendatpsychischeproblematiekeenprominenterolspeelt,ookbijdewaarderingvandewilsonbekwaamheid.Inhetstrafrechttreffenweechterdeomgekeerdesituatieaan.Indeartikelen16en509aWvSvwordtdepsychischestoornismetde

omschrijving‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’explicietgenoemd.Bijdewilsonbekwaamheidwordtindemeestegevallendusvolstaanmeteenomschrijvingophet

niveauvaneenmentalebeperking,namelijkhetonvermogentoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Slechtsinenkelegevallen(artikelen3:34BWen16en509aWvSv)wordtdat

onvermogenherleidtoteenonderliggendestoornisendebeperkingdusoptweeniveausbeschreven.

BestuursrechtInhetlichtvanhetvoorgaandeisalsbijzonderaantemerkende‘Regelingeisengeschiktheid2000’metbetrekkingtothetbesturenvanmotorrijtuigen.115Hetgaathier,zoalsbleek,omeenbeperkingvandehandelingsbevoegdheidopeenbepaaldterrein,i.c.hetbesturenvaneenmotorrijtuig.Bijde

anderegenoemdevoorbeeldenvanhandelingsonbevoegdheid,hetmentorschapendebewind-voering,isdoordewetgevereenruimcriteriumgeformuleerd,waarbijeenpsychischestoornisinstriktezinnietwordtgenoemd.Indiegevallenbleekgekozentezijnvoorde‘geestelijkeof

lichamelijketoestand’alsverklarendefactorvoorhetonvermogen‘zijnbelangenwaartenemen’.Bijdebeoordelingvandegeschiktheidvaneenbestuurdervaneenmotorrijtuigiseenanderekeuzegemaakt.Ingenoemderegelingiseenredelijkuitputtendeopsommingopgenomenvanlichamelijke

aandoeningenenpsychiatrischestoornissen,dieconsequentieskunnenhebbenvoordegeschiktheidvanbetrokkenevooreenrijbewijs.Deuitdiestoornissenvoortvloeiendebeperkingen

wordennietbeschrevenmaaralsvanzelfsprekendaangenomen.Opdebetekenisdaarvanwordthieronderbijdebesprekingvandevraagnaardecausaliteitnaderingegaan.

StrafrechtOmuitdrukkingtegevenaanhetjuridischrelevanteonvermogenvanbetrokkene(incompetentie)ligtinhetstrafrecht,andersdaninhetcivielerecht,denadrukophetbenoemenvandepsychischestoornisalsrelevantefactor.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande

geestvermogens’isdaarbijdestandaardomschrijving.DieomschrijvingtreffenweookaanindeWetBOPZ.Nietteminzijnerinhoudelijkenkeleverschillen.116Deaardvanderegelgeving(binnenhethetstrafrecht)lijktgeenverschiltemaken.Wetreffendezeterminologieaaninartikel39WvSr,

waarhetgaatomschuld(aansprakelijkheid),indeartikelen16en509aWvSvdieeenbeperkinginhoudenvanstrafvorderlijkerechten(competentie)eninartikel37aWvSrwaarinderelatiewordtgelegdmetgevaar.Eenverschilisweltezienindetoevoeginginartikel16WvSvvandezinsnede

datsprakemoetzijnvaneenzodanigestoornis‘dathijnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’.Naastdestoorniswordthierdustevensdemetdiestoornissamenhangendepsychischebeperkingaangeduid,diedelegitimatievormtvoorhet

aannemenvanwilsonbekwaamheid.Eenvergelijkbarezinsnedezienweinartikel509aWvSvwaarinistoegevoegd‘dathijtengevolgedaarvan(vandiestoornis;mb)nietinstaatiszijnzaaknaar

behorentebehartigen’.Inartikel39WvSrontbreektiederhouvastvoorderechtermetbetrekkingtotdevertalingvandestoornisnaareenpsychischebeperking.Dewetgeverheefteruitdrukkelijkvoorgekozendiebeperkendepsychischefunctiesnietindewettekstoptenemen.117Artikel37a

WvSrvormtinditkadereenbijzondergeval,indiezindatindewettekstslechtsdeaanwezigheidvandestoornistentijdevanhetplegenvanhetfeitalseiswordtgeformuleerd.Bijdebesprekingvandecausaliteit(vraag4)wordtnaderingegaanopderelatiemethetgevaar.

115 Zieartikel94Reglementrijbewijzen.116 Zienaderparagraaf2.3.1.3.117 Ziedaarovernaderparagraaf3.2.1.1.

Hierbovenzijninhetstrafrechtnogtweevoorbeeldengenoemdwaarbijdepsychischeconditievandeverdachteweliswaareenbelangrijkerolspeeltbijdevraagofaansprakelijkheid/schulduitgeslotenmoetworden,maarwaarbijdeterminologievandepsychischestoornisalshierboven

beschrevennietwordtgehanteerd.Sterkernog,deaardvandeschulduitsluitingsgrondenpsychischeovermachtennoodweerexcesbrengt,zoalswijzagen,juistmetzichmeedatalleenpsychischeconditiesdienietalsstoorniszijnaantemerkenalsredengevendefactorenkunnen

wordenaangemerkt.Andersdanbijvoorbeeldbijdewilsonbekwaamheidgaathethierdusomnaastelkaarstaandeconcepten.Bijdewilsonbekwaamheidisimmerseenonderliggendestoornisnietuitgesloten.Devoordewilsonbekwaamheidrelevantementalebeperkingenliggeninhet

verlengdevanonderliggende,veelalnietbenoemde,psychischecondities(waarondermogelijkdestoornis),dieookopeenanderniveauvanabstractie,namelijkopdatvandepsychologischedysfuncties,wordenbeschreven.Bovendienbeperkendiedysfunctieszichtotcognitieve

dysfuncties.Bijhetnoodweerexcesgaathetjuistnietomcognitievedysfunctiesmaaromemotiesofaffecten,

waarbijdewetgeveraardeninhouddaarvannietscherpheeftomschrevenenzichheeftbeperkttotdeaanduiding‘hevigegemoedsbeweging’.Bijdepsychischeovermachtontbreektiedereaanduidingvandepsychischetoestandvande

verdachteindewettekst,maarookdaargaathetomeenaffect(‘psychisch-affectieveexplosie’)datsystematischgeziennaastennietinhetverlengdevandestoorniskanwordengeplaatst118.

2.3.1.2 Exclusieverolvoordestoornis?Detweedevraagisof,indegevallenwaarindepsychischecomponentvanbelangisvoorhetrechtsgevolg,aandepsychischestoornis(inengezin)genoemdeexclusievebetekeniswordt

toegekendofdatookanderepsychischefactorentotdatrechtsgevolgkunnenleiden.a Competentie

- BeperkingrechtenenbevoegdhedenBijdecuratelekande‘geestelijkestoornis’degrondvormenvoortoepassingvandezemaatregel,mitsdestoornisbeperkingenoplevertvoorbetrokkenebijdewaarnemingvanzijnbelangen.119

Daarnaastwordenalsrechtsgrondookgedragscategorieënbenoemd(verkwisting/drankmisbruik).Indiezinkanaandestoornisgeenexclusievebetekeniswordentoegekend.Voorhetmentorschapendebewindvoeringwordtdoordewetgevernietverwezennaarde

aanwezigheidvaneenpsychischestoornis.Gehanteerdwordtdezeerruimeformulering‘geestelijke(enlichamelijke)toestand’.Naastdepsychischestoorniskunnenkennelijkookanderepsychischeconditieseenrolspelen.Indiezinissprakevaneenmultifactorieelmodel.

118 Zievooreennaderebesprekingvandepsychischeovermachtenhetnoodweerexcesparagraaf3.3.119 Artikel1:378lid1subavanhetBurgerlijkWetboekspreektvan‘eengeestelijkestoornis,waardoorde

gestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Echter,ookverkwistingofgewoontevandrankmisbruikkunneneengrondvoorondercuratelestellingvormen.

Bijdebeperkingvandehandelingsbevoegdheidvoordegeschiktheidmotorrijtuigentebesturenwordenzowellichamelijkealspsychischefactorenbijdebeoordelingvandiegeschiktheidbetrokken.Echter,alshetgaatomdepsychischefactorendanwordendezebeperkttot(metname

genoemde)‘psychiatrischestoornissen’.Alswedeinvalshoekvandewilsonbekwaamheidkiezen,zienwegroteverschillentussenderechtsgebieden.Inhetciviele-enhetgezondheidsrechtligtdenadrukopdepsychische(dis)functies

vanbetrokkeneendaninhetbijzonderopdecognitievebeperkingen.Diebeperkingenwordenafgemetenaanhetsteedsterugkerendecriteriumofbetrokkene‘instaatkanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen’.IndeWGBOendeWetBOPZblijfthetdaartoebeperkt

enontbreektiedereverwijzingnaareenmogelijkonderliggendepsychischestoornis.Inhetcivielerechtwordtinartikel3:34BWwelmetdiemogelijkheidrekeninggehouden,alswordtgesprokenovereenblijvendeoftijdelijkestoringvandegeestvermogens.Datneemtechternietwegdatover

devollebreedteinhetcivieleengezondheidsrechtgesprokenkanwordenvaneenmultifactorieelmodelwaarbijdestoornisalseenvanderelevantefactorenkangelden.Datligtandersbijdewilsonbekwaamheidinhetstrafrecht.Zowelinartikel16alsinartikel509a

WvSvgeldtdepsychischestoornisalsexclusievevoorwaarde.Bijhetontbrekenvaneenpsychischestoornisvindendezebepalingengeentoepassing.

- BeperkingaansprakelijkheidDeontoerekeningsvatbaarheidisinhetstrafrecht(artikel39WvSr)éénopééngekoppeldaandeaanwezigheidvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Zonder

aanwezigheidvaneenonderdieformuleringvallendepsychischestoorniskanvanontoerekeningsvatbaarheidgeensprakezijn.Inderechtspraktijkwordtaangenomendatditvereisteookgeldtbuitendedoordewetgeregeldesituatie,waarineenverminderingvande

toerekeningsvatbaarheidaandeordeis.Striktgenomenzouinhetgevalvandeverminderdetoerekeningsvatbaarheideenruimercriteriumkunnenwordengehanteerd.Tedenkenvaltbijvoorbeeldaaneenuitbreidinginderichtingvandemeerpsychologischgeëntebeperkingenzoals

dezeinhetcivieleengezondheidsrechtwordengehanteerd.120Bijdepsychischeovermachtisdepsychischestoornisinbeginselnietaandeorde.Hetgaatdaarjuistompsychischeconditiesdienietalszodanigzijnaantemerken.

Eenberoepopnoodweerexceskan,onderzekerevoorwaarden,wordengedaanalssprakeisvaneen‘hevigegemoedsbeweging’,diebovendienzijnoorzaakmoetvindenindeaanvalwaartegenhetnoodweerzichricht.Dezeomschrijvingvaneenspecifiekepsychischetoestandverwijstniet

naareenvormvanpathologieofpsychischestoornismaarnaareensituatiefbepaaldegemoedstoestand.Hoeweleenstoornisnietkanwordenuitgeslotenisdemogelijkeaanwezigheiddaarvan,alszodanig,nietvanbelangbijhetaannemenvandezeschulduitsluitingsgrond.

b.Gevaar

ZonderdatopenigerleiwijzedeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisisvastgesteldkaneenTBSnietwordenopgelegd.Feitelijkgeldtzelfseendubbelstoorniscriterium.Destoornismoetaanwezigzijngeweesttentijdevanhetplegenvanhetfeit,zozegtdewetinartikel37aWvSr,en

120 Zienaderparagraaf2.3.2waarindewilsonbekwaamheidendetoerekeningmetelkaarworden

vergeleken.

destoornismoetvoorspellendzijnvoortoekomstiggevaarzettendgedrag.Dieeisvaltnietuitdewetmaaruitdejurisprudentieafteleiden.121OokbijdetoepassingvandeopdeWetBOPZgebaseerderechterlijkemachtigingofde

inbewaringstellinggeldtdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisalseenabsoluutcriterium.Anderepsychischetoestandenofbeperkingenkunnengeengrondopleverenvoordezemaatregelen.

Hierbovenhebbenwijgeziendatvoordeplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)deaanwezigheidvaneenpsychischestoornisnietalsvoorwaardegeldt.

2.3.1.3 Definities

Dederdevraagiswelkedefinitieofomschrijvingvanpsychischestoornisindeverschillendewettenenregelswordtgehanteerdenofhierinenigesamenhangteontdekkenvalt.Watopvaltisdatdewettelijkeomschrijvingenvandepsychischestoornisoverhetalgemeen

summierzijnenweinigaanknopingspuntenbiedenvoorwatdaarnuwelofnietonderbegrepenkanworden.

CivielerechtBijdecuratelewordtgesprokenovereen‘geestelijkestoornis’.Eennadereafbakeningvindtslechts

plaatsdoordedaaraangekoppeldepsychischebeperking.Slechtsdiegeestelijkestoornisisrelevantdieertoeleidtdatbetrokkeneniet(ofnietaltijd)instaatiszijnbelangenbehoorlijkwaartenemen.Inhetcivielerechtvindenwedaarnaastnogdeomschrijvinginartikel3:34BW.

Wilsonbekwaamheidkan(onderomstandigheden)aangenomenwordenbij‘iemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’.

Bestuurs-enadministratiefrechtIndeWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA)wordtgesprokenover‘ziekteofgebrek’122zonderdatonderscheidwordtgemaakttussensomatischeofpsychischeaandoeningen.Inde

MemorievanToelichtingwordtuitgebreidophetziektebegripingegaan.Hethebbenvaneenziekteisvolgensdezetoelichtingnoodzakelijkmaarnietvoldoendeomalsarbeidsongeschiktaangemerktteworden.‘Hetgaatomdebeperkingeninarbeiddiemendaardoorondervindt.Eenziekteis

volgensdeWorldHealthOrganisation"eenafwijkendetoestandvanhetmenselijkorganismemetverminderingvanautonomiediezichuitinstoornissen,beperkingenenhandicaps".Verliesaanautonomiebetekentdatiemandnietinstaatiseendeelvandesocialerollentevervullen:eris

sprakevaneenverminderingofverliesvaneenlichamelijkeofpsychischefunctiealsgevolg

121 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.122 Art.4WIADefinitievolledigenduurzaamarbeidsongeschikt

1.Volledigenduurzaamarbeidsongeschiktishijdiealsrechtstreeksenobjectiefmedischvasttestellengevolgvanziekte,gebrek,zwangerschapofbevallingduurzaamslechtsinstaatisommetarbeidtenhoogste20%teverdienenvanhetmaatmaninkomenperuur.2.Inheteerstelidwordtonderduurzaamverstaaneenmedischstabieleofverslechterendesituatie.3.Onderduurzaamwordtmedeverstaaneenmedischesituatiewaarbijoplangetermijneengeringekansopherstelbestaat.

waarvaneenverminderingofverliesvannormalegedragingen,activiteitenensocialerolvervullingoptreedt.Denormalesocialerollenwordengeheelofgedeeltelijkverdrongendoordeziekterol’.123 EerdergenoemdisaldeRegelingeisengeschiktheid2000.Dieregelingbevateenuitputtendelijst

vanlichamelijkestoornissenenhandicaps,neurologischeaandoeningen,bijwerkingenvanmedicatieentenslottepsychiatrischestoornissendievaninvloedkunnenzijnopderijvaardigheid.Eendefinitieofomschrijvingvanhetbegrippsychiatrischestoorniswordtnietgegeven.De

verschillendepsychiatrischeziektebeeldenzijnindetailuitgeschreven,waarbijkennelijkgeputisuiteenvandeclassificatiesystemenzoalsdeDSM-IV.Eenexplicieteverwijzingontbreektoverigens.

BOPZenstrafrechtDeWetBOPZspreektvan‘stoornisvandegeestvermogens’.124Alsnadereaanduidingvolgtdan:‘eengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Metde‘gebrekkige

ontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordteenverbindinggelegdmethetstrafrecht,waarindezeomschrijvinginverschillendewetsartikelenisterugtevinden.125WetshistorischenconceptueelzijnveelparallellenaantewijzentussendeWetBOPZenhet

strafrecht.Tochisereenbelangrijkverschil.IndeWetBOPZzijndestoornisenhetgevaardatdoordiestoorniswordtveroorzaaktnietlosvanelkaartezien.‘Destoornismoetdegevaarvolledadenvandebetrokkeneoverwegendbeheersen’aldusdewetgever,waaraandezenogtoevoegt:‘datde

stoorniszoingrijpendis(…)datbetrokkenehetveroorzaaktegevaaralshetwarenietkanwordentoegerekend’.126Indeliteratuurwordtaandezeomschrijving,onderanderedoorZuijderhoudt,naderinhoud

gegeven.Hijconcludeertdatdebetrokkene‘alshetwarewillooswerktuigmoetzijninhandenvandestoornis,waarbijdetoerekenbaarheidvoorhetgevaarisvervallen,wilersprakekunnenzijnvaneenpsychiatrischeziekte(truementaldisorder)diealsgeestesstoornisindezinvandeWetBOPZ

valtaantemerken’.127DeconsequentieisdatindeWetBOPZhetgevaarbetrokkenwordtbijdedefinitievandegeestesstoornis.Inhetstrafrechtisdatniethetgeval.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordtinzeeruiteenlopendecontextengehanteerd

(toerekening,toepassingmaatregelenensituatiesvanwilsonbekwaamheid),waarbijvaststellingvandestoornislosgekoppeldisvandedaaraanverbondenrechtsgevolgen.Bijdebeantwoordingvandevraagnaardecausaliteitwordtdaardieperopingegaan.

DeverwevenheidmethetgevaarinhetstoornisbegripvandeWetBOPZheeftaanvankelijknogtoteenanderverschilgeleidmethetstrafrecht.Waarhetinhetstrafrechtdewetgevervoorogenstondallegeestesziektenonderdeformuleringvanartikel39WvSrtebrengen,128leiddede

koppelingaanhetgevaarindeWetBOPZtotdeconclusiedatdiestoornissenvanwaaruithetgevaaraanbetrokkenenietkon/moestwordentoegerekenddefactobuitendewerkingvandewetvielen.Alsvoorbeeldenzijntenoemendepersoonlijkheidsstoornissenenverslavingen.

123 MemorievanToelichtingWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA),KamerstukkenII

200/05,30034,p.25.

124 Artikel1lid1subdBOPZ.125 Zieparagraaf2.3.1.1.126 Zuijderhoudt2004p.20.127 Zuijderhoudt2004.128 Nieboer1970,p.66.

Zuijderhoudtwijsteropdatgaandeweginderechtspraaktochmeerruimteisontstaanvooreen‘erkenning’vandezestoornisseninhetlichtvandeWetBOPZ.Indatverbandnoemthijookdeeetstoornissenenhetautisme.129

DeblikvooruitwerpendzienwijdatinhetontwerpvandeWetverplichtegeestelijkegezondheidszorgdeindeWetBOPZgehanteerdeterminologiewordtverlaten.Gesprokenwordt

over‘psychischestoornis’,waarbij,blijkensdeMemorievanToelichting,130aansluitingisgezochtbijdeclassificatievanhetzogehetenDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM-IV).Meteeninwerkingtredingvandezewetzal,indehuidigeredactie(december2016),ookde

terminologieindestrafrechtelijkewetgevingaangepastworden.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordtdanvervangendoor‘depsychischestoornisofverstandelijkebeperking’.131

Detoevoeging‘verstandelijkebeperking’lijktdaarbijenigszinsoverbodigtezijn.IndeMemorievanToelichtingwordt,indeverwijzingnaardeDSM-IV,immersgestelddateenverstandelijkebeperkingals‘psychischestoornis’kanwordenaangemerkt.

Tochlijktheteropdatmetdezewijzigingvanterminologienietechtmethetverledenwordtgebroken,nuindeMemorievanToelichtingalsvoorwaardevoorhetverlenenvanverplichtegeestelijkegezondheidszorgwordtgenoemd‘datdepsychischestoornisdermateernstigevormen

aanneemtdatzijbetrokkenezodaniginzijngreepheeft,daterernstigeschadevoorhemofzijnomgevingontstaatofdreigtteontstaan’.EvenverderwordtzelfsexplicietverwezennaardetotstandkomingvandeWetBOPZendehierbovengeciteerdepassagesuitdiewetsgeschiedenis.132

NaastdeovereenkomstentussendeWetBOPZenhetstrafrechtvaltoverdesamenhangindeterminologierondhetbegrippsychischestoornisindeverschillendewettenslechtsoptemerkendatinvrijwelallegevallen,inenigerleiredactie,wordtgesprokenover‘geestvermogens’.Slechtsin

demeestrecenteregelgevingwordtdeterm‘geestvermogens’verlaten.DeRegelingeisengeschiktheid2000heefthetover‘psychiatrischestoornissen’en,zoalsgezegd,inhetontwerpvandeWetverplichtegeestelijkegezondheidszorgisovergestaptnaar‘psychischestoornis’.

Devergelijkingdringtzichopmeteeneerderewijzigingvanterminologie,namelijkdievan‘verstandelijkevermogens’naar‘geestvermogens’.Inhetoorspronkelijkeartikel37WvSr(thansartikel39)werd(overigensnauitvoerigdebatbijdetotstandkomingvandewet)133noggesproken

over‘verstandelijkevermogens’eentermdieookindeKrankzinnigenwetvan1841werdgehanteerd.Voordebetekenisvan‘geestvermogens’inhetstrafrechtwordtverwezennaarparagraaf3.2.1.1.

129 Zuijderhoudt2004.130 KamerstukkenII2009/10,32399,nr.3,p.11(MvT).131 Artikel15:11WetsontwerpWetverplichtegeestelijkegezondheidszorg,KamerstukkenII2009/10,32

399.132 KamerstukkenII2009/10,32399,nr.3,p.11(MvT).133 ZieNieboer1970,p.59.

2.3.1.4 CausaliteitenwegingsfactorenNaaraanleidingvandevierdevraagwordtingegaanopde‘causaliteit’tussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg.‘Causaliteit’ismisschiennieteengelukkigewoordkeuzeendaarom

tussenaanhalingstekensgeplaatst,maarwaaropwordtgedoeldisdevraagopwelkemanier,metwelkeredeneringenaandehandvanwelkewegingsfactoren,nadevaststellingvaneenstoornisdaaraandeconsequentievanhetrechtsgevolgwordtverbonden.Bijdeinleidingopdithoofdstukis

gestelddatdestoornisalszodanigjuridischniethetmeestrelevantisendatnietdestoorniszelfmaardemetdestoornissamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhetuitdestoornisvoortvloeiendegedragvanbelangzijnvoorhetintredenvanhetrechtsgevolg.

Alsvoorbeeldkandienendewilsonbekwaamheid.Alsdebeoordelaarhet‘onvermogenvanbetrokkenetotwaarnemingvanzijnbelangen’heeftvastgesteld,isdaarmeevoldaanaandevoorwaardevoorvaststellingvandewilsonbekwaamheid.Alsdewetechtereistdataandat

onvermogeneenpsychischestoornistengrondslagmoetliggen,zalopenigerleiwijzeinzichtelijkmoetenwordengemaaktwatdeinvloedisvandiestoornis,waarbijdanweer,omtothet

rechtsgevolgtekomen,afhankelijkvandewettelijkeformulering,aldannietdetussenstapwordtgemaaktviadepsychologischebeperking.Met‘causaliteit’wordthiergedoeldopdezeverklarendeverbanden.

a. Competentie

Strafrecht

Inhetstrafrechtspeeltdekwestievandecausaliteittussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg,alscompetentievraag,eenrolbijbijdetoerekeningenbijdewilsonbekwaamheids-bepalingeninhetWetboekvanStrafvordering(16en509aWvSv).

Bijdeschulduitsluitingsgrondvandeontoerekeningsvatbaarheidbestaathetrechtsgevolgindenietstrafbaarheidvandeverdachte.Deredengevendefactorisdepsychischestoornis.Echternietinallegevallenleidtdiestoornistotstraffeloosheid.Datrechtsgevolgtreedtpasin,indienhetfeit,

wegensdiestoornisnietkanwordentoegerekend.Daarmeezijnwenietveelverder,indiezindatuitdeformuleringinartikel39WvSr134nietblijktwelkcriteriumdaarbijmoetwordentoegepast.Debeslissingoverdetoerekeningendaarmeeoverhetrechtsgevolgligt,zondernaderewettelijke

aanwijzingen,inhandenvanderechter.135Ookbijdestrafrechtelijkebepalingenwaarindewilsonbekwaamheidvandeverdachteeenrolspeeltgaathetomdebeoordelingvancompetentie,inhetbijzonderdecompetentieomzijn

positiediedewethemtoekentalsverdachteineenstrafproces(methetoogopzijnverdediging)adequaatinhoudtekunnengeven.Bijdeartikelen16en509aWvSvbleekdepsychischestoornisweliswaardebeslissendeverklarendefactortezijnvoordeindezebepalingengeregelde

onbekwaamheidvandeverdachte,maar,andersdanbijdeTBSendetoerekening,heefterweleen

134 ‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijke

stoornisvandegeestvermogensnietkanwordentoegerekend’.135 Zienaderparagraaf6.2.1.

operationalisatieplaatsgevonden,indiezindatindewetcriteriazijnopgenomenaandehandwaarvanderechterdewilsonbekwaamheidkanvaststellen.Daarbijisvoorwatbetreftartikel509a-waargesprokenwordtover‘hetnietinstaatzijnzijnzaaknaarbehorentebehartigen’-

aansluitinggezochtbijdeterminologiezoalsdieinhetciviele-engezondheidsrechtwordtgehanteerd.Inartikel16wordtweliswaareenmeerspecifieketerminologiegehanteerd(‘nietinstaatzijndestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’),maarinbeidegevallen

gaathetomeenaanduidingvanpsychische(cognitieve)beperkingen.Alsdiebeperkingisvastgesteld,isdaarmeedevoorwaardevoorhetdaaraanteverbindenrechtsgevolgvervuld.Welzal,andersdanindemeestegevalleninhetciviele-enhetgezondheidsrecht,eerstnoghetcausaal

verbandtussendestoornisendiecognitievebeperkinginzichtelijkmoetenwordengemaakt.

Civielerecht

CurateleBijdecuratelewordtinartikel1:378lid1subaBWdeverbindingtussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolggelegddoordeformule‘waardoordegestoorde,aldannietmet

tussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Daarmeeishetcriteriumgegevenwaaraanderechterkantoetsenofdestoornisvandienaardisdatdaarmeedetoepassingvandecuratelegerechtvaardigdis.

Artikel3:34BWDitartikelregeltderelatietussendeaanwezigheidvaneenstoornisvandegeestvermogensende

wilsonbekwaamheid.Deindezebepalinggeschetstecausaleketenisbetrekkelijkcomplex.Vooreengoedbegripdaarvanmoetenweeerstkijkennaardedaaraanvoorafgaandebepalingen(deartikelen3:32en3:33BW)diegaanoverdehandelingsbekwaamheidenderechtshandeling.136

Uitgangspuntisdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothetverrichtenvanrechtshandelingen.Dierechtshandelingvereisteenopeenrechtsgevolggerichtewil,diezichdooreenverklaringheeft

geopenbaard.Die(rechtensrelevante)wilkanontbrekenbijeenpersoonmeteengeestelijkestoornis.Daarkunnen,volgensdewet,tweeoorzakenvoorzijn.Destoorniskanbijbetrokkeneindeweghebbengestaanaaneenredelijkewaarderingvanzijnbelangenofdeverklaringkanonder

invloedvandestoorniszijngedaan.Inheteerstegevalwordtaangeslotenbijdeterminologiezoals

136BWboek3(vermogensrechtalgemeen)

Artikel321.Iederenatuurlijkepersoonisbekwaamtothetverrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetnietandersbepaalt.2.Eenrechtshandelingvaneenonbekwameisvernietigbaar.Eeneenzijdigerechtshandelingvaneenonbekwame,dieniettoteenof meerbepaaldepersonengerichtwas,isechternietig.Artikel33 Eenrechtshandelingvereisteenopeenrechtsgevolggerichtewildiezichdooreenverklaringheeftgeopenbaard.Artikel341.Heeftiemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord,ietsverklaard,danwordteenmetdeverklaring overeenstemmendewilgeachtteontbreken,indiendestoorniseenredelijkewaarderingderbijdehandelingbetrokken belangenbelette,ofindiendeverklaringonderinvloedvandiestoornisisgedaan.Eenverklaringwordtvermoedonder invloedvandestoornistezijngedaan,indienderechtshandelingvoordegeestelijkgestoordenadeligwas,tenzijhetnadeel ophettijdstipvanderechtshandelingredelijkerwijzenietwastevoorzien.2.Eenzodanigontbrekenvanwilmaakteenrechtshandelingvernietigbaar.Eeneenzijdigerechtshandelingdieniettoteenof meerbepaaldepersonengerichtwas,wordtdoorhetontbrekenvanwilechternietig.

dieinanderebepalingenrondwilsonbekwaamheidmaarookbijdecuratele,hetmentorschapenhetbeschermingsbewindwordtaangetroffen.Inhettweedegevalgaathetomeendirectedoorwerkingvandestoornisindeinhoudvandegedaneverklaring.Dewetgeverhadhetdaarbij

kunnenlaten,maarheeftervoorgekozendebeoordelaarvandewilsonbekwaamheidniettebelastenmeteenpsychiatrischvraagstukenindeweteenpraktischcriteriumopgenomen.Menmagerinprincipevanuitgaan(eenrechtsvermoeden)datdeverklaringonderinvloedvande

stoornisisgedaan,alsderechtshandelingvoorbetrokkenenadeligwas.Deveronderstellingdaarbijiskennelijkdateenpersoonzonderstoorniszichzelfnietwillensenwetenszalbenadelen.Dat‘willensenwetens’valtweerafteleidenuitdelaatstezinsnede,waaruitblijktdathetnadeelwel

voorzienbaarmoetzijngeweest.Devraagdiezichnatuurlijkonmiddellijkaandientisof,omgekeerd,bijiemanddie,bijhetverrichtenvaneenrechtshandelingzichzelf,voorderdenevident,benadeeltdeaanwezigheidvan

eenstoornis(indezinvandewet)verondersteldmagworden.Uitdebepalingblijktnamelijkniethelderof,voordetoepassingvandezebepaling,destoornisvandegeestvermogensmoetzijnvastgesteld,voordatwordtnagegaanofdiestoornisindebetreffendesituatietot

wilsonbekwaamheidleidt.Regelingeisengeschiktheid2000

Omderelatietussendestoornisenhetrechtsgevolginzichtelijktemakenis,zoalseerdervermeld,bijdeRegelingeisengeschiktheid2000,137gekozenvooreengedetailleerdebeschrijvingvanrelevantepsychiatrischestoornissen.Enigenaderedetailleringindevormvanpsychischrelevante

(dis)functiesofanderszinsontbreekt.Opmerkelijkisdataandeenekantindealgemeneinleidingopderegelingderelatietussendegezondheidstoestandvandeverkeersdeelnemer(inclusiefgeestesziekten)enhetveroorzakenvanongevallenwordtgerelativeerd,138maaraandeandere

kantmeteenzekerestelligheidvoordeverschillendeziektebeeldenuitsprakenwordengedaanoverdeconsequentiesdaarvanvoorderijvaardigheid.Drievoorbeeldenkunnenditillustreren:- ‘Psychotischeepisodenmakendebetrokkeneongeschiktvoorelkrijbewijs’.Daarnavolgteen

relativeringvoordesituatiewaarinsprakeisvaneengeslaagdebehandeling.- ‘Mensenmeternstigewaanstoornissenzijnongeschiktvoorallerijbewijzen’.Voor‘lichtere stoornissen’worddanweereenuitzonderinggemaakt.Daarbijisinteressanttelezendatde

personenuitdie‘lichterecategorie’alleengeschiktwordengeachteenpersonenautote besturen.Hetmeteen‘lichtewaan’besturenvaneenvrachtautoisniettoegestaan.Ditverschil vraagtomeentoelichting,maardieisinderegelingnietterugtevinden.

- Dissociatievestoornissen:‘Demeestepersonenmetdezestoornissenzulleneennauwelijks verminderdegeschiktheidvertonen’.

137 Zieartikel94Reglementrijbewijzen.138 Regelingeisengeschiktheid2000

Hoofdstuk1.InleidingBijhetformulerenvanmedischegeschiktheidseisendoetzichinternationaalhetprobleemvoor,dat–afgezienvandeinvloedvanalcoholgebruik–ernogaltijdbetrekkelijkweinigepidemiologischegegevenszijnoverderelatietussendegezondheidstoestandvanverkeersdeelnemersenhetveroorzakenvanverkeersongevallen.Hetspreektvoorzichdatdeongevalskanskantoenemendooreenverminderdelichamelijkeofgeestelijkeconditievandegenedieeenmotorrijtuigbestuurt.Ookishetduidelijkdataandoeningenalsblindheidofeenernstigegeestesziekteiemandzondermeerongeschiktmakenvoordeelnameaanhetgemotoriseerdeverkeer.

Voordeelvandezemethodelijkttezijndatzoweldebetrokkenealsdebeoordelendpsychiatereenduidelijkhouvastheeft.Aandeanderekantdringtde(alindeinleidingtotderegelingopgeworpen)vraagzichopwelkwetenschappelijkonderzoekdezekwalificatiesrechtvaardigt.Deindrukwordt

gewekt(zieookdelaatstezinvandeinleiding)datdeuiteen(psychiatrische)stoornisvoortvloeiendebeperkingenevidentzijn.Datmoge,voorhetbesturenvaneenauto,bijblindheidinderdaadhetgevalzijn,bijpsychiatrischestoornissenisdattochwatminderevident.Wat,zoals

gezegd,vooralopvaltisdatiedereverwijzingnaareenbeperkingvanvoorderijvaardigheidrelevantefunctiesontbreekt,zowelinalgemenezinalsperziektebeeld.Datistemeeropvallendomdathettoeschijnt,dathetjuistvoorhetbesturenvaneenmotorrijtuignietmoeilijkmoetzijn

ombepaaldecontra-geïndiceerdefunctiesofaffectentebenoemen(impulsiviteit,angstenpanieke.d.).Diewegisnietgekozen.

b. Beoordelingvanhetgevaar

BOPZOverdeWetBOPZkunnenwehierkortzijn.Bijdebeantwoordingvandevorigevraagbleekdatdecausalerelatietussendestoornisenhetgevaargeïncorporeerdisindedefinitievandestoornis.

Slechtsdiepsychischestoornissenzijnbijdetoepassingvandewetrelevant,waarbijhetgevaardatuitdiestoornisvoortvloeitnietaanbetrokkenekanwordentoegerekend.Verwezenwordtnaarwat

daaroverhierbovenisopgemerkt.

StrafrechtVoorhetopleggenvandeTBSisdestoornisopdriepuntenrelevant.Hetminstgecompliceerdis

hetwettelijkevereiste139dattentijdevanhetplegenvanhetfeitbijbetrokkenesprakemoetzijngeweestvaneenpsychischestoornis.Methet(retrospectief)stellenvaneendiagnoseisaanditgelijktijdigheidsvereistevoldaan.Detweedeonderjuristenenigszinsomstredenkwestie140betreft

decausaliteittussendestoornisenhettenlastegelegdefeit.Voorzoveraangenomenzoumoetenwordendat,bijdeopleggingvandeTBS,hetrechteendergelijkcausaalverbandeist,zichvertalendineenverminderingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheid,wordtvoordebesprekingvan

diecausalerelatieverwezennaarwatdaaromtrenthieronderbijdetoerekeningsvatbaarheidwordtopgemerkt.Tenslottedientdestoornis-zovaltafteleidenuiteenuitspraakvandeHogeRaad141-voorspellendtezijnvoorhetgevaar.Hetbijzonderegevaardatdeverdachteoplevertvoorde

maatschappijmoetiniedergevaluitdestoornisvoortvloeien.

2.3.1.5 Wiebeslist?

Delaatstevraagisopwelkewijzeendoorwiedestoornisofdebeperkingwordtvastgesteldendoorwievervolgenseenbeslissingwordtgenomenoverhetdaaraanteverbindenrechtsgevolg.

139 Artikel37aWetboekvanStrafrecht.140 Zieparagraaf1.1.1.141 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.

Wijzullenziendatbijhetantwoordopdevraagdoorwiedestoornisofdebeperkingwordtvastgesteldendoorwieoverhetrechtsgevolgwordtbesloten,grossomodo,driecategorieënvanbetrokkenenzijnteonderscheiden.Omtebeginnenisernatuurlijkde,doorderechterlijke-of

bestuurlijkeautoriteitingeschakelde,(gedrags)deskundige.Vervolgenshebbenwetemakenmetdierechterlijkeofbestuurlijkeautoriteitzelf,maartenslotteblijktdatookanderedeelnemersaanhetrechtsverkeer,diemetdebetrokkenetemakenhebben,hierinsomseenrolistoebedeeld.

Curatele,mentorschapenbeschermingsbewindHetisderechterdiebeslistoverdetoepassingvandezemaatregelen.Bijdecuratelekaneen

psychischestoornisredengevendzijn,maardewetschrijftnietvoordatderechterbijzijnoordeelsvormingadviesmoetinwinnenvaneendeskundigeterzake.Voorzoverbekendisdatindepraktijkooknietgebruikelijkenwordteenadviesvanpsychiaterofpsycholoogslechtsbij

uitzonderinginhetgedinggebracht.Hetinitiatiefdaartoekanliggenbijeenvandepersonen(verwantenofhulpverleners)diedeproceduretotcuratelehebbeningezet.Kennelijkwordtderechterinstaatgeachtzelfstandigvasttestellenofeenstoornistengrondslag

ligtaanhetonvermogenvanbetrokkeneomzijn‘belangenbehoorlijkwaartenemen’.Regelingeisengeschiktheid2000

HetCentraalBureauRijvaardigheidheeft,opgrondvanartikel94Reglementrijbewijzen,detaak,‘medeopbasisvandebevindingenvandeaangewezendeskundigeofdeskundigen’teonderzoekenofdeaanvrageraldannietvoldoetaande‘….eisentenaanzienvandelichamelijkeengeestelijke

geschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen….’.IndemeerbesprokenRegelingvaltinhoofdstuk2telezendatdatdeskundigenonderzoektweevariantenkent.Deeerstevariantbetrefteenaantekeningvandekeurendartsbijdeaanvraagvanbetrokkene.

Die‘aantekening’kaneventueelaangevuldwordenmeteenGeneeskundigverslag.InbepaaldeindeRegelingperziektebeeldaangegevengevallenkandaarnaastofuitsluitendeenspecialistischrapportwordenopgestelddooreenonafhankelijkespecialist.

Wilsonbekwaamheida. artikel3:34BW

Dezebepalingiseenspeciesinhetlichtvandewilsonbekwaamheid.Hetspecifiekezitindevaststellingdatwetemakenhebbenmeteenpersoon‘wiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’.Wils(on)bekwaamheidiseencivielrechtelijkenotiedievanbelangisinalle

onderdelenvanhetrechtsverkeer.Eeniederdieaanhetrechtsverkeerdeelneemtmoetmetdezenotie,endezebepalinginhetbijzonder,rekeninghouden.Datbetekentdatdegenedietemakenheeftmetderechtshandelingvaneenpersoonwiensgeestvermogensgestoordzijn,inditartikel

kanlezenwatdaarvandeconsequentieszijn(nietigheiddanwelvernietigbaarheidvanderechtshandeling).Tevenswordtnogeenverantwoordelijkheidneergelegdbijdegenediemetde

gestoordepersoontemakenheeft,indiezindatwanneerzijnwederpartijeenrechtshandelingverrichtdievoordiewederpartijnadeligis,hijgeachtwordterrekeningmeetehoudendatdiepersoonwellichteenstoornisheeft.Ditallesbetekentdathetnietderechterisdiezichprimair

overdetoepassingvanditartikelbuigt.Datzalpashetgevalzijnalspartijenhetoverdeuitlegvandebepalingnieteenszijnenzichtotderechterwenden.Indieprocedurekandan,dooreenvandepartijen,eendeskundigenoordeelgevraagdworden.

b. boordelingwilsbekwaamheidbijnotariëledienstverleningDoordeKoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatieiseenstappenplan142uitgebrachtvoornotarissendiezichinvoorkomendegevalleneenoordeelmoetenvormenoverdewilsbekwaamheidvaneen

cliënt.Daarmeeis,inaansluitingopwatindevorigeparagraafisopgemerktoverdebredebetekenisvandewilsbekwaamheidvoorhetrechtsverkeer,alaangegevendatdeprimaireverantwoordelijkheidvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidligtbijdegenediemetde

(mogelijk)wilsonbekwametemakenkrijgt,i.c.denotaris.Alsuitgangspuntwordtbenoemddehandelingsbekwaamheidvandecliënt:‘Indieneraanleidingbestaatomdaaraantetwijfelen,dienteennotarisdegeestesgesteldheidvanzijncliëntnaderteonderzoeken’.Alsindicatorennoemthet

stappenplaneen13-talvoorbeelden,waaronderbijvoorbeelddehogeleeftijdvanbetrokkene,hetverblijfineenzorginstelling,medischeindicatie(b.v.ziektevanAlzheimer,depressiviteit)ofhetfeitdathetinitiatiefvoorhetverzoektotdienstverleningvaneenanderdandecliëntkomt.Het

stappenplangeeftvervolgensenkelepraktischeadviezen.Kernvormtdebeoordelingvande‘beslisvaardigheid’vanbetrokkene.Geadviseerdwordtdoorhetstellenvanopenvragendevolgendevaardigheden143(ofcriteria)tetoetsen.Hetstappenplannoemt:

A. hetvermogeneenkeuzeuittedrukken;B. hetbegrijpenvaninformatie;C. hetbeseffenenwaarderenvandebetekenisvandeinformatievoordeeigensituatie;

D. logischredenerenenhetbetrekkenvaninformatieinhetoverwegenvanopties.Vandenotariswordttenslotteverwachtdatdezeaandehandvandezecriteriabeslistofdecliëntvoorhetondertekenenvandenotariëleaktealswilsbekwaamofwilsonbekwaammoetworden

beschouwd.Inhetlaatstegevalkandeakteniet(althansnietopdatmoment)gepasseerdworden.c. beoordelingwilsbekwaamheidinhetgezondheidsrecht

Ongeveerindezelfdetijdalswaarinbovengenoemdstappenplantotstandkwamisookaanhulpverlenerseenhouvastgebodenvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidindevormvaneen‘Handreiking’.144Dehandreikingisvooralbedoeldvoorhulpverlenersindegeestelijke

gezondheidszorg.Genoemdwordendepsychiatrie,depsychogeriatrie,endezorgvoorverstandelijkgehandicapten.Ookhiergeldtdusweerdatdebeoordelingvandewilsbekwaamheidinhandenligtvandegenediefeitelijktemakenheeftmetdebetrokkene,i.c.dehulpverlener.

Indehandreikingwordthet‘wettelijkecriterium,145namelijkdatdepatiëntinstaatmoetkunnenwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen,geoperationaliseerdtot:‘Eenpatiëntmoetalswilsbekwaamwordenbeschouwd,alshijerblijkvangeeftdeopzijn

bevattingsvermogenafgestemdeinformatietebegrijpennaardematedievoordeaardenreikwijdtevandetenemenbeslissingnoodzakelijkis’.Ditcriteriumwordtvervolgensnader

142 ‘StappenplanBeoordelingWilsbekwaamheidtenbehoevevannotariëledienstverlening’,uitgave

KoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatie,mei2006.143 Zieookde(sterkovereenkomende)criteriavanAppelbaumenGrisso,zoalsbesprokeninparagraaf

2.2.1.144 ‘Handreikingvoordebeoordelingvanwilsbekwaamheid’,januari2007,Uitgavevaneenwerkgroep

ingesteldopverzoekvandeMinistervanJustitieenStaatssecretarisvanWelzijn,VolksgezondheidenCultuur.

145 Indehandreikingwordtnietexplicietaangegevenopwelkewettelijkebepalinggedoeldwordt.Geziendecontextwordtaangenomendatheteenverwijzingbetreftnaardeartikelen7:450lid3BW(WGBO)en38lid2WetBOPZ.

uitgewerktdooreennaderespecificatievandeinformatiewaaroverdepatiëntgeachtwordtzicheenoordeeltekunnenvormen,teweten:- deaardvanzijngezondheidstoestand;

- deaardenhetdoelvanhetvoorgesteldeonderzoekofdevoorgesteldebehandelingenvande alternatieven;- deteverwachtengevolgenenrisico’svanhetvoorgesteldeonderzoekofdevoorgestelde

behandeling,danwelhetachterwegeblijvendaarvan.

Indehandreikingwordendezethema’snaderbesprokeninhetlichtvanhetvermogenvande

patiëntdereikwijdtevandeinformatiealdanniettebegrijpen.Eennadereonderverdelingvandementalevermogens,zoalswijdieaantroffenbijAppelbaumenGrissoeninhetstappenplanvoordenotarissen,ontbreektindehandreiking.Dekernvanhetcriteriumblijfthierbeperkttot‘begrijpen’.

DebeoordelingvandewilsbekwaamheidvandepatiëntvoorwieinhetkadervandeWetBOPZ,inoverlegtussenbehandelaarenpatiënt,eenbehandelplanmoetwordenopgesteld,isinhanden

gelegdvande‘voordebehandelingverantwoordelijkepersoon’.Indiendebehandelendepersoonbeslistdatdepatiëntnietinstaatkanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangenterzakevandevoorgesteldebehandeling,pleegthijterzakeoverlegmetdewettelijke

vertegenwoordigervandepatiënt.146

BOPZ-maatregelenHetzijnderechterendeburgemeesterdie,opgrondvandeWetBOPZ,beslissenoverrespectievelijkdevoorlopigemachtigingendeinbewaringstelling.Adviesvaneenpsychiater147in

devormvaneengeneeskundigeverklaringgeldtdaarbijalswettelijkvereiste.IndeparagraafoverdedefinitievandepsychischestoornisbleekdatbijdeWetBOPZvaststellingvandestoornisenhetdaaruitvoortvloeiendegevaarnauwmetelkaarverwevenzijn.Deadviserendpsychiaterdientbij

zijndiagnostiekdebeoordelingvanhetgevaarsaspecttebetrekken.SlechtsdiestoornissenzijnrelevantinhetkadervandeWetBOPZ,waarbijhetdaaruitvoortvloeiendegevaaraandebetrokkenekanwordentoegerekend.Hetoordeelvandepsychiaterbijdebesluitvormingoverde

BOPZmaatregelenweegtdanookzwaar.Nietteminzienwijindewet148datderechter,voorhetverlenenvandevoorlopigemachtiging,zelfvanoordeeldienttezijndatde‘stoornisvandegeestvermogensvandebetrokkenegevaardoetveroorzaken’.Eenvergelijkbarebepaling149zienwe

bijdeinbewaringstellingvoorhetoordeelvandeburgemeester.

146 Artikel38lid2WetBOPZ.147 Bijdeinbewaringstellingkandatookeenartsbetreffendiegeenpsychiateris.Zieart.21WetBOPZ.

148 Art.2WetBOPZ:1 ……2. Eenmachtigingalsbedoeldinheteerstelid,kanslechtswordenverleendindiennaarhetoordeel vanderechtera. destoornisvandegeestvermogensdebetrokkenegevaardoetveroorzaken,en…………….

149 Art.20WetBOPZ1. Deburgemeesterkanslechtslastgeventotinbewaringstellingalsbedoeldinheteerstelid,indien naarzijnoordeela. debetrokkenegevaarveroorzaakt,

StrafrechtWijzagendatinhetstrafrechtdeaanwezigheidvan‘eengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’geldtalsvereistevoordetoepassingvandeartikelen37(PPZ),37a

(TBS),39(ontoerekeningsvatbaarheid)en77s(PIJ)vanhetWetboekvanStrafrechtendeartikelen16(schorsingvandevervolging)en509a(bijzonderemaatregelen)vanhetWetboekvanStrafvordering.Alleenbijdestrafrechtelijkemaatregelenschrijftdewetuitdrukkelijkvoordatde

rechter,alvorensdemaatregelopteleggen,adviesmoetinwinnenvangedragsdeskundigen.Overigenszegtdewetnietdatdedoordewetgenoemdepsychischestoornisookdoordiedeskundigenmoetzijnvastgesteld.Derechterheeftderuimteookzonderdatadviesofmeteen

afwijkendadvieszelfstandigdeaanwezigheidvaneenstoornisvasttestellen(indezinvandewet,althansvanartikel37aWvSr).150Datzalderechteroverigensnietsneldoenalsnietopenigerleiwijzedoorgedragsdeskundigeninspanningenzijngeleverdomtoteendiagnosetekomen.

Hoewelindeoverigegevalleneendeskundigenadviesnietisvoorgeschrevenkanderechterookdaneendeskundigeinschakelen.Hetgaatdanoverdebepalingendiedestrafrechtelijkeaansprakelijkheidregelen(art.39WvSr)endeartikelenwaarindebeoordelingvande

wilsbekwaamheidaandeordeis(artt.16en509aWvSv).Daarbijisinteressantteziendat,metnameindelaatstgenoemdeartikelen,doordewettelijkekoppelingvandewilsbekwaamheidaandepsychischestoornis,hetinschakelenvaneendeskundigevoordebeoordelingvandie

wilsbekwaamheidinhetstrafrechtbijnaonontkoombaaris.Wehebbengeziendatinhetciviele-engezondheidsrechtdiekoppelingtussenstoornisenwilsbekwaamheidnietzovanzelfsprekendiseninhetverlengdedaarvanooknietdeinschakelingvaneengedragsdeskundige.Opderolvande

deskundigebijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidendeafbakeningvandienstakenmetdievanderechterwordtlaterindezestudiestilgestaan.151Opmerkelijkisdat,waarinaldezegevalleninhetstrafrechteendeskundigewordtingeschakeld

voordebeoordelingvandeaanwezigheidvandestoornis,bijdepsychischeovermachtennoodweerexcesonderzoeknaardegeestelijketoestandvandeverdachteeerderuitzonderingdanregelis.Bijdevanzelfsprekendheidvandiepraktijkzijnvraagtekensteplaatsen.Knoopsheeftin

zijnproefschriftbepleitookdepsychischeovermachtineenmogelijkeonderzoeksopdrachtaaneenforensischdeskundigetebetrekken,doordezebijvoorbeelddevraagvoorteleggen‘of,enzojainwelkemate,eenbepaaldepsychischedrangvaninvloedisgeweestophetdelict’.152

2.3.2 Wilsonbekwaamheidenontoerekenbaarheidnadervergeleken

VerschillenenovereenkomstenDebelangrijksteovereenkomsttussenbeideconceptenisdeonderliggendeveronderstelde

autonomievandedeelnemeraanhetrechtsverkeer.153Inhetstrafrechtwordtdeverdachte

b. heternstigevermoedenbestaatdateenstoornisvandegeestvermogensdebetrokkenehetgevaar doetveroorzaken.

150 HofArnhem,18mei2011, ECLI:NL:GHARN:2011:BQ4981.Zietevenshierboven:‘Knelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk’.

151 Paragraaf8.3.7.152 Knoops1998,p.181.153Dekkere.a.2011.

verantwoordelijkgehoudenvoorzijndaden,tenzijaannemelijkisdathijtenaanzienvaneenbepaaldfeit,alsgevolgvaneenpsychischestoornis,zijnwilnietinvrijheidheeftkunnenbepalen.Datkanertoeleidendatderechterdeverdachtehetfeitniettoerekent.Ookinandere

rechtsgebiedenwordteeniedergeachtdestrekkingvanzijneigenbeslissingenendeconsequentiesdaarvantekunnenoverzien.Alsdatniethetgevaliskanersprakezijnvanwilsonbekwaamheid.Zowelbijdetoerekeningalsbijdewilsbekwaamheidgaathetomdebeoordelingvaneen

competentie,waarbijhetuitgangspuntisdatiedermensverantwoordelijkheidkandragenvoorzijndoenenlaten.Eenmogelijkontbrekenvandatvermogenheeftgeleidtoteenvoorzieninginhetrecht,meerinhetbijzonderdeontoerekenbaarheidinhetstrafrechtendewilsonbekwaamheidin

hetciviele-engezondheidsrecht(maarookinhetstrafrecht).Inbeidejuridischedomeinenwordtdebeoordelingvandiecompetentiegerelateerdaaneenbepaaldfeitofeenbepaaldegebeurtenis.Denkbaarisdatdeverdachtehetenefeitwelmaarhet

anderenietkanwordentoegerekend.Deaardvandestoornisenhettenlastegelegdefeitzijnbepalend.Eenpersoonkandestrekkingvaneenbijdenotaristenemenbeslissing,alsgevolgvanbeperktecognitievevermogens,wellichtnietoverzien,maartegelijkertijdgoedinstaatzijntothet

sluitenvaneenkoopovereenkomst.Iemandkandusnietinalgemenezinontoerekenbaarofwilsonbekwaamwordenverklaard.Naastdezeovereenkomsteniseenbelangrijkverschildatdejuridischecontextwaarbinnende

beoordelingplaatsvindtendeaandeincompetentieteverbindenconsequentiestotaalverschillendzijn.Ontoerekenbaarheidbetekentdatdeverdachtegeenverwijttreftengeenstrafkanwordenopgelegd.Verwijtbaarheidishetsleutelwoord.Wilsonbekwaamheiddaarentegenleidttot

beperkingindeuitoefeningvanbepaalderechtenofbevoegdheden.Bijdetoerekeningwordende(in)competentieenhethandelenvandeverdachtealtijdretrospectiefinhunonderlingesamenhangbeoordeeld.Hetuitsluitendbeoordelenvande

competentieisinhetstrafrechtnietaandeorde.Ermoetookeenfeitgepleegdzijn.Bijdewilsonbekwaamheidishetdoeljuisttevoorkomendatdeincompetentieleidttoteenbeslissingofeenhandelingenisindatgevaltoekomstgericht.Echter,nietisuitgeslotendatpasachterafkan

wordenvastgestelddatersprakewasvanwilsonbekwaamheid.Datkandanleidentothetontnemenvanhetrechtsgevolgaandiehandeling(nietigheid).

ToetsingscriteriumvoorhetonvermogenMaarwaterzijvandegenoemdeverschillen,inwezengaathet,zoalsgezegd,omhetzelfdepunt,namelijkomhetvermogenvanbetrokkeneom,binneneenbepaaldecontext,verantwoordelijkheid

tedragenvoorzijnhandelen.154Devraagisnulangswelkeweg,maarvooralaandehandvanwelkcriterium,dat(on)vermogenwordtvastgesteld.Hiermeezijnwebelandbijdekernvandezerechtsvergelijking,namelijkbijdevraagwatderelevanteparameterszijnvoordevaststellingvande

ontoerekenbaarheidendewilsonbekwaamheidenhoedezeparameterszichtotelkaarverhouden.Wijzagendatdewilsonbekwaamheideenconceptisdatinbijnaallerechtsgebiedenimplicietof

explicieteenrolspeelt.Hetvormtdeuitzonderingophetcivielrechtelijkeuitgangspuntdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothetverrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetniet

154 ZietevensDekkere.a.2011.

andersbepaalt.155Bijdewilsonbekwaamheidgaathetomhetonvermogenvaneenpersoontoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Hetiseencriteriumdatbetrekkingheeftopcognitievebeperkingeninhetvermogentothetbegrijpenvaninformatie,hetkunnenredeneren,het

inschattenvaneensituatieeninhetvermogentothetkenbaarmakenvaneenkeuze.156Deoorzaakvandiebeperkingen,bijvoorbeeldeenpsychischestoornis,wordtindemeestewettelijkebepalingenvanhetBurgerlijkWetboeknietvermeld(ooknietindeWGBOendeWet

BOPZ).Veelalwordtvolstaanmethetvaststellenvandecognitievebeperkinginrelatietothetbetreffendebeslispunt.Depsychischestoorniswordtwelgenoemdinartikel3:34BW.Debetekenisvanditartikelisechternietmeerdandathetvoorzietineenregelingvoorhetgevaldestoornis

redengevendisvoordewilsonbekwaamheid.Destoornisisgeenvoorwaarde,zoalsindestrafrechtelijkeregelingen.Deontoerekenbaarheidisbijvoorbeeldonlosmakelijkverbondenmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis,maarvreemdgenoeggeldtdatookvoorde

Strafvorderlijkebepalingen,waarinaanhetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen(art.16WvSv)ofomzijn‘belangenbehoorlijktebehartigen’(art.509aWvSv),rechtsgevolgenwordenverbonden.Hetlijkendeenigebepalingente

zijnwaarindeaanwezigheidvaneenstoornisalsvoorwaardegeldtvoordetoepassingvanhetwilsonbekwaamheidscriterium.Andersdanbijdewilsonbekwaamheidontbreektbijdetoerekeninginhetstrafrechteenwettelijk

criterium.Tochlijkterindepraktijk,medegeziendewetsgeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrechtendewettelijkeregelingeninveelanderelanden,redelijkbredesteuntebestaanvoordeopvattingdatereentweeledigestandaardis.Gedoeldwordtophet(cognitiefbepaalde)

inschattingsvermogenen/ofhetsturingsvermogenvandeverdachte.157Toerekeningenwilsbekwaamheid;deverbinding

Eenbelangrijkebevindinguithetvoorgaandeisdatalswedeconceptenvandewilsonbekwaamheidendeontoerekenbaarheidnaastelkaarleggenenkijkennaardebeslissendetoetsingscriteria,ereenzekerematevanovereenstemminglijkttezijn.Dieovereenstemmingzien

wevooralinhetcognitievevermogentothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin.Wathet‘handelingsdeel’betreftligtereenverschil,datzichlaatverklarendoordeuiteenlopendecontextenwaarbinnendebeoordelingenplaatsvinden.Indestrafrechtelijkecontext

zijn,zoalshiervoorbleek,intentieenhandeling(hetdelict)onlosmakelijkmetelkaarverbonden.Datverklaartdatnietalleengekekenmoetwordennaarhetinschattingsvermogenmaarooknaarhetsturingsvermogen.Bijdewilsonbekwaamheidvindtdebeoordeling(doorgaans)plaatsvoordat

hettoteenhandelingkomt.De‘handelingscomponent’beperktzichinhettoetsingscriteriumdanooktothetvermogenomeenbepaaldekeuze‘kenbaartemaken’.Hetwoordje‘doorgaans’hierbovenisnietzonderbetekenis.Wijzagendat,bijuitzondering,de

beoordelingvandewilsonbekwaamheidookretrospectiefkanplaatsvindenindiezindatachterafnaareenvoltooiderechtshandelingwordtgekeken.Datzou,striktgenomen,kunnenbetekenendat

dan,netalsbijdetoerekening,nietalleenhetinschattingsvermogenmaarookhetsturingsvermogenvandebetrokkenezoumoetenwordengetoetst.Hettoetsingskadervoordewilsonbekwaamheidvoorzietdaareigenlijknietinendevraagkomtbovenofopditpuntde

155Artikel3:32lid1BW.156Meynen2011b.157 Zienaderparagraaf6.2.1.

strafrechtelijkestandaardvoordetoetsingvanhetsturingsvermogen(inclusiefdeniet-cognitievefuncties)wellichtsoelaaszoukunnenbieden.Omgekeerdzou,gegevenhet‘kale’wettelijkkader,inhetdenkenoverhetoperationaliserenvande

toerekeninginhetstrafrecht,ookleringgetrokkenkunnenwordenuitdewettelijkesystematiekvandewilsbekwaamheid,doorhetexplicietformulerenendaarmeevoordepraktijkhanteerbaarmakenvaneenjuridischestandaard.

MetnameMeynen(2011ben2016)heefthiervoorgepleitenaandachtgevraagdvoordemogelijkheidombeidebeoordelingenopelkaartebetrekken,maariszichbewustvaneencomplicerendefactor,tewetenderolvandepsychischestoornis.Depsychischestoornisvormtde

kerninhetdenkenoverdetoerekenbaarheid.Aandeontoerekenbaarheidligtdeethischenotietengrondslagdatdegenedieonderinvloedvaneenpsychischestoorniseendelictpleegtdaarvoornietverantwoordelijkkanwordengehouden.Devraaghoehet(feitelijk)nuprecieszitmetde

veronderstelderelatietussendepsychischestoornisendelictgedragkomtlaterindezestudieaandeorde.Voorditmomentisvanbelangteziendatdienotiekennelijkzoonwrikbaaris,dathet,iniedergevalinhetNederlandserechtinartikel39WvSr,voldoendewerdgeachtomderechterde

ruimtetelatenom,ingevalvaneenpsychischestoornisbijdeverdachte,zelftebepalenwelkeaspectenvandestoornisvoorhetniettoerekenenrelevantzijn.Inbuitenlandsewetgeving,ininternationalestandaarden,maarookindeMemorievanToelichtingbijheteersteontwerpvanhet

Nederlandsewetboek,blekendieaspectenwelbenoemdtezijnenbovendieneenopvallendeconsistentietevertonen.Indekerngaathetsteedsomeen(cognitiefbepaald)inschattingsvermogeneneen(brederbepaald)sturingsvermogenvanhetdaaropvolgendegedrag.

Echter,ophetmomentdat,zoalsbepleitdoorMeynen,eendergelijkestandaard(inwelkevormdanook)deelgaatuitmakenvanhetwettelijkkader,rijstdevraagwaarhetnuinwezenomdraait.Disculpeertdestoornisofdisculpeerthetonvermogen?Alswekijkennaardewilsonbekwaamheid

danzienwedathetdaardraaitomhetonvermogen.Datishetbeslissendepunt.Deoorzaakvanhetonvermogenkomtopdetweedeplaats.Datkaneenstoorniszijn,maarookandereverklaringenofoorzakenzijnmogelijk.Uiteraardishetdenkbaardatookindestrafrechtelijke

contextwordtvastgestelddaterbijdeverdachtesprakeisvaneenonvermogen,zonderdatditherleidkanwordentoteenstoornis.Indatgevalzalderechtermoetenuitwijkennaaranderestrafuitsluitingsgrondenzoalsdepsychischeovermachtennoodweerexcesofmetdezebevindingen

rekeninghoudenbijdestraftoemeting.Hetgaatdusomtweefundamenteelverschillendebenaderingen.AlsoverwogenzouwordenbeideconceptenmeernaarelkaartoetebrengenzoudenwevoorhetvolgendedoorMeynen(2011b)

verwoordedilemmastaan:‘Zouhetmodelvandetoerekeningsvatbaarheid(waarindementalestoorniscentraalstaat)getransporteerdmoetenwordennaardewilsbekwaamheid,waartegenonderethicizeker

weerstandzalbestaan.OfzouhetjuistgoedzijnomdeAppelbaum-aanpakookbijdetoerekeningsvatbaarheidtegebruiken?Datzouinhoudendaterooktenaanzienvandeze

beoordelingbepaalderelevantecapaciteitenbijeenverdachtegeformuleerdworden,ongeachtdeoorzaakintermenvaneendiagnose.’Ditthemawordtnaderuitgewerktinhoofdstuk7‘Wijziginginhetperspectief’.

2.4 BeschouwingTerugkerendnaarhethoofdthemavandezestudie,destoornisinhetstrafrecht,ishetvanbelang

omnategaanof,aandehandeninhetlichtvanvoorgaanderechtsvergelijking,patronenzijnteontdekkenvanwaaruitdeinhetstrafrechtgemaakte(enhieronderweergegeven)keuzesvoordeplaatsbepalingvandepsychischestoornisnaderteproblematiserenzijn.

Indeinleidingopdithoofdstukwerdonderscheidgemaakttussendepsychischestoornisenanderepsychischeafwijkingendieredengevendkunnenzijnvooreendoordewetdaaraanteverbinden

rechtsgevolg.Tevenswerdvastgestelddatnietdepsychischestoorniszelf,maardeuitdiepsychischestoornisvoortvloeiendepsychischebeperkingrelevantieheeftvoorhetrechtsgevolg.Inhetgevaldepsychischestoornisalsverklarende/legitimerendefactorwordtaangemerkt,zaldus

altijdeentussenstapgemaaktmoetenwordenomtotdatrechtsgevolgtekomen.Naaraanleidingvanderechtsvergelijkingisenigzichtverkregenopdegevallenwaarindewetgeverer(toch)voorgekozenheeftomdepsychischestoornisindewet/regelgevingoptenemen.

Hetbleekdatinhetstrafrechtdepsychischestoornisinzeeruiteenlopendegevallenalsvoorwaarde/verklarendefactorindewetisopgenomen:bijdetoerekeningenbijsommigestrafrechtelijkemaatregelen,maarookbijdetweestrafvorderlijkebepalingendiebetrekking

hebbenopdewilsonbekwaamheid(artt.16en509aWvSv).BuitenhetstrafrechtvervultdepsychischestoorniseenprominenterolindeWetBOPZ,althansvoorzoverhetgaatomdetoepassingvandevoorlopigemachtiging/inbewaringstellingendetoepassingvan

dwangmaatregelentijdensdeopname.Ookinhetbestuurs-enadministratieverechtheeftdepsychischestoorniseenrolvanbetekenis.Inhetcivielerechtgeldtdepsychischestoornisalsrelevantefactorbijdecurateleen(als

uitzonderingsgeval)bijdewilsonbekwaamheid.Bijdemeestebepalingenwaarindewilsonbekwaamheidinhetciviele-engezondheidsrechteenrolspeeltwordtdepsychischestoornisnietgenoemdenwordtalsredengevendefactorvoorhetrechtsgevolg(dewilsonbekwaamheid)

genoemdeenpsychischebeperking,namelijkhetonvermogenvanbetrokkene‘totwaarnemingvanzijnbelangen’.

Inhetlichtvandetweedelingcompetentieengevaar,valtopdatdestoornisiniedergevaleenbelangrijkerolspeeltbijhetopleggenvan(vaakingrijpende)maatregelenwaarmeegevaar(lijkgedrag)beteugeldmoetwordenzoalsbijtoepassingvandeTBSendeWetBOPZ.Indegevallen,

waarinpotentieelgevaarlijkgedragvanbetrokkene,zonderdatsprakeisvaneenstoornis,tochtoteenmaatregelkanleiden,kiestdewetgevernietvooreencriteriumwaarbijdatgevaargerelateerdwordtaananderepsychischebeperkingen,maaraaneenformeelcriterium.BijdeISDendePIJ

wordtuitgewekennaareenalgemeengevaarscriterium.158Bijdebeperkingvanrechtenenbevoegdheden(competentie)is,globaal,sprakevaneen

‘aflopendereeks’diebegintbijdecuratele(handelingsonbekwaamheid)enongeschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen(handelingsonbevoegdheid),waardestoorniseenbelangrijkcriteriumis,viahetmentorschapendebewindvoering(handelingsonbevoegdheid),waarhetdraaitomde

158Ziedeartikelen38men77sWvSr.

‘geestelijketoestand’,naardewilsonbekwaamheidwaarbijhetinvrijwelallegevallengaatomhet‘onvermogentotwaarnemingvanzijnbelangen’.Naardematewaarindejuridischeconsequentiesgroterofingrijpenderzijngaatdestoorniskennelijkeensteedsgrotererolspelen.Opvallendisdat

inhetstrafrechtvanditpatroonisafgewekendoorookbijdebepalingendiedewilsonbekwaamheidregelen(artt.16en509aWvSv)tekiezenvoordestoornisalsredengevendefactor.DeWetBOPZisopditpuntmeergenuanceerd.Bijde‘gevaarsartikelen’vormtdestoornis

hetdraaipuntmaarvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidbijdeopstellingvanhetbehandelingsplanwordtmethet‘belangenwaarderings-criterium’aangeslotenbijhetcivielerechtendeWGBO.

Alshetgaatombeperkingvanaansprakelijkheidzienwijdatinhetstrafrechtdeaanwezigheidvaneenstoornisbijdetoerekening(indezinvanartikel39WvSr)alsexclusievevoorwaardegeldt.

Daarnaastkunnenspecifiekepsychischeconditieseenrolspelenbijbeperkingvandeaansprakelijkheidbinnendejuridischecontextvanandereschulduitsluitingsgronden(psychischeovermachtennoodweerexces).

Alswekijkennaardewijzevanbeoordelingvandevraagofsprakeisvaneenstoornisofeenpsychischebeperkingendebeslissingoverhetdaaraanteverbindenrechtsgevolg,danzienweindeverschillenderechtsgebiedeneenzeerwisselendbeeld.

Hetinschakelenvaneendeskundigevoordebeantwoordingvandeeerstevraagzienwijvooralindiegevallenwaarindewetofderegelingspreektovereenpsychischestoornis.Derolvandedeskundigeblijftdaartoebeperkt.Hetisderechterofdeambtelijkeautoriteitdiebeslistoverhet

aandebevindingenvandedeskundigeteverbindenrechtsgevolg.Tochzijnermetnameinhetcivielerechtgevallenwaarindevaststellingvandegeestelijkestoorniswordtovergelatenaannietgedragsdeskundigen.Wijhebbenhetdanoverderechterbijdecurateleende‘rechtsgenoten’bij

dewilsonbekwaamheid.Indiegevallenblijvendebeoordelingvandeaanwezigheidvandestoornisendebeslissingoverhetrechtsgevolgindezelfdehand.Zodranietmeerovereenstoorniswordtgesprokenmaardepsychischetoestandwordtuitgedrukt

intermenvanpsychischebeperkingenofspecifiekegemoedstoestanden,speeltdedeskundigebijdebeoordelingdaarvannogmaareenbeperkterol.Gedoeldwordtopmentorschap,bewindvoeringendewilsonbekwaamheid.Derechterofdegenedieanderszinsmetbetrokkenete

makenheeftwordtgeachtdementalebeperkingenvanbetrokkenetekunnenbeoordelen,tewegenendaaraanrechtensgevolgentekunnenverbinden(onderbewindstelling,raadplegenvanwettelijkevertegenwoordigers,niet-passerenvandeakte,beroepoppsychischeovermachtof

noodweerexceserkennene.d.).Inschakelenvaneendeskundigeisnietuitgeslotenmaarnietdeeersteoptie.Hetbelangvanderolvandepsychischestoornisinhetstrafrechtkomtscherpnaarvorenbijde

vergelijkingvaneenstrafrechtelijkeeneen‘civielrechtelijke’159competentievariant,detoerekeningendewilsonbekwaamheid.Eenbelangrijkeovereenkomstvanbeideconceptenblijkttezijndathet

bijdebeoordelingvandecompetentieiniedergevalgaatomhetcognitievevermogenvanbetrokkenetothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin(inschattingsvermogen).

159 Civielrechtelijkishiertussenaanhalingstekensgeplaatstomdatdewilsonbekwaamheid,waarhethier

omgaat,weliswaareencivielrechtelijkenotieis,maarinverschillenderechtsgebiedentoepassingvindt(waaronderookhetstrafrecht).

Eenogenschijnlijkverschilisdatbijhetstrafrecht,indiebeoordeling,andersdanbijdewilsonbekwaamheid,ookwordtmeegenomenhetvermogenomovereenkomstighetinzichttehandelen(sturingsvermogen).Datverschilisechternietzogrootalshetlijkt,wanneerweons

realiserendathetvooralisterugtevoerenopdecontextwaarbinnendebeoordelingdoorgaansplaatsvindt.Inhetstrafrechtisdat,perdefinitie,retrospectief,waardoorookdevoltooidehandelinginhetoordeelbetrokkenkanworden.Echter,ookbijdebeoordelingvande

wilsonbekwaamheidkandiesituatiezichvoordoen,waardoorhetsturingsvermogenookdaaralscriteriumeenrolzoukunnenspelen.Hetbelangrijkstepunttenslotteisdatbijdewilsonbekwaamheidhetonvermogendecentrale

notieis,ongeachtdeoorzaakdaarvan,terwijldetoerekeningonlosmakelijkverbondenismetdestoornis.

Hoofdstuk3 Depsychischestoornisenanderepsychische toestandeninhetstrafrecht

3.1 Inleiding

Inhetvorigehoofdstukis,vanuiteenbreedperspectief,gekekennaardestoornisinhetNederlandserecht.Datbredeperspectiefkenmerktezichdoordeordeningvanplaatsenfunctievandestoornisinhetrechtaandehandvantweeinvalshoeken:competentieengevaar.De

aandachtwordtnuinhetbijzondergerichtopdestoornisinhetstrafrecht.Omdebetekenisvandestoornisvoorhetstrafrechttedoorgronden,wordtonderzoekgedaannaarwetsgeschiedenis,jurisprudentieenliteratuur.Devraagzalaandeordekomenofdestoornisinhet

strafrechteeneenduidigbegripis,ofdatinhetlichtvandeverschillendebepalingenwaarindepsychischestoorniseenrolspeelt,daaraanverschillendebetekenissenmoetenwordentoegekend.Daarnaastzijnerargumentenom,binnendekadersvanhetstrafrecht,degrenswatteverleggen

doorookanderepsychischetoestandendanalleendestoornisinditnadereonderzoektebetrekken.Bijdeinventarisatievanknelpuntenindeforensischepraktijkkwamnaarvorendatinveel

strafzakenuiteenlopendepsychischetoestandenverklarendkunnenzijnvoorhetdelictgedragwaarbij,intermenvanschulduitsluiting,iniedergevalopcasusniveau,degrenstusseneenberoepopontoerekenbaarheid,psychischeovermachten/ofnoodweerexcesnietaltijdevenhelderis.In

hetnavolgendeoverzichtzalblijkendatwetshistorischdieschulduitsluitingsgronden,ineenbepaaldopzicht,dichtbijelkaarliggenindiezin,datderelevantepsychischetoestanden,respectievelijkde‘stoornis’,de‘psychischedrang’ende‘hevigegemoedsbeweging’inde

jurisprudentiesteedsnauweropelkaarwordenbetrokken.

3.2 Gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande geestvermogens;groeivanhetconcept

3.2.1 Wetsgeschiedenis

Hetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’vervultinhetstrafrechteenhoofdrolbijdetoerekening;hetvormtdekernvanartikel39WvSr.Inhoofdstuk1isbijdeinventarisatievanknelpuntenendilemma’svastgestelddatinditartikeldeparametersvoorhet

vaststellenvande‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’nietgegevenzijn,terwijlanderzijdsditbegrippenpaarookgeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioom.

Hetsteltpsychiatersenpsychologenbijdebeantwoordingvandeeerste(diagnostische)vraagindestandaardvraagstellingmetregelmaatvoordilemma’s.160

160 Zieparagraaf1.1.2.Inventarisatievanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk.

Tochontkomenwijernietaan,indezoektochtnaardebetekenisvanditconcept,ooktekijkennaardeanderebepalingeninhetstrafrechtwaarinheteenrolspeelt.GedoeldwordtopdebepalingeninhetWetboekvanStrafrechtwaarindePPZ,deTBSendePIJgeregeldzijnende

eerderbesprokenartikelen16en509aWvSv.Hierbovenhebbenwijzelfsgeziendatwevoordewetsgeschiedenisookbuitenhetstrafrechtterademoetengaan,meerinhetbijzonderbijdetotstandkomingvandeWetBOPZ.

HetbeginvandeontwikkelingligtechterveeleerderenwelindenegentiendeeeuwbijdegeboortevanhetWetboekvanStrafrechtzoalswijdatnukennen.Indiebeginfasewasdeaandachtvooralgerichtopdebetekenisvandestoornisvoorhetleerstukvandetoerekening.Ookbijde

totstandkomingvandepsychopatenwettenisdatnogvooreenbelangrijkdeelhetgeval,maarbijdeherzieningvandeTBRendeWetBOPZzullenwezienwedathetdispuutoverdebetekenisvanhetstrafrechtelijkstoornisconceptzichafspeeltinhetlichtvandeontwikkelingvandie

maatregelen.

3.2.1.1 Wetinwording161InhetprenatalestadiumvanhetWetboekvanStrafrechtgoldinonsland(tot1886)deFransewet

(CodePenale).Artikel64vanhetWetboekvanStrafregt(vastgesteldden12denvanSprokkelmaand1810)luidde:‘Daarisnochmisdaadnochwanbedrijf,zoowanneerdebeklaagdetentijdevanhet

feitinstaatvankrankzinnigheidwas,ofwanneerhijdoorovermagtgedwongenwerd’.162Watopvaltaandezebepalingisdat:

- deaanwezigheidvandekrankzinnigheidvoldoendeisvoordestrafuitsluiting.Eencausaal

verbandtussendekrankzinnigheidenhetstrafbaarfeitisgeenvereiste(psychiatrisch-diagnostischemethode);

- dekrankzinnigheidertoeleidtdatgeensprakeisvaneenstrafbaarfeit(‘misdaad’of

‘wanbedrijf’).Hetgaatdusnietomstraffeloosheidvooreenfeitdateerstbewezenmoetwordenenvervolgensalsstrafbaargekwalificeerdis,zoalsinhethuidigeartikel39WvSr.

- naastde(disculperende)krankzinnigheidookdeovermachtinditartikeleenplaatsheeft.

Wathetlaatstepuntbetreftisinhetontwerpvanhetnieuwewetboekdesamenhangtussendeverschillendestrafuitsluitingsgrondennoggoedzichtbaarindiezindat,voorwatbetrefde

toerekening,onderscheidwordtgemaakttussen‘inwendige(ziekelijkemb)oorzaken’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’(overmacht).Ervindtnuweliswaareensplitsingplaatsintweestrafuitsluitingsgronden,maarzijmakendeeluitvandezelfde‘toerekeningsnotie’.Ookde

strafrechtelijkeaansprakelijkheidvanjeugdigenwerdinditsysteemineenafzonderlijkebepalingondergebracht.

IndeMemorievanToelichtingbijartikel47(laterartikel37enthansartikel39)vanhetoorspronkelijkregeringsontwerpvoorhetWetboekvanStrafrecht(O.R.O.)werdentegenartikel64WetboekvanStrafregttweebezwarenaangevoerd.Teneerstewerdhetbegripkrankzinnigheid

161 Zienader:Smidt1891,Nieboer1970,Haffmans1989,VanderWolf2012p.319e.v.enBijlsma2016p.

19e.v..162 Nieboer1970p.38.

voordeuitsluitingvandetoerekeningsvatbaarheidalstebeperkendgezien.163Noglosvandeverschillenvaninzichtindepsychiatrieoverde‘zindezeruitdrukking’zoudaarnietondervallende‘detoestandvanbewusteloosheiduitwelkeoorzaakookontstaan,nochelkegebrekkige

ontwikkelingdergeestvermogens,bijv.diewelkehetgevolgkanzijnvanaangeborendoofstomheidofblindheid,nochelke,zelfsvoorbijgaandestoringdiervermogens’.Hettweedebezwaargoldhetontbrekenvaneen(causaal)verbandtussen‘denabnormalentoestanddergeestvermogensenhet

concretefeit’.164Voorhetontwerpvanartikel47werddaaromafstandgenomenvandeCodePenale.Deblikwerdophetoostengericht,meerinhetbijzonderopdeDuitsewetgeving.

Indetoelichtingop§51Strafgesetzbuch(St.G.B.)werdonderscheidgemaakttussengeestesziekten,andereziekten(w.o.koortsdelierenpsychischetoestandbijdebevalling)en‘besonderekörperlicheZustände’(w.o.dronkenschapenslaapdronkenheid).Hetginghierdusom

eenbreedscalavanpathologischeennietpathologischebeeldenentoestandendietotuitsluitingvanstrafbaarheidkondenleiden.Beslissenddaarbijwasofsprakewasvanhetontbrekenvande‘freieWillensbestimmung’.Omindewettekstzowelgeestesziektenalsandereziekteninéénterm

samentevattenwerdgekozenvoor‘krankhafteStörungderGeistesthätigkeit’.Alsverzamelnaamvooraldiepsychischetoestanden,diezondertotdegeestesziektentebehoren,de‘freieWillensbestimmung’opheffen(w.o.ookhevigegemoedsaandoeningen,aldusNieboer)kwammen

uitop‘ZustandvonBewusztlosigkeit’.Uiteindelijkluiddedetekstvan§51St.G.B.:‘EinestrafbareHandlungisnichtvorhandenwennderThäterzurZeitderBegehungderHandlungsichineinemZustandevonBewusztlosigkeitoderkrankhafteStörungderGeistesthätigkeitbefand,

durchwelchenseinefreieWillensbestimmungausgeschlossenwar’.165

Nieboerconcludeert(onderverwijzingnaardeDuitsetoelichting)datonder‘krankhafteStörungderGeistesthätigkeit’ookde‘gebrekkigegeestelijkeontwikkeling’begrepenwordt,‘echteralleenin

zoverredezedoordiekrankhafteStörungwasveroorzaaktendusnietinzoverreanderefactoren(zoalsgebrekkigeopvoedingenverwaarlozing)alsoorzaakmoestenwordenbeschouwd’.166Ingrotelijnen§51St.G.B.volgend,luiddedetekstvanartikel47O.R.O.:‘Nietstrafbaarishijdie

eenfeitpleegt,terwijlhijtengevolgehetzijvandentoestandvanbewusteloosheidwaarinhijverkeerthetzijvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnergeestvermogens,buitenstaatistenaanzienvandatfeitzijnenwiltebepalen’(vetgedruktmb).

163 Determ‘krankzinnigheid’treffenweookaaninde‘WettotregelingvanhetStaatstoezichtop

krankzinnigen’(Krankzinnigenwet)van1884.Dewetbevatgeendefinitievanditbegrip.Dewetgeverwas,blijkensdeMemorievanToelichting,vanmeningdat‘demedicusmoetuitmakenoferkrankzinnigheidbestaatenwilhemnietbindendooreenindewetstaandeomgrenzing’.Bron:Mooy1964.MooyverwijstoverigensnognaareencirculairevanhetMinisterievanBinnenlandseZaken,waaruitzouzijnoptemakendat‘deregering“krankzinnig”synoniemachtmet“geestesziek”‘.Onderscheidzou,volgensMooy,zijntemakentussen‘geestesziekten’en‘zenuwziekten’.Inheteerstegevalgaathetom‘geestelijkgestoorden,wiergehelepersoonlijkheidmeerofminderdooreenziekteprocesisaangetast,wiercontactmetdewerkelijkheidgeheelofgedeeltelijkisgestoord,diegeenofonvoldoendeinzichthebbenindeeigentoestand…’.Van‘zenuwziekte’zousprakezijnbij‘anderegeestelijkgestoorden,bijwieeengoedinzichtineigentoestandisblijvenbestaan,diehunverschijnselenalsziekelijkonderkennen,dieeenbehoorlijkcontactmetderealiteitbehouden…’.(Mooy1964,p.28).

164 MemorievanToelichtingbijartikel47O.R.O.,Smidt1891,p.364e.v..165 Nieboer1970,p.40.166 Nieboer1970,p.41.

Metdeterm‘bewusteloosheid’werdindezebepalingeenbegripgeïntroduceerdwaarmee,netalsindeDuitsewet,nietpathologischepsychischetoestandentotuitsluitingvanstrafbaarheidkondenleiden.

Determleiddeindeparlementairebehandelingtotveeldiscussie.IndeMemorievanToelichtingwerddevolgendeverdediginggevoerd:‘Hijdievolkomenonbewustisvanwathijdoetkanvoorgeenedoorhemindietoestandverrichte

handelingverantwoordelijkzijn.Dewetvraagtdaarbijnietnaardenoorzakenvandentoestandvanbewusteloosheid…….Zelfsvoordegevallenwaarindedaderzichvrijwillig,doorgebruikvangeestrijkedrankenofanderemiddelen,indentoestandvanbewusteloosheidheeftgebragt,mag

hiergeeneuitzonderingwordengemaakt.’167Echterjuistdekeuzevanhetvoorbeeldvanhet(vrijwillig)drankgebruikleiddeinhetparlementtotveelweerstand.DaarnaastwerddetermbewusteloosheidalsvertalingvanhetDuitse‘Bewusztlosigkeit’alsongelukkigbeschouwd.De

psychiaterRamaerpleittevoor‘onbewustheid’waaronderbegrepenzoumoetenworden:verstrooiingdergedachten,dronkenschap,hevigegemoedsbewegingen,droom,slaapdronkenheid,koortsijlen,slaapwandelen,toestandnahersenschudding,etc..168Hoewelhiermeewellichtbeter

aangeslotenzouwordenbijdeDuitsetekstheeftookditvoorstelhetnietgehaald.Determbewusteloosheidsneuveldeindediscussiedievoornamelijkbeheerstwerddoordeweerstandtegendegedachtedatookdronkenschaptotstraffeloosheidzoukunnenleiden.

VerderwerddoordewetgevertenopzichtevandeDuitsetekstnogeennieuwelementingebracht.Determziekelijkestoorniswerdalsontoereikendbeschouwd,omdatdezenietzouomvatten‘deabnormalegemoedstoestanddiehetgevolgisvanaangeborengebreken’.169Aandewettekstwerd

daaromtoegevoegddeterm‘gebrekkigeontwikkelingvandeverstandelijkevermogens’.Denoodzaakvandezetoevoegingkanbetwijfeldworden.Ookhierlijkteenvertaalprobleemgespeeldtehebben.Nieboerweeserimmersalop(ziehierboven)datonder‘krankhafteStörungder

Geistesthätigkeit’ookdegebrekkigegeestelijkeontwikkelingbegrepenzoumoetenworden.TenslottewerddoorRamaerbezwaargemaakttegendeterm‘geestvermogens’omdatditwoord‘eentheorievertegenwoordigt’,namelijkdeleervandegeestals‘onstoffelijkwezen’,datdestof

beheerscht’.170Indetoenmaligekrankzinnigenwetwerdooknietovergeestvermogensmaarover‘verstandelijkevermogens’gesproken.Dezeargumentenleiddenertoedatdielaatsteomschrijvingookinhetdefinitieveontwerpwerdopgenomen.171Artikel37WetboekvanStrafrechtwerdten

slottein1886alsvolgtvastgesteld:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijkevermogensnietkanwordentoegerekend.Blijktdathetbeganefeithem

wegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijkevermogensnietkanwordentoegerekend,dankanderechtergelastendathijineenkrankzinnigengestichtwordegeplaatstgedurendeeenproeftijd,dentermijnvaneenjaarniettebovengaande’.

SamenvattendzienwijdatdeNederlandsewetgever,deDuitsewetalsvoorbeeldnemend,uiteindelijktoteenveelbeperktereomschrijvingkwamvandepsychischetoestandendietot

straffeloosheidkunnenleiden.IndeDuitsewetginghetzowelompathologiealsomniet

167 Smidt1891,p.365.168 Nieboer1970,p.52.169 Smidt1891,p.365.170 Nieboer1970,p.52.171 Nieboer1970,p.59.

pathologischegemoedstoestandendie-mitssprakewasvaneendaardoorveroorzaaktonvermogentotvrijewilsbepaling–totstraffeloosheidkondenleiden.Inheteersteontwerpvandewet(art.47O.R.O.)wordtdielijnnogvrijstriktgevolgd,maardeparlementairebehandelingleidde

toteenforsekoerswijziging.Opvallendisvooralhetschrappenvande‘bewusteloosheid’.Beslissendvoorhetschrappenlijktechternietzozeerhetprincipiëlebezwaartegenhethonorerenvanstraffeloosheidinnietpathologischegemoedstoestanden,alsweldeweerstanddiededoorde

Minister,alsvoorbeeldaangedragen,dronkenschapopriep.Daarspitstedediscussiezichoptoe.Ookdeongelukkigevertalingvan‘Bewusztlosigkeit’in‘bewusteloosheid’lijkteenrolgespeeldtehebben.De‘reddingspoging’vanRamaeromuittewijkennaar‘onbewustheid’heeftnietmogen

baten.Watookopvaltisdeonnodigetoevoegingvande‘gebrekkigeontwikkeling’,samenhangendmeteenmisvattingomtrentdebetekenisvandeDuitsewet.HetdoetNieboerverzuchtendat‘het

onderscheid(ziekelijkestoring/gebrekkigeontwikkelingmb)onduidelijkis,psychiatrischniethanteerbaarenjuridischirrelevant.Hetiseensymptoomvangebrekkigeontwikkelingindewetstechniek,algeefthetgelukkiggeenaanleidingtotstoringindestrafrechtspleging’.172

3.2.1.2 Depsychopatenwetten173Depsychopatenwetten174kenneneenlangeontstaansgeschiedenis.Heteersteontwerpvan

ministerRegoutdateertvan28maart1911.Deinvoeringvandeuiteindelijkeversiesvondplaatsin1928.DewettenhebbendebasisgelegdvoordeTBSzoalswijdienukennen.

Aanleidingvoordewetsvoorstellenvormdedeconstateringdathettoenmaligedichotomestrafstelselalsproblematischwerdervaren.Indegevallenwaarinderechtervanoordeelwasdathetfeit,inverbandmeteenpsychoseofanderegeestesstoornis,nietkonwordentoegerekend,

bestondweliswaardemogelijkheidbetrokkeneineenkrankzinnigengestichtteplaatsen,maardeproblemenwarendaar,naarhetoordeelvandeminister,175nietmeeopgelost.Hijweeseropdat‘wanneerdeverschijnselenderpsychosezijngeweken’betrokkeneopgrondvande

Krankzinnigenwetuitdeinrichtingmoetwordenontslagen,maardatniettemingevaarvoordeopenbareordeaanwezigkanblijven‘hetzijdoordatdekrankzinnigheidzichontwikkeldeopinvalieden(enonveranderdgebleven)bodem……..,hetzijdoordatdegepleegdedelictenmetde

verschijnselenderpsychoseslechtsinzeerverwijderdverbandstonden,mindereenuitvloeiselwarenderkrankzinnigheidzelvedanwelvandenogdaarnaastbestaandegeestesafwijkingen’.Daartegenoverstondendegevallenwaarindeverdachtealsverminderdtoerekeningsvatbaar

moestwordenaangemerkt.Derechterkondanweleenlichterestrafopleggennaarratovande

172 Nieboer1970,p.67.173 Zievooreenoverzichtvandetotstandkomingvandezewettentevens:VanderWolf2012p.412e.v..174 ‘Wetvanden28stenMei1925,totaanvullingenwijzigingderbepalingenbetreffendehetstrafrecht

enstrafrechtsplegingvanpersonen,bijwietijdenshetbegaanvanhetfeitgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringdergeestvermogensbestond’(Staatsblad1925,221),ende‘Wetvanden28stenMei1925,totaanvullingvandewettotvaststellingderbeginselenvanhetgevangeniswezen’(Staatsblad1925,222).

175 KamerstukkenII1910/11,239,p.12e.v.(MvT).

verminderingvandetoerekeningsvatbaarheid,maar,zosteltdeminister:‘nuwordtalgemeenerkend,datdoortoepassingdergewonestrafmiddelenopverminderdtoerekenbaren:a.hetpsychischdefectnietzeldenverergertenb.invelegevallenhetkwaadnietindenwortelwordt

aangetast’.176Ternadereonderbouwingvandenoodzaakvandevoorgestanestelselherziening(indevormvaneenbreedtoepasbarestrafrechtelijkemaatregel)werdenindeMemorievanToelichting

uitgebreidebeschouwingengewijdaandeverschillendecategorieënvanpsychischgestoordejustitiabelenwaarmeemeninhetstrafrechttemakenkreeg.Onderscheidwerdgemaakttussendegroepvan‘misdadigepsychopathen’(1)endievande‘misdadigekrankzinnigen’(2).

Metdeeerstegroep(1)werdgedoeldop‘personendiemetdenstrafrechterinaanrakingkomen,ziekelijkegeestesafwijkingenvertoonen,zonderdatzijalsbepaaldkrankzinnigenofvolkomenontoerekeningsvatbarenzijnaantemerken’.De‘misdadigepsychopathen’werdendoordeminister

indestrafrechtelijkecontextnaderaangeduidals‘grensgevallen’.Metdietermwerdtotuitdrukkinggebracht‘hetalgemeenerkendverschijnselvandenzeergeleidelijkenovergangtusschengeestelijkegezondheidenkrankzinnigheid,vandetallozetusschenvormen,loopendevanaf

devolkomentoerekeningsvatbaarheidtothetalgeheelontbrekendaarvan’.Wathierinopvaltisenerzijdsdedimensioneel(avantlalettre)gekleurdeopvattingvanhetstoornisbegrip,enanderzijdshet,watmindergelukkige,gebruikvandestrafrechtelijk/normatievenomenclatuur

(toerekening)omdebandbreedtevaneenspectrumindepsychiatrieaftegrenzen.Totdecategorievan‘misdadigepsychopathen’werdengerekend‘lijdersaanverschillendeziektetoestanden,naderendetotbepaaldevormenvankrankzinnigheid,verderlijdersaandedrie

grootezenuwziektenepilepsie,hysterie,neurasthenie,danchronischealcoholisten,lichtzwakzinnigen,sommigesexueelperversene.a.’.Watbetreftde‘misdadigekrankzinnigen’(2)weesdeministereropdatdezeonderscheiden

moestenwordenvande‘krankzinnigeovertreder’.Devoorgesteldestrafrechtelijkemaatregelenzoudennietvantoepassingzijnopdielaatstecategorieomdatindedaarmeebedoeldegevallen‘hetdoordewetgevorderdeopzetofdedoorhaargevorderdeschuld’zouontbreken.Vrijspraak

dientdantevolgen.NaderebeschouwingvanhetindeMemorievanToelichtingmetveelomhaalvanwoordengeponeerdeonderscheidtussende‘misdadigepsychopaath’ende‘misdadigekrankzinnige’laat

ziendathetverschiltussendezebeidecategorieëntochnieterghelderiseniniedergevalnietisterugtevoerenopinhoudelijkepsychiatrisch/gedragskundigecriteria.Wekomennietveelverderdandeconstateringdatdekrankzinnigevoorplaatsingineenkrankzinnigengestichtinaanmerking

komt,waarbijde‘bepaald’krankzinnigenalsvolkomenontoerekeningsvatbaarzijnaantemerken(ziehierboven).DaterwatbetreftdeaardvandepsychischeaandoeningengeensprakeisvandegesuggereerdedichotomieblijkteigenlijkookuitdeMemorievanToelichting,wanneerdaarin

wordtgesprokenovereenzeergeleidelijkenovergangtusschengeestelijkegezondheidenkrankzinnigheid.

WijziendanookdatdituitgebreidebetoogweinigconsequentiesheeftgehadvoordeomschrijvingvandestoornisinhetwetsvoorstelRegout.Detekstvanhetvoorgesteldeartikel37bisWvSr

176 Ibidemp.13.

luidde:“Nietstrafbaarishijdietijdenshetbegaanvanhetfeitlijdendewasaanstoringofgebrekkigeontwikkelingzijnergeestvermogens,indienhetfeituitdienhoofdehemnietkanwordentoegerekend”.

Vergelekenmetdetoennoggeldendewettekst177valtopdatde‘verstandelijkevermogens’weerzijningeruildvoorde‘geestvermogens,dathetwoord‘ziekelijk’uitdetekstisverdwenen,terwijlhet‘lijdendeaan’zijnintrededoet.Deministerverwijstinzijntoelichtingnaardeswitchdiebijde

totstandkomingvanhetwetboek178gemaaktwasvan‘geestvermogens’naar‘verstandelijkevermogens’ensteltdatdieveranderinggeenverbeteringisgeweest.Hijwijsteropdaterverschillendepsychosenbestaanzonderintelligentiedefectendatbijdezogenaamdverminderd

toerekeningsvatbarendeverstandelijkevermogensnietzeldenbijuitstekgoedontwikkeldzijn.179Ookwerdhetwoordziekelijkgeschrapt.Datis,gekgenoeg,juistgebeurdomervoortezorgendatalleenpsychischestoornissenvanziekelijkeaardtottoepassingvanditartikelkondenleiden.Door

‘lijdendeaan’indetekstvooraftelatengaanaanzowelde‘storing’alsde‘gebrekkigeontwikkeling’vandegeestvermogenswerdbeoogddieziekelijkeaardvandepsychischeaandoeningtotuitdrukkingtebrengen.Omeendubbelingtevoorkomenmoesttoenhet‘ziekelijk’voor‘stoornis’

wordengeschrapt.Doelwas‘tewakentegentevergetrokkenpsychiatrisering’.Ditwerdnadertoegelichtmet:‘Opdathetvoorgesteldeartikel37toepasselijkzij,isdusnietalleennoodig,datdedadertijdenshetbegaanvanhetfeitpsychischeafwijkingenvertoonde,maarmoettevensvoorden

rechterwetenschappelijkvaststaan,datdieafwijkingenwarenvanontwijfelbaarziekelijkenaard’.180Geziendezenaderaangeduidecontextwordtmet‘wakentegentevergetrokkenpsychiatrisering’kennelijkbedoeldhetbeperkenvandereikwijdtevanartikel37.Welke

overwegingenhiereenrolhebbengespeeldblijktniet.Hetlijkteropdathetiniedergevalnietdebedoelingisgeweestdewerkingvanartikel37tebeperkentotde‘bepaaldkrankzinnigen’.Vervolgensisgezochtnaareenverderopinhetspectrumgelegencriteriumenisdatgevondeninde

‘ziekelijkeaard’vandeaandoening.Hoedanook,dezewettekstheeftdeeindstreepnietgehaald.Ruimvierjaarlater(23juli1915)werddoordetoenmaligeministervanjustitieOrtaandeTweedeKamereennotavanwijzigingvoorgelegd.Belangrijkpunthierinvormdedenadereafbakeningvan

degroepvandelinquentenwaaropdewetbetrekkingzoumoetenhebben.MinisterOrtgingweermorrelenaanhetdoorzijnvoorgangerRegoutzoscherpgeformuleerdecriterium,namelijkdathetmoestgaanomafwijkingenvan‘ontwijfelbaarziekelijkenaard’.Hijwasvanmeningdatervoordie

aanscherpinggeengoedeargumentenwaren:‘Wanneermenmochtmeenen,datdeinvoeringvanbegrippenals‘lijdende’en‘ziekelijk’waarborgenzouopleverentegenteverdoorgevoerdepsychiatriseering,danzoumenzichtenenenmalevergissen;immersomtrentdeninhoudvandie

begrippenoppsychischgebiedbestaatwetenschappelijkgrootverschilvanmeening’.Hijvervolgtmeteentweedeargument:‘Dochbovendien:denadrukinartikel37,eerstelid,moetallereerstvallenopdeslotwoorden“nietkanwordentoegerekend”.Mochtm.a.w.gebrekkigeontwikkeling

vangeestvermogensineenbepaaldgevalnietziekelijkkunnenwordengeacht,terwijlzijniettemindetoerekeningsvatbaarheidvoorzekerehandelingenzouuitsluiten,danbehoortartikel37,eerste

lid,opdiehandelingentoepasselijktezijn.’181

177 Zieparagraaf3.2.1.1.178 Zieparagraaf3.2.1.1.179 ZienaderNieboer1970,p.59alsmedeHofstee1987,p.109.180 KamerstukkenII1910/11,239,p.18(MvT).181 KamerstukkenII1914/15,50.1(voorheen239)p.5,(NotavanWijziging)

Vanuitdezeoverwegingenwerdhet‘lijdendeaan’weergeschraptenteruggekeerdnaardeoorspronkelijkewettekst,metdienverstandedatdewijzigingvanverstandelijke-ingeestvermogenswelgehandhaafdbleef.Datleiddetotdevolgende(indeuiteindelijke

psychopatenwettenopgenomen)tekstvan(heteerstedeelvan)artikel37:“Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaat,dathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnergeestvermogensnietkanwordentoegerekend”.182

Hoeweldewettekstopditpuntdusnietingrijpendwerdveranderdiswelvanbelangteziendatdewetgeverhier,inaansluitingopdeoorspronkelijkeaanhetWetboekvanStrafrechttengrondslagliggendeontwerpen,terugkeertnaardeopvattingdatvoordeafbakeningvanhetstoornisbegrip

(althansvoorwatbetreftdegebrekkigeontwikkeling)inhetstrafrechtdeziekelijkeaarddaarvannietdebeslissendegrensis.Nieboer183trektkennelijkeenandereconclusie.Naarzijnopvattingwashetduidelijkdebedoelingvandewetgeverom‘inzijnuitgangspuntallepsychischeafwijkingente

betrekken’.Hetlijkthemdaarbijzondermeerduidelijkdat‘dewetgevergeenanderepsychischetoestanden,hoeabnormaal(indezinvanongewoon)ook,indeimputatieregelingheeftwillenopnemen’.Hijvervolgtdanmet:‘Enterecht,wantvermengingvantweeongelijksoortigeelementen

(ziektenenniet-ziekten)staatdedooronsbepleiteintegratieindeweg’.184WatopvaltisdatNieboerbijdebesprekingvanditonderwerpwelhetontwerpRegoutmaarniethetlatere(totwetverheven)ontwerpvandienscollegaOrtbetrektendatbiedtopditpunt,zoalswijzagen,nujuist

eenanderbeeld.

3.2.1.3 HerzieningvandeTBRendeWetBOPZRedelijkkortnaelkaarzijnindezeventigerjarenvandevorigeeeuwaandeTweedeKamertwee

wetsontwerpenaangebodendienauwverbandmetelkaarhadden.HetbetrofdewettotherzieningvandeTBRendeWetBOPZ.185Aanhetstoornisbegripinhetstrafrechthebbendezewetten,inhunonderlingesamenhang,eennieuwedimensiegegeven.Hoeweldetekstvande

betreffendestrafrechtelijkebepalingennietwezenlijkisveranderd,isvooraluitdewetsgeschiedenisvandeWetBOPZveeltelerenoverdemetdetoenmaligetijdgeestovereenkomendevisievandewetgeveropdestoornis.

IndeMemorievanantwoordopdewetherzieningTBR186wordt,opvragenvanTweedeKamerledendaaromtrent,voordeuitlegvanhetonderscheidtusseneen‘gebrekkigeontwikkeling’eneen‘ziekelijkestoornis’vandegeestvermogens,verwezennaardenaderememorievan

antwoordinzakehetwetsontwerpBOPZ.Uitdienaderememorie187blijktdatdeaanleidingvoor

182 Wetvan28mei1925Stb.1925,221.183 Nieboer1970,p.67.184 Nieboer1970,p.68.185 OntwerpvanwettotherzieningvandebepalingenvanhetWetboekvanStrafrecht,hetWetboekvan

Strafvordering,deBeginselenwetgevangeniswezenenenkeleanderewettenomtrentdemaatregelvanterbeschikkingstellingenenigeandereonderwerpendiemetdeberechtingvangeestelijkgestoordedelinkwentensamenhangen,Kamerstukken1971/72,11932,alsmede:hetontwerpvoordeWetbijzondereopnemingeninpsychiatrischeziekenhuizen,KamerstukkenII1970/71,11270.

186 Kamerstukken1980/81,11932,nrs.5-7p.31.187 Kamerstukken1979/80,11270,nr.12,p.12e.v..

eenuitgebreideuiteenzettingvandeministeroverhetstoornisbegripindeWetBOPZ,gevormdwerddoordeongerustheidvanverschillendeKamerfractiesomtrentdereikwijdtevandenieuwewet.DefractiesvanP.S.P.enP.P.R.steldenzichophetstandpuntdat‘hetuitgangspuntvandewet

gelegenisinhetbegrip‘krankzinnigheid’indemeestklassiekezinvanhetwoord:een‘ziekte’,eeninhetindividugelegenstoornisvanbekendeofonbekendeoorsprong,dievaste‘natuurregels’volgt.Zijwezeneropdatbijdiegenendiedoorsocialeoorzakeningeestelijkeverwarringzijngeraakt,er

geensprakeisvan‘eendiagnose,voorspelbaarheidenziekten’.Dedaaruitvoortvloeiendewaarschuwingvandekamerledenhieldindatvoorbedoeldepersonenhetwetsontwerpzoufunctioneren‘alseenstrafwetvoorsocialeonaangepastheid’.Hethierindoorklinkende

maatschappijbeeldlijktverbandtehoudenmetdetoenmalige,als‘antipsychiatrie’aangeduide,nieuwestromingbinnendepsychiatrie.GewezenkanwordenopdepublicatiesinhetbeginvandezeventigerjarenvanRonaldLaing,JanFoudraineeninhetbijzonderThomasSzasz.Dielaatstehad

metzijnboek‘Hetrechtomterechttestaan’188aandachtgevraagdvoordeinzijnogendreigendepsychiatriseringvanhetrecht.Vanuitdatperspectieflaatzichdepogingvangenoemdefractiesomtekomentoteenscherpeafbakeningvanhetstoornisconceptendaarmeevandereikwijdtevande

wet,goedverklaren.Deministergingnietmeeindieongerustheidenreageerdemeteendoorwrochteengenuanceerdeuiteenzetting.Onder‘geestvermogens’zou,naardebedoelingvanhetontwerp,189moetenwordenverstaan‘de

vermogenstotdenken,voelen,willen,oordelenendoelgerichthandelen.Dezevermogenswordenbepaaldenbeïnvloeddoorbiologische,psychischeensocialefactoren’.Wanneerdandestapwordtgezetnaardestoorniswordtvervolgensopgemerktdat‘dealselementvandegeestvermogens

beschrevenfaculteitennietindezelfdematebehoeventezijnaangetastomopeenbepaaldmomenttochvaneenstoornisvandegeestvermogenstekunnenspreken’.InreactieopdesbetreffendevragenvandefractievandePvdAwordtindenaderememorievanantwoordookhetonderscheid

tussende‘gebrekkigeontwikkeling’(a)ende‘ziekelijkestoornis’(b)vandegeestvermogensnadertoegelicht.

a. ‘Onderdeomschrijvinggebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogenszijnvoordetoepassingvanhetontwerpmetnameterekenendeuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:idiotieenimbecillitasmentis.Hetgaathierom

aangeborenofopzeerjeugdigeleeftijdverworvenernstigebelemmeringenindeontwikkelingvandegeestvermogens’.Metdezeuitlegvan‘gebrekkigeontwikkeling’wordtweerteruggekeerdnaardebetekeniszoalsdie

daarbijdetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrechtaangegevenwerd.ErwordtduidelijknietvoortgeborduurdopderuimtedieministerOrtbijdepsychopatenwettenzocht,toenhijbijde‘gebrekkigeontwikkeling’expliciethet‘ziekelijk’adjectiefschrapte.

b. ‘Vaneenziekelijkestoornisvandegeestvermogensindezinvanhetontwerpkanworden

gesprokenalsdegeestvermogensnaeenkorteoflangereperiodevanontwikkelingtijdelijkofblijvendgestoordraken’.Hetbegripziektewordthierbijniet‘opgevatalseeninhetindividugelegenstoornis,zoalshersenbeschadigingen,gezwellenofinfecties’.Deziekelijkestoorniswordt,inde

188 Szasz,Th.S.‘Hetrechtomterechttestaan,rechtsbedelingdoorpsychiaters’,AmboboekenBilthoven,

oorspronkelijkeuitgave:1971.189 Kamerstukken1979/80,11270,nr.12,p.12e.v..

opvattingvandeminister,gezienalseen‘samenspel’vandebiologische,psychischeensocialefactoren.Tothierisdetoelichtingophetstoornisconceptookvoortoepassinginhetstrafrechtgoed

bruikbaar.LastigerwordthetwanneerdespecifiekvoordeWetBOPZgeldendegevaarsnotiewordtgeïntroduceerd.DegeconstateerdestoornismoetvoortoepassingvandemaatregelenuitdeWetBOPZvoorspellendzijnvoorhetgevaarvollehandelenofnalatenvanbetrokkene.Destoornismoet

degevaarvolledadenvandebetrokkeneoverwegendbeheersen.190DatbetekentdatnietallestoornissenvandegeestvermogensinhetkadervandeWetBOPZrelevantzijn.Hofstee191trektdaaruitdeconclusiedat‘doorditverbandslechtsernstigestoornissentottoepassingvanhet

wetsontwerpaanleidingzullenkunnengeven’.AleerderhebbenwijvastgestelddatindeWetBOPZhetgevaarbetrokkenwordtbijdedefinitievandestoornisendatditinhetstrafrechtniethetgevalis.192Hetleidtindenaderememorievanantwoordtoteenbeschouwingover‘lichterestoornissen’

zoalsbijvoorbeeldhoogtevreesofangstendie‘nochhetdenken,nochhetwillenenoordelen,nochhetdoelgerichthandeleninernstigematebelemmeren’endaaromniettotstoornissenindezinvandewetzijnterekenen.Zewordenals‘neurosen’aangeduid.Ook‘stoornissenvande

persoonlijkheid’wordenvoortoepassingvandewetuitgesloten.Overwegingdaarbijisdatdegeestvermogensvanbedoeldepersonen‘nietinzoernstigemategestoordzijnteachtendathunhandelen(vrijwel)geheelonderinvloedvanhunstoornistotstandkomt’.Laterzalblijkendatde‘de

vanzelfsprekendestrengheidwaarmeeooitgevaaropbasisvanpersoonlijkheidsstoornissenofverslavingenaandebetrokkenezelfwerdtoegerekend,isgaanwankelen’.MetdezeuitspraakverwijstZuijderhoudt193naardeontwikkelingeninderechtspraakvandeWetBOPZdieeenruimere

opvattingvanhetstoornisconceptlatenzien.Watdaarvanzij,inhetstrafrechtisallangeretijdopditpunteenanderekoersgevarenenspeeltzekerdepersoonlijkheidsstoornisbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheideenbelangrijkerol,zijhetdatdergelijkestoornissenzeldenof

nooitzullenleidentothetoordeelvaneenontoerekeningsvatbaarheid.Bijdebesprekingvandejurisprudentiewordthierondernaderopditpuntingegaan.194HetlijkteropdatdebeschouwingindenaderememorievanantwoordbijhetwetsontwerpBOPZ

overdepsychischestoornisvoorhetstrafrechtzijnrelevantiegaatmissenzodradegevaarscomponentdaaraanwordttoegevoegd.BelangrijkverschilmetdeWetBOPZisimmersdathetgevaarinhetstrafrechtgeendeeluitmaaktvandedefinitievandestoornis.195Ookopeen

anderpuntwringthet.DeministernoemtindememorieenkelevoorbeeldenvanvoortoepassingvandeWetBOPZrelevantestoornissen,waaronderde‘psychogeneopwindingstoestanden’.Daarvanwordtde

volgendebeschrijvinggegeven:‘Indieneenmensinzijnrelatiepatroonmetzijnnaasteomgevinggedurendekortereoflangeretijdintoenemendemateaangrotespanningenisblootgesteld,waarbijeenreeksgebeurtenisseneen

versterkendeffectkanhebben,kan–insamenhangmetdepsychischegesteldheidvanbetrokkene–

190 Kamerstukken1979/80,11270,nr12;zietevensVanderWolf2012,p.574alsmedeZuijderhout2004,

p.20e.v..191 Hofstee1987p.445.192 Paragraaf2.3.1.3.193 Zuijderhout2004,p.21.194 Paragraaf3.2.2.2.195 ZieookHofstee1987,p.446.

eenzodanigetoestandvanernstigegeestelijkeontredderinghetgevolgzijndatvaneenstoornisindezinvanhetontwerpkanwordengesproken’(p.14).Indebeschrijvingvandeze‘stoornis’ligtdenadrukopbuitendepersoongelegenfactoren(spanningenengebeurtenissen)die,insamenhang

metde(nietalspathologischmaarinneutraletermenaangeduide)psychischegesteldheidvanbetrokkeneverklarendzijnvoordiensgeestelijkontreddering.Hetis,opzijnminst,onwaarschijnlijkdatindestrafrechtelijkecontexteendergelijkbeeldals‘stoornis’wordtaangemerkt.Meervoorde

handligtdatdebeschrevendynamiek-indienbetrokkeneindietoestandvangeestelijkeontredderingtothetplegenvaneendelictkomt–leidttoteenberoepoppsychischeovermacht.

SamenvattendDoorintroductievanhetbio-psycho-socialemodelwerddebetekenisvande(stoornisvande)geestvermogensvoorzoweldeWetBOPZalsvoorhetstrafrechtinovereenstemminggebrachtmet

demeestactuelevisiedaaromtrentbinnendepsychiatrie.Het‘ziekelijk’werddaarbijnietbeperkttotdesomatischecomponentmaarbinnenhetkadervandatmodelbreedgeformuleerd.De‘gebrekkigeontwikkeling’krijgtweerdeoorspronkelijkebetekenismetnadrukopdeaangeboren

cognitievebeperkingen.OfdaarmeebewustafstandisgenomenvandevisievanministerOrtdiedewegleekteopenennaareenstoornisindezinvande(straf)wetzonderdatdezevanziekelijkeaardis,blijktniet.Hetlofwaardigestrevenomtoteeneenduidigeterminologietekomenvanhet

stoornisconceptinhetstrafrechtendeWetBOPZlooptenigszinsvastophetmomentdatdevoordeBOPZrelevantegevaarscomponentdaarinbetrokkenwordt.Weziendaneenstoornisconceptontstaandatvoordestrafrechtpraktijkenerzijdstebeperkend(persoonlijkheidsstoornissen)isen

anderzijdsheelruimwordtgeformuleerd(psychogeneopwindingstoestanden).Terugkerendnaardetekstvandestrafrechtelijkewetgevingzienwij,zoalsgezegd,datdaarinweinigveranderdis.Inartikel37is,innavolgingvandetekstvandeWetBOPZ,‘storing’vervangen

door‘stoornis’.Uitdememorievantoelichtingbijdielaatstgenoemdewetblijktdatdezewijzigingnietvanprincipiëlemaarvantaalkundigeaardis.Bovendienwerddaarmeeaangeslotenbijhetinartikel378Boek1,nieuwBurgerlijkwetboek,gebruikte‘geestelijkestoornis’.196

Totslotzijnogvermelddatindeloopvandeverdereparlementairebehandelingalleennogwijzigingisaangebrachtindeartikelnummering.Artikel37isuiteindelijkalsartikel39inhet

WetboekvanStrafrechtterechtgekomen.197

3.2.2 Eennadereafgrenzingvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht

Nadezewetshistorischeexercitierondde‘groeidergeestvermogens’endedoordewetgeveralsgebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornisaangeduideafwijkingendaarvan,dientzichdevraagaanwatbinnendehuidigejuridischecontext(eind2016)destandvanzakenis.Watisopdit

momentdebetekenisvandezeterminologiedieinweverschillendebepalingenvanzowelhetWetboekvanStrafrechtalshetWetboekvanStrafvordering198tegenkomen?Nadeinwerkintredingvanhethuidigeartikel39WvSrin1986hebbengeenontwikkelingenmeer

196 KamerstukkenII1970/71,11270nr.3,p.10.197 Wetvan19november1986,Stb.1986,587(i.w.tr.op1september1988).198 Zieparagraaf1.1.1.

plaatsgevondendie,althansvanuithetperspectiefvandewetgever,lichtwerpenopdetekstvandewet.Vooreenexegesedaarvanzalgekekenmoetenwordennaarjurisprudentieenliteratuur.Nualkangezegdwordendateenscherpeafbakeningvanhet‘wettelijkestoornisbegrip’daaruit

nietnaarvorenzalkomen.Indeliteratuurwordtslechtssummieraandachtbesteedaandeafgrenzingvanhetstoornisconceptenwordtalsneldestapgezetnaarbeschouwingenoverdetoerekening.OokbijdeHogeRaadzullenwevergeefszoekennaarfundamentelenotiesoverde

geestvermogensenwatalsstoornisdaarvankanwordenaangemerkt.Dejurisprudentierichtzich,zoalswijhiernazullenzien,vooreengrootdeelopdebijzonderestoornisvariantendietemakenhebbenmetmiddelengebruik.Echter,alvorensdejurisprudentietebespreken,wordtinde

afbakeningvanhetstoornisbegripindewetnaderstructuuraangebracht.Hetkantevensdienenalskaderbijdebeschouwingvandejurisprudentie.

3.2.2.1 DewettelijkestoornisendegrenzenvandewetVerschillendeauteursstellendatdoordewetgever(inartikel39WvSr)geenenkele‘psychischeafwijking’199wordtuitgesloten.200Daarlijktopheteerstegezichtdusgeenmisverstandovertekunnenbestaan.Hoewelhiernietonmiddellijkhettegendeelzalwordenbetoogd,ishettochvan

belangwatscherpertekijkennaardeherkomstvandezestellingendebetekenisvandetermpsychischeafwijking.Dooreenbegrenzingvandeinhoudvandietermkandereikwijdtevandewetimmerstochweerwordeningeperkt.

BehalveNieboerbaserendebedoeldeauteurszichnietopeigenonderzoekvandewetgevingsgeschiedenis,maarverwijzenzijnaarandereauteurs,waarbijhetspoorterugvoertnaarNieboeralsoorspronkelijkebron.BijdebevindingenvanNieboerzijnechtertweekanttekeningen

teplaatsen.Deeersteisdatdeaandewetgevertoegeschrevenuitspraakdatmetde‘gebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornis’geenenkelepsychischeafwijkingwordtuitgesloten,eeninterpretatiebetreftvanNieboerzelf.201Dewetgeverzelfheeftzichnietindiezinuitgesproken.

DaarkomtbijdatdieuitlegvanNieboersterksamenhangtmetdevraagofdepsychischeafwijkingbegrensdwordtdoorhetziekelijkkarakterdaarvan.Datbrengtonsbijdetweedekanttekening.

Geldteenpathologievereiste?Hiervoor202zagenwij,datNieboervanoordeelwasdatdepsychischeafwijking,omrelevanttezijn

199 InnavolgingvanNieboerwordtdoordemeestevandeindevolgendenoottenoemenschrijversvoor

de‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’hetverzamelbegrip‘psychischeafwijking’gehanteerd.Dezetermisenigszinsverwarrend,indiezindateerderindezestudie(paragraaf2.1)‘psychischeafwijking’werdgehanteerdals‘verzamelbegripvoorzoweldepsychischestoornisalsvoordenietalspathologieaantemerkenpsychischetoestanden’.Dieomschrijvingvaltniet(volledig)samenmethetwettelijkstoornisbegrip.Zievoordeverwijzingennaardeliteratuurdevolgendetweenoten.

200 Nieboer1970,p.67,Haffmans1989,p.46.DeHullu2015,p.346enVanderWolf,2012p.210.201 Nieboer1970,p.66:concluderendoverdeuitdrukkinggebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringin

hetwetsontwerpzegthijo.a.:‘zijbedoeltkennelijkallegeestesziektenteomvatten’.Later(p.67)volgthijindeterminologiedewetgeverdieindeMemorievanToelichtingspreektover‘psychischeafwijkingen’.

202 Paragraaf3.2.1.2.

voordeimputatie,vanziekelijkeaardmoestzijn.Hijverweesdaarbij(overigensookvoorzijnuitlegvandebedoelingvandewetgever)naardetoelichtingopeenwetsontwerp(vanministerRegout)datdestatusvanwetnooitbereiktheeft.Bijdetoelichtingophetuiteindelijkewetsontwerpwerd

doordetoenmaligeministerOrtjuisteentegengesteldstandpuntingenomen:‘Mochtmetanderewoordengebrekkigeontwikkelingvangeestvermogensineenbepaaldgevalnietziekelijkkunnenwordengeacht,terwijlzijniettemindetoerekeningsvatbaarheidvoorzekere

handelingenzouuitsluiten,danbehoortartikel37,eerstelid,opdiehandelingentoepasselijktezijn.’203Nieboerpresenteerthierhet‘pathologievereiste’alsbedoelingvandewetgever,terwijldewetgever(dieverantwoordelijkwasvoordedefinitieveversievandewet)datjuistwildeloslaten.

Haffmansdeelt,zoalsgezegd,deopvattingvanNieboerdatgeenenkelevormvanpsychischeafwijkingdoordewetwordtuitgesloten,maarkeertzichtegenhet‘pathologievereiste’.Hijdoetdatopinhoudelijke,tegenderedeneringvanNieboergerichte,gronden,zonderteverwijzennaar

dewetsgeschiedenis.HetbezwaarvanHaffmansrichtzich‘tegenhetfeitdatmedischebegrippen,zoalshetonderscheidtussenziekelijkennietziekelijk,noodzakelijkerwijseen‘juridische’betekeniskrijgenendaaromongeschiktzijneenbeslissenderoltespelen’.204

DeHullu(2012)verwijstvervolgensweernaarHaffmansalshijzegtdat‘tegenwoordigwordt

aangenomendat….geenenkelepsychischeafwijkingisuitgesloten’,maarhijgaat,andersdanNieboer,kennelijkuitvaneendefinitievanhetbegrip‘psychischeafwijking’,waarinditniet

begrensdwordtdooreenpathologievereiste.DitvaltafteleidenuitzijnopmerkingdatJanssenenvanLeeuwen(2000),doorhetponerenvaneenpathologievereiste,eenanderevisiezoudenhebben.

VanderWolfftenslottelaathetbijeenverwijzingnaarHaffmansenDeHullu,wanneerhijsteltdatgeenenkelepsychischeafwijkinguitgeslotenlijkt.Overhetpathologievereisterepthijniet.Welmerkthij,innavolgingvanMevisenVegter(2011),opdatditcriteriuminderechtspraktijkniet

verderisingevuldenduseenopen,strafrechtelijkbetrekkelijkneutraletermis205.MevisenVegter(p.120)morrelenoverigensaanhetpathologievereistemethunstellingdat‘officiëleclassificatievaneenstoornisalszodanigindegedragswetenschapnietnoodzakelijkis’.Ennader:‘Wesluiten

bepaaldnietuitdatderechtermeerbehoefteheeftaaninformatieoverdedysfunctiesvandepersoonvandeverdachtetentijdevanhetdelictdanoverdevraagofeenaantalverschijnselentezamenkunnenwordenaangemerktals(ziekelijke)stoornis’.

Samenvattendkomtheteropneerdatdeeensgezindheidindeliteratuuroverde‘bedoelingvandewetgever’,namelijkdatindetoepassingvanartikel39WvSrgeenenkelepsychischeafwijking

wordtuitgesloten,opéénenkelebronisterugtevoeren.HetgaatindekernomeeninterpretatievanNieboervandebedoelingvaneenwetsontwerpdat,indievorm,nooittotwetverhevenis.Hetmeestproblematischismisschienweldathetbegrip‘psychischeafwijking’(alssamenvatting

vandegebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornis)nieteenduidigwordtgeïnterpreteerd.Opeencruciaalpunt,namelijkronddevraagofernuwelofnieteenpathologievereistegeldt,lopendemeningenflinkuiteen.Watdatbetreftishetinteressantom,aandehandvanbovenstaand

203 KamerstukkenII1914/15,50.1(voorheen239),p.5,(NotavanWijziging)204 Haffmans1989,p.52.205 VanderWolf2012,p.210.

historischoverzicht,tezienhoedependelhiervoortdurendheenenweerbeweegt.Alswekijkennaardeontwikkelingenindenegentiendeeeuw,valtopdatindetoengehanteerdestrafuitsluitingsbepalingendegrenstussenpathologischeenniet-pathologischefactorennietzo

scherpgetrokkenwerd.Inhetvan1810tot1886geldendeWetboekvanStrafregt(CodePenale)werd(inartikel64)‘misdaad’of‘wanbedrijf’gedisculpeerdwanneerdeverdachteinstaatvankrankzinnigheidwas,ofwanneerhijdaartoedoor‘overmagt’gedwongenwerd.Pathologischeen

nietpathologische(inditgevalzelfsexterne,nietpersoonsgebonden)factorenwarenhierdusinéénbepalingsamengebracht.OokindetoenmaligeDuitsewetginghetzowelompathologie(psychischénsomatisch)alsomniet

pathologischegemoedstoestandendietotstraffeloosheidkondenleiden(koortsdelier,psychischetoestandbijdebevalling,dronkenschapenslaapdronkenheid).WijzagendathetontwerpvooreennieuwNederlandsWetboekvanStrafrechtaanvankelijkookdie

lijnvolgdedoordeintroductievanhetbegrip‘bewusteloosheid’.Daarnaastwerddeterm‘ziekelijkestoornis’alstebeperkendervarenomdatdaarmeegemoedstoestandenalsgevolgvanaangeborengebrekenmogelijkbuitendereikwijdtevandewetzoudenvallen.Hetleiddetotdeintroductievan

‘degebrekkigeontwikkeling’metalskennelijkebedoelingdaaronderooknietziekelijkeafwijkingenbijdeimputatietebetrekken.Debewusteloosheidwerdgeschrapt,degebrekkigeontwikkelingstaatnogsteedsindewet.

Indevolgende(wetgevings)rondewordendetouwtjesstrakaangehaald.Datwilzeggendat,naardeopvattingvanministerRegout,alsindienervanheteersteontwerpvoordePsychopatenwetten,depsychischeafwijkingenwaarhetvoorgesteldeartikel37WvSr(thansart39)opdoelde(dus

zoweldeziekelijkestoornisalsdegebrekkigeontwikkeling)‘vanontwijfelbareziekelijkenaard’diendentezijn.Hijintroduceerdekortomhetpathologievereiste.Maarnogvoordatzijnopvattingentotwet

verhevenkondenwordensneuveldedezegedachte.MinisterOrt(verantwoordelijkvoordeuiteindelijkewet)deedimmersdedeurweeropendoortestellendatoverdeinhoudvanbegrippenals‘lijdendeaan’en‘ziekelijk’wetenschappelijkgroteverschillenvanmeningbestonden.

Ookbijeengebrekkigeontwikkelingvannietziekelijkeaardzouartikel37toepasselijkkunnenzijn.Waarschijnlijkinhetbesefdatdaarmeedereikwijdtevandezebepalingerggrootzoukunnenwordenlegdehij(netalsdeDuitsewetgeverhonderdjaareerder)denadrukophet

‘toerekeningscriterium’(indeDuitsewetexplicietbenoemdals‘freieWillensbestimmung’).Hoedanook:exitpathologievereiste.

BijdetotstandkomingvandeWetBOPZwerdhetstoornisconceptopnieuwopgeschud.WijzagendatvanuitdeTweedekameraanvankelijkaangedrongenwerdopeenzeerstriktpathologievereiste.Erwerddoordekamerledengesprokenover‘krankzinnigheid’indemeestklassiekezinvanhet

woord:een‘ziekte’,eeninhetindividugelegenstoornisvanbekendeofonbekendeoorsprong,dievaste‘natuurregels’volgt’.Dieopvattingwordtdoordeministernietovergenomen.Het

onderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingendeziekelijkestoornisvandegeestvermogensblijftgehandhaafd.Determ‘geestvermogens’wordtvervolgensgeduidaandehandvanhetbio-,psycho-,socialemodelenalsoverkoepelendeomschrijvingvoordebeidevariantenwordt

gesprokenover‘stoornisvandegeestvermogens’.Ofhiermeeeenpathologievereistegeldtvoormetnamedegebrekkigeontwikkelingiszeerdevraag.Aandeenekantwordtalsvoorbeeldvooreengebrekkigeontwikkelinggesprokenoveraangeborencognitievebeperkingen(dieinbepaalde,

maarnietinalle,gevallenalspathologischzijnaantemerken),anderzijdswordtmetdegenoemde‘psychogeneopwindingstoestanden’de‘stoornisvandegeestvermogens’verbuitendegrenzenvandepathologiegetrokken.Metdezetoelichtingophetwettelijkstoornisconceptwordtinieder

gevalnieteenpathologievereistegeformuleerdwaarmeeverwezenwordtnaareeninhetindividugelegenziekte.Inovereenstemmingmetdetoenmaligestandvandepsychiatrischewetenschapwordthoedanookeenbreedziekteconcept(bio-,psycho-,sociaal)gehanteerd,maartevensde

mogelijkheidnietuitgeslotendatookpsychischetoestandenofafwijkingenonderdewerkingvandewetvallendie,ookindatbredeziekteconcept,nietalspathologischwordenaangemerkt.

Aangeziende(totstandkomingvan)deWetBOPZdelaatstewetgevingshaltewaswaarininhoudelijkeoverwegingenzijngewijdaanhetstoornisbegrip,kunnenwedeconclusietrekkendat,persaldo,destellingvanNieboerdatdewetgevergeenenkelepsychischeafwijkingheeft

uitgesloten,tochweljuistblijkttezijn,metdienverstandedatindewetgevingsgeschiedenisgeenaanknopingspuntenzijngevondenvooreenbeperkingvanhetconceptinwelkezindanook.DeveronderstellingvanNieboerdaterweleenbeperkingbestaatindezindatdiepsychische

afwijkingvanziekelijkeaardmoetzijn(pathologievereiste)vindtgeengrondindewet(sgeschiedenis).Datbetekentdater,wetstechnisch,geenbelemmeringenzoudenzijnooknietpathologischebeeldenonderde‘gebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’tescharen.

OverdegrenzenvanhetpathologievereisteDezeaanhefbevateenuitnodigingombijhetontbrekenvaneen(strikt)pathologievereisteoverde

grensvandatcriteriumheentekijken,teneindedeinhoudvanhetwettelijkstoornisbegripnaderteonderzoeken.Zijnerandere,nietpathologische,beeldenoftoestandendieonderdewerkingvanart39WvSrvallen,maarvooral,welkevallenernietonder?Wijzagendatbijdestartvanhet

wetgevingstrajectopditpuntruimeopvattingenwerdengehuldigd.InhetvoorhetNederlandsestrafrechtmodelstaandeDuitserechtwerdenallerleinietpathologischegemoedstoestanden,waaronderkoortsdelier,psychischetoestandbijbevalling,dronkenschapenslaapdronkenheidbij

deimputatiebetrokken.BijdetotstandkomingvanhetNederlandswetboekvanstrafrechtwerdenechteralenkelegrenzengetrokken.Doordeovermachtineenapartartikelondertebrengen,206werddepsychischeontregelingdie(louter)hetgevolgisvanexterneinvloedenalbuitende

reikwijdtevandestrafrechtelijke‘stoornis’gebracht.207Eentweedestapwashetschrappenvandebewusteloosheid.Debetekenisdaarvanisiniedergevaldatdewetgevertoenuitsprakdatdronkenschapgeenredenmochtzijneenstrafbaarfeitniettoeterekenen.Bijdebesprekingvande

jurisprudentiekomtditpuntechtermeteenomwegweerterug.Degevolgenvanhetgebruikvanmiddelen(waaronderalcoholintoxicatie)kanimmersinverschillendevariantenals‘stoornis’wordenaangemerkt.Uitsluitingvanhetdisculperenvindtdannietplaatsdoordedronkenschap

buitendereikwijdtevan(hethuidige)art39WvSrtehouden,maardooruitwerkingenverfijningvanhetculpaincausabeginsel.Opdepsychischetoestandenalsgevolgvanmiddelenenmedicijngebruikwordtbijdebesprekingvandejurisprudentienaderingegaan.

De(geschrapte)term‘bewusteloosheid’refereert(zekergezienderuimerebetekenisvandetot

206 Artikel40WvSr.207 Datlaterzalblijkendatvoordeverklaringendeetiologievaneenpsychischestoorniszowelendogene

alsexogenefactoren(inhunonderlingesamenhang)relevantzijn,iseenanderekwestie.

voorbeeldstrekkendeDuitse‘Bewusztlosigkeit’)mogelijkookaanallerleitoestandenvanverlaagdofverengdbewustzijn.Remmelink208spreektvan‘gedeeltelijkebewusteloosheid’ofeentoestandvan‘veranderdbewustzijn’.Gedoeldwordtopsituatieswaarinhetcontactmetdeomgevingniet

geheelontbreekt.209Alsvoorbeeldenwordengenoemdhetslaapwandelen,slaapdronkenheidenepileptischeenhysterischeschemer-endroomtoestanden.Deeveneensgenoemdeblindedriftvaltonderhethiernatebespreken‘affect’.Gesteldzouduskunnenwordendatmethetschrappenvan

de‘bewusteloosheid’ookdezetoestandenbuitenhetbereikvandewetzijngebracht.Enigeaarzelingishieropzijnplaatsnuindewetsgeschiedenisdediscussiezichvrijweluitsluitendtoespitsteopdedronkenschap.Bijdebesprekingvandejurisprudentiekomthetpuntterug

wanneergesprokenwordtoverdedissociatie.Inhetlichtvandevraagwelkepsychischebeeldenentoestandenwelofnietonderdewerkingvan

artikel39WvSrvallen,resterennogdegemoedstoestandendieveelalonderdenoemer‘affect’wordensamengevat.WijwezeneropdatindetoelichtingopdeWetBOPZook(dealsaffectaantemerken)‘psychogeneopwindingstoestanden’alsstoornisindezinvandewetwerdenbenoemd.

Datdezeopvatting,zoalsgezegd,verafstaatvandestrafrechtpraktijkwordtindeliteratuurbevestigd.InNoyon/LangemeijerenRemmelink(2009)210wordtgestelddatnietalsziekelijkestoornisiste

kwalificerenhetaffect,dehevigegemoedsbeweging:toorn,angst,radeloosheidenzovoort.Detotdezestellingleidendeoverwegingenontbrekenevenwel.Welwordtverwezennaardedisculperenderolvanhetaffectbijanderestrafbepalingen.Genoemdwordtdehevige

gemoedsbewegingdiebijnoodweerexcesdezichzelfdisproportioneelverdedigendeverdachtevrijuitkandoengaan.Echter,datbetrefteenspecifieke,inwetenjurisprudentieomschreven,situatieensluitnietuitdatdiezelfdegemoedstoestandookbijtoerekeningofdetoepassingvan

maatregelenrelevantkanzijn.Hiermeewilnietmetstelligheidgezegdzijndathetaffectookals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’isaantemerken,maargezienderuimtediedewetgeverzowelbijdetotstandkomingvanhetwetboekalsindelaatstewetgevingsrondebijde

WetBOPZheeftopengelaten(‘psychogeneopwindingstoestanden’)iseropzijnminsttwijfelensprakevaneen‘openeinde’.

Destrafrechtelijkehypothesevande‘normaliteit’Hetspiegelbeeldvanhetstrafrechtelijkdisculperenvandeverdachteindevormvaneenschulduitsluitingsgrondisdestrafrechtelijkaansprakelijkheid.IndeMemorievanToelichtingbij

artikel47O.R.O.211wordt,inhetlichtvande‘uitsluitingderstrafbaarheid’diestrafrechtelijkaantesprekenpersoonalsvolgtomschreven: ‘Destrafwetspreekttotdennormaalontwikkeldenmensch,tothemdiemetbewustheidhandelt,

dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen.Terwijlindewetenschapthansoverdezestellingenweinigofgeenverschilmeer

208 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.291.209 Alsdatcontactwelgeheelontbreektzoalsbijslaap,narcoseenhetepileptischtoevalzalsprakezijn

vanonwillekeurigebewegingendienietalswilsdadenzijnaantemerken.Strafrechtelijkzaldanhetopzetontbreken.ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.290.

210 ZieookDeHullu2015,p.346.211 Smidt1891,p.364-365.

bestaat,stuitmenindewetgevingnogsteedsopdemoeilijkheidomzescherpenduidelijkuittedrukken.’

IneenrecentverdedigdproefschriftheeftBijlsma(2016)de‘normaliteit’ofhet‘normaalpsychischfunctioneren’alsvertrekpuntgekozenvoordedefiniëringvanhetstrafrechtelijkstoornisbegrip.

Uitgangspuntinzijndenkenisdatdeontoerekenbaarheideenbijzondereplaatsinneemtinhetmaterieelrechtelijkesysteem,indiezindat“alleanderestrafuitsluitingsgrondengebaseerdzijnopdeveronderstellingdatdeverdachtepsychisch‘normaal’functioneert”.212Bijlsmaconstrueert

vervolgenstweetegenpolenindiezindathet‘lijdenaaneenpsychischestoornis’alsbedoeldinartikel39WvSrdetegenpoolvormtvan‘normaal’psychischfunctioneren.Vanuitdiegedachtekomthijtotdestellingdatvooreengoedbegripvanwateenstoornisis,indezinvanartikel39,

eerstmoetwordenonderzochtwatdestrafrechtelijkeveronderstellingenzijnovernormaalpsychischfunctioneren.Opbasisvanhetaande‘folkpsychology’213ontleendenormaliteitsbegripkomthijvervolgenstoteendefinitievandestrafrechtelijkestoornis:

‘Vaneenstoornisindezinvanartikel39Srissprakealsdeverdachtenietvoldoetaandeindestrafrechtelijkesystematiekbeslotenliggendeveronderstellingenover‘normaal’psychischfunctioneren.Eenstoornisindezinvanartikel39isdaaromeenabnormaleafwijkingvanéénof

meervandedriecentraleconceptenuitdefolkpsychologywaaropstrafrechtelijkeaansprakelijkheidgebaseerdis.’Uitgaandevandedriebelangrijksteconceptenindefolkpsychology,mentale

toestanden,rationaliteitenmentalecausaliteit,wordthetstrafrechtelijkestoornisconceptindezinvanartikel39WvSralsvolgtgeformuleerd:

• Mentaletoestanden.Vaneenstoornisvanmentaletoestandenissprakealsde

overtuigingen,wensenenemotiesvandeverdachtetentijdevanhetdelictnietopnormalewijzefunctioneren.

• Rationaliteit.Stoornisvanrationaliteitbetekentdatdepraktischeredevandeverdachte

tentijdevanhetdelictnietnormaalfunctioneert.• Mentalecausaliteit.Eenstoornisvanmentalecausaliteithoudtindatdementale

toestanden

vandeverdachtetentijdevanhetdelictnietopnormalewijzemetzijngedraginverbandstaan.

Aandezebenaderingligt,zoalsgezegd,deveronderstellingtengrondslagdatdestoornishetspiegelbeeldvormtvanwatals‘normaliteit’tebeschouwenzouzijn.Bijdieveronderstellingzijn

kanttekeningenteplaatsen.HetlijkteriniedergevalopdatdegedachteconstructievanBijlsmadestijdsnietisgevolgddoordewetgever.IndemeergenoemdeMemorievanToelichtingbijhetoorspronkelijkregeringsontwerp(O.R.O.)voorhetWetboekvanStrafrechtlezenwehetvolgende:

Uitsluitingderstrafbaarheid(artt.47,48,49,lsteen2delid,50-53).Geenestrafregtelijkeverantwoordelijkheidzondertoerekenbaarheidvanhetfeitaandendader,engeenezoodanigetoerekenbaarheidwaarhetzijdevrijheidvanhandelen,dekeustusschenhetdoen

oflatenvanhetgeendewetverbiedtofgebiedtisuitgesloten,hetzijdedaderinzoodanigen

212 Bijlsma2016,p.168.213 ZienaderBijlsma2016,p.168e.v..AlsbelangrijkstebronvoordetheorievandeFolkPsychology

maaktBijlsmagebruikvandepublicatiesvanMalle,waarondermetname:B.F.Malle,Howthemindexplainsbehavior.Folkexplanations,meaning,andsocialinteraction,Cambridge:TheMITPress2004.

toestandverkeert,dathijhetongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen.Vanbelangisnuvasttestellendatdewetgeverdestijdshet‘toerekenen’breedopvatte.

Ontoerekenbaarheidbeperktezichniettotdesituatiewaarineenpsychischestoornisdehandelingsvrijheidvandeverdachtebeperkt.Bijderedengevendefactorenvoordeontoerekenbaarheidwerdonderscheidgemaakttussen‘inwendigeoorzakenvan

ontoerekenbaarheid’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’.Onder‘inwendigeoorzaken’werdenbegrepende‘abnormaletoestanddergeestvermogens’ende‘jeugdigeleeftijd’vandeverdachte.De‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’bestrekeneenbreedscalavanfactorenenomstandigheden

dieooknunoghunplaatshebbenindestrafuitsluitingsgrondenovermacht,noodweer,wettelijkvoorschriftenambtelijkbevel.Inaldiegevallenzoudestrafrechtelijkeverantwoordelijkheidontbrekenindiengeensprakeisvaneen‘vrijheidvanhandelen’danwelbetrokkene‘het

ongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen’.214Dezecriteriaduidennietopeen‘psychischnormaalfunctioneren’.OpdestellingvanBijlsmadat‘alleanderestrafuitsluitingsgrondenwelopdieveronderstellingzijn

gebaseerdvaltinhetlichtvandewetshistorieduswataftedingen.Daarmeezijnookvraagtekensteplaatsenbijeenvandieveronderstellingafgeleidedefinitievanhetstoornisbegripindezinvanartikel39WvSr.

3.2.2.2 JurisprudentieDevraagdientzichnuaanofer,gegevenditglobaleenzekervoorhetstrafrechtnietaltijdeven

heldere,wettelijkekader,voordeuitlegvanhetwettelijkstoornisbegripnaderhouvastistevindenindejurisprudentie.DeconstateringvanMevisenVegter215datergeenarrestvandeHogeRaadisaantewijzenwaarinwordtuitgelegdwatnupreciesondereengebrekkigeontwikkelingof

ziekelijkestoornisisteverstaan,wordtonderschreven,maarnietteminblijktdatindejurisprudentiezijdelingsenvaakindirectwelenkeleaanknopingspuntentevindenzijn.Bijdebesprekingdaarvankanonderscheidwordengemaakttussentweealgemenethema’sendeinde

rechtspraaknaarvorenkomendespecifiekebeeldendiealdannietalsstoorniszoudenzijnaantemerken.Metdealgemenethema’swordtgedoeldopdevraaginhoeverre:1. indejurisprudentieaanknopingspuntentevindenzijnvoorhetaldannietaannemenvan

eenpathologievereiste:2. deDSMrichtinggevendisvoordeafgrenzingvanhetstoornisbegrip;

Despecifiekebeeldendieindejurisprudentieaanbodkomen,betreffen:3. deindetoelichtingopdeWetBOPZalsstoornisindezinvandewetuitgesloten persoonlijkheidsstoornis

4. dedoorhetgebruikvanmiddelenofmedicijnenveroorzaakteofmetdatgebruik samenhangendegeestelijketoestandenen/ofziektebeelden;5. Hetfenomeenvandedissociatieendedissociatievestoornis.

214 Laterindezestudie(paragraaf6.2.1)wordtuitgebreideringegaanopdittoetsingscriteriumvoorde

toerekening.215 MevisenVegter2011,p.119.

Ad1 PathologievereisteIndejurisprudentiezijngeenuitsprakengevondenwaarinderechterzichexplicietuitspreektovereen,voordebegrenzingvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisgeldend,pathologievereiste.Ineengedateerdeuitspraakisweleenvoorbeeldgevondenvaneengeval

waarinderechtereenberoepopart39WvSr(toennogart37WvSr)honoreert,waarbijgeredetwijfelmagbestaanbijhetpathologischkaraktervandebetreffendeaandoening.

In1974raakteeenautomobilist‘zonderenigeverkeersnoodzaak’vandeweg.Debestuurderverklaardedathij(allangeretijd)inoverspannentoestandverkeerdeenbijhetbesturenvandeautointoenemendematebangwasgeworden.Derechtbankbeslootopgrondvandieverklaring,

eenbevestigingvaneenarbeidsdeskundigeendebevindingvanverbalisantendatbetrokkene,toenhijnahetongevaluitdeautowerdgehaald,overzijngehelelichaamschokteendatzijnhandenbeefden,hetfeitaandeverdachteniettoeterekenen.DeHogeRaad216overwoogdatderechtbank

,’uitgaandevaneenjuisteopvattingomtrenthetbepaaldeinart.37,eerstelidSr.,opgrondvande…(inhoudvandevoormeldeverklaringenmb)totdegevolgtrekkingiskunnenkomen,dat

gerequireerdetentijdevanhetongeval……leedaaneenziekelijkestoringvanzijngeestvermogensinzulkeenmate,dathetfeithemnietkanwordentoegerekend’.Watopvaltindezezaakisdatderechterdeziekelijkestoringaanneemtopbasisvandeverklaringvanbetrokkeneengetuigen.Een

medisch/gedragsdeskundigadviesontbreektendatlijkttochvanbelangomtotdeconclusietekunnenkomendatde‘overspannenheid’,dieinhetregulierespraakgebruiktochnietsnelals‘ziekelijk’wordtgezien,vandienaardwasdatdezealspathologischwasaantemerken.DeHoge

Raadmaakthiergeenpuntvanenaccepteertdaarmeeeenzeerbreedstoornisconcept(indezinvanhethuidigeart39WvSr).OokDeHullu217verbaastzichoverdezeuitspraak.Ineenlaterarrestwordteenberoepopoverspannenheidoverigensnietgehonoreerd.Echter,uit

detekstvandegepubliceerdeuitspraakblijktnietofdattemakenhadmetdeaardvande‘aandoening’ofmetdeernst/doorwerkingdaarvanophettenlastegelegde.218Noglosvanditlaatstearrestzouhetniettemintochtevergaanomaandieene(gedateerde)

uitspraakconclusiesteverbindenmetbetrekkingtothetaldannietaccepterenvaneenpathologievereiste.Dejurisprudentiehelptonshierindusnietechtverder.

Ad2 GeeftDSMdegrensaan?In2011speeldebijhetgerechtshofinDenBosch219eenzaakwaarbijdedeskundige(psycholoog)totdediagnose‘hyperseksualiteit’kwam.Depsycholoogweeserzelfopdat‘hyperseksualiteit’nietin

deDSM-IV-TRisopgenomen,waarnahethoftothetoordeelkwamdatdieaandoeningnietalspsychischestoorniskonwordenaangemerkt.Daaraanvoegdehethoftoedatdit‘anderszoukunnenzijnindienkanwordenvastgestelddatdehyperseksualiteitvergezeldgaatvaneenwel

geclassificeerdestoornis….’AlvorensietstezeggenoverditoordeelvanhethofslaatdeHogeRaad220nogeveneenpiketpaal.Bijhetgevenvaneenlasttotterbeschikkingstellingishet,aldusdeHogeRaad,‘aanderechterdie

216 HR30maart1976,NJ1976,492.217 DeHullu2015,p.346.218 HR2oktober1984,ECLI:NL:HR:1984:AB8090, NJ1985,271.219 HofDenBosch11oktober2011,nr.20/003035-10.220 HR18december2012,ECLI:NL:HR:2012:BY5355,NJ2013/467m.nt.vanB.F.Keulen.

overdefeitenoordeeltomvasttestellenofbijdeverdachtetentijdevanhetplegenvanhetfeiteengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensbestond.Derechterheeftdaarineeneigenverantwoordelijkheidenisnietgebondenaandedoordeskundigenuitgebrachte

adviezen’.VervolgenszegtdeHogeRaaddat‘deopvattingdatslechtseenstoornisdieisomschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoalsbedoeldinart.37a,eerstelidSr.,tebeperktenonjuistis.

DeHogeRaadlaathetdaarnietbijmaarvoegteraantoe‘datdeenkeleomstandigheiddateenstoorniswelalszodanigwordtaangeduidindeDSM-IV-TR,evenminbetekentdatderechtertothetoordeeldienttekomendatersprakeisvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande

geestvermogensindezinvanart.37’.Watwordthiermeebedoeld?OmtebeginnenisnietduidelijkofdeHogeRaaddezeuitspraakbeperkttotdeDSMclassificatieofdatdelijndoorgetrokkenmoetwordennaardediagnostiekvanpsychischeafwijkingen/stoornisseninhetalgemeen.Danzoumet

dezeuitspraakgezegdwordendatalseenpsychiatereenpsychischestoornisdiagnosticeert,hetuiteindelijktochderechterisdiebepaaltofdiestoornis,inhetkadervanartikel37aWvSr,moetwordenaangemerktalsgebrekkigeontwikkeling/ziekelijkestoornis.Geziendeeerdereverwijzing

lijkthiermeedenadrukvooralgelegdtewordenopdeeigenverantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvandestoornis(zonderenigegebondenheidaanhetadviesvandedeskundige).Datis,indejurisprudentie,nietnieuw.221Maardoorhetteformuleren,zoalsdeHogeRaadheeft

gedaan,(detoevoeging:‘indezinvanart37’)wordter,mogelijkonbedoeld,nogeenstapverdergezet.Hetlijkteropofdevaststellingvandestoornisgekoppeldwordtaandejuridischerelevantiedaarvaninhetlichtvandebetreffendewetsbepaling,inditgevalartikel37aWvSr.

Maarwathiervanzij,eendingisduidelijk,namelijkdatderechterbijdevaststellingvandeaanwezigheidvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis,nietbeperktwordtdoordeclassificatievandeDSM(ennaarmagwordenaangenomenvangeenenkelander

classificatiesysteem).Verdermager,vooralsnog,vanuitwordengegaandatdezebeperkingooknietgeldtvoordeinhoudvandezelfdeterminologieinartikel39WvSr.

Ad3 HetbelangvandepersoonlijkheidsstoornisIndetoelichtingopdeWetBOPZwerden‘stoornissenvandepersoonlijkheid’voortoepassingvandewetuitgeslotenvanuitdeveronderstellingdatdegeestvermogensvanbetrokkenenindie

gevallen‘nietinzoernstigemategestoordzijnteachtendathunhandelen(vrijwel)geheelonderinvloedvanhunstoornistotstandkomt’.DitpastindeopzetvandeWetBOPZwaarbijdestoornisdegevaarvolledadenvandebetrokkene‘overwegendmoetbeheersen’222wilsprakekunnenzijn

vantoepassingvaneenvandeinterventies(rechterlijkemachtiging/bewaring)endatisbijdepersoonlijkheidsstoornismeestalniethetgeval.Ookvanuithetstrafrechtisbekenddateenpersoonlijkheidsstoornis,naastanderegedragsverklarendefactoren,slechtszeldeneen

overwegenderolspeelt.223OpditpuntscheidendewegenvanBOPZenstrafrecht.IndeBOPZissprakevaneenzekeredichotomieindiezindatderechteraldannieteenmachtigingafgeeften

221 HR22januari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC1311,NJ2008/193m.nt.Reijntjes;HR20januari2009,

ECLI:NL:HR:2009:BF3162,NJ2009/324.222 Zieparagraaf3.2.1.3.223 Indestrafrechtpraktijkleidteenpersoonlijkheidsstoornis,andersdanbijvoorbeeldeenpsychotische

stoornis,indemeestegevallentoteenlichtverminderdetoerekenbaarheid,bijuitzonderingtoteenverminderdetoerekeningenvrijwelnooittoteensterkverminderde-ofontoerekenbaarheid.

daarbijeenhogedrempelinachtneemtvoorwatbetreftdedoorwerkingvandestoornisinhetgevaar,terwijlinhetstrafrechtderechter,iniedergevalbijdebeoordelingvandetoerekenbaarheid,eenbreedspectrumhanteert,lopendvantoerekenennaarniet-toerekenen.

Daarbijpastuiteraarddekanttekeningdatdewetzelf(art.39WvSr)slechtsspreektoverniet-toerekenen.Hetbedoeldespectrumisinderechtspraktijkontstaan.VoorwatbetreftdeTBSzou,nuookindatgevaldestoornisvoorspellendmoetzijnvoorhetgevaar,meeranalogiebestaanmet

deWetBOPZ.Onderad1hebbenwealdevraagopgeworpenofdeHogeRaad,bijdevaststellingvandestoornis,mogelijkookdiekantopwilgaan.Hoeditookzij,voordestrafrechtpraktijkishetvanbelangdatookrekeningkanwordengehoudenmetstoornissendieslechtsinbeperktemate

hetdelictgedraghebbenbeïnvloed.Derechterdoetdatbijdetoerekeningmaarookbijdevaststellingvangedragsinterventies,waarbij,indegevallenwaarindestoornismaarineenbeperktematedoorwerkteinhetdelict,vooralgedachtmoetwordenaandeviabijzondere

voorwaardeninhetvonnisgekaderdegedragsinterventies.Geziendevanzelfsprekendheidwaarmee,tegendegeschetsteachtergrond,indepraktijk,inafwijkingvandetoelichtingopdeWetBOPZ,depersoonlijkheidsstoornisbijdestrafrechtelijkeinterventiesweldegelijkeengrote(zoniet

degrootste)rolspeelt224ligthetbijnavoordehanddatderechternauwelijksmetdezevraaggeconfronteerdwordt.Hetisgeenissue.NietteminisereenarrestvandeHogeRaadwaarinditpunt,zijhetimpliciet,aandeordekomt.225

DeHogeRaadsteltindezezaakvastdathetgerechtshofinzijnoverwegingentotuitdrukkingheeftgebracht‘datdebijverdachtevastgesteldegebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogensindevormvaneenanti-socialepersoonlijkheidsstoorniszonderbehandelingeenzodaniggrootgevaar

voordeveiligheidvananderendanweldealgemeneveiligheidvanpersonenofgoedereninhetlevenroeptdatditdeopleggingvandemaatregelvanterbeschikkingstellingmetdwangverplegingeist’.DeHogeRaadachtdatoordeelnietonbegrijpelijkenlaathetarrestvanhethofinstand.De

HogeRaadverenigtzichkennelijkmethetoordeelvanhethofdateenpersoonlijkheidsstoornisaangemerktkanwordenalsgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens(inditgeval:inhetkadervanart37aWvSr).Opmerkelijkisoverigensweldathof(endusookdeHogeRaad),bewust

ofonbewust,eenvandedeskundigenindezaakheeftgevolgdindiensconclusiedatdeanti-socialepersoonlijkheidsstoornisalsgebrekkigeontwikkelingennietalsziekelijkestoornisvandegeestvermogensmoetwordenaangemerkt.Inhetlichtvandewetshistorie,waarbijzowelbijde

totstandkomingvanhetwetboekalsindetoelichtingopdeWetBOPZdegebrekkigeontwikkelingwordtgeschaardonderde‘aangeborengebreken’respectievelijk‘aangeborencognitievebeperkingen’,226isditopmerkelijk.Hoeweldepersoonlijkheidsstoorniswelals

‘ontwikkelingsstoornis’kanwordenaangemerkt,valtdezestoornistochbuitendeindetoelichtinggegevenomschrijving,waarindenadrukligtop‘dedieperevormenvanzwakzinnigheid’.Opditpuntwordtnaderingegaanonder‘Visievangedragsdeskundigen’.

Ad4 MiddelenenmedicijnenHetgebruikvanmiddelenenmedicijnenkanbijdebeoordelingvandetoerekenbaarheidinhet

strafrecht,globaal,optweemaniereneenrolspelen.227

224 ZieCanton2004,p.51.225 HR24januari2012,ECLI:NL:HR:2012:BU6012.226 Zieparagraaf3.2.1.3.227 Zievooreenuitwerkingvanditonderscheid:deHaanc.s.2008,p.81e.v..

Deeerstemogelijkheidisdathetmiddelengebruikbetrokkeneineenzodanige(bewustzijns)toestandbrengtdatdesturingsmogelijkhedenvoorhet(delict)gedraggeheelofgedeeltelijkwegvallen.Strafrechtelijkdisculperenkandanlopenviadewegvanhetontbrekenvan

opzet,danwelvanhetnietofverminderdtoerekenen,indiendieroesalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniswordtaangemerkt.Inbeidegevallenkan(enzalindemeestegevallen),bijeenvrijwilligeinnamevandemiddelen,destrafrechtelijkeaansprakelijkheidinstandblijvendoor

toepassingvanhetculpaincausabeginsel.Eentweedemogelijkheidisdatbetrokkenelijdtaaneenverslavingsziekteenvanuitdedaarmeesamenhangendesymptomen(b.v.craving/zucht)tothetplegenvanstrafbarefeitenkomt.Indat

gevalisdenkbaardatdiefeitennietofinminderematewordentoegerekend,waarbijverschillendgedachtkanwordenoverdevraagofhetculpaincausabeginselvantoepassingis.Detweevariantenwordennaelkaarbesproken.Nukanoverigensalgeconstateerdwordendatin

dejurisprudentievandeHogeRaadgeenuitsprakenzijngevondenwaarinexplicietdedoorhetmiddelen-ofmedicijngebruikveroorzaaktebewustzijnstoestand(roes/psychoseenz.)wordtaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Welkaninsommigegevallen

implicietdieconclusiewordengetrokken.

Isdealcoholroeseenstoornis?Opmerkelijkgenoegisoverdeongetwijfeldmeestvoorkomende(enstrafrechtelijktochzeerrelevante)roes,namelijkdealcoholroes,opditpuntnoghetminsttevinden.Ineenarrestuit1983228achtdeHogeRaadhetoordeelvanhethofdat‘indiendeverdachtetentijdevanhetfeit,

tengevolgevanovermatigalcoholgebruik,ineenpathologischeroeszouhebbenverkeerd,hijzichzelfdan–vrijwillig–indietoestandheeftgebracht’,nietonbegrijpelijk.Doorderaadsmanwasbepleitdathetfeit,inverbandmetdiepathologischeroes,nietaandeverdachtekonworden

toegerekend.HofenHogeRaadgingennietmeeinhetverzoekbetrokkenemethetoogdaaroppsychiatrischtelatenonderzoeken,omdathetverweeralopvoorhand,doortoepassingvanhetculpaincausabeginsel,zousneuvelen.Hetpuntblijftdusliggen,zijhetdatiniedergevalnietde

uitspraakisgedaandatdiepathologischeroesnietalsstoornisofgebrekkigeontwikkelingzoukunnenwordenaangemerkt.Indenootonderhetarrestsnijdt’tHartdekwestiewelaan.Hijsteltdatbijeenroesdooralcoholgebruiker‘tijdelijkeenziekelijkestoringdergeestvermogenskanzijn

opgetreden’.Remmelink229isvanoordeeldat‘medischgesproken’dronkenschapuiteraardweleenhersenintoxicatieis:‘dedrankveroorzaakt,zozoumenkunnenzeggen,eenacutepsychose,zichkenmerkenddooreenpsychischetoestand,dietotnietofverminderdtoerekenenzoumoeten

leiden’.Echter,onderverwijzingnaardetotstandkomingvanhetwetboek,geefthijaandatdewetgeverdaarnietvoorgekozenheeft.230Ongetwijfeldwordtgedoeldophetschrappenvande‘bewusteloosheid’waaronderinhetwetsontwerpookdedronkenschapwasbegrepen.Hetbrengt

Remmelinktotdeconclusiedatdedronkenschap(intheorie)hoogstensnoggebrachtzoukunnenwordenonderdestrafuitsluitingsgrond‘avas’ofonderovermacht.SamengevatkomtderedeneringvanRemmelinkeropneerdatdronkenschapstriktgenomenwelalsstoorniszoumoetenworden

aangemerkt,maargeziendewetsgeschiedenisgeenstoornis‘indezinvandewet’is,een

228 HR28juni1983,ECLI:NL:HR:1983:AC8052, NJ1984,53.229 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.292.230 RemmelinkverwijstnognaarHofDenHaag20december1948,NJ1949,waarinhethofzichheeft

uitgesprokentegendekwalificeringvandealcoholroesalsziekelijkestoring.

gedachteconstructie,diezoalswijeerderzagen,beterindesystematiekvandeWetBOPZdanindievanhetWetboekvanStrafrechtthuishoort.Eenuitzonderingzou,naarzijnmening,hoogstens,gemaaktkunnenwordenvoorhetgevalwaarindeuitwerkingvandrankgebruikwordtgewijzigdof

versterktdoordientevenseen(ongewone)ziekelijkestoringdergeestvermogensintreedt’.Ditnoemthijeenpathologischeroes.Bleichrodtgeeftinzijnconclusiebijhet‘cannabispsychosearrest’231nogeenandereomschrijvingvan‘pathologischeroes’namelijk‘eenstoringvande

geestvermogensalsgevolgvaneennietteverwachtenongebruikelijkeuitwerkingvanalcoholgebruik’.LaterrelativeertRemmelink232overigenszijnstandpuntdoorzichaftevragenofhet‘medegeletopdeontwikkelingvandekennisvanditverschijnselindemedische

wetenschap233’.….‘nunogwelnodigishetartikelzoengteinterpreteren,dathetgevolgvandeintoxicatiederhersenendooralcoholnietalseenziekelijkestoornisdergeestvermogenswordtbeschouwd’.DekwestiekomtzijdelingsnogaandeordebijtweearrestenvandeHogeRaad.Inzijn

conclusiebijeenarrestuit1999,234steltMachielsedevraagofeninhoeverreintoxicatiedooralcoholhoudendedrank,medicijnenendrugsvaltonderdeziekelijkestoornis.Naarzijnopvatting‘geldtdatditnietsnelzalwordenaangenomen.Iniedergevalheeftdewetgevergeenbepaling

willenopnemenovertoerekeningbijdronkenschap,hoewelermedischgezienbijdronkenschapwelgesprokenkanwordenovereenacuteziekelijkestoornis235’.Inzijnnootonderhetlaternogtebespreken‘cocaïnepsychose’arrest236steltvanVeendatdatarresteenschoolvoorbeeldbiedtvan

culpaincausaengeheelaansluitbijdegangbareopvattingoverdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidvoordelictenindronkenschapbegaan.Daarvoegthijnogaantoe:‘Heelbewustisdestoringvandegeestvermogensdooralcoholgebruikbuitenart.37gehouden(zieHazewinkel-

Suringa/Remmelink,1981,blz.220e.v.)’.HetisnietgeheelduidelijkofvanVeenhierookderedeneringvanRemmelinkvolgtdatdanuitgewekenzoumoetenwordennaar‘avas’ofovermacht.Geziendecontextvanhetonderhavigearrest,waarinhetgaatomculpaincausainhetkadervan

detoerekeningsvraag,ligtdatnietvoordehand.DaarmeeblijftonzekerofvanVeennuwelofnietdeopvattinghuldigtdatdealcoholroesalsziekelijkestoornismoetwordenaangemerkt.

Hetvoorgaandeoverziendelijktheteropdatenkelegezaghebbendeauteurs,onderverwijzingnaardetotstandkomingvanhetwetboek,watworstelenmetdevraagofdealcoholroesnuwelofnietalsstoornisindezinvanartikel39WvSrmoetwordenaangemerkt.MetdeHogeRaadbestaatde

neigingdevraagenigszinsteomzeilendoordirectovertestappenopdeculpaincausaconstructie.Andersgezegd,ofdeverdachtenuwelofnietineendisculperendealcoholroesverkeerde,hijheeftzichzelfindietoestandgebrachtenisstrafrechtelijkdusaansprakelijk.Inhetmiddenblijftdanof

hetonderliggendeverweerwordtaangemerktalseenberoepopontoerekeningsvatbaarheid,avasdanwelovermacht.

231 HR12februari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC3797, NJ2008,263.232 Noyon/LangemeijerenRemmelink2009WetboekvanStrafrechtartikel39,aantekening4.233 VermeldzijdatindenieuwsteversievandeDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders, deDSM-5,de‘alcoholintoxicatie’alsstoornisinhetalcoholgebruikisopgenomen(mb).234 HR21september1999,NJ1999,760.235 HijverwijsthierbijnaarheteerderaangehaaldecitaatvanRemmelink(ziehierboven).236 HR9juni1981, ECLI:NL:HR:1981:AC0902,NJ1983,412.

Indehuidigerechtspraktijk(enderapportageprojustitia)wordteigenlijkzondermeeraangenomendateeneventueelberoepopdedisculperendewerkingvandealcoholroesgeplaatstmoetwordenindesleutelvandetoerekening.OokBijlsma(2011)gaaterinzijnbesprekingvande

voorzienbaarheidseisbijdeculpaincausazondermeervanuitdatdieculpaincausanahetgebruikvanverdovendemiddelenofalcoholgeplaatstmoetwordenindesleutelvaneenberoepopontoerekeningsvatbaarheidendusde(veronderstelde)aanwezigheidvaneenpsychischestoornis.

Vooralsnogmagdaaromwordenaangenomendatdehersenintoxicatieontstaandoorhet(overmatig)gebruikvanalcoholbeschouwdkanwordenalsziekelijkestoornisindezinvanartikel39WvSr.Medisch/psychiatrischgezienwordtdieintoxicatiegezienalspsychischestoornis.De

wetgeverheeftweliswaardestijdsdebewusteloosheidendaarmeededronkenschapgeschrapt,maardatsluitnietuitdatdieintoxicatiedanviadewegvandestoornisalsnogindeimputatieregelingwordtopgenomen.Bovendienvaltuitdewetsgeschiedenisiniedergevalnietop

temakendatgekozenisvooreensystematiek(zoalsbijdeWetBOPZ)waarbijslechtsdiegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvoortoepassingvandewetinaanmerkingkankomendierelevantisvoortoepassingvandewet(inhetkadervandeBOPZ:gevaarzettenderelevantie).

GesterktzijnwijookdoordelatereopvattingvanRemmelinkdiezich,terecht,afvroegofhetwelnodigis(hethuidige)artikel39WvSrzoengteinterpreteren.Totslotnogeenopmerkingoverhetgebruikvandeterm‘pathologischeroes’.Wijzagendatzowel

RemmelinkalsBleichrodt,iederophuneigenwijze,dietermwildenreserverenvoorbijzonderevariantenvandealcoholintoxicatie.Gegevendeconstateringdatdieintoxicatiehoedanookalseenpsychischestoornisendaarmeealspathologischisaantemerken,lijktdieexclusievebetekenis

(welkevandetweedanook)onnodigenverwarrend.Kortgezegd,erlijktgeenbezwaartegendehanteringvandetermpathologischeroesalsgedoeldwordtopiederevormvanhersenintoxicatiealsgevolgvanovermatigalcoholgebruik.

CocaïnepsychoseInheteerderaangehaalde‘cocaïnepsychosearrest’van1981237draaidehetprimairomdekwestie

vandeculpaincausa.VooronsonderwerpisechtervanbelangdatzowelhetgerechtshofalsdeHogeRaadhetadviesvandedeskundige(psychiater)indezaakvolgden,diedeparanoïdepsychosealsgevolgvaneencocaïne-intoxicatieaanmerktealseenziekelijkestoornisvandegeestvermogens.

HetgerechtshofneemtdieconclusieexplicietoverendeHogeRaadbevestigthetoordeelvanhethof‘dathetbewezenverklaardeaandeverdachtekanwordentoegerekend,ookalwashijtijdenshetbegaandaarvanlijdendeaaneenparanoïdepsychosetengevolgevancocaïne-intoxicatie’.

VervolgenszegtdeHogeRaad:‘Metjuistheidheefthethoftedezenbeslissendgeoordeeldofdeverdachte‘verwijtbaar’iskomenteverkerenineentoestandvanziekelijkestoringvanzijngeestvermogens’,waarmeeimplicietwordtuitgesprokendatdiecocaïnepsychosealsziekelijke

stoornisisaantemerken.Remmelinkschaardezichinzijnconclusieachterdeuitspraakvanhethofzonderdevraagoptewerpenofeencocaïnepsychosealsgevolgvandevrijwilligeinnamevandezeharddrugwelgezienkanwordenalsziekelijkestoornis.Devoordehandliggendevergelijkingmet

desituatieronddealcoholintoxicatie,waarbijdewetgeverdedronkenschapbuitendeimputatiewildehouden,wordtdoorhemnietgetrokken.

237 HR9juni1981,ECLI:NL:HR:1981:AC0902,NJ1983,412m.nt.VanVeen.

CannabispsychoseEenvergelijkbaresituatiedeedzich27jaarlatervoor,zoalsblijktuitheteveneenseerderaangehaalde‘cannabispsychosearrest’.238Ookinditgevalontstondeenpsychosenaovermatiggebruikvanmiddelen(cannabis).Ooknuwasweerdecentralevraagofdeverdachtezich,doorde

vrijwilligeinnamevandecannabis,verwijtbaarindietoestandhadgebracht.HofenHogeRaadvolgenimpliciet,geziendeconclusiesoverdetoerekening,ookhierdedoordedeskundigenuitgezettelijndatdepsychosealsziekelijkestoornismoetwordenaangemerkt.

AmfetaminepsychoseIndebekende‘Tolbertzaak’239ginghetomeenamfetaminepsychose.Devoorliggenderechtsvraag

betrofhetopzet,maarindemargedaarvanmerktedeHogeRaad(tegendeachtergrondvandeeerderals‘ernstigegeestelijkestoornis’aangemerkteamfetaminepsychose)op:‘Datdeverdachtehetaanzichzelftewijtenheeftdathijineenpsychotischetoestandisgeraaktzou,bij

bewezenverklaringvandiensopzetoplevensberoving,welvanbelangkunnenzijnvoorhetantwoordopdevraagofsprakeisvanbijvoorbeeldontoerekenbaarheid’.Implicietwordtdaarmeeaangegevendatookdieamfetaminepsychoseaangemerktkanwordenalsziekelijkestoornisinde

zinvanart39WvSr.Overdekwalificatievandoordrugsgebruikgeluxeerdepsychosesalsziekelijkestoornisindezinvan

artikel39WvSrlijktdusweinigtwijfeltebestaan.Devraagblijftnatuurlijkopenofditanderszouzijnindienhetnietomeenpsychosemaaromeenmildere(roes)variantzougaan.

InvloedvanmedicijngebruikIneenzaakdiein1999leiddetoteenuitspraakvandeHogeRaad240werdhetverweergevoerddatdeverdachtealsgevolgvan(overeenkomstighetdoktersvoorschrift)ingenomenmedicijnen(lorazepam),ineen,alsziekelijkestoornisaantemerken,schemertoestandwasgeraaktwaardoor

geensprakemeerwasvanvrijewilskeuze.Hettenlastegelegdefeitzouomdieredennietkunnenwordentoegerekend.DeHogeRaadcasseertomdathethofvoorbijwasgegaanaanhetnadereverweerdatdeparadoxalereactievanhetmedicijnzichookkanvoordoenzondergelijktijdig

gebruikvanalcohol.Datlaatsteleiddebijhethofnamelijktoteenculpaincausaredenering.HofenHogeRaadgaannietexplicietinopdevraagofdeschemertoestandalsziekelijkestoornisisaante

merken,maargezienhetgevoerdeverweeriserkennelijkookgeenredengeweestdatpuntteproblematiseren.241Machielsesteltdekwestieinzijnconclusiewelexplicietaandeorde.Hierbovenzagenwijaldathijvanopvattingwasdat‘nietsnelzalwordenaangenomen’datintoxicatiedoor

alcohol,medicijnenendrugsvaltonderdeziekelijkestoornis.Hijlaatdevraagverderliggendoorzichteconcentrerenophetculpaincausaaspect,aangevenddatditzowelaandeordeisbijdeaannamevaneenaanwezigheidvaneenziekelijkestoornisalsinhetgevaldatdewegwordt

gekozenvande‘verontschuldigbareonmacht’–eenvariantvandeongeschrevenstrafuitsluitingsgrondafwezigheidvanalleschuld.

238 HR12februari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC3797,NJ2008,263.239 HR9december2008,ECLI:NL:HR:2008:BD2775.240 HR21september1999, ECLI:NL:HR:1999:ZD1526,NJ1999,760.241 Zietevens,vergelijkbaar:HR14december2004,ECLI:NL:HR:2004:AR3226.

Aandachtbehoevennogenkelemeerrecenteuitsprakenoverdemogelijkeinvloedvanhetantidepressivumparoxetineop(delict)gedrag.IneenzaakdiediendebijhetgerechtshofAmsterdam242werddoordeverdedigingaangevoerddatgenoemdmedicijneenwezenlijk

(ontremmende)rolzouhebbengespeeldbijhetontstaanvandepsychischetoestandwaarindeverdachtedefeitenzouhebbengepleegd.Ontoerekeningsvatbaarheidwordtbepleit.Naeenuitvoerige‘slagenwisseling’tussentalvanelkaardeels,omtrentdeinvloedvanhetmiddel,

tegensprekendedeskundigen,komthethoftotdeconclusiedat‘hoeweleenwetenschappelijkeonderbouwingnietkanwordenverantwoord’…..’eruitbehoedzaamheidvandienttewordenuitgegaandatdeverdachtetentijdevanhettenlastegelegdeleedaaneenzodanigegebrekkige

ontwikkelingenziekelijkestoornisvandegeestvermogensdatzijalssterkverminderdtoerekeningsvatbaarmoetwordenaangemerkt’.Omwelkepsychischestoornishetnupreciesging,blijftonduidelijk,temeerdaardedeskundigenookdeonderliggendedepressievoordebeoordeling

vandetoerekeningrelevantachtten.Welisduidelijkdathethofhoedanookdepsychischetoestandalsgevolgvandeinnamevandeparoxetinemedeheeftbetrokkeninhetoordeeloverdetoerekenbaarheidendezedaarmeetevensheeftaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingof

ziekelijkestoornis.Ineenanderezaak243werddoordedeskundigenoverigensmeerspecifiekopdatpuntingegaanenwerdaangegevendateenmogelijkebijwerkingvanpsychoactievestoffen(zoalsparoxetine)kanzijnhetontstaanvaneentoxischdelier,naderaangeduidalsacathisie.Eenvande

kenmerkendaarvanzouzijnhetontstaanvanagressievegedachtenendaden.Hethofheefthetberoepvandeverdachteopontoerekeningsvatbaarheidtoenoverigensnietgehonoreerdmetdeconstateringdathetbestaanvanacathisienietaannemelijkwerdgeoordeeld,daarmeede

mogelijkheidopenlatenddateendergelijkedooreenmiddelveroorzaakteaandoening,mitsvastgesteld,dusweleenrolzoukunnenspelenbijdetoerekeningendusalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniszouzijnaantemerken.

VerslavingalshersenziekteInallehiervoorgenoemdegevallenginghetom(uiteenlopende)vormenvanintoxicatiedooreen

middel/medicijn,dieertoeleiddendatbetrokkene,verkerendonderdirecteinvloedvandatmiddel/medicijn,zijnsturingsmogelijkhedeninmeerofminderematekwijtwas.Genoemdisaldemogelijkheiddatookdeafhankelijkheidvaneenmiddeleenstoornis244opkanleverendierelevant

isvoordeimputatie.Verwervingscriminaliteitvaneendrugsverslaafdekan(losvanderoes/psychose)gepleegdwordendirectonderinvloedvandezuchtnaarhetmiddel.Remmelink(2009)verwijstinditverbandnaardeverslavingsziekte,maartekentdaaronmiddellijkbijaandathet

culpaincausabeginselcorrigerendzalwerken.Datisechterdevraag.Kennelijkwordtveronderstelddatbetrokkeneverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorhetwilsbesluit(totdedelictpleging)datistotstandgekomenbinnendecontextvandeverslavingsziekte.Inmiddelsisde

visiegroeiendedatverslavingalshersenziekteistekwalificeren,endatdegenetischecomponenteensubstantiëlerolspeelt.245Datmaaktdetoepassingvanhetculpaincausabeginsellastig.Indejurisprudentiezijnechtergeenvoorbeeldengevondenwaarinderechter,inhetkadervande

toerekeningsvraag,deverslavingalsstoornisheeftaangemerkt.

242 HofAmsterdam3maart2011,ECLI:NL:GHAMS:2011:BP6664.243 HofArnhem-Leeuwarden10april2014,ECLI:NL:GHARL:2014:2954.244 IndeDSM-5wordtonderscheidgemaakttussende‘middelenintoxicatie’ende‘verslavingsstoornis’.245 DeHaanc.s.2008,p.77.

Ad5 DissociatieendissociatievestoornisBuitengewoonlastiginhetlichtvanonzevraagstelling–namelijk,welketoestanden/beeldenzijnaldannietaantemerkenalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisindezinvanart39WvSr?

–ishetfenomeenvandedissociatie.Nietindelaatsteplaatsheeftdattemakenmetdeuiteen-lopendeduidingenvanditverschijnsel.Indeonderliggendezakenvandehiernatebesprekenjurisprudentiewordendoordebetreffendedeskundigenondermeerdevolgendeomschrijvingen

gegevenvandissociatie:- dissociatieiseenverlaagdebewustzijnstoestand,zoalstijdensslaap,slaapwandelenof

epileptischeaanvallen;

- hetconceptdissociatiewordtgehanteerdalseenreactiepatroondatbijiemandontstaatnahetmeemakenvaneengebeurtenisdieinopvallendematebeangstigendisvoor(bijna)iedereen,ookweleentraumagenoemd.Ditdissociatiefreactiepatroonkanondermeer

omvatten:stupor,derealisatie,depersonalisatie,vervlakkingenamnesia;- dissociatieiseenbewustzijnsvernauwingteomschrijvenals:eenverstoringvande

gewoonlijkgeïntegreerdefunctiesvanhetbewustzijn,geheugen,identiteitenwaarnemingvandeomgeving;246

- dissociatieiseenmanieromuiteenbepaaldesituatietekunnenkomen.Onderinvloedvan

stressen/ofspanningenwordthetgevoeldanafgesplitstvanhethandelenomeenbepaalddoeltekunnenbereiken.Eengedaaldbewustzijnengeheugenverlieszijngeenkenmerkenvandissociatie,maarkunnenweloptreden.247

IndeDSM-5248wordtdevolgendeomschrijvinggegeven:dissociatievestoornissenwordengekenmerktdooreenverstoringvanen/ofdiscontinuïteitindenormaleintegratievanbewustzijn,

geheugen,identiteit,emotie,perceptie,lichaamsbeleving,motorischecontroleengedrag.Dezestoornissenwordenvaakgezienindenasleepvaneenpsychotrauma.Erwordenverschillendevariantenvandedissociatievestoornisvermeld.249Watopvaltisdatindeomschrijvingenvande

deskundigen,dedissociatievooralwordtbenoemdalseen(bewustzijns)toestand,terwijlindeDSMexplicietwordtgesprokenovereenstoornis.Uiteraardvaltnietuittesluitendathetfenomeenzichzowelineenstoornis-alsineenniet-stoornisvariantvoordoet.Inderechtspraakleidendezetwee

benaderingeniniedergevalweltotverschillendewegenwaarlangsdeverdachtevoorzijn,ineendissociatiegepleegd,delictwordtgedisculpeerd.

Indemeestegevallenwordteenberoepgedaanophetontbrekenvanopzet.EenvoorbeeldisdezaakwaarinhetgerechtshofLeeuwarden250overwoogdatdeverdachte‘tengevolgevandedissociatievestoornisgeenenkelecognitievecontroleoverhaarhandelenheeftgehadnochenig

inzichthadindedraagwijdteendemogelijkegevolgendaarvan..’.Hetleidttotdeconclusiedatde

246 HR9maart2010,ECLI:NL:HR:2010:BK9223.247 HofArnhem8februari2010,ECLI:NL:GHARN:2010:BL2868248 DSM-52014,p.416.249 Genoemdwordenonderanderededissociatieveindentiteitsstoornis,dedissociatieveamnesieende

depersonalisatie-/derealisatiestoornis.250 HofLeeuwarden20juni2008,ECLI:NL:GHLEE:2008:BD4917.

opzetophethandelennietbewezenkanwordenentoteenvrijspraak.DeHogeRaad251casseertweliswaar,maardatheeftermeetemakendathethofbijdetoetsvanhetopzetnietdegebruikelijkeformuleheeftgehanteerd,namelijkof‘bijdeverdachtetentijdevanzijnhandelen

iederinzichtindedraagwijdtevanzijngedragingenendemogelijkegevolgenzouhebbenontbroken’.

Ineengevalwaarineenverdachte,uitzelfverdediging,hetslachtoffermeteenmesstakwerdnoodweerexcesaangenomen.Dehevigegemoedsbewegingzou,naarhetoordeelvanhet

gerechtshofAmsterdam252hetgevolgzijnvandedissociatievetoestandwaarindeverdachteverkeerde.Diezou,blijkenshetrapportvanhetPieterBaanCentrum,verbandhoudenmeteenonderliggendeposttraumatischestressstoornis.

Ineenvolgendevariantspeeldededissociatieeenrolbijhetberoepoppsychischeovermacht.Blijkensdeprojustitiarapportagevanpsycholoogenpsychiaterzoubijonderzochtereedsjarenlang

sprakezijn‘vaneenscheefgroeiinzijnpersoonlijkheids-ontwikkelingopgrondvaneenuitzonderlijkeopvoedingssituatiemetrepeterend,extreemagressiefgedragvanvader.Emoties(metnameangsten)wordengeloochendenmiddelsdissociatieverdrongen.Tentijdevanhettenlastegelegde

verkeerdeonderzochteineenextremevormvanpaniek/doodsangst’.HetgerechtshofAmsterdam253deeltdeconclusievandedeskundigen‘datverdachteonderdegegeven

omstandighedennietandersheeftkunnenhandelen,danhijheeftgehandeld’enhonoreerthetberoepoppsychischeovermacht.Tenslottekandedissociatie,alsstoornis,tengrondslagliggenaanhetoordeelovereen

verminderingvandetoerekenbaarheid.Inhetgevalwaarineenpolitieagentehaarex-partnermethaardienstwapenomhetlevenbrachtkwamderapporterendpsychiatertotdeconclusiedatbetrokkenetentijdevanhettenlastegelegdeineendissociatievetoestandverkeerde.Hetadvies

omdeverdachtealsenigszinsverminderdtoerekeningsvatbaartebeschouwenwordtdoorhetgerechtshofArnhem254overgenomen.Dedissociatieve‘toestand’wordtkennelijk(hetblijktnietmetzoveelwoorden)aangemerktalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Hetberoepophet

ontbrekenvanopzetwordtverworpen.Eentweedeschietendedamewaslidvaneenschietverenigingenbeschiktealdusooklegitiemover

eenvuurwapen.Zijberiepzicheropalslaapwandelendgeschotentehebbenendaardoorgeenweettehebbengehadvanhaarhandelen.HetgerechtshofArnhem-Leeuwarden255verwierpechterhetberoepophetontbrekenvanopzet,maarvolgdeweldedeskundigeinhaarconclusiedat

sprakewasvaneenposttraumatischestresstoornisinremissie,metenkelerestverschijnselenwaaronderperiodiekdissociatievereacties.Hetadviestoteensterkverminderdetoerekeningsvatbaarheidvanwegededissociatie,werddoorhethofovergenomen.

Wijziendusdatdedissociatiedanweldedissociatievestoornisbijverschillendestrafuitsluitings-grondenenbijhetbewijsvanopzeteenrolkanspelen.Aldannietgerelateerdaanandere

251 HR9maart2010,ECLI:NL:HR:2010:BK9223.252 HofAmsterdam24juni2008,ECLI:NL:GHAMS:2008:BD5274.253 HofAmsterdam29september2000,ECLI:NL:GHAMS:2000:AA7426.254 HofArnhem8februari2010,ECLI:NL:GHARN:2010:BL2868.255 HofArnhem-Leeuwarden2mei2013,ECLI:NL:GHARL:2013:BZ9278.

stoornissenblijktdedissociatie/dissociatievestoornisookrelevantietekunnenhebbenbijdetoerekeninginhetkadervanartikel39WvSr.DoorJanssenenvanLeeuwen(2000)werddiemogelijkheidnoguitgesloten.Zoalswijhierbovenzagengingenzijuitvaneenstrikt

pathologievereistevoordetoepassingvanartikel39.Aangezien,naarhunoordeel,dedissociatiegeen‘chronischepsychiatrische(pathologische)ziekteis,maareen(inbeginsel)eenmaligekortsluitingalsgevolgvanextremeexterneomstandigheden’,kan‘ditdefectnaaralle

waarschijnlijkheidnietonderart.39Sr.wordengebracht’(p.880).Wijhebbengeziendatinmiddels,zowelinderechtspraakalsindeliteratuur,daarmeergenuanceerdovergedachtwordt.Onderomstandighedenwordtdedissociatieweldegelijkaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingof

ziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Uitdegepubliceerdeversiesvanderechterlijkeuitsprakenvaltechternietoptemakenofderechterdaarbijafstandneemtvanhetpathologievereiste,indiezindatookeen(nietalsziekteaantemerken)dissociatieve‘toestand’als

stoornisindezinvanart39wordtaangemerkt,ofdat(indelijnvandeDSM)indebetreffendegevallentochwordtaangenomendatersprakeisvanpathologie.

3.2.2.3 VisiesbinnendeforensischegedragswetenschappenOmhetnietalteheldereonderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingendeziekelijkestoornisvoorderechtspraktijkhanteerbaartemakenzijn,vanuitdehoekvandeinstrafzaken

rapporterendedeskundigen,pogingengedaandeze(strafrechtelijke)conceptenmeerinovereenstemmingtebrengenmetdeopvattingenbinnendegeesteswetenschappen/psychiatrie.Ingaandeophetonderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoorniswijst

psychiaterMooij256eropdat‘volgensdegangbareuitleg’aanditonderscheidgeenbijzonderebetekenismeertoegekendmoetworden.Hijvervolgt:‘Indevoorlichtingspraktijkwordthetbegripsverschilwelgehanteerdomhetonderscheidtotuitdrukkingtebrengentussenenerzijdseen

toestandsbeelddatopeenbepaaldmomentofgedurendelangeretijdkanbestaan(zoalseenpsychose)enanderzijdseenpersoonlijkheidsproblematiek(zoalsgevoeligheidvoorverlating)ofpersoonlijkheidsstoornis(zoalseenafhankelijkepersoonlijkheidsstoornis)ofeenaanlegdefect

(autisme)datindeontwikkelingnaarvorenisgetredenenduurzaamaanwezigis’.Depersoonlijkheidsstoorniswordthiermeeaangemerktalsgebrekkigeontwikkeling.BijdebesprekingvandejurisprudentiehierbovenbleekdatookdeHogeRaaddie,metdewetshistorieopgespannen

voetstaande,bewegingmaakte.WelisMooijzichzeerbewustvanheteigenkaraktervanhetjuridischestoornisbegrip.Hijachthet

mogelijk257dat‘depsychiatrieeentebeperktziektebegriphanteertnaarhetoordeelvandestrafrechter’.Hijsteltdatdit‘eenvanderedenenisgeweestwaarommenhetruimebegripvande‘gebrekkigeontwikkeling’heeftwillenhandhaven.Zokanmenzichspeelruimteverschaffenalsde

psychiatriete‘narrowminded’zouworden.Destrafrechterheeftduseeneigenverantwoordelijkheidindenormvindingoppsychiatrischterrein….’.HetlijkteropdatMooijhier,innavolgingvanministerOrtin1915(ziehierboven)metdeterm‘gebrekkigeontwikkeling’(althans

voorderechter)ruimtezietdaarooknietpathologischebeeldenondertevatten.Eentweedeauteur,psycholoogVanKordelaar(2008),zoektaansluitingbijnotiesuitde

256 Mooij2004a,p.119.257 Mooij2004a,p.122.

psychopathologie.Hijisvanoordeeldat‘hetbegrippenpaar‘ziekelijkestoornisengebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’veranderendepsychopathologischeinzichtentotnutoemoeitelooskonabsorberen’.Vooreendefinitievanhetachterliggendebegripvanwateen

psychischestoornisis,verwijsthijnaarVandereycken(1997).Inhetbedoeldehandboekwordtdepsychischestoornis,aldusVanKordelaar,omschreven‘alseenconditiedievoldoetaandriekenmerken:

• Erissprakevaneen‘abnormaal’verschijnselindiezindathetafwijktvaneensocialenormmetbetrekkingtotnormaalgedrag.

• Hetverschijnselbrengtongemak,lijdenofbezorgdheidteweegbijdebetrokkeneen/of

diensomgeving.• Hetverschijnselvertoonteenaantalkenmerkendieookbijanderenals‘storend’zijn

ervarenendietebeschrijvenzijnbinnenhetbegrippenkadervandepsychopathologie.’

VanKordelaarbedoelthiermeetevensdevoorde‘ziekelijkestoornis’geldendecriteriateformuleren.Voorwatbetreftde‘gebrekkigeontwikkeling’geldennaarzijnmeninggeenandereonderzoeksregels.Omdathijvanoordeelisdateenheldereomschrijvingvanhetbegripontbreekt,

formuleerthijvoorde‘gebrekkigeontwikkeling’vergelijkbarecriteria.Diezijn,inzijnopvatting,vrijwelgelijkluidendaandievande‘ziekelijkestoornis’metdienverstandedathetontwikkelingsaspectwordtbenadrukt.Inplaatsvanoverpsychopathologiewordtbijvoorbeeld

gesprokenover(ontwikkelings)psychologieenpsychopathologie.NetalsMooijbrengtVanKordelaarhiermee,metinachtnemingvaneendunnescheidslijnronddeontwikkelingsaspecten,deinhoudvanbeide‘containerbegrippen’dichtbijelkaar.Zoalsgezegdlijkt

ditopgespannenvoettestaanmetdebedoelingvandewetgever.Ofmetdetoevoegingvande‘(ontwikkelings)psychologie’aandevoordegebrekkigeontwikkelinggeldendecriteria,ruimteontstaatvoorbeeldenentoestandenvannietpathologischeaard,blijftenigszinsinhetmidden.

TotslotroeptVanKordelaar258nogdevraagopofeenclassificatiesysteemalsdeDSM-IV-TRzichleentvooreenonderscheidtussenziekelijkestoornisengebrekkigeontwikkeling.HijwijsteropdatdeopasIgerubriceerdeverschijnselen(klinischestoornissenenandereaandoeningendieeen

redenvoorzorgkunnenzijn)vaakwordenbeschouwdals‘ziekelijkestoornis’endeopasIIonder-gebrachtepersoonlijkheidsstoornissenenzwakzinnigheiddoorgaansals‘gebrekkigeontwikkeling’wordenaangemerkt.MetdekomstvandeDSM-5enhetverdwijnenvanhet‘assensysteem’,lijkt

dezeinderapportagepraktijkvaakgehanteerdeindelingzijnlangstetijdgehadtehebben.

3.2.3 Verschillendestrafrechtelijkestoornisconcepten?Bijdebesprekingvandejurisprudentieinparagraaf3.2.2.2zagenwijeenaanwijzinginderichting

vaneenopdeTBStoegesnedenstoornisbegrip.Ineendaarbesprokenarrest259zegtdeHogeRaaddat‘deopvattingdatslechtseenstoornisdieisomschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoals

bedoeldinart.37a,eerstelidSr.,tebeperktenonjuistis.HoewelhetprimairebelangvandezeuitspraakgelegenwasinderelativeringvanhetbelangvanhetclassificatiesysteemDSMvoorhet

258 VanKordelaar2008,p.31.259 HR18december2012,ECLI:NL:HR:2012:BY5355.

strafrechtelijkstoornisbegrip,wordt,enpassant,datstoornisbegrip,doorhetgebruikvandewoorden‘zoalsbedoeld’,welgekaderdbinnendecontextvandebetreffendebepaling,inditgevalartikel37a,lid1WvSr.

Bijlsma260werktdegedachtedat,indeartikelen37,37aen39WvSr,mogelijksprakezouzijnvanverschillendestoornisconcepten,verderuit.Hijsteltomtebeginnenvastdatuitdewetsgeschiedenisnietblijktvandebedoelingomeenmaterieelonderscheidtemakentussende

stoornisvereisten.Eeneenvormigstoornisconceptisinzijnogenevenwelnietteverdedigen.Hijspitstzijnargumentatietoeopartikel37aWvSrenhetdaarinvervattegevaarscriterium.Hetgevaardateenpsychischgestoordeverdachtemogelijkvormtisteverbindenmetdiestoornissenwaarin

eenonwenselijkgedragspatroonwordtgedefinieerd.Alsvoorbeeldenwordengenoemddeantisocialepersoonlijkheidsstoornisendegedragsstoornis.Maarhetzijnjuistdiestoornissendie,naardeopvattingvanBijlsma,vallenbuitendeomschrijvingvanhetstoornisconceptindezinvan

artikel39WvSr,zoalsdoorhemgedefinieerdindevorigeparagraaf.Mooij261kwameerdertoteenvergelijkbareconclusie:‘Eenpsychiatrischestoornismoet,wilzijinhetverbandvandetoerekeningsvatbaarheidterzakedoen,weliswaarobjectiveerbaarzijnmaar

tevenseeninnerlijkezijdehebbendiehaarinverbanddoetstaanmethetvermogentotoverleg.Veelpsychiatrischestoornisseninclassificatiesystemen,zoalshetgangbareclassificatiestelselDSM-IV,zijndaaromnietrelevantindestrafrechtelijkezin,omdatzijgeenstoornissenindezinderwet

zijn’.OokMooijnoemtdegedragsstoornisalsvoorbeeld.Hetstoornisconceptvanartikel39WvSrzoudaarmeebeperkterzijndanhetinartikel37aWvSr

beslotenliggendeconcept.Dezeconclusieisnietzondercomplicaties.Omtebeginnenrijstdevraag:wattedoenmethetstoornisconceptvanartikel37WvSr?262Alswedetekstdaarvanleggennaastdatvanartikel37alid1aanhef,263danzienwedatalsvoorwaardevoordeplaatsinginhet

psychiatrischziekenhuisgeldtdatenerzijdshetstrafbaarfeitaandeverdachtenietkanwordentoegerekendenanderzijdssprakemoetzijnvaneengevaar.NetalsbijdeTBSdientdatgevaaruitdestoornisvoorttevloeien.BijdeTBSgeldtechtergeenwettelijkvereistevan

ontoerekenbaarheid.Datzoubetekenendathetstoornisconceptvanartikel37WvSrtweeledigis.Enerzijdsleunthetophetaanartikel39WvSrgekoppeldestoornisconceptenanderzijdsishet,waarhetgaatomdegevaarsnotie,eenruimerconcept,vergelijkbaarmetdatvanartikel37aWvSr.

Striktgenomenisditprobleemsystematischweloptelossenindiezindat,wanneerwordtuitgegaanvantweeverschillendestoornisconcepten,voordebeantwoordingvandeinartikel37WvSrgesteldevragenooktweediagnostischelijnenwordengevolgd.

Hetbrengtonsechterbijdevolgendecomplicatie.Vandedeskundigezalimmersgevraagdworden,afhankelijkvanhetbetreffendejuridischkader,diagnostischtedifferentiëren.Derechterzaldatkaderdanbijdevraagstellingaandedeskundigeexplicietmoetenbenoemen.Eenandere

260 Bijlsma2016,p.195.261 Mooij2004a,p.123.262 Artikel37lid1WvSr:Derechterkangelastendatdegeneaanwieeenstrafbaarfeitwegensde

gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend,ineenpsychiatrischziekenhuiszalwordengeplaatstvooreen termijnvaneenjaar,dochalleenindienhijgevaarlijkisvoorzichzelf,vooranderen,ofvoordealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen.

263 Artikel37alid1,aanhef:Deverdachtebijwietijdenshetbegaanvanhetfeitgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensbestond,kanoplastvanderechterterbeschikkingwordengesteld,indien…..

mogelijkheidisdatdedeskundigebinnenheteigenidioomeendiagnosesteltenhetaanderechteroverlaatom,opbasisvandiediagnose,daaruithetbetreffenderelevantestrafrechtelijkestoornisconcepttedestilleren.

Daarbijisnogonbesprokengeblevendaterindezegedachtelijn,buitendegevallenvandeartikelen37en37aWvSr,noganderebepalingenzijnmet,mogelijk,weerafwijkendestoornisconcepten.IndeeerdergenoemdeStrafvorderlijkebepalingen(artikelen16en409aWvSv)isimmersde

wilsonbekwaamheiddecentralenotie.Toepassingvandiebepalingenvraagtderhalveeenaandewilsonbekwaamheidgerelateerdstoornisconcept.Kortom,degedachtedieleidttotspecifiekestrafrechtelijkestoornisconceptenheeftpraktische

consequentiesdienogonvoldoendeonderzochtzijn.Laterindezestudie264zaldevraagaandeordekomenofanderedenkrichtingenteoverwegenzijn.

3.3 Psychischeovermachtennoodweerexces3.3.1 De‘psychischedrang’bijdepsychischeovermacht

BijdebesprekingvandewetsgeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrecht265zagenwijdatovermachtenstrafuitsluitingopgrondvaneenpsychischestoornisaanvankelijkinhetzelfdeartikelwarenopgenomen266endatineenvolgendewetgevingsfasevoorwatbetreftdetoerekening,

onderscheidwerdgemaakttussen‘inwendige(ziekelijkemb)oorzaken’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’(overmacht).BeidestrafuitsluitingsgrondenwerdenbijdetotstandkomingvanhethuidigeWetboek(1886)weliswaarinafzonderlijkebepalingenondergebracht,maarzij

maakten,blijkensdememorievantoelichtingdeeluitvandezelfde‘toerekeningsnotie’.Psychischeovermachtistebeschouwenalseenbijzonderevariantvanovermachtenalszodanig

nietindewetgeregeld.Dewetzegtinartikel40WvSrdat‘hijdieeenfeitbegaatwaartoehijdoorovermachtisgedrongen’,nietstrafbaaris.DoordeHogeRaadwordtgesprokenover‘eentoestandwaarindeverdachtenietredelijkerwijsweerstandhadkunnenenbehorentebiedenaande

drang’.267Hetgaatom‘eenpsychischedrangdieindepsychevandeverdachtedoordezebijzondereomstandighedenwordtveroorzaakt’.268Knoopsomschrijftde‘psychischedrang’indit

verband‘alseendooreenexterieuresituatieveomstandigheidveroorzaakteenvoordebetrokkenpersoononverwachte,intrapsychischeprikkel,diezosterkis,datzijbepaalde,bijdebetreffendeverdachteopgebouwdeaffectievespanningenenenergietoteenpsychisch-affectieveexplosiedoet

brengen.269DeHogeRaadspreektvan‘eenvanbuitenkomendedrangwaaraandeverdachtegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebieden’.270Ditsluitaanbijdebedoelingvandewetgever

264 Ziehoofdstuk7,‘Wijziginginhetperspectief’.265 Paragraaf3.2.1.266 Artikel64WetboekvanStrafregtvan1810.267 HR17november1987,ECLI:NL:HR:1987:AD0042,NJ1988,809enHR3mei1988,

ECLI:NL:HR:1988:AB8419, NJ1989,391.268 Knoops1998,p.21.269 Knoops1998,p.230.270 HR30november2004,ECLI:NL:HR:2004:AR2067,NJ2005,94m.nt.Mevis.

diespreektvaneen‘vanbuitenaangebrachteoorzaak’.Deoorzaakvandepsychischedrangmoetduseenvanbuitendepersoonvandeverdachtegelegenomstandigheidzijn.Depsychischeovermachtwordtiniedergevalmetdie‘vanbuitenkomendeomstandigheid’alsrelevantefactor,

afgebakendvandeontoerekeningsvatbaarheid.Devraagisvervolgensofdepsychischeovermachtzichookonderscheidtvandeontoerekenings-vatbaarheidophetpuntvandeaardvandepsychischetoestandwaarinbetrokkene(alsgevolgvan

dieexterneomstandigheid)verkeerde.Knoopsstelt:‘psychischeovermachtkenmerktzichnietdoorhetbestaanvaneenpsychiatrischeziektebijdeverdachte:depsychevandeverdachtezelfisgezond,maarwordtgeconfronteerdmeteenongewoneenexceptioneletoestand’.271Depsychische

gesteldheidoftoestandwaardeHogeRaadoverspreektbetreft(inbeginsel272)dusnieteenpsychischestoornis.Degrensmetdeontoerekeningsvatbaarheidisniettemindun.Kelk273steltdatdeaanwezigheidvan

eenpsychischestoornis(dieprimairinderichtingvanon-ofverminderdetoerekenbaarheidwijst)nietindewegstaataanhetaannemenvanpsychischeovermachtofnoodweerexces.Hijverwijstnaarenkelegevallen‘waarineenpsychischdeficitvandeverdachtealsargumentisaanvaardter

beantwoordingvandevraagofdezeredelijkerwijzeweerstandheeftkunnenbiedenaandeophemuitgeoefendedruk:devraagwordtnietgetoetstaanhetweerstandsvermogenvandegemiddeldeburgermaaraanhetdoordepsychischeomstandighedenbeperkteweerstandsvermogenvandeze

individueleverdachte’.AlsvoorbeeldnoemtKelkeenuitspraakvandeRechtbankGroningen274waarineenberoepoppsychischeovermachtwordtgehonoreerd.Indezezaak,waarineenvrouwhaarvrienddoodt,betrektderechtbankdebevindingenvandedeskundigenindeconclusiedatde

vrouwineenzodanigetoestandvanpsychischedrangverkeerdedatzijredelijkerwijzenietanderskonofbehoordetehandelendanzijheeftgedaan.Diebevindingenhaddenbetrekkingophaar,dooreenlaagzelfgevoelgevoede,geringeweerbaarheidenhaaronvermogenhaarwil(tenaanzien

vanhetbeëindigenvanderelatie)kenbaartemaken.EnkelejarenlateroordeeltdeHogeRaad275indezelfdezin,doortestellendat‘geenrechtsregeleraanindewegstaatdepersoonlijkheidvandeverdachtetebetrekkenbijdebeantwoordingvande

vraagofdieverdachteredelijkerwijzegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebiedenaandetenverwereaangevoerdedrang’.Hetarrestvanhethofwaarinhetberoepoppsychischeovermachtwasafgewezen,werdgecasseerd.Indezezakengaathetombeperkingenofaspectenin

depersoonlijkheidvandebetrokkenedienietexplicietalspsychischestoorniswarenaangemerkt.IneenuitspraakvanhetgerechtshofAmsterdam276neigtdeomschrijvingvandeproblematiekvandeverdachtewelsterkindierichting.Doordedeskundigewerdgesprokenover‘eenscheefgroeiin

zijnpersoonlijkheidsontwikkelingopgrondvaneenuitzonderlijkeopvoedingssituatiemetrepeterend,extreemagressiefgedragvanvader.Emoties(metnameangsten)wordengeloochendenmiddelsdissociatieverdrongen’.Onderverwijzingnaardebevindingenenconclusiesvande

deskundigehonoreerthethofhetberoepoppsychischeovermacht.Intoenemendematelijkthetconceptvandepsychischeovermacht‘geindividualiseerd’teworden.

271 Knoops1998,p.210citeerthiervanHattum1953,p.344.272 ZiedaarovernaderKnoops1998,p.210e.v..273 Kelk2010,p.293.274 Rb.Groningen2maart2006,ECLI:NL:RBGRO:2006:AV3055.275 HR6december2011,ECLI:NL:HR:2011:BR1144.276 HofAmsterdam26september2000,ECLI:NL:GHAMS:2000:AA7462.

ZoalsKelksignaleert,vindterinhettoetsingskadervandebeoordelingvanhetweerstands-vermogentegende‘vanbuitenkomendedruk’eenverschuivingplaatsvande‘gemiddeldeburger’naarwatvan‘dezeburger’inredelijkheidverwachtmagworden.Hetbelangvanderolvande

deskundigeindevoorlichtingomtrentdepersoonvandeverdachteneemtdaarmeetoe.Descheidslijnmetdetoerekeningwordtdunner.Watblijftisdatbijdepsychischeovermachtde‘trigger’ligtineenexterneomstandigheid,terwijldiebijdetoerekeninggelegenmoetzijninde

psychischestoorniszelf.Opdebetekenisvandit,opheteerstegezicht,zoevidentlijkendeverschil,wordtlaterindezestudienaderingegaan,alshetdeinhoudvanhetstoornisnaderisverkend.Danzalblijkendathetverschilmogelijkkleinerisdanhetlijkt.Daaromkunnendebevindingenvandit

onderzoekomtrentdestoornisimplicatieshebbenvoordeinterpretatieendetoepassingvanhetpsychischelementbijpsychischeovermachtennoodweerexcesalsstrafuitsluitingsgrond.

3.3.2 De‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexces

Alssprakeisvaneensituatiewaarinnoodweergerechtvaardigdis,kanhetvoorkomendatdeverdachteinzijnverdedigingtegeneenaanvaldisproportioneelreageert.Datkannietteminleidentotafwezigheidvanschuldalsdiereactieisingegevendooreen‘hevigegemoedsbeweging’dieis

veroorzaaktdoordeaanranding.277

Noodweerexceswordtwelgezienalseenbijzonderevariant

vanpsychischeovermacht.278Inbeidegevallenisimmerssprakevaneen‘externeomstandigheid’(bijnoodweerexcesde‘ogenblikkelijkewederrechtelijkeaanranding’)dieleidttoteenpsychische

toestand(‘drang’respectievelijkde‘hevigegemoedsbeweging’)vanwaaruithetdelictteverklarenenterechtvaardigenis.Overaardeninhoudvande‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexceszegtdeHullu,onder

verwijzingnaareenuitspraakvandeHogeRaad279,datdezeemotienaastvrees,angstofradeloosheidookuitdriftkanbestaan.280‘Vrees,angstofradeloosheid’warenoverigensdeinhet

oorspronkelijkeontwerpvoorhetWetboekvanStrafrecht281genoemdedisculperendeaffecten.OpvoorspraakvanpsychiaterRamaerwerddezealstebeperktervarenomschrijvinggewijzigdinhetbredere‘hevigegemoedsbeweging’.282Indeliteratuurkrijgtdeinvullingvanhetbegrip‘hevige

gemoedsbeweging’relatiefweinigaandacht.Remmelink283brengtslechtseenverfijningaanindiezindathijonderscheidmaakttussenasthenische(‘passieve’)affectenalsangst,vrees,radeloosheidensthenische,(‘actieve)alstoorn,woedeenverontwaardiging.Inouderejurisprudentie284isookde

paniekalszodanigaanvaard.Waaropheteerstegezichteenduidelijkonderscheidlijkttebestaan

277 Artikel41WetboekvanStrafrecht

1Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaat,gebodendoordenoodzakelijkeverdedigingvaneigenofeensanderslijf,eerbaarheidofgoedtegenogenblikkelijke,wederrechtelijkeaanranding.2Nietstrafbaarisdeoverschrijdingvandegrenzenvannoodzakelijkeverdediging,indienzijhetonmiddellijkgevolgisgeweestvaneenhevigegemoedsbeweging,doordeaanrandingveroorzaakt

278 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996p.327.279 HR24juni1895,W.6699.280 DeHullu2015,p.328.281 Art.51lid2O.R.O..282 ZieNieboer1970,p.61.283 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996.284 Rb.Maastricht4december1967,ECLI:NL:RBMAA:1967:AB3767,NJ1969,126.

tussendehevigegemoedsbewegingbijhetnoodweerexcesendepsychischestoornisbijdetoerekening,zienwijinmeerrecenteuitsprakendataan‘dehevigegemoedsbeweging’eensteedsbredereinhoudwordtgegevenendatbeideconceptenopelkaarbetrokkenworden.

IneenzaakwaarindeverdachteterverdediginghetslachtoffermeermalenmeteenmesindebuikstakwerdennaarhetoordeelvanhetGerechtshofAmsterdam285degrenzenvandenoodzakelijkeverdedigingoverschreden.Hethofachtevenwelaannemelijkdathethandelenvandeverdachte

hetgevolgisgeweestvaneenhevigegemoedsbeweging.VoordatoordeelbaseerthethofzichmedeopeenrapportvanhetPieterBaanCentrum.Indatrapportwordtaangegevendatbijverdachtesprakeisvaneenposttraumatischestressstoornis.‘Doordeaanwezigheidvandeze

stoorniskomtdedrempelommetpaniekendissociatietereagerenopstresserendegebeurtenissensteedslagerteliggen,terwijldereactiesteedsheftigerwordt.…..Hetextremegewelddatlosbarstteiseenaanwijzingvooreendissociatieftoestandsbeeld,aldushetrapportvanhetPBC’.Hethof

komt,medeopgrondvanhetrapport,totdeconclusiedatdehevigegemoedsbeweginghetgevolgisvandedissociatievetoestandwaarinverdachteverkeerdeendatdezeisblijvenvoortbestaanooknadeeerstemessteek.Hetberoepopnoodweerexceswordtgehonoreerd.De‘hevige

gemoedsbeweging’wordthierruimopgevatenkankennelijkzijnbasisvindenineen(aldannietalspathologischaantemerken)dissociatievetoestand.IndezelfdelijnalsditarrestlijktdeHogeRaad286voorhetdoenvaneenberoepopnoodweerexces

de‘persoonlijkheidsstoornis’alsbelangrijkeredengevendefactornietuittesluiten.Hetslachtofferwasbijdeverdachteindewoningbinnengedrongen.Naarhetoordeelvanhethofstondevenwelhetschietenvandeverdachteophetslachtoffernietinverhoudingmetdeaardenomvangvande

aanranding.Hetpsychologischonderzoekvandeverdachteleverdeopdatdezelijdendewasaaneenparanoïdevormvanschizofrenieendatdezestoornisverdachtesgedragskeuzesengedragingen(hetschieten)beïnvloedhad.Ervolgteenadviestotverminderde

toerekeningsvatbaarheid.Hetberoepvandeverdachteopnoodweerexceswordtdoorhethofverworpenomdatde(disproportionele)reactievandeverdachteniethetgevolgwasvandedoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedstoestand,dochwerdveroorzaaktdoorde

‘persoonlijkheidsstoornis’287vanverdachte.DeHogeRaadoverweegtdan:“voorzoverwordtbetoogddathethofzouhebbengeoordeeld‘dathetbestaanvaneenpersoonlijkheids-stoornis(eenparanoïdevormvanschizofrenie)perdefinitiehetdoenvaneenberoepopart.41.2Sr.uitsluit’,

berusthetmiddelopeenverkeerdelezingvan’shofsoverweging”.Diestoornissluithetberoepopnoodweerexcesdusnietuit.Netalsbijdepsychischeovermachtlijkthiermee,ophetpuntvandepsychischetoestandvande

verdachte,degrensmetdeontoerekeningsvatbaarheidminderscherpgetrokkenteworden.Bijdepsychischeovermachtissprakevaneenverschuivingvaneenabstracttoetsingskader(degemiddeldeburger)naareenmeerindividualiserendebenadering,waardoorruimteontstaatvoor

hetbijhetpsychischovermachtbetrekkenvandepsychischestoornisalsrelevante

285 HofAmsterdam24juni2008,ECLI:NL:GHAMS:2008:BD5274.286 HR12december2006,ECLI:NL:HR:2006:AY8330.287 ‘Persoonlijkheidsstoornis’ishiertussenaanhalingstekensgeplaatst,nuertochenigediscrepantielijkt

tebestaantussendieomschrijvingvandestoornisdoorhethofendebevindingenvandedeskundige,dieeenparanoïdevormvanschizofreniediagnosticeert.Algemeenwordtaangenomen(ookbinnenhetclassificatiesysteemvandeDSM)datschizofrenienietalspersoonlijkheidsstoornisisaanteduiden.

persoonsgebondenfactor.Maaropeenvergelijkbarewijzelijktookbijhetnoodweerexcesdestoornismedeinhoudtekunnengevenaande‘hevigegemoedsbeweging’.

3.4 Conclusies

3.4.1 HetstrafrechtelijkstoornisbegripnaderingevuldDevoorgaandeexercitieinwetsgeschiedenis,literatuurenjurisprudentielijktopheteerstegezicht

meervragendanantwoordentehebbenopgeleverd.Tochzijnerweleenpaarconclusiestetrekken.UitgangspuntvormtdetoelichtingvandewetgeveropdeWetBOPZ.Wanneerwesprekenover

eengebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogenskomtdat,samengevat,neerop:‘deuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:idiotieenimbecillitasmentis.Hetgaathieromaangeborenofopzeerjeugdigeleeftijdverworven

ernstigebelemmeringenindeontwikkelingvandegeestvermogens’.Overeenziekelijkestoorniswordtgesproken‘alsdegeestvermogensnaeenkorteoflangereperiodevanontwikkelingtijdelijkofblijvendgestoordraken’.Deziekelijkestoorniswordtdaarbijopgevatalseen‘samenspel’van

biologische,psychischeensocialefactoren.De‘lichterestoornissen’(angsten/‘neurosen’)alsook‘stoornissenvandepersoonlijkheid’wordenvoortoepassingvandewetuitgesloten,terwijlanderzijds,doorexternefactorengeluxeerde‘psychogeneopwindingstoestanden’welalsstoornis

indezinvandewetwordenaangemerkt.Opeenaantalpuntenishetstrafrechtelijkstoornisconceptinmiddelsnaderaangescherpt.

InafwijkingvandetoelichtingopdeWetBOPZbestaatergeenmisverstandmeeroverdatookdepersoonlijkheidsstoornisgebrachtkanwordenonderhetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkeling/

ziekelijkestoornis’.Metopzetwordthiergesprokenover‘begrippenpaar’.Velenbeschouwendepersoonlijkheidsstoornisalsgebrekkigeontwikkelingmaarwetshistorischkandaarandersovergedachtworden.Gezienderuimeformuleringvanhetconceptziekelijkestoornis(samenspelvan

biologische,psychischeensocialefactorenovereenkorteoflangereperiodevanontwikkeling)lijkteen‘overheveling’vandepersoonlijkheidsstoornisnaardeziekelijkestoornisnietopinhoudelijkebezwarentestuiten.Maarvoorderechtspraktijkisdezekwestienietechtvanbelang.

Opéénpuntheeftdejurisprudentieondubbelzinniguitsluitselgegeven.VoordeafgrenzingvanhetstrafrechtelijkstoornisbegripisdeDSMnietbepalend.Hetisnietzodatalleeneenstoornisdieis

omschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoalsbedoeldinart.37a,eerstelidWvSr.MaardaarnaastheeftdeHogeRaadookuitgesprokendatdeenkeleomstandigheiddateenstoorniswelalszodanigwordt

aangeduidindeDSM-IV-TR,evenminbetekentdatderechtertothetoordeeldienttekomendatersprakeisvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensindezinvanart.37a.Erlijktdaarmeeruimteteontstaanvooreendifferentiatievanhetstoornisbegripin

hetstrafrecht,afhankelijkvandejuridischecontextwaarbinnendestoornisindeweteenrol

speelt.Hetstoornisbegripinrelatietotdetoerekeningzoueenandereinhoudhebbendanwanneerhetgaatomdeaandiestoornisteontlenengevaarspredictie(zoalsbijvoorbeeldbijdeTBS).

Voorwatbetreftdegeestelijketoestandenontstaannahetgebruikvanmiddelenenmedicijnenlijkt,indirect,uitdejurisprudentieafgeleidtekunnenwordendatdezedoorgaansbeschouwdwordenalsziekelijkestoornisindezinvandewet.Hetjuridischdispuutspeeltzichbijdezesituaties

echtermeestalafronddekwestievandeculpaincausaenwordtdaardoornogaleens‘bedekt’.Ookdedissociatiewordt,inaansluitingopdeomschrijvingdaarvanindeDSM,inbepaaldegevallenindejurisprudentiegezienalsziekelijkestoornis.

Naastdezebetrekkelijke‘zekerheden’zijnerrondhetstoornisbegripinhetstrafrecht,opfundamentelepunten,enkeleopeneinden.

Hoewelerinderechtspraktijkweinigtwijfeloverbestaatdathet‘affect’niettothetbegrippenpaargebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisgerekendkanworden,zijner,striktgenomen,weinighardeargumentenvoordatstandpunt.Indeverschillendestadiavandewetsgeschiedeniswordt

welruimtegebodenvoordezebredeopvatting,terwijldejurisprudentiegeenuitsluitselbiedt.Eenvergelijkbaresituatiedoetzichvoorbijdemethetvorigepuntsamenhangendekwestievanhetpathologievereiste.Ookhierinlaatdewetgever,zowelbijdetotstandkomingvanhetwetboekalsin

detoelichtingopde(ookvoorhetstrafrechterelevante)WetBOPZruimteomooknietpathologischebeeldenonderdereikwijdtevanartikel39WvSrtebrengen.WatdejurisprudentiebetreftvaltopdatdeHogeRaadvoortdurendhamertopdeeigen

verantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvanwat,instrafrechtelijkezin,alsstoorniskanwordenaangemerkt.Derechterzoudusdestapoverdegrensvandepathologieheenkunnenzetten.Wijzagendatookdeliteratuur288daartoeopeningenbiedt.

AlmetalkanhoedanookdeconclusievanMevisenVegter289dathetbegrip‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’voorjuristeneenopen,strafrechtelijkbetrekkelijkneutraletermis,wordenonderschreven.

Hetbredereperspectiefvanandereschulduitsluitingsgrondendandeontoerekeningsvatbaarheidlaatziendatdepsychischestoornisbijdepsychischeovermachtenbijnoodweerexceseenrolkunnenspelen.Degrensmetde‘nietpathologische’conditieszoalsde‘psychischedrang’ende

‘hevigegemoedsbeweging’lijktindejurisprudentiegaandewegminderstrakgetrokkenteworden.

3.4.2 Destrafrechtelijkestoornisenpsychopathologie,nieuwevragenDeineenstrafzaakrapporterendepsychiaterofpsycholoogstaatvooreenlastigetaak.Datbegint

albijdebeantwoordingvandeeerstevraaguitdestandaardvraagstelling.Hetlijktzosimpel(althansvooreengedragsdeskundige):isonderzochtelijdendeaaneenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvanzijngeestvermogensenzoja,hoeisdatindiagnostischezinte

omschrijven?Maarwatis,vanuithetperspectiefvaneengedragsdeskundige,een‘ziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’?Aanhetbeginvandezestudieisbij

288 Mooij2004a,alsmedeMevis&Vegter2011.289 MevisenVegter2011,p.119.

deinventarisatievandeknelpuntenindeforensischerechtspraktijkalvastgestelddatdeindezevraagaanartikel39WvSrontleendeterminologiegeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioomendatgenoemdebepalingookoverigensgeenparametersbevatvanwat

onderdit‘stoornisbegrip’zoumoetenwordenverstaan.Bijdebesprekingvandewetsgeschiedenisishetstrafrechtelijkstoornisbegripnogverdergeproblematiseerdgeraakt.Eenopeneindeindewetsgeschiedenisbleekonderanderetezijndevraagofdewetnualdannieteistdathet

gediagnosticeerdebeeldpathologischis.Maarhetmeestproblematisch(enverwarrend)voordegedragsdeskundigeismisschienweldenadrukdiedeHogeRaadlegtopdeverantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvanwat,instrafrechtelijkezin,alsstoorniskanwordengezien.

Watwordt,tegendezeachtergrond,nupreciesvandedeskundigeverwacht?Hoeverhoudtdediagnostiekvandedeskundigezichtotdeverantwoordelijkheidvanderechterbijdeinvullingvanhetstrafrechtelijkstoornisconcept?Algemeenwordtaangenomendatdedeskundigeeendiagnose

steltbinnendekadersvanzijneigendeskundigheidsgebiedenvervolgensaangeeftofhetgediagnosticeerdebeeldvaltaantemerkenalsziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingindezinvandewet.Hetvolgendeprobleemdientzichdaarbijaan.

Zowelbijdeeerstestap(diagnose)alsbijdetweedestap(de‘strafrechtelijkekwalificatie’vanhetgediagnosticeerdebeeldals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’)ishet,omtebeginnen,devraagofdedeskundigezichmoetbeperkentotbeschrijvingvanlouterpathologischebeeldenof

datookanderegeestestoestandendaarinbetrokkenmoetenworden.Deinparagraaf1.1.2.3beschrevencasuïstieklietziendatindepraktijkhetscheidenvanpathologischeennietpathologischebeeldenbijdeverklaringvanhetdelictgedraglastigkanzijn.

Opcasusniveauisnietaltijdevenhelderopwelkeschulduitsluitingsgronddeverdachteeenberoepzoukunnendoen.Bijdebesprekingvandejurisprudentiebleekdat,inaansluitingopdiepraktijk,degrenzentussenontoerekeningsvatbaarheid,psychischeovermachtennoodweerexcesook

minderstrakgetrokkenworden.Hetindediagnostiekbetrekkenvannietpathologischebeeldenligtdaarmeevoordehand.Maarookbuitendiesituatieswilderechter,bijvoorbeeldbijhetstellenvanbijzondere

voorwaardenbijeenvoorwaardelijkesanctie,indemeestbredezingeïnformeerdwordenoverdegeestestoestandvandeverdachte.290Bijdatstrafrechtelijkekaderishet,andersdanbijvoorbeeldbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheid,nietrelevantofdegeestestoestand

pathologischisofnietenzelfsnietofdezeaangemerktmoetwordenalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Destandaardvraagstellingschiethiertekort.Dezebeperktzichbijdediagnostischevraagimmerstothetopartikel39WvSrgebaseerdebegrippenclusterenlaatstrikt

genomengeenruimtevoordebeschrijvingvan(strafrechtelijkmogelijkwelrelevante)geestestoestandeninbrederezin.

Samengevatkomtheteropneerdat:1. voordeinvullingvanhetwettelijkstoornisbegripdeaanwezigheidvanpsychopathologieinde praktijkhetbeslissendecriteriumis;

2. derechtervandedeskundigeverwachtdatooknietpathologische(strafrechtelijkrelevante) psychischebeeldenindediagnostiekwordenbetrokken,terwijldestandaardvraagstellingdaar, geziendeinvullingvandediagnostischevraag(vorigepunt),eigenlijknietinvoorziet.

Tweepuntenblijvendaarmeeopenstaan.Voordejuristisnietonmiddellijkhelderwatdedeskundigeverstaatonder‘psychopathologie’,

terwijlditcriteriumweleenbelangrijkerolblijkttespelenbijdetoepassingvandeartikelenrondstrafrechtelijkeaansprakelijkheid(toerekening)endeopleggingvanstrafrechtelijkemaatregelen.Derechterzalimmersbijzijnnormatievewegingvoorhetaldanniettoerekenendevoordat

oordeelrelevantediagnostischefactorenmoetenbetrekkenendezemoetenkunnendoorgronden.Bijdeopleggingvaneenstrafrechtelijkemaatregelzalvoorderechterinzichtelijkmoetenzijnhoeeninwelkematehetpathologischbeeldvoorspellendisvoorgevaarzettendgedrag.

Verderisvanbelangnategaanopwelkewijze(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken,kunnenwordenbeschreven.

Inhetvolgendehoofdstukwordendezepuntennaderonderzocht.

Hoofdstuk4 Overdegrenzenvandestoornis indepsychiatrieendepsychologie4.1 InleidingenvraagstellingGeziendeuitkomstenvanhetvorigehoofdstuk,resterentweevoorhetstrafrechtrelevante,maar

binnenhetdomeinvandepsychiatrieen/ofdepsychologie,tebeantwoorden,vragen:1.watisdeinhoudvanhetbegrip/concept‘psychopathologie’?en2.opwelkewijzekunnen(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestandenworden

beschreven,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken?Psychiatrieenpsychologiezijntotnutoeineenademgenoemd.Erzijntweeredenendebeide

vakgebieden,inhetlichtvandevoorgaandevraagstelling,enigszinsvanelkaarteonderscheiden.Deeersteredenisdatpsychiatrieenstrafrechthistorischnauwmetelkaarverbondenzijn.Datheeftgeleidtot,inhetstrafrecht,sterkpsychiatrischgekleurdenoties.Eenvandienotiesishet

strafrechtelijkstoornisconcept.Omgekeerdzijnindepsychiatrie,endanmetnameindeclassificatievanpsychiatrischestoornissen,desporenzichtbaarvaneen‘strafrechtelijkekijk’opafwijkend/gestoordgedrag.Hetbelangvaneenkortehistorischeterugblikisdaarmeegegeven.

Detweederedenisdatwijzullenziendatbijdebeantwoordingvandebovengesteldevragenvanuitbeidedisciplinesvaakverschillendeperspectievenwordengehanteerd.Binnendepsychiatrieligtdefocusprimairopdepsychischestoornisals‘ziekte’.Die‘stoornis’of‘pathologie’zijninhet

psychologischidioom,andersdanindepsychiatrie,nietdecentralenoties.Depsychologiehoudtzich,inbeginsel,bezigmetonderzoeknaarhetmenselijkgedragindemeestbredezinvanhetwoord.Datgedragwordtnietdichotoombeschrevenintermenvandetegenstelling

stoornis/gezond,maargelokaliseerdopeenschaalmeteennormalevariatie.Aandestoorniswordt,vanuitdiebenadering,geenzelfstandige,intrinsiekebetekenisverleend.291

Dithoofdstukkenteendriedeling.Vooreenbeterbegripvandeplaatsvandepsychischestoornisinhetstrafrechtzaldehistorischeverbondenheidvanpsychiatrieenstrafrechtkortwordengeschetst.

Daarnavolgteenbesprekingvanhetstoornisconceptbinnendepsychiatrie.Totslotworden,terbeantwoordingvandetweedevraag,vanuithetpsychologischeperspectief,enkele‘diagnotischemodellen’beschreven.

4.2 Strafrechtenpsychiatrie,eenhistorischverbond

Eenintegralebesprekingvandethema’sdie,historisch,inderelatietussenstrafrechtenpsychiatrieaandeordezijn,isniethetdoelvanditoverzicht.Inhetlichtvanhetcentraleonderwerpvandeze

291 Indepraktijkisdescheidslijntussendepsychiatrieendepsychologienietzoscherpalshiergeschetst.

Eenverbindingzienwevooralindeklinischepsychologie.Doelvandezeomschrijvingisvooralhetverschilinuitgangspuntteverhelderen.Zienaderparagraaf4.4.

studie,destoornisinhetstrafrecht,wordtdeaandachtspecifiekgerichtophoestrafrechtelijkeenpsychiatrischeopvattingenelkaarindeloopvandegeschiedenishebbenbeïnvloedbijdeontwikkelingvanhetstoornisconcept.

Vanbelangindegeschiedenisvandeverwevenheidvanbeidevakgebiedenisomtebeginnende‘monomanie’.292DeFranseartsEsquirol(1772-1840)wasdeeerstediedetermgebruikte.Hetging

omeenbijzondereverschijningsvormvanwatdestijdswerdaangemerktals‘manie’.Demonomaniewerdgezienalseenvormvanpartiëlekrankzinnigheid.Hetkenmerkendezounamelijkzijndatslechtséénpsychischefunctiewasaangetastvaneenoverigensgeestelijkgezondpersoon.

OpzienbaardeeenleerlingvanEsquirol(Georget)diein1825steldehetnietondenkbaarteachtendatrechtersweleenstenonrechtemoordenaarsnaarhetschavotzoudenhebbengestuurd,terwijldezemogelijkledenaan‘monomaniehomocide’oftewel‘moordmonomanie’.Na1830werdhet

scalaaanmanieënuitgebreid.Gesprokenwerdoverdipsomanie(drankmisbruik),kleptomanie(diefstal),pyromanie(brandstichting),erotomanie,enzovoort.Wathierinopvaltisdathetafwijkendofcrimineelgedragdebasisvormtvandeclassificatievaneenpsychiatrischestoornis.

Maarminstenszoopmerkelijkisdat,hoeweldemonomanieleerslechtseenrelatiefkorteperiodevanbloeiheeftgekend(circa30jaar),desporenervanindehedendaagsepsychiatrienogsteedszichtbaarzijn.Zoweldepyromaniealsdekleptomaniehebbenookindemeestrecenteversievan

deDSM,deDSM-5,weereenplaatsgekregen.Dienauweverwevenheidvanafwijkend/strafbaargedragenpsychiatrischeclassificatievaneenstoornisisoverigensooknogsteedszichtbaarbijdeantisocialepersoonlijkheidsstoornisendepedofilie.Inhetverlengdevandemonomanieleer

ontwikkeldezichdedegeneratietheorie293waarbijdeverklaringvoorhetafwijkendegedraggezochtwerdindeverondersteldeerfelijkekrankzinnigheid.AandezetheorieisdenaamverbondenvandeFranseartsMoreldieinzijn‘Verhandelingoverdefysieke,intellectueleenmorele

degeneratieverschijnselenvandemenselijkesoort’(1857)dedegeneratiealsbelangrijkverklarendprincipeomschreef.Eencombinatievanbiologischeensocialefactorenzoubepalendzijnvoorhetdegeneratiefproces.Hijschetstehetbeeldvaneenontwikkelinginopeenvolgendegeneraties

waarbijsprakewasvanstructureelverval:vanneurasthenieofangsthysterie,viaverslavingaanalcoholenopiaten,prostitutieencriminaliteit,naarkrankzinnigheidinstriktezinenuiteindelijkvolslagenidiotie.MededoortoedoenvandeWeensepsychiaterRichardvonKrafft-Ebing(1845-

1902)vonddedegeneratietheorieookingangindeDuitsepsychiatrie.VonKrafft-Ebingwerdbekenddoorzijnstudie‘PsychopathiaSexualis’(1886),waarinseksueleperversieswerdenbeschrevenzoalsbestialiteit,exhibitionisme,fetisjisme,sadomasochisme,alsmede‘seksuele

inversie’waarmeegedoeldwerdophomoseksualiteit.Dezeverschijnselenbrachthijsamenonderhetbegrip:‘constitutioneledegeneratie’.Nietdeminstenindepsychiatrischewetenschapbekendenzichaanheteindevandenegentiendeeeuwtotdegedachtevandedegeneratieals

belangrijksteetiologischprincipeindepsychiatrie.VoorEmilKraepelin(1856-1926)vormdehetdegeneratieprincipehetfundamentvoorzijnnosologieleer,dieuiteindelijkmodelstondvoorde

thansnoggeldendeclassificatiesystemen.VanBakel294formuleerthetalsvolgt:‘Kraepelinstheseluidtdatdediverseklinischeentiteitenvanelkaaronderscheidenkunnenwordendoordespecifiekegraadvandegeneratiewaarmeeeenorganismeisopgezadeld.Specifiekvooreennosologische

292 InformatieontleendaanRuller1991,p.23e.v.enPorter2002,p.133.293 InformatieontleendaanPorter2002,p.145e.v.envanBakel1998.294 VanBakel1998,p.761.

entiteitis,metanderewoorden,eenspecifiekematevangedegenereerdzijn,hetgeenklinischondermeertotuitdrukkingkomtineenspecifiekverloop’.

Het‘verknopen’vanpsychiatrischeziektebeeldenmetcrimineelgedragwerd,opbasisvandedegeneratietheorie,noghetmeestzichtbaarinhetwerkvaneennietonbekendeItaliaanse‘volgeling’.PsychiaterencriminoloogCesareLombroso(1836-1909)beschouwdemisdadigersen

psychiatrischepatiëntenalsgedegenereerdelevendefossielen,herkenbaaraanfysiekemerktekens:eenlaagvoorhoofd,eenvooruitstekendeonderkaak,doorlopendewenkbrauwenendergelijke.Criminaliteitwasvolgenshemeenevolutionairprobleem,datalleenbijprimitievemensen

voorkwam.Erzousprakezijnvaneenbiologischgedetermineerdzijntotcriminaliteit.Debeschreventheorieën,demonomanieleereniniedergevaldedegeneratietheorievan

Lombroso,getuigenvaneenvisiewaarbijdepsychiatrischeenstrafrechtelijkeconcepten(diagnoseenstrafrechtelijkekwalificatie)vrijwelovereenkomen.Ineenvolgende(denk)fasezienweeenzekere‘nuancering’ontstaanwaarbijmeerspecifieke,alszodanignietstrafrechtelijkgelabelde,

psychiatrischebeeldenwelinverbandkunnenwordengebrachtmetcrimineelgedrag,maardaarnietmeesamenvallen.GenoemdkanwordenhetdoorPrichard295geïntroduceerdebegrip‘insaniamoralis’,296datwelisvertaaldmet‘zedelijkekrankzinnigheid’.Hetzougaanomgebrekkig

ontwikkeldeethischevermogens,etiologischzijnoorsprongvindendindeaanlegvanbetrokkene.VolgensdeRidder(1991)zoudepsychiaterJelgersma(in1890)de‘misdadigheid’alshetbelangrijkstesymptoomhebbengezien,blijkenduit‘hetontbrekenvaneenzedelijkeremeneen

defectgevoelsleven’.Mooij(1991)wijsteropdatdeterm‘moralis’aanvankelijkgeenethischeladinghadmaar‘gedragsmatig’betekende.Laterzougedoeldwordenop‘gevoelens’waarnaineenvolgendefasedemoreledimensiewerdtoegevoegd.Inheteerstedecenniumvandetwintigste

eeuwmaaktedeinsaniamoralisplaatsvoordediagnosepsychopathie.

Vooronsonderwerpisvooralvanbelangdatmetditconcepthetpsychiatrischziektebeeldnietlangersamenvielmethetstrafrechtelijkgekwalificeerdegedrag,maardaarmeeineenoorzakelijkverbandwerdgebracht.Tegendezeachtergrondlaatzicheendeelvandehistorischeontwikkeling

vanhethuidigeartikel39WvSrwellichtookverklaren.BijdebeschrijvingvandetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrecht297zagenwijdataanvankelijk,indenegentiendeeeuw(tot1886),inhetnogopdeCodePenalegebaseerdeartikel64deaanwezigheidvankrankzinnigheidopzich

voldoendewasvooruitsluitingvanstraf.Eencausalerelatiewasnietvereist.Nieboer298sprakinditverbandvandepsychiatrisch-diagnostischemethode.PasonderinvloedvandeDuitsewetgevingwerdennuanceringenaangebrachtinhetstrafrechtelijkconcept.Voorhetstrafrechtelijk

disculperenwaslouteraanwezigheidvankrankzinnigheidnietmeervoldoende,ermoestsprakezijnvaneencausaalverbandtussendekrankzinnigheidenhetdelictgedrag.De‘freiewillensbestimmung’wasdaarbijhetcriterium.

295 HoewelhiermogelijkdeindrukwordtgewektdathetwerkvanPrichardchronologischnadatvan

Lombrosohetlichtzag,isdatniethetgeval.LombrosowerdgeboreneenjaarnadatPrichardin1835‘ATreatiseoninsanityandotherDisordersaffectingtheMind’gepubliceerdhad.

296 InformatieontleendaanMooij1991,p.9endeRidder1991,p.43e.v..297 Zie3.2.1.Wetsgeschiedenis.298 Nieboer1970,p.39.

Depsychiatrischestoornisendestrafrechtelijke‘verontschuldiging’vanhetgedragwerdenhierdusuitelkaargehaald.Maarookineenanderopzichtvondeennuanceringplaats.Dekrankzinnigheidwasnietmeerde

exclusievegrondslagvooreenstrafrechtelijkeexceptie.Ookanderegeestelijketoestandengingeneenrolspelen.OokhiergafdeDuitsewetdevoorzet.Naastsomatischeaandoeningen(koortsdelier)kondenookhevigegemoedsaandoeningenbijdebeoordelingvandetoerekening

betrokkenworden.299IndeNederlandsewetgevingwasdetoevoegingvande‘gebrekkigeontwikkeling’eenzichtbaargevolgvandezeontwikkeling.Gezegdzoukunnenwordendathiermeedeexclusieverelatietussenpsychiatrieenstrafrechtdoorbrokenwerdenopeningenwerden

gebodenvoordeinvloedvananderegeesteswetenschappenzoalsdepsychologie.Hoedanookmagduidelijkzijnhoezeerdepsychiatrieenhetdirectmetdepsychiatrieverbondenstoornisconcepthistorischinvloedhebbengehadophetstrafrechtelijkdenken

4.3 Degrenzenvandestoornis,hetpsychiatrischperspectief

4.3.1 HetnosologischdenkenendeDSM

‘Ifmentalillnessesarediseasesofthecentralnervoussystem,theyarediseasesofthebrain,notthe

mind.Ifmentalillnessesarethenamesof(mis)behaviours,theyarebehaviours,notdiseases.DezeuitspraakisontleendaaneenbijdragevanThomasSzaszindeLancet(1991)onderde

veelzeggendetitel:‘Diagnosesarenotdiseases’.NaardeopvattingvanSzaszdientdepsychiatrievaneenmytheontdaanteworden.Degeestesziektezoueenmythezijn.300InhetdenkenvanSzasz,eenvandebekendsteauteursbinnende‘anti-psychiatrie’,zijntweebelangrijkeelemententezien.

Deeersteisdathij‘depsychiatrie’ervanbeschuldigtdoordeeeuwenheende‘metafoorvandegeestesziekte’tehebbeningezettenbehoevevanstigmatiseringenonderdrukking.OpzijnwegindieideevindthijookMichelFoucault(1961)diesteldedat‘geestesziektennietmoetenworden

opgevatalsietswattotdemenselijkenatuurbehoort,maaralseencultureelbedenksel,instandgehoudenviaeennetwerkvanorganisatorischeenmedisch-psychiatrischepraktijken’.301HettweedeelementdatSzaszbenadruktisdatgeestesziektennietbehorentotdeaandoeningen

waarvandeaardwetenschappelijkkanwordenopgehelderd.302Watalseenmedisch-psychiatrischprobleemwordtgeduid,isvolgenshembetersociaal-maatschappelijkteinterpreterenenhijverwijtdepsychiatrieonwetenschappelijkheid,verhullingenmedischbehandelenvanwatin

werkelijkheidsocialeproblemenzijn.303Szaszmeentdatdepsychiatrischestoornisnietberustophetmedisch/wetenschappelijkemodel.Debasisvanditmodelwerdalgelegdindenegentiendeeeuw.Kahlbaum(1828-1899),metinzijnvoetsporendeDuitsepsychiaterEmilKraepelin(1856-

1926),introduceerdehettotopdedagvanvandaagindepsychiatriedominantenosologische

299 Nieboer1970,p.40300 Szasz1961.301 Porter2003,p.9.302 Porter2003,p.8.303 Verhoeff2012.

ziektebegrip.304HetindehedendaagsepsychiatrieinhetDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM)gehanteerdenosografischsysteemvertoontveelovereenkomstenmetKraepelinssysteem.305

VanBakel306plaatsthetactueledebatoverdealdannietaanwezigheidvaneenorganischeonderbouwvanpsychiatrischeziektebeeldenineenhistorischkader:Eenvandevooronderstellingendiedepsychiatrievannugemeenheeftmetdievantoen,isde

preoccupatiemetwetenschappelijkheid,nauwkeuriger:methetkoppelenvaneenklinischconceptueelkaderaaneenopwetenschappelijkewijzeomschrevenorganischebasis.OndanksdeverklaardetheoretischepretentieloosheidvandeDSMbestaanertochvelepogingenomdediverse

opklinischebasistotstandgekomenentiteitenvaneenwetenschappelijke,metnameneurochemischeondergrondtevoorzien.Uitgebreidwetenschappelijkonderzoekineenhoekdiemendebiologischepsychiatrieisgaannoemen,heeftondermeeralsdoelomhetverbandtussen

klinischeverschijningswijzeenorganischeondergrondnaderteexploreren.VoorKraepelingeldtietsvergelijkbaars.Hijstaatbekendalseenbiologistischgeoriënteerdpsychiater,alsdegrotetegenhangervanzijnleeftijdgenootSigmundFreud(1856-1939),diedepsychodynamische

benaderinginhetpsychiatrischdiscoursingangdeedvinden.IndebenaderingvanKraepelinzijn(psychische)ziektenreële,alsnosologischeeenhedenaanteduiden,entiteitenmeteenaanwijsbareoorzaak.Dienosologischeeenheidbevateenbeschrijving

vanhettoestandsbeeld,hetbeloopendeonderliggendeoorzaken.307Dezebenaderingendedaaraantengrondslagliggendeveronderstellingenondervinden,ookna

Szasz,intoenemendematekritiek.Demeestvoorzichtigevariantdaarvanisdatdeonhaalbaarheidvanhet‘projectvaneenpsychiatrischenosologie’temakenheeftmetdecomplexiteitvandeklinischerealiteitenhetgebrekaankennisoverdeonderliggendemechanismen.308

Meerfundamenteelisdekritiekdatdeinhetnosologischsysteem(lees:DSM)beschrevenziektebeeldenmisschienhelemaalnietcorrelerenmetonderliggendemechanismenzoalsgestoordehersenfuncties.309

Misschiencorrelerendemechanismeninde‘diepte’welopeenheelanderemaniermetdeklinischerealiteitdanweonsvoorstellen.Misschiencorrelerenzebijvoorbeeldveelbetermethetsoortmentaleverschijnselendatdoorneuropsychologenwordtonderzocht(setshifting;

procedureelgeheugen;integratievanwaarnemingenplanning).Enmisschienishetdaaromwelonmogelijkdatpsychiatrischeziektebeeldenéénopééncorrelerenmetgestoordehersenfuncties.310RelevantisinditverbandookhetdoorDehue(2012)aangehaalderapportvan

eencommissieonderleidingvanKupfer,diemoestnagaanvoorwelkevandebestaandeDSM-categorieënneurobiologischemarkers(indicatoren)beschikbaarzijn.DeuitkomstvandatonderzoekwasdatvoorgeenenkelevandeDSM-categorieënneurobiologischezekerheidwas

gebleken.

304 VanPraag1999enVanBakel1998.305 VanBakel1998,p.752enGlas2012,p.37.306 VanBakel1998,p.753.307 Glas2012,p.37.308 Glas2012,p.37.309 VanderStel2009.310 Glas2012,p.37.

VanOs311sluitzichaanbijenkelevandezecriticimetdeuitspraak:‘hierwreektzichdatdewetenschappelijkepsychiatriezichnognoodgedwongenbaseertopprimitievediagnostischemetaforenuitde19eeeuwennietopharde,technologischtoetsbarefeiten’.

OokVanPraag(1999)onderwerpthetziektebegrip,zoalsdatindeDSMwordtgehanteerd,aaneenkritischebeschouwing,maarbetrektdaarinmeeraspectendanalleenhetverondersteldeontbrekenvaneenaanhetziekteconceptonderliggendmechanisme.Hijbeschrijfthetnosologische

ziektebegripalseenpremisseennietalseenempirischgefundeerdconcept.Diepremissehoudtindatstoornisseninhetpsychische‘apparaat’zichmanifesterenalsdiscreteeenheden.Vervolgensissprakevantweesubpremissen.Deeersteisdat‘psychiatrischeaandoeningengekenmerktzijndoor:

eenbepaaldesymptomatologie,eenbepaaldverloop,eenbepaaldeafloop,eenbepaaldetherapieresponsen,inprincipe,eenbepaaldepathofysiologie’.Detweedesubpremissesteltdat‘iedereentiteittebegrenzenisenteonderscheidenvanaangrenzendediagnostischeconstructen’.

Datzoubetekenendatiedereziekte-eenheid(ziektebeeld)voorwatbetreftsymptomatologie,etiologie,verloope.d.onafhankelijkvanandereziekte-eenhedentebeschouwenentebestuderenzouzijn.Aandehandvanhetconstructdepressievestoornislaathijvervolgensziendatdeze

(sub)premisseneenwankelebasishebben.Watbetreftdeeerstesubpremissezou,aldusVanPraag,opvrijwelelkdiagnostischniveausprakezijnvangrotevariabiliteit:

1. IndesystematiekvandeDSMkandediagnosewordengesteld/geclassificeerdalsxuiteen

serievanysymptomenaantoonbaarzijn,omhetevenwelke.Ditconstructdektduseenverscheidenheidaansyndromen;

2. Verklarende/etiologischefactorenvoorhetziektebeeldkunnenpsychologischofbiologisch

vanaardzijn,maarookmilieufactorenkunnenbepalendzijn;3. Inbepaaldegevallenissprakevanaanwijsbaremedisch/somatischeoorzaken,maarin

anderegevallenweerniet;

4. Tenslottezijninhetverloopvanhetziektebeeld,deprognoseeninbehandelingsresultatengeeneenduidigepatronenwaartenemen.

Ookdetweedesubpremisse,namelijk‘datpsychiatrischeaandoeningenopzichzelfstaandeen

goedvanelkaarteonderscheidenentiteitenzijn’,isvolgensVanPraagniethoudbaar.Hetconstructdepressievestoornisvertoontsymptomatologischsterkeoverlapmetaangrenzendestemmingsstoornissenendaarnaastisindemeerderheidvandegevallensprakevancomorbiditeit

metangststoornissenenpersoonlijkheidsstoornissen.Hetbrengthemtotdevoorzichtigeconclusiedatbijhetconstructdepressievestoornisnietgesprokenkanwordenvaneen‘diagnostischeentiteit,maarvaneenbassinvandiverseaandoeningendieweliswaarenigesymptomengemeen

hebben,maarsymptomatologischallerminstcongruentzijnenbovendienuiteenlopenwatbetreftverloop,prognose,therapieresponsenvermoedelijkookpathogenese’.OokVanOs312wijsteropdatmetdeindeDSMgekozenenonder1beschrevensystematiek(een

algoritme)eenreeksvanverschillendeoplossingendenkbaaris.Datkanleidentoteenzelfdediagnose/DSMclassificatievoorpatiëntenmetuiteenlopendeproblematiek.Omdatprobleemop

telossenwerdendecriteriavoordeverschillendestoornissenmeerspecifiekendealgoritmensteedsingewikkelder.Resultaatwaseentoenamevanhetaantalstoornissenensubtypenvanalbestaandestoornissen.‘HetDSMsysteembeschrijftnumeerdan300stoornissen,eengroeivan

311 VanOs2014,p.125.312 VanOs2014,p.20.

ongeveer300%sindsdeDSM-I.Epidemiologischonderzoeklaatziendat45%vandepopulatieinhunlevenaandecriteriavooreenofanderestoornisvoldoet’.313VanOsbenadruktdatde‘diagnosen’indeDSMartificiëleconstructenzijn,dienietzomaarverwijzennaar‘echte

onderliggende’ziekten.BijdeDSM-criteriagaathetslechtsomafsprakentussenprofessionals.314AlsbijkomendprobleembeschrijfthijdeverkokeringbinnendepsychiatriemetsubspecialisatiesopbasisvandeDSM-diagnosen,waarbijdehoofdstukindelingvandeDSMrichtinggevendis.Niet

alleendreigtdaarmeehetoverzichtverlorentegaan,maareenfundamentelerprobleemisdat‘psychischeaandoeningeneigenlijkweleensmeermetelkaargemeenzoudenkunnenhebbendandatzevanelkaarverschillen’.Alsvoorbeeldgeefthijdatpsychotischestoornissennietalleen

voorkomenbijdealszodanigindeDSMgeclassificeerdebeelden,maareigenlijkdwarsdoordeheleDSMheenlopen.315Echter,nietmagwordennagelatentevermeldendatdeambitievandeDSMbeperktis.Inhet

voorwoordbijdeDSM-5(2014)wordtopgemerktdatdeDSMbedoeldis‘alseenpraktische,functionele,flexibelegidsvoorhetorganiserenvaninformatie’.DeDSMbeoogtaanclinicienonderzoekerseengemeenschappelijketaalaantereiken‘ommetelkaartekunnencommuniceren

overdehoofdkenmerkenvandepsychischestoornissendiezeaantreffenbijhunpatiënten’.Ookzijnenkelevandehierbovenvermeldekritischenotiesdoordesamenstellersterhartegenomen.Gesteldwordtbijvoorbeeld:‘Voordemeestepsychischestoornissengeldtdathetnietmogelijkis

omeenvolledigebeschrijvingtegevenvandeonderliggendeziekteprocessen’.Maarookdescheidslijnentussendeverschillendestoornissenwordengerelativeerd:‘HoewelookdeDSM-5eencategorialeclassificatievanafzonderlijkestoornissenblijft,erkennenwijdatdebeeldenvan

psychischestoornissennietaltijdhelemaalpassenbinnendegrenzenvandecriteriavanéénenkelestoornis’.Voordeonder3.1geformuleerdevraagstellingisvooralvanbelangdatclassificatievaneenstoornis

indesystematiekvandeDSMbijvoorbeeldnietmeerzegtdandatinhetconcretegevaltenminstexuiteenserievanysymptomenzijnvastgesteld.Bovendienzijnverklaringenofvoorspellingenomtrenthetmetdiegeclassificeerdestoornissamenhangend(eventueelcrimineel)gedragdaaruit

nietafteleiden.Indezeparagraafisingegaanophet‘ziektemodel’vandeDSM.Echter,striktgenomen,ishet

classificatiesysteemgeenziektemodel.DeDSMisatheoretisch,indiezindathetzichbeperkttoteenordeningvankenmerkenzonderdepretentievaneenverklaringdaarvan.IndetoelichtingopdeDSMwordtmetzoveelwoordengezegddathetnietmogelijkiseenbeschrijvingtegevenvande

onderliggendeziekteprocessen.Kortom,devraagofiemandpsychischziekofgezondiswordtmetdezeordening/classificatieopeenconceptueel/theoretischniveaunietbeantwoord.

Hieronderzaleenaantalconceptenofmodellenvaneenpsychischestoorniswordenbesproken.Bijdekeuzevandetebesprekenziektemodellenisnietgestreefdnaarvolledigheid.Gekozenisvoor

diemodellendiehetmeestrelevantlijkenenookindeliteratuurdemeesteaandachtkrijgen.316

313 VanOs2014,p.22.314 VanOs2014,p.143.315 VanOs2014,p.108.316 Zievoordezeenanderenmodellenvanpsychischestoornissen:Bolton2008,Verhoeff2010, Meynen2011a,Glas2012.

4.3.2 Hetmedischmodel

Dekernvandezebenaderingisdeveronderstellingdateenpathofysiologischsubstraattengrondslagligtaandepsychischeafwijkingofhetsymptoom.‘Deessentievanziekteisdaneigenlijkgelegenopeendieperniveau,datalsdoorslaggevendenalsoorzaakvandesymptomenwordt

gezien.Watonderhetoppervlakligt,vormtde‘essentie’,enisookwatallemensendieaandeziektelijdengemeenhebben–hoewelzeheelverschillendesymptomenaandeoppervlaktekunnentonen.317

Bolton318zietdeoorsprongvanhetmedischmodelindepsychiatrieindenegentiende,begin

twintigsteeeuwtoen,bijvoorbeeld,syfiliswerdgezienalsbelangrijkeoorzaakvoorpsychiatrischeziekte.OokGlas(2012)gaatterugindehistoriemetzijnverwijzingnaarKoch,eennegentiende-eeuwsemicrobioloog.Diewasvanoordeeldatpassprakeisvaneenziektealsereen(aantoonbare)

relatieisgelegdtusseneen(vanbuitenkomende)oorzaak/laesieendeaandoening.Binnendesomatischegeneeskundeisdieopvattinginmiddelsduidelijkgenuanceerd.Bijkankerisbijvoorbeeldgeensprakevaneenexterneoorzaak/agens,maareenautonoom‘lichaamseigen’

proces.Maarookruimerevariantenvanhetcausale/medischemodelhebbendeklinischepsychiatrietotnutoenietveelverdergeholpen.Vaneenevidentverbandtussenpsychiatrischeziekteindedagelijksepraktijkeneenonderliggendmedisch/somatischsubstraatistotnutoe,in

hetalgemeen,nietgebleken.319Ziebijvoorbeeldhetonder3.1aangehaaldeonderzoekvanKupferdataantoondedatvoorgeenenkelevandeDSM-categorieëneenhelder(e)substraat/markerkonwordengevondenindeneurobiologie.Hetheeftechternietgeleidtothetloslatenvanditmodel,

waarbijderedeneringwordtgevolgddatdiemedisch/somatischeverklaringenweliswaarnognietzijnaangetoond,maarwelmogenwordenverondersteld.Hetisduseenkwestievanwachtenopderesultatenvannaderwetenschappelijkonderzoek.320

Ontwikkelingenindeneurowetenschappenhebbenaanhetmedischmodeleennieuweimpulsgegeven.Onderzoekmetbeeldvormendetechniekennaarderelatietussenhersenfunctiesen

neurologischeaandoeningenheeftinmiddelsveelopgeleverd.OokinhetpsychiatrischwetenschappelijkonderzoekhebbendebeeldvormendetechniekenzoalsdePET(positronemissiontomography)endefMRI(magneticresonanceimaging)inganggevonden.Zijmakenhetmogelijk

hersenactiviteitenzichtbaartemakendieeencorrelatiehebbenmetgedrag.321Meteenkritischeondertoon,steltVanOs(2014),datmetdezeontwikkelingen,‘deacademischepsychiatrieinformeeleensoortconceptueleveranderingheeftondergaan’endathetzich

‘vooruitlopendopdefeiten–steedsmeerisgaanprofilerenalshetmedischspecialismedatzichmet‘hogere’hersenziektenbezighoudt’.Debetekenisvandezeontwikkelingenvoorhetziekteconceptwordt,ookdoorandereauteurs,gerelativeerd.Bijdebeeldvormendetechniekenlijkt

317 Meynen2011a.318 Bolton2008,p.673.319 Eenuitzonderinggeldtvoordeneurocognitievestoornissen.OnderdezenoemervaltindeDSM-5,

onderandere,dedementieinverschillendeverschijningsvormen.Bijdezestoornissenwordtwelverwezennaareenonderliggendpatho-fysiologischsubstraat.ZienaderVanAsschee.a.(2014).

320 Meynen2011a.321 ZienaderLokhorst2012.

hetgrootsteprobleemtezijndeinterpretatievandecorrelatietussenhetbeeldvandehersenactiviteitenhetdaarmeesamenhangendegedrag,respectievelijkhetpsychisch(ziekte)beeld.Isdiecorrelatieaantemerkenalseenverklarendverband?VanOs322heeftzijn

twijfelsendraaithetzelfsommetdeaandierproevenontleendehypothesedatdeervaringvanslechteleefomstandighedenvaneenmenseen(negatief)effectkunnenhebbenophetbrein.Hijveronderstelthiermeedus(ook)eenomgekeerdecausalerelatie.

Daarnaastspeeltdevraagwaaruitkanwordenafgeleiddathetaangetroffen(enmeteenbepaaldepsychischeconditie/diagnosecorresponderende)beeldvandehersenactiviteitalspathologischmoetwordenaangemerkt.Bolton323zegtdaarhetvolgendeover:

‘Ifweareassumingthataspecificpsychologicalconditionisadisorderthenwemaysayinaderivativesensethatthebrainactivityinvolvedinproducingitisdisordered,buttheinferentiallogicrunsthiswayround,nottheother:wedonotseefromthefunctionalneuroimagesthatthebrain

activity(ortheareasinvolvedinthebrainactivity)aredisordered,andtheninferthattheassociatedpsychologicalfunctioningisadisorder’.MeynenenRalston324formulerenhetnogwatbondigerdoortestellen:‘Hetsimpelefeitdatweeen

bijeenbepaaldementaletoestandhorendeneurobiologischetoestandvinden,betekentnognietdatdietoestandeenafwijkingofeenstoornisvormt’.Uitdeaardvandegevondenneurobiologischeverschillenof‘afwijkingen’valtdusnietoptemakendatsprakeisvaneenstoornis.‘Het

waardeoordeeldateenkenmerkeenstoornismoetheten,gaataandespeurtochtnaarbiologischeoorzakenvooraf’,aldusDehue.325Totslotkannogevenwordenteruggegrepenopdehierbovenweergegevenkritischenotiesvan

ThomasSzasz.Zijnopvattingdatpsychiatrischeziektennietbestaanmoetbegrepenwordenbinnendecontextvanhetmedischmodel.Hijisimmersvanmeningdatgeestesstoornissenniet(medisch)wetenschappelijkkunnenwordenverklaard.

Deconclusiekanzijndat,ondanksderecenteontwikkelingen,vanuithetmedischmodeldepsychischestoornisinalgemenezin(totnogtoe)nietvaneenmedisch/biologischfundamentisvoorzien.

4.3.3 AfwijkingvaneenstatistischenormIndezebenaderingwordtnormaliteitgedefinieerdalseenstatistischgemiddelde.Ziekteisdaneenafwijkingvandegemiddeldenorm.326Boltononderwerptdevisievaneenvertegenwoordigervan

dezedenkwijze,ChristopherBoorse,aaneenkritischebeschouwing.BoltongeeftaandatBoorsevoorstelt:‘toconstruenormsofmentalfunctioningasafactofnature,intermsofstatisticalnormality’.327Boltonskritiekiszowelconceptueelalstechnischvanaard.

Omtebeginnenstelthijdateenstatistischeafwijkingweliswaareenhardgegeven(matteroffact)isendathetkanwordengebruiktalseenindicatievooreendysfunctie,maardatdatstatistisch

322 VanOs2014,p.133.323 Bolton2008,p.62.324 Meynen&Ralston2011,p.897.325 Dehue2012,p.56.326 Verhoeff2010.327 Bolton2008,p.111e.v..

gegevenopzichdaarvoornietdoorslaggevendis.Deafwijkingvaneengemiddeldeisnietgenoegomvasttestellenofsprakeisvanziekteofdysfunctie.Sommigeaandoeningenkunnenzowijdverbreidzijn(hijverwijstb.v.naardeprevalentievandepressievestoornissen)dateen

statistischcriteriumnietofweinigrelevantieheeftvoorhetvaststellenvaneenstoornis.Anderecriteriazijndanvanmeerbelang.OokVerhoeff(2010)wijst,inzijnbesprekingvandetheorievanCanguilhem,opdit,ookvoordesomatischegeneeskundeopgaande,punt.Hijvoegtdaarnogaan

toedat‘eenzeldzamefysiologischevariatie,volgensDarwinstheorievannatuurlijkeselectie,evolutionairvoordeligerenadaptieverkanzijnvooroverlevingenvoortplantingdandestatistischenormwaarvandezeafwijkt’.

EentweedeconceptueelbezwaarisvolgensBoltondathetgevaarbestaatdatafwijkingvaneennormgepathologiseerdenvervolgensgediskwalificeerdwordt.Hijishierinbuitengewoonstellig:

‘Thecurrentmoralclimateembracesdiversity,andinthiscontextpathologizingandsocialexclusiononthegroundsofmeredifferencearenottoberecommended’.DezekritiekroeptassociatiesopmetdebovenweergegevenopvattingenvanSzaszenFoucault,diedepsychiatrieverwijteneenrol

tespelenbijdemaatschappelijkeuitsluitingenonderdrukkingvan(psychischkwetsbare)minderheden.DetheorievanBoorsestuitvolgensBoltonookopeenstatistisch-technischprobleem.

Psychologische-engedragskenmerkenmanifesterenzich,statistischgezien,binnendebevolkingalseennormaalverdeling(Gauss-kromme).Omvasttestellenofsprakeisvan(statistische)deviantiezaleenafkappuntmoetenwordengekozen.Diekeuze,endaarmeedevaststellingvandegrens

tussengezondenziek,wordtnietopstatistischegrondengemaakt.Andere(inhoudelijke)criteriazijndaarvoorbeslissend.Eentweedetechnischprobleemisdatvoorhetvaststellenvaneenstatistischeafwijkingeenreferentiegroepmoetwordengedefinieerd.Devraagdientzichdanaan

welkepopulatie,inhetkadervandevaststellingvaneenpsychischestoornis,moetwordengekozen.Watishier,zoalsBoltondatfijntjesformuleert,de‘goudenstandaard’?Kiesjebijdepressievoordiegroepdievrijisvangenetische,enmaatschappelijkekwetsbaarhedenofjuist

omgekeerd?Ofmoetdehelemenselijkesoortalsreferentiekaderdienen?Hoedanookzijnditsubjectieveennietaandestatistischemethodeteontlenenoverwegingen.Boltonlijktmetdezebeschouwingenovertuigendtehebbenaangetoonddathethanterenvaneen

statistischenormmogelijkkandienenalseenindicatie,maarzekernietbeslissendkanzijnbijdebeantwoordingvandevraagofineenconcreetgevalsprakeisvaneengeestesstoornis.Iniedergevalisvanbelangonsterealiserendathethanterenvanstatistischemethodengeenzuiver

objectief-wetenschappelijkebezigheidis,maarvraagtom(subjectieve)keuzesdiegelegenzijnbuitendestatistiekzelf.

4.3.4 Schadelijkedysfunctie

IndeliteratuurwordtuitgebreidaandachtbesteedaanhetgedachtegoedvanJeromeWakefield.Hijintroduceerdeinhetdenkenoverdepsychischestoornishetbegrip‘schadelijkedysfunctie’(harmfuldysfunction).Determgeeftalaandathetomtweedingengaat:dysfunctie,maarermoet

ooksprakezijnvanschade.Metdatlaatstewordtbedoelddatbetrokkenevandestoornisooklastofschademoetondervinden.Vaneendysfunctieis,indevisievanWakefield,sprakealseen

organismenietwerktovereenkomstigdewijzewaarophetdoordenatuurisontworpen.328‘Maatgevendisofietswerktvolgensdefunctiediehetbinnendeevolutieheeft’.329Bolton(2008)zietdetheorievanWakefield(mede)alsreactieopdebinnendeantipsychiatrieuitdejaren60van

devorigeeeuwgehuldigdeopvattingdatpsychiatrischeziektennietmeerzijndansocialeconstructenzonderobjectievebasis.Datgafaanleidingtottheorievormingwaaringepoogdwerddepsychischestoornisalsnogtevoorzienvaneenhardwetenschappelijkfundament.Deboven

besprokenstatistischebenaderingvanBoorseiséénvoorbeelddaarvan.Wakefieldzochtdieobjectievebasisindeevolutionairbepaaldefunctie.Glas(2012)isechtervanmeningdateenwaardevrijbegripvandysfunctieeenillusieis.Hijsteltdathetnietmogelijkis‘eendefinitievaneen

bepaaldedysfunctietegevendienietimplicietverwijstnaarsituatiesdieinhetalgemeenalswenselijkofonwenselijkwordenbeschouwd’.Denormatieveladingisdaarmeegegeven.EenanderpuntvankritiekisdatWakefielder,volgensGlas,tenonrechtevanuitgaatdatevolutionaire

verklaringenvanfunctiesendysfunctieseensolideempirischeenwetenschapsfilosofischebasishebben.Hijdoelthiermeeopdebattenindefilosofievandebiologieoverdeselectionistischebenaderingvanfunctiesendysfuncties.Hoeishet‘blinde’karaktervandenatuurlijkeselectiete

rijmenmetdeveronderstelling(ookvanWakefield)datsprakeisvangeïntendeerde/ontworpenfuncties(de‘design’gedachte).Bijhet‘blinde’selectiemodelwordt,terverduidelijking,alsvoorbeeldgenoemddatde‘pompfunctie’vanhethartnietbijdestartvanhetevolutionairproces

isbepaaldmaarpasachterafkanwordenvastgesteldenverklaard.Andersgezegd:erisgeen‘design’.

Meynen&Ralston(2011)stellenheelbasaaldevraaghoekanwordenvastgesteldwatdeevolutieheeft‘bedoeld’metbepaaldefuncties.Hijwijsteropdatindeloopvandeevolutiedie‘bedoelingen’kunnenwijzigenofwordenuitgebreid.Eenzeertriviaal(maarsprekend)doorhem

genoemdvoorbeeldishetoordatevidentbedoeldisommeetehoren,maarookdefunctieheeftgekregenomerjebriloptezetten.Watnualsdatfysieknietmogelijkis?Kortom,watiseendysfunctieenwiebepaaltdat?Boltonvoegterinditverbandaantoedateenveronderstelde

‘evolutionairedysfunctie’mogelijkeenadequatereactiekanzijnopeenproblematischeomgeving.DepogingvanWakefieldtoteenobjectiveringvanhetstoornisbegriplijktdusnietgeslaagdtezijn.Ookinzijnbenaderingzijnnormatieveoverwegingenuiteindelijkbeslissendvoordevraagwatwel

ofnietalspsychischestoorniskanwordenaangemerkt.

4.3.5 VerliesvanbetekenisTegengesteldaandepogingenvanBoorseenWakefieldomtekomentoteenobjectiveringvanhet

stoornisconceptisdesubjectievebenaderingwaarbijde‘duiding’vaneenmentaletoestanddedoorslaggeeft.Alswesprekenover‘verliesvanbetekenis’kandatvolgensBolton330betrekkinghebbenopinadequate,buitenproportioneleemoties/affecten,oponrealistischeofirreële

overtuigingenofopirrationeeldanweldwangmatiggedrag.Dezebenaderingstaatnoghetdichtst

328 Glas2012.329 Meynen2011.330 Bolton2008,p.183.

bijwatinhetdagelijkslevenals‘gestoord’wordtaangemerkt.Hetkanoverigensgaanomeen‘duiding’doordeomgevingvanbetrokkenemaarookomdienseigen‘beleving’(Meynen2011).Inhetstrafrechtspeeltdezemaniervankijkenmetgroteregelmaateenrolindiezindatvaneen

verdachtevaneenbizarofgruwelijkdelictalsnelgezegdwordtdatdeze,doorhetsimpelefeitdathijinstaatisgeblekentothetplegenvandatfeit,wel‘gestoord’moetzijn.Voordeinstrafzakenrapporterendedeskundigenishetvanbelangomzichinhetdiagnostischprocesvoortdurend

bewusttezijnvandeze,zichonwillekeurigopdringende,dynamiek.Onvoldoendebewustzijnopditpuntzouimmers,onbedoeld,kunnenleidentotoverdiagnostiek.Dekritischenootindezeconstateringheeftermeetemakendatwaarderingvanverliesvanbetekenis,zoalsgezegd,

subjectiefeniniedergevalnietwaardevrijis.Watvoordeeenzonderbetekenisofbizarishoeftdatvoordeanderniettezijn.Ooksocialenormenkunneneenrolspelen331enuiteindelijkzoudatkunnenleidentotsituatieswaarinmaatschappelijkoverheersendeopvattingenleidentotuitsluiting

enstigmatisering.Maarloshiervan,wijstBoltonookopdenkrichtingenbinnenmetnamedepsychologie,dieerjuist

opgerichtzijndebetekenisteachterhalenvanwatopheteerstegezichtalsonbegrijpelijkofbizarwordtbeschouwd.Alvanafdeintroductievanhetpsychodynamischemodelwordtgetrachtdoortedringenindebelevingswereldvandepatiëntineenpogingvandaaruitteduidenendetherapie

vormtegeven.IndezestigerjarenvandevorigeeeuwkwamdepsychiaterRonaldLaing(1969en1970)opbasisvaneenexistentialistischevisieopmensenmedemenstotdeconclusiedatdeleefwereldvande

psychotische(schizofrene)mensnietzoonbegrijpelijkisalshetlijkt.Sterkernog,hijsteldedatinveelgevallendepsychosegezienkonwordenalseengezondereactieopeenongezonde(doorhemals‘schizogeen’benoemde)leefomgeving(veelalhetgezinwaarindebetrokkeneopgroeit).

MeerrecentheeftookKustersgetrachtde‘bizarrewereld’vandepsychosebegrijpelijktemakenvanuiteenfenomenologischstandpunt.‘Defenomenologischepsychiatrieenpsychologieproberenoordelenoverafwijkendheid,gestoordheid,adequaatheidofonjuistheidopteschorten’.332Ookstelt

hijdatindezebenaderinghetvreemdevandepsychosenietwordtherleid‘tothetreedsbekende,algemeengeaccepteerdevandenormaleervaring,maardezelaatstezelfalsnetzoverwonderlijkgegevenbeschouwt’.

Hetbelangvan‘verliesvanbetekenis’alscriteriumvoorhetdiagnosticerenvaneengeestesstoornislijkt,gezienhetvoorgaande,zeerbeperkteniniedergevalnietzonderrisico’s.Alsde‘manifestatie’vandestoornisrichtinggevendisvoordevaststellingdaarvanendebereidheidontbreektookeen

bliktewerpenindewereldachterdenietbegrepenfaçade,kanerindediagnostiekkennelijkveelmisgaan,maarookgemistworden

4.3.6 Leedenbeperkingen

Boltontrekt,nazijnuitvoerigebeschouwingenin‘Whatismentaldisorder?(2008),deconclusiedathetstoornisconcept(inobjectievezin)nietheldervaltaftebakenen,althansdat,welkeinsteekje

331 Meynen2011.332 Kusters2012,p.202.

ookkiest,socialeenwaardegeladenfactorenaltijdeenrolspelen.Hetbrengthemertoehetperspectiefteverleggen.Hetlijkteropdathijdevraag(watiseenpsychischestoornis?)enigszinsloslaatendemeerexistentiëlekwestieaandeordesteltwaardepsychiatrietoedient.Dievraagis

voorhemnietzomoeilijktebeantwoorden.‘Thisleadstothegreattraditionalmedicalfocusonsufferingoftheindividualandhistreatment’….’Medicinehelpsuswhenweareintrouble,andthesamegoesforpsychiatry’

(p.273).Ookalheefthijmoetenvaststellendathetdomeinvandepsychiaterzichmoeilijklaatafgrenzenvananderedisciplines,zoalsdebiomedischepsychiatrie,deklinischepsychologieenhetpsychiatrischmaatschappelijkwerk,hetbeginvandelegitimatievandepsychiatrischeinterventieis

gelegeninhetdoordepatiëntervarenleedendiensbeperkingen.Boltonsteltvastdatditcriteriumookinbijnaallestoornisconcepteneenrolspeelt.

Glas(2012)vatdezebenaderingbondigsamenmetdeformulering:‘ziekiswiezichzelfziekvindt’.Maarhijvoegtdaaraantoedatalsditziektemodelindepsychiatrieomarmdzouworden‘allezorgwekkendezorgmijdersbuitendebootvallen’.Meynen(2011)ziethetbelangvanBoltonsvisie

inhetcentraalstellenvandepatiënt.Echter,netalsGlas,signaleerthijhetprobleemdatbijbepaaldeevidentepsychischeontregelingen(psychose/manie)eenbelevingvanziektebijdebetrokkenekanontbreken.Omgekeerdzou,metditcriteriumindehand,iedereendiezichzelf

psychischziekvindtookeenpsychischestoornistoegedichtmoetenworden.Ookdatlijktproblematisch.Boltonbenoemtzelf,inhetverlengdevandezekritischenoties,noghetdomeinvandepsychiatriewaarinhetgaatomdebeheersingvanrisico’svanpsychiatrischgestoordgedrag.

Ookhierzalofkandebelevingvandebetrokkeneafwijkenvanwatmaatschappelijkofsociaalalsgestoordwordtbeschouwd.Inditverbandwijsthijophetgevaar(endebijdebetrokkenpsychiatersbestaandevrees)datdepsychiatriezichcommitteertmetallerleivormenvansociale

controle.Strijdigheidmetfundamentelemedisch-ethischeprincipeszoalsvertrouwelijkheidenhandeleninhetbelangvandepatiënt,ligtopdeloer.

4.3.7 Eendynamischconcept

DitoverzichtvanziektemodellenwordtafgeslotenmetdebesprekingvandevisievanGeorgesCanguilhem(1904-1995).333Indeliteratuurwordtnaarditmodelweinigverwezen,maarhetlijkttochvanbelangomdathetelementenvanveelanderevisiesinzichverenigt.Daarnaast

onderscheidthetzich,inafwijkingvandemeesteeerderbesprokenmodellen,door,zoalszalblijken,eendynamischkarakter.VerdersluithetaanbijdehierbovenweergegevenbeschouwingenvanBolton,indiezindathetdepatiëntcentraalstelt.

Voorbegripvandeaardvaneenstoornisishetrelevantvasttestellenwatgezondis.VolgensVerhoeffbeschouwtCanguilhemeenorganismealsgezondalshetinstaatis‘omopverschillendeniveaus(biologisch,gedragsmatig,psychologisch)opinterneenexterneveranderingentereageren

333 Bijdezeparagraafmoeteenvoorbehoudwordengemaakt.Degebruiktebronnenzijnbeperkt.Sterker

nog,erisslechtséénbrongebruiktenwelhetartikelvanVerhoeff(2010).Ditwordtnietalsbezwaargezien,omdatdevisievanCanguilhemindeverdereopbouwvandezestudiegeencrucialerolvervult.Hetis,alsillustratie,vooralvanbelangvoorhetverkrijgenvaninzichtindezeeruiteenlopendebenaderingenindetheorievormingvanhetstoornisconcept.

waardooreennegatiefgewaardeerdetoestandomgezetkanwordenineenpositievetoestand’.Gezondheidwordthiermeenietgedefinieerdalseenstabieletoestand,maaralseenactiviteitendaarmeealsdynamisch.Omgekeerdbetekentditdatalspathologischwordtgezienhet

onvermogenzowelominternealsexterneveranderingente(ver)dragenalsom,gegevendieveranderingen,tekomentoteenaanpassingaandenieuweomstandigheden.Belangrijkpuntindetheorieisdatde‘negatievewaardering’vandeomstandighedendewaarderingisvande

betrokkenezelf,depatiënt.Daarmeewordtookhetgevoelvanlijden,beperkingenendisfunctionerenalselementinhetmodelgeïntroduceerd.Hetmodelis,zoalsgezegd,dynamisch,betergezegd‘reactief’.Hetgaatomhet(on)vermogenomtereagerenopveranderende

omstandighedendieookexternvanaardkunnenzijn.Datbetekentdatdecontexteenrolspeelt.Veranderingeninsocialeomstandighedenofnormenenwaardenkunnenvaninvloedzijnop(dewaarderingvan)deaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.

SchoolvoorbeeldvoorhetstoornisconceptvanCanguilhemvormthetautisme.Eensterkeweerstandtegeneenveranderinginvastepatroneneneeninbreukdaaropdooranderenkanbijautismeleidentotstressenlijden.Hetisdan,naardeopvattingvanCanquilhem,‘nietde

(biologische)oorzaak,mogelijkeengenetischevariatieofeenstructurelehersensafwijking,maardeconsequentiedaarvandieautismepathologischmaakt’,aldusVerhoeff.Omdatinditmodelhetpersoonlijklijden,disfunctionerenendeervarenbeperkingencentraal

staan,klevenhieraandezelfdebezwarendiegeldenvoorhethierbovenbesproken‘leedenbeperkingen’conceptvanBolton.Andersgezegd:hoekomenwetotdedefinitievaneenpsychischestoornisineensituatiewaarinbetrokkenedatnietzoervaartrespectievelijkde,veronderstelde,

aaneenstoornisverbondenrisico’sdwingentoteenmaatschappelijkeofstrafrechtelijkereactie.

4.3.8 DepsychischestoornisindeDSMOnder4.3.1isuiteengezetdatmethetvoldoenaandeclassificatiecriteriavandeDSMnogniet

gezegdisdatsprakeisvaneenpsychischestoornis.Aanhetclassificerengaathetdiagnosticerenvoorafendaarinkanblijkenofwetemakenhebbenmetpsychopathologie.334OokdeopstellersvandeDSMbenadrukkenditpunt.IndeverschillendeversiesvandeDSMwordteendefinitiegegeven

vandepsychischestoornis.VoordeoverzichtelijkheidenomeenonderlingevergelijkingmogelijktemakenzijndedefinitiesvandeDSM-IV-TRendeDSM-5hierdoormijopgekniptindeelementairedelenenonderelkaargeplaatst.

DSM-IV335

• Klinischsignificantgedrags-ofmentaalsyndroomofpatroonbijeenpersoon• Hetsyndroomofpatroongaatgepaardmetonwelbevinden(distress)ofbeperking

(disability/impairment)ofverhoogdrisicoopoverlijden,pijnonvermogenofverliesvanvrijheid(nadeel)

• Hetsyndroomofpatroonmoetnieteen‘teverwachten’en‘cultureelgesanctioneerde’responszijnopeenbepaaldegebeurtenis

334 ZieGlas2012p.32.335 ZieDSM-IV-TR2000p.xxxi(definitionofmentaldisorder).

• Ongeachtdeoorzaak,moetdegeestesstoorniswordenbeschouwdalsdemanifestatievaneendysfunctieingedragen/ofinmentaalen/ofbiologischfunctioneren

DSM-5336• Eensyndroom,gekenmerktdoorklinischsignificantesymptomenophetgebiedvande

cognitievefuncties,deemotieregulatieofhetgedragvaneenpersoon• Hetsyndroomiseenuitingvaneendysfunctieindepsychologische,biologische,of

ontwikkelingsprocessendietengrondslagliggenaanhetpsychischefunctioneren• Depsychischestoornisgaatgepaardmetsignificantelijdensdrukofbeperkingeninhet

functionerenopsociaalofberoepsmatiggebiedofbijanderebelangrijkebezigheden• Eenreactieopeenveelvoorkomendestressorofverlies,dieteverwachtenvaltencultureel

wordtgeaccepteerd,isgeenpsychischestoornis• Sociaaldeviantgedragenconflictentussenindividuenmaatschappijzijn(alszodanig)geen

psychischestoornissen

Dedefinitieskomeningrotelijnenovereen.Belangrijksteverschillijkttezijndeuitbreidingmetde‘stoornis-uitsluitende’criteria.NaasthetalindeDSM-IVgenoemdecriteriumdateen‘teverwachten’en‘cultureelgesanctioneerde’responsopeenbepaaldegebeurtenisnietonderde

definitievanstoornisvalt,wordtindeDSM-5ookexpliciet‘sociaaldeviantgedragetc.’alszodanigbenoemd.Verdervaltopdatinbeidedefinitieshetsyndroomofdestoorniswordtbeschouwdalsde

manifestatievaneendysfunctie.InversieIVbetreftdatdedysfunctieingedragen/ofinmentaalen/ofbiologischfunctioneren.IndeDSM-5wordtdaarnogeenniveauondergelegdwanneer

gezegdwordtdathetmoetgaanomeendysfunctieindepsychologische,biologische,ofontwikkelingsprocessendietengrondslagliggenaanhetpsychischefunctioneren.

Inhetlichtvandevoorgaandebesprekingvan(psychiatrische)ziektemodellenvaltnoghetvolgendeoptemerken.Dedefinitieszijnbreedenbevattenelementenuitverschillendemodellen.Metdeverwijzingnaar(onderandere)biologischegrondslagenvandestoornisenerzijdsen

‘lijdensdrukenbeperkingen’anderzijds,zijniniedergevalhetmedischmodelendeopvattingvanBoltondie‘leedenbeperkingen’centraalstelt,teherkennen.Vooralvanbelangisvasttestellendatsubjectieveenwaardegerelateerdeaspecteneengroterolspelen.Bijdewaarderingvan

lijdensdrukenbeperkingenisdesubjectievebelevingvanbetrokkenedoorslaggevend.Bijdestoornisuitsluitendecriteriagaathetinbelangrijkemateomdewegingvansocialeenculturelenormenenwaarden.Maarookbijhetwetenschappelijk/medischogende‘klinischsignificant’

plaatstBoltoneenkanttekening.Hijwijsteropdataanditcriterium(‘clinicallyrecognizable’,or‘clinicallysignificant’)indepraktijkveelgewichtwordttoegekend,maardathetindepsychiatrischehandboekennietwordtgedefinieerdofgeoperationaliseerd:

‘Asuperficialimplicationmaybethatthesearemattersofmedicalexpertise,ortheexpertiseoftrainedmentalhealthprofessionalsgenerally,notmattersforthelayperson.Beneaththesurfacehowever,discussedinthesurroundingliterature,isthebackgroundinformationthattheideabehind

theseexpressionsistherecognitionthattheconditionslistedinthemanuals,andcharacterizedtherewithaccumulatedprofessionalexpertise,arethekindsofproblemspeoplebringtotheclinic–

336 ZieDSM-52014p.72-73.

theyarethepresentingproblems,thepresentingcomplaints’.337Hetkomter,kortgezegd,opneerdat‘klinischsignificant’datgeneblijkttezijnwatdepatiëntertoebrengtzichtotdepsychiatertewenden,watbetekentdatdegrensmethetcriteriumvande‘lijdensdrukendebeperkingen’

betrekkelijkdunis.

4.4 Overdegrenzenvandestoornis,hetpsychologisch perspectief

4.4.1 InleidingHoofdstuk3werdafgeslotenmetdevraagopwelkewijze(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken,vanuithet

deskundigheids-gebiedvandepsychiatrieen/ofdepsychologiekunnenwordenbeschreven.Indevorigeparagraafkwamnaarvorendatindepsychiatriedefocusligtopdiagnostiekenbehandelingvanpathologie.

Depsychologiekiesteenfundamenteelanderstartpuntbijhetonderzoeknaardemenselijkegeestdandepsychiatrie.Psychologieisdewetenschapdiezichbezighoudtmetdebestuderingvanhetnormalemenselijkgedragendedaarmeeverbondenmentaleprocessen.Hetgaatniet(althansniet

primair)ompsychischestoornissen.Deverbindingmetdepsychopathologiekanwordengelegdviadeklinischepsychologie,waarbinnendeindealgemenepsychologieverkregeninzichtenworden

toegepastineenklinischecontext.‘Itischaracteristicofpsychologythatittypicallyunderstandsthe‘abnormal’intermsofprinciplesofnormalfunctioning,andhencetendstobeantagonistictotheassumptionattachedtomedicalpsychiatry,thatthereisaradicaldifferencebetweenmentalorder

anddisorder’,aldusdepsycholoogBolton.338Hijbeschrijftvervolgensvier(elkaaraanvullende)benaderingenvanwaaruitdepsychologie,intermenvannormalepatronen,naarhetabnormale/hetpathologischekijkt:

1. Uitgangspuntvormtdeveronderstellingdatmentaleengedragskenmerkenindebevolkingstatistischineennormaalverdeling(Gauss-kromme)tevattenzijn.Gedragskenmerkenwordennietbenaderdvanuiteenbinairstandpunt(abnormaalversusnormaalenstoornisversusgezond)maar,inhunverschijningsvormofmatevanernst,gelokaliseerdopeenschaalmeteennormalevariatie.

2. Abnormaalogendeemotiesofgedragingenkunnentochbegrijpelijkeninvoelbaarzijn,wanneerpersoonlijkeencontextueelverklarendefactorendoorgrondworden.

3. Datwatgezienwordtalsabnormaalgedragkanbijnaderinzieneenstrategiezijnomeenprobleemoptelossen.

4. Indepsychologiewordtbeklemtoonddatgedragspatronenzijnaangeleerd.Veelgedragdatindeactuelesituatiealsdisfunctioneelwordtgezienkanvroegereenadequatereactiezijngeweestopdetoenmaligeomstandigheden.

337 Bolton2008,p.13.338Bolton2008p.51.

Inhetklinisch-psychologischeparadigmazijnookandereconceptenontwikkelddanhetmedischpsychiatrischgefundeerdebegrip‘stoornis’.Eenvandebelangrijkstedaarvanisde‘gebrekkigecoping’339waarmeetotuitdrukkingwordtgebrachtdatbetrokkenenietinstaatisgedragingenof

mentalestaten,diehemofhaarmeerlastdanvoordeelbrengen,tenpositieveteveranderen.Voorbeeldenvanpsychologischgeoriënteerdemodellenwaarindepsychopathologievanuiteenofmeerderevandezevisieswordtbenaderdzijndepsychodynamische,cognitiefgedrags-

therapeutischeensysteemgerichtemodellen.Vanuitdeze(psychologische)oriëntatiewordenhiernaenkele,metnamediagnostische,modellenbeschrevendievoorhetbegripvangedragenmentaletoestandenindestrafrechtelijkecontextrelevantkunnenzijn.

4.4.2 Dimensionelediagnostiek

Dimensionelediagnostiekistebeschouwenalseenmethodewaarbijeenfenomeen(kenmerkofsymptoom)datalsrelevantefactorwordtgezienvoorhetstellenvaneendiagnoseofhet

beschrijvenvaneenpersoonlijkheid(sstructuur),kwantitatief(opeenmeerpuntsschaalofalscontinuüm)beschrevenwordtintermenvanintensiteit,duurenbeloop.Bijeenmultivariabelevariantwordenverscheidenefenomenengemetenenwordthetresultaatvandiemetingen

ondergebrachtineensamenvattendconcept.VanOs340spreektinditverbandbijvoorbeeldvanpsychotischesyndromendiebestaanuitverschillendesymptoomdomeinendieallemaaldimensioneelkunnenwordenuitgedrukt(psychose/pathologischesomberheid/manie/

motivationelebeperkingenencognitievebeperkingen).Elkepatiëntheefteenunieke‘mix’vanscoresopdezevijfdimensies,aldusvanOs.

Dekwaliteit/inhoudvanhetfenomeen/symptoomiseenvraagvaneenandereorde.Hetkangaanomeenpathofysiologisch/neurobiologischkenmerk,eenervaring/beleving(waan,hallucinatie,

gemoedstoestand,…),gedrag,eenpersoonlijkheidsvariabele/kenmerk,eenpsychologische(dis)functieenzovoort.341Uiteendimensionelediagnoseblijktnietzondermeerofsprakeisvaneenstoornis.Diestoorniskanpaswordenvastgestelddooropdemeerpuntschaalofinhetcontinuüm

(opbasisvaneenafspraak)eenafkappunttekiezen.342Deparametersvoorhetbepalenvandatafkappuntzijnvaneenandereordedandekwaliteitofinhoudvanhetsymptoom.Het‘domein’waarbinnendediagnostiekgepleegdwordt,zalbepalendzijnvoordedaarbijtehanterencriteria.

Meestvoordehandliggendedomeinenzijndezorg–metdezorgvraagalsbeslissendcriterium(‘lijdenenbeperkingen’)–enhetwetenschappelijkonderzoek.343Dedimensionelediagnostiekstaattegenoverdecategorialebenaderingwaarbijdeziektewordt

beschouwdalseenafgrensbaretoestand.BijdebesprekingvandesystematiekvandeDSM344isverwezennaardedoorvanPraaggeformuleerde,aandeDSMtengrondslagliggende,hypothese

339 Bolton2008,p.59spreektover‘maladaptive’.340 VanOs2014,p.50.341 ZieKraemer2008,Glas2012enVanOs2014.342 Glas2012,p.35.343 Hudziak2008.344 Paragraaf4.3.1.

‘datpsychiatrischeaandoeningenopzichzelfstaandeengoedvanelkaarteonderscheidenentiteitenzijn’.Dieveronderstellingwordtintoenemendematealsniethoudbaarbeschouwd.

VanPraagzelfwijsteropdathetconstructdepressievestoornissymptomatologischsterkeoverlapvertoontmetaangrenzendedepressietypenendatdaarnaastindemeerderheidvandegevallensprakeisvancomorbiditeitmetangststoornissenenpersoonlijkheidsstoornissen.Hetbrengthem

totdeconclusiedatbijhetconstructdepressievestoornisnietgesprokenkanwordenvaneen‘diagnostischeentiteit,maarvaneenbassinvandiverseaandoeningendieweliswaarenigesymptomengemeenhebben,maarsymptomatologischallerminstcongruentzijnenbovendien

uiteenlopenwatbetreftverloop,prognose,therapieresponsenvermoedelijkookpathogenese’.345Diebevindingenworden(ookvooranderestoornissen)bevestigddoorRegier(2008).HijwijsteropdatdezeinzichtenhebbengeleidtotaanpassingenindecategoriaalopgezetteDSM.Bijde

overgangvanDSM-III-RnaarDSM-IVwerd,ombijdediagnostiekenigeruimtetecreëren,hetcriterium‘klinischsignificant’geïntroduceerd.HierbovenzagenwijdatBoltonzozijnbedenkingenhadbijdedeugdelijkheidvanditcriterium.Regiersluitzichhierbijaan.Die,volgensRegier,breed

gedeeldetwijfelszoudenhebbengeleidtotderoepomeenverdereverfijning(endaarmeetoename)vandediagnostischecriteria.BijdebesprekingvanhetnosologischdenkenindeDSM346bleekdatdieweg,naardeopvattingvanveledeskundigen,eenbetrekkelijkheillozeis.Inhetlicht

vanhetdimensioneledenkenwerdenwordtnaarandereoplossingengezocht.Opmerkelijkisdatdedimensionelebenaderingvandediagnostiekmedeeenimpulsheeftgekregen

vanuitonderzoeknaareen‘ziektebeeld’datbijuitstek(ookhistorischgezien)alseendiscrete/categorialeentiteitwordtbeschouwd:depsychose.Juistdepsychosewordt,zekerookbijhetgrotepubliek,opgevatalseentoestanddiezichscherpenduidelijkonderscheidtvanhet‘normale’.

Uitgebreidepidemiologischonderzoekin,globaal,deafgelopen20jaarlaatechterziendatalspsychosetebeschouwenfenomenenzichbinnendealgemenebevolkingmanifesterenals‘normaalverdeling’.‘Thepositivesymptomsofpsychosis,delusions,andhallucinationsseemtohave

acontinuousdistributioninthegeneralpopulation’,waarbijdeprevalentievandezefenomenenindeverschillendeonderzoekenvarieertvan4tot17,5%.347VanOs348stelt,opbasisvandergelijkeonderzoeken,dateensubstantieeldeelvandepopulatie(wereldwijd)psychotischeervaringen

blijkttehebben,‘ongeveer50maalzoveelmensenalserpatiëntenzijnmetdediagnoseschizofrenie’.Psychoselaatzichgoedinkwantitatievezinbeschrijvenopeencontinuümeniswellicht,anders

danvaakgedacht,niettebeschouwenalseen‘kwalitatieve’afwijking.‘Studiesofschizotypy(apersonalitytraitcharacterizedbyapronenesstopsychotic-likeexperiences)suggestthatitisaquantitativeratherthanaqualitativetrait,onacontinuumfromnormality,througheccentricity,

differentcombinationsofschizotypalcharacteristics,tofloridpsychosis’.349Onderzoeklijkttewijzeninderichtingvanpsychosegevoeligheidalsmultidimensioneelconstruct(multidimensional

continuousconstruct).

345 VanPraag1999.346 Zieparagraaf4.3.1.347 Allardycee.a.2008.348 VanOs2014,p.163.349 Allardycee.a.2008,p.55.

‘Zelfsonderdeschizodiagnosenblijktgewonemenselijkevariatieteliggendiereactiefisopcontext’.350Devertekeningvanhetbeeldvandepsychoselaatzich,mede,verklarendoor‘Berkson’sbiasof

comorbititeitsbias’.351Bijeencombinatievanverscheidenesymptomenofaandoeningenisdekansdatdebetrokkenezichtotdedokterwendtofdateenopnameineenziekenhuisplaatsvindtgroterdanwanneerdiesymptomenofaandoeningenzichafzonderlijkvoordoen.Voorwatbetrefde

manifestatievanbijvoorbeelddepsychosekrijgtdedokterduseenvertekendepopulatievoorgeschoteld.Allardyce(p.54)wijsteropdatditfenomeenmogelijkookKraepelin,BleulerenSchneiderpartenheeftgespeeld.‘Thewallsoftheasylumconfinedtheirobservations,perhaps

obscuringthetruenatureofthepsychosisphenotype’.Hetpsychotischziektebeeldishieralsvoorbeeldbeschrevenmaarookandereziektebeelden

hebbenaanleidinggegevenvooreendimensionaliseringvandediagnostiek.HierbovenisalgewezenopdevisievanVanPraag,diekritischekanttekeningenplaatstbijdedepressievestoornisalscategoriaalconstruct.Maarookkanverwezenwordennaarvergelijkbareonderzoekenrondde

persoonlijkheidsstoornissen,angst-enpaniekstoornissenendemiddelenafhankelijkheid.352DimensionaliseringvandediagnostiekwaseencentraalthemaindeaanloopnaardeDSM-5.Deverwachtingenwarenhooggespannen.VanOs353beschrijft,indatkader,degedachte‘omnaast

traditionelecategorialediagnostiekindeDSM-5tevensmogelijkhedenoptenemenompatiëntendimensioneeltediagnosticeren’.Alsvoorbeeldnoemthijdatdepressie,alsdomein,dooranderecategorialediagnosenheengescoordzoukunnenworden.Erzousprakevanzijngeweestomopdie

maniereentientalsymptoomdomeinenindeDSMteverwerken.VanOsnoemtdittransdiagnostischeofcross-cuttingsymptoomdomeinen.Deverwachtingenkondenuiteindelijknietwordenwaargemaakt.Dedimensionaliseringvandepsychischestoornisheeftzijnwegnaarde

DSM-5nietgevonden.Watdaarvanzij,VanOszietalstoekomstigeontwikkelingdatdedimensionelebenadering(naastdecategorialeinsteek)zalwordengecombineerdmetrelationelemodellenvanpsychopathologie.Metdatlaatstedoelthijopdeideedat‘psychischeklachtenelkaar

beïnvloedenindeloopvandetijd,endatiederepersoonnaverloopvantijdzijneigenuniekekluwenvanklachtenontwikkelt’.Inderelationelediagnostiekwordtdeonderlingedynamiekvandesymptomen,vanuiteennetwerkbenadering,inkaartgebracht.Tenslottebenadrukthijdateen

diagnosevanpsychopathologieincategorieën,dimensiesofnetwerken,afhankelijkvanhetdoel,zijnnutheeft.Superioriteitvanhetenebovenhetanderemodelis,zijnsinziens,nietaandeorde.

350 VanOs2014,p.173.351 VanOs2014,p.60.352 Helzer2008.353 VanOs2014,p.51.

4.4.3 Functionelediagnostiek

4.4.3.1 Grondslagen

IndeNederlandseforensischegedragswetenschappengaat,alsverklaringsmodelvoorafwijkend

gedrag,intoenemendematebelangstellinguitnaardezogenaamdefunctionelediagnostiek.354Psychischetoestandenen(eventueelafwijkend)gedragwordendaarbijnietonderzochtophetniveauvan(aldannietindeDSMteclassificeren)ziektebeeldenmaaropdeveronderstelde

onderliggendepsychische(dys)functies.Functionelediagnostiekvindtzijnbasiszowelindepsychologiealsindemedischewetenschap.In

depsychologischefunctieleer,ofpsychonomie,wordtonderzoekgedaan‘datzichbezighoudtmetdeinformatieverwerkingsprocessendieverantwoordelijkzijnvoordefunctieswaarnemen,motoriek,leren,beslissen,denken,geëmotioneerdraken,spreken,enschrijvendiezichintalvansituaties,bij

kindenvolwassene,individueelensociaal,innormaleengestoordevormvoordoen’.355Deinsteekisbreed,enzoalsuitdeomschrijvingblijkt,nietalleengerichtopgestoordefuncties.Inde(somatisch)medischewetenschapwordtonderscheidgemaakttussen‘structurelepathologie’,dieopenigerlei

wijzezichtbaarkanwordengemaakt,en‘functionelediagnostiek’,waarbijhetgaatomdevraagwatbetrokkenenogwelofnietkan.356VanOswijsteropdatindesomatischegeneeskunde‘eenfunctionelediagnosegaatoverdevertalingvaneenmedischprobleemnaaronderliggendefuncties,

dietherapeutischbeïnvloedkunnenworden.…..‘Functionelevertalingvanstructurelepathologiebiedtruimtevooreenpreciezeformuleringvanpersoonlijkezorgbehoeften’(p.33).Dezewerkwijzeisindepsychiatrie,methetontbrekenvan‘diagnosticeerbarestructurelepathologie’nietmogelijk,

aldusVanOs.OokGlas357zieteenwezenlijkverschiltussenhetindebiologiegehanteerdefunctiebegripende‘mentalefuncties’.Hijvraagtzichafofmentaleprocessenwelopdezelfdewijzegerelateerdkunnenwordenaaneen

‘implicietdoel’alsbiotischefuncties.Hetbrengthemertoenietoverdysfunctiesmaarover‘ontregelingen’tespreken.Datallesneemtnietwegdatookindepsychiatrieklachtenofgedragingenfunctioneeldiagnostischinkaartkunnenwordengebracht.

VanPraag(1990)wordtbeschouwdalsdegenediedefunctionelediagnostiekindepsychiatrieheeftgeïntroduceerd.Zijnstellingisdat,indebenaderingswijzevandefunctionele

psychopathologie,‘depsychischefuncties,ennietdesymptomen,deelementaireeenhedenvanpsychopathologiezijn’.358Hijbeschouwtpsychiatrischesymptomenalsrepresentatievaneenonderliggendepsychische

dysfunctie.DerelevantievandefunctionelebenaderingwordtvooreenbelangrijkdeelbepaalddoorhetgegevendatonderliggendebiologischesubstratengerelateerdkunnenwordenaanpsychischefunctiesennietaandediagnostischeconstructenzoalsdieindeDSMworden

geclassificeerd.359VanPraag(1990)heeftbijvoorbeeldlatenziendatstoornisseninde

354 Hummelen&Aben2015.355 Verwey2004.356 VanOs2014.357 Glas2008,p.365.358 VanPraag1999,p.709.359 VanPraag1999,Egger2005.Zietevens2.2HetnosologischdenkenendeDSM.

serotoninehuishoudingnietspecifiekzijnvoordepressieinhetalgemeen,maarwelinverbandkunnenwordengebrachtmetstoornissenindeangst-enagressieregulatie.Psychischefunctiesbestrijken,blijkensdebovenstaandeomschrijvingvanVerwey,eenbreed

spectrum.Voordeforensischecontextzijnvooraldeexecutievefunctiesvanbelang.Determ‘executievefuncties’wordtnieteenduidiggedefinieerd.Onderverwijzingnaareenrapportvan‘theAmericanNeuropsychiatricAssociation’hanteertEgger(2007)eenruimedefinitiedoortestellen

dathetgaatom‘asetofcognitiveskillsthatarereponsiblefortheplanning,initiation,sequencingandmonitoringofcomplexgoal-directedbehaviourandthuscontroltheexecutionofcomplexactivities’.360Dezeexecutievefunctieszoudenneurobiologischgecorreleerdzijnaandeprefrontale

cortex.361Hoewelertevenseenverbandlijkttebestaantussenexecutievefunctiestoornissenenantisociaalofagressiefgedrag,waarschuwtEggermetklemtegenhetleggenvansimpelecausaleverbanden.Uitonderzoekzoublijkendatexecutievefunctiestoornissenookgerelateerdkunnen

wordenaansocio-economischefactorenindemeestbredezinvanhetwoordenaldusgeen‘onveranderbareaangeborenafwijkingen’zijn,maar‘deresultantenvancomplexecontext-brein-interactiesinhetkadervandoelgerichtgedrag’.Eenneurobiologischeafwijkingisslechtste

beschouwenalseen‘kwetsbaarheidsfactor’.‘Zobezienheefteen(ophetoogeenvoudige)functiestoornisgeeneenvoudigeneurobiologischeachtergrond,eneensimpeldefectisnietgemakkelijkteherleidentoteenenkelvoudigefunctieofgedrag’,aldusEgger.362

Devraagdiezichaandientishoedefunctionelediagnostiekzichverhoudttothet,opordeningindiscreteziektebeeldengerichte,gebruikelijkediagnostischonderzoek.VanPraag(1999)pleitvoor

‘functionalisering’en‘verticalisering’vandediagnostiek.Metheteerstebedoelthijdat‘hetsyndroomwordtontleedinzijnsamenstellendebestanddelen,tewetendepsychopathologischesymptomenendeonderliggendepsychischedysfuncties’.Depsychiatrischediagnosewordtzo

‘gelaagd’opgebouwd:dediagnostischecategorie,desyndroomanalyseentotslotdefunctioneleanalyse.Verticaliseringvandediagnostiekhoudtindatsymptomenverticaalgerangschiktworden,datwilzeggenopbasisvanhundiagnostischgewicht.Voordelenvandefunctionelediagnostiek

zijn,volgensVanPraag,datpsychischedysfunctiesbetermeetbaarzijndanziektecategorieënofsyndromenendat‘biologischevariabelenbetertecorrelerenzijnmetdisfunctionerendepsychologischedomeinendanmetdiagnostischecategorieën’.StartpuntindedenkwijzevanVan

Praag(p.708)vormthetvaststellenvandediagnostischecategorie.Datisvoorhemeenbreedbegrip.Hijspreektovereenordeningvanpsychiatrischesyndromeninbrede‘bassins’.Desyndromenbinneneendergelijk‘bassin’zullenenigesymptomengemeenhebben,maarzijnveelal

heterogeenquaverloop,prognose,etiologieenpathogenese.DediagnostischebassinszijnminofmeercongruentaandediagnostischehoofdcategorieënvandeDSM.

360 Egger(2007p.113)verwijstnaareen5-talauteursdieandereaccentenleggeninhundefinitiesvan

executievefuncties(EF).Hijvatdieaccentenalsvolgtsamen:1.Goal-orientedbehaviour2.Self-regulationandtheadaptivefunctionofEF3.EFasbrain/cognitionprocess4.RuleGovernedBehaviouren5.Conflictwithautomaticorongoingbehaviour.

361 Egger2007.362 Egger2005,p.14en2007,p.114.

Nadeelvaneenopdezewijzeopgebouwdediagnostiekzoukunnenzijndatnietaaneen‘diagnostischbassin’(lees:hoofdcategorieDSM)gerelateerdefunctiestoornissenbuitenhetzichtvandeonderzoekerblijven.Egger363wijsterinditverbandexplicietopdataanagressief/crimineel

gedragnietzozeerpsychiatrischediagnosestengrondslagliggen,maar‘specifiekefunctiestoornissendievoorkunnenkomenbijmensenmeteenpsychiatrischediagnose,maarveelalookdaarbuiten’.Het‘losse’verbandtussenfunctie(stoornis)enhetpsychiatrischsyndroomwordt

daarmeebevestigd.Doorhet‘transdiagnostische’karaktervandefunctionelediagnostiektebenadrukkengeeftVanOs(2014),indezelfdelijn,aandatfunctionelebeperkingenniet‘stoornisspecifiek’zijnmaar,dwars

doordeheleDSM,bijuiteenlopendeziektebeeldeneenrolkunnenspelen.OokdesamenstellersvandeDSM-5zijnzichbewustvanhetontbrekenvanevidente(causale)relatiestussenfunctiestoornis(inbredezin)eneenDSMclassificatie.‘Juistomdatde

functiestoornissen,vermogensenbeperkingenbinnenelkeclassificatiecategoriesterkkunnenvariëren,betekenthetfeitdatiemandeenbepaaldeclassificatietoegekendkrijgt,nietautomatischdatersprakeisvaneenspecifiekematevanfunctiestoornisofhandicap’.

4.4.3.2 ToepassinginhetforensischeveldIndeforensischeliteratuurheeftdefunctionelediagnostiekalin1994aandachtgekregen.364

Terbeantwoordingvandevraagnaardetoerekening,zounahetstellenvaneendiagnose,naardeopvattingvanVanPanhuis,eenfunctioneleanalysemoetenwordengemaakt.Hijbepleittedeontwikkelingvaneenmodelomdeuitdieanalysevoortkomendegedragsfuncties

endebeperkingendaarinteconceptualiserenentekwantificeren.IneeninternerichtlijnvanhetPieterBaanCentrum365isdiebenaderingverderuitgewerkt.Erwordtdaarineendenkschemagepresenteerd,waarbij,nahetstellenvaneendiagnose,dedysfuncties

wordenbeschrevendieuitdestoornisvoortvloeienendieeenrolhebbengespeeldtentijdevanhettenlastegelegde.Alsvoorbeeldenvanrelevantefunctiestoornissenwordenonderanderegenoemd:

-agressieveprikkelbaarheid-impulsiviteit-frustratietolerantie

-realiteitstoetsing-vermogentotempathie,reflectie,anticipatieenintrospectie.

Dezerzijds366iseropgewezendathet‘vertalen’vanpsychopathologienaarfunctionelebeperkingendemogelijkheidbiedtopgedragsniveaukenmerkenvandepersoonteverbindenmetdekenmerkenvanhetdelict.Ookhetdelictisimmersingedragskundigrelevantetermentevatten.

Hetaldus(doordedeskundige)gebodeninzichtinderelatietussendepathologieenhetdelictgedrag,biedtderechterhouvastbijzijnbeoordelingvandetoerekenbaarheid.

363 Egger2005,p.13364 VanPanhuis1994.365 DeKome.a.2002.366 Beukers2005.

DedoorhetNIFPuitgegevenBestpracticevoorhetforensischepsychologischonderzoek367wijstophetbelangvandebeschrijvingvanhet‘betekenisverband’tussenstoornisendelict.Debedoelingdaarvanisinzichtelijktemakendatdeziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingvanbetekenis

isgeweestvoordegedragskeuze(mogelijkheden)tentijdevanhetplegenvanhetfeit.Vervolgenswordtonderscheidgemaakttussenhetcognitief-enhetvoluntatiefbetekenisverband.‘Heteerstewilzeggendatdestoornisofgebrekkigeontwikkelingeeninvaliderendeffectheeftop

dekennendefunctiesendaarmeeophetvermogenomopbasisvandiefunctiesvoldoendeadequaattekunnenhandelen.’…………’Hetvoluntatiefbetekenisverbandlegtmeereenaccentopdeinvloedvaneenziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingoppsychischefunctiesdietemaken

hebbenmethetwillenenophetvermogenomvanuitdeeigen(vrije)wilhetgedragtereguleren’.Ookhierzienwedatde‘functionelediagnostiek’gebruiktwordtomdeverbindingtemakentussendepathologieenhetdelictgedrag.

InderichtlijnvanhetNVVP(2012)wordthetaldusomschreven:‘Bijhetonderzoeknaardeeventuelerelatietussenpsychiatrischestoornisentenlastegelegdemoetmendepsychiatrische

symptomenvandeonderzochtepersoonzogoedmogelijkomschrijven,gedragsfunctioneelwegenenhuninvloedbeoordelenenbeschrijven’.

InhetverlengdevandeeerdergenoemdeBestPracticevoorhetpsychologischonderzoek(2007)pleithetNIFPerindenota‘Hetadviesoverhettoerekenen’368voorom,bijhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisendelict,hetaccentteleggenopfunctiesenverstoringendaarin:‘Voorde

psychiatrieendepsychologiebetekentditinbeginselnietveelméérdanhetdoorzettenvaneenbenaderingswijzedieindealgemeneonderzoek-enbehandelpraktijkindegeestelijkegezondheidszorggemeengoedis:hetbeschouwenvandeverschillendeaspectenvanmentaal

functionereninonderlingesamenhangeninsamenhangmeteenvoordepatiëntrelevantecontext.Ditdientdanvoorhetvaststellenvangestoordefunctiesenhetinkaartbrengenvanmogelijkeintra-eninterpsychischeencontextuelehulpfunctiesdievannutkunnenzijnvaneenbehandel-en

interventieplan’.Degedachtedatdefunctionelediagnostiekvoorhethetverkrijgenvaninzichtinderelatietussen

stoornisendelictgroterelevantieheeft,lijktaldusindeforensischewereldredelijkbreedgedragenteworden.Tochlijktdatinzichtnoginbeperktemate369zijnweerslagtehebbengehadopdepraktijkvandeprojustitiarapportage.

EenaanzettothetoperationaliserenvandefunctionelediagnostiekalsinstrumentbijhetadviesovertoerekeningsvatbaarheidisgegevendoorHummelenenAben.370Overdeinvloedvandepsychiatrischeaandoeningophettenlastegelegdeschrijvenzijhetvolgende:

‘Eenexactekwantificeringvandeinvloedvandepsychischestoornisophetdelictueuzegedragis

367 NIFP2007,p.63.368 NIFP2014b.369 Weliswaarwordenbeperkingeninpsychischefunctiesinveelpjrapportagesbeschreven,maareen

systematischeuitwerkingdaarvaninhetlichtvandedoorwerkingvandestoornisnaarhetdelictgedragontbreektveelal.Aangetekendzijdatdezestellingnietgetoetstis,maargeponeerdwordtopbasisvanhetkennisnemenvandeinhoudvanpjrapportagesovereenperiodevanmeerderejaren.

370 HummelenenAben2015,p.4.

danooknietmogelijk.Welkandegedragsdeskundigedeinvloedvandepsychischestoornisophetdelictzonauwkeurigmogelijkbeschrijvenaandehandvanderolendeonderlingebeïnvloedingvandegestoordepsychischefuncties,vandeintactepsychischefunctiesenvandecontextuelefactoren.’

DezegedachtegangvertoontveelovereenkomstenmethethiernatebesprekenmultifactoriëlemodelvanAndrews&Bonta.371Inaansluitingophetvorigecitaatwordtvervolgensdewerkwijzevandedeskundigealsvolgtnadergeoperationaliseerd:‘Dedeskundigekandaarbijaangevenwelke

intactepsychischefunctieseencompenserendewerkinghebbengehadopdegestoordepsychischefuncties.Deinvloedvaneenstoornisophetdelictwordtaldusgeoperationaliseerdaandehandvandegestoordepsychischefuncties,aandehandvandeintactepsychischefuncties,ende

wisselwerkingtussenbeide.Bovendienwordenmogelijkaanwezigedisfunctionelepersoonlijkheidstrekkenonderzochtopdematevaninvloedhiervanophettenlastegelegde’.Eenonderscheidmetenkeleeerdergenoemdebronnenisdatdefunctionelediagnostiekbij

HummelenenAbenvoorafgaataandeclassificatievandepsychiatrischestoornis:‘Eenpsychiatrischeziekteberustopeenstoornisineenofmeervandiepsychischefuncties.Destoornis(sen)indepsychischefunctie(s)manifesteert(manifesteren)zichalspsychopathologische

symptomen.Aandehandvaneenclassificatiesysteemkanvervolgenswordenbeoordeeldofdezesymptomatologievoldoetaandecriteriavooreenspecifiekepsychischestoornis.’ZowelbijVanPanhuis(1994)alsinderichtlijnvanhetPBC372komtdefunctioneleanalysepasaanbod,nadatde

diagnoseisgesteld.

AlshulpmiddelbijdeprojustitiarapportagewordtdoorHummelenenAbentenslotteeenformatgepresenteerd,datbeoogtaandezebenadering,nietalleeninbeschrijvendezin,maarookmeteenkwantitatieveweging,uitvoeringtegeven.Aandehandvaneenzestientalpsychischefuncties

wordtvanderapporteurverwacht,perfunctie,eeneventuelestoornisvandiefunctienadertetyperenendaarvervolgens(ineen5-puntschaalvan0-4)eenwegingaantehechtenmetbetrekkingtotdematewaarindiestoornisvaninvloedisgeweestophettenlastegelegde.Een

vergelijkbaarmodelwordtgevolgdmeteenviertalpersoonlijkheidstrekken.Tweeafrondendevrageninhetformathebbenbetrekkingopdemogelijkcompenserendewerkingvanintactepsychischefunctie(s)enpersoonlijkheidstrek(ken)enopeenbeoordelingvandematevaninvloed

vandepsychischestoornisophettenlastegelegde(wederomineen5-puntschaal).Aanditformatklevennaarmijnmeningenkelebezwaren.Eeneerstpuntvankritiekisde‘schijnvanexactheid’dieeendergelijkgedetailleerdmodelmettwee5-puntschalenoproept.De

wegingenzijnsubjectiefennietobjectiveerbaar,watnetalsbijhetscorenvanrisicotaxatie-instrumenteninderechtszaalkanleidentotuitgebreide,aandekernvandezaakvoorbijgaande,discussiesoverdehoogtevandescore.Eenmisschiennogwelbelangrijkerpuntisechterdathet

formatnietovereenstemtmetdedoorHummelenenAbenzelf(hierboven)geformuleerdeuitgangspunten.Deinvloedvandestoornisophetdelictzou,zostellenzijimmers,zogoedmogelijkbeschrevenmoetenwordenaandehandvanderolendeonderlingebeïnvloedingvande

gestoordepsychischefuncties,vandeintactepsychischefunctiesenvandecontextuelefactoren.Dat,ookinhetmultifactoriëlemodelvanAndrews&Bontagenoemde,belangrijkeinteractioneleaspect,gaatinhetformatverloren.Erwordtdaarin,inextremis,gevraagdnaarlineaireverbanden.

371 Zieparagraaf5.3.3.3.372 DeKome.a.2002.

Perfunctie(16ingetal)envooriederepersoonlijkheidstrekafzonderlijk(4),zoudeinvloedophettenlastegelegdegewogenmoetenworden.Geziende,erkende,onderlingebeïnvloedingvanallerelevantefactorenlijktdateenmoeilijkeweging,noglosvandevraaghoealdieafzonderlijke

wegingentoteensamenhangendadviesmoetenwordengebracht.

4.4.3.3 Beschouwing

Bijdetoepassingvandefunctionelediagnostiekinhetforensischeveldstaatde‘dysfunctie’ofde‘functiestoornis’centraal.Bovendienzienwedatdie‘functiestoornis’inverbandwordtgebrachtmeteen(aldannietindeDSMteclassificeren)‘psychischestoornis’.Indevorigeparagraafzagen

wijdatdaarbijtweewegenwordenbewandeld.Langsdeeneweg(VanPanhuise.a.)wordtdeaandestoornisverbondensymptomatologiegeoperationaliseerdinfunctiebeperkingen,terwijllangsdeandereweg(Hummelenc.s.)vanuitdefunctiebeperkingwordtnagegaanofdezevoldoetaande

criteriavaneenstoornis,zoalsdezeindeclassificatiesystemenisbeschreven.Aanbeidebenaderingenligtdeveronderstellingtengrondslagdatereencorrelatieistussende(teclassificeren)stoornisendefunctiebeperking.

Inparagraaf4.3.3.1bleekdatdieveronderstellingnietvanzelfsprekendis.Hetdenkenvanuitdecorrelatiefunctiebeperking/psychischestoornisvertoontovereenkomstenmethetidioomvandesomatischegeneeskunde.VanOsweeseropdatindesomatiekopbasisvanstructurelepathologie

defunctionelediagnoseeenvertalingisvaneenmedischprobleemnaaronderliggendefuncties,maardatdiewerkwijzeindepsychiatrie,methetontbrekenvan‘diagnosticeerbarestructurelepathologie,nietmogelijkis.Glassluitzichbijdiekritiekaanenspreektdaaromlievervan

‘ontregelingen’.VanOsbenadruktvervolgenshet‘transdiagnostische’karaktervandefunctionelebeperkingenindiezindatdezezichkunnenmanifesterenbijzeeruiteenlopendeziektebeelden.VanuitdeneurobiologischeinvalshoekbevestigtEggerhetontbrekenvaneendirectverbandtussen

functiestoornissenenpsychiatrischediagnoses.Datondanksdezerelativeringen,indeprojustitiarapportageszoveelnadrukligtopdecorrelatietussenstoornisenfunctiebeperkinglaatzichmogelijkverklarendoordejuridischecontext

waarbinnenhetforensischonderzoekplaatsvindt.Indiecontextwordtimmersgezochtnaarverklarendeverbandentussende(wettelijkgegeven)‘stoornis’enhet(delict)gedrag.

Tegendieachtergrondligthetookvoordehanddat,forensisch,vooralgekekenwordtnaarfunctiestoornissen.Doordenadrukteleggenopde‘stoornis’ofde‘beperking’indefunctie,isdeverbindingmetde(veronderstelde)onderliggendepsychischestoornisimmersbeteraannemelijkte

maken.Striktgenomenishetechterdevraagofmethetzoekennaar‘stoornissen’indepsychischefunctieshetonderzoeknaarverklaring(envoorspelling)vandelictgedragnietonnodigwordtbeperkt.Immers,ooknietgestoordepsychischefuncties,zijnverklarendvoorgedrag,welkgedrag

danook.Daarkomtbijdathetonderscheidtussengestoordeenniet-gestoordefunctiescontextueelbepaaldisendaarmee(deels)subjectief.373Diezienswijzeopent(ook)dewegnaar

een‘stoornisneutrale’benaderingvandefunctionelediagnostiekzoalsdiezijngrondslagvindtinde,inparagraaf4.3.3.1aangehaalde,psychologischefunctieleerofpsychonomie.Hetdebatinhet

373 Glas2008.

forensischveldlijkt,ookophetpuntvandefunctionelediagnostiek,totnogtoe,vooralgeëntopdepsychiatrische(stoornisgerichte)benadering.

4.4.4 PersoonlijkheidsdimensiesEenmethodediewellichtgeschiktisom,losvandeaanwezigheidvaneeneventuelestoornis,de

mensenzijneigenschappentebeschrijven,isdiewaarbijallekaraktereigenschappenwordenherleidtoteenvijftalbasisfactoren.374Die,ookwelals‘domeinen’aangeduidevijffactorenstaanbekendals‘theBigFive’.Het‘vijffactorenmodelvandepersoonlijkheid’ishetresultaatvan

factoranalysesdiezijntoegepastopduizendenwoordendieindeverschillendetalenuitdrukkinggevenaan,respectievelijkkenmerkendzijnvoor,hetmenselijkgedrag.Aanhetmodelligtdegedachtetengrondslagdathethelescalaaanmenselijkegedragskenmerkeninonzewoordenschat

isopgeslagenenwordtdaaromeen‘lexicalebenadering’genoemd.Devijfdomeinenzoudenonderlingonafhankelijkzijn,indiezindatiemandspositieineenvandevijfdomeinengeen

informatiegeeftoverdienspositieindevierandere.Defactorenwordenbeschrevenalsdimensies.Detweeuiterstenwordenalstegengesteldeeigenschappenbenoemd.Hoewelingrotelijneneenstemmigheidbestaatoverdeonderlingeafgrensbaarheidvandeverschillendedomeinenzijner

verschillenindewijzewaaropdezeomschrevenworden.Onderstaandeindelingineigenschappen,dieelkaarstegenpoolvertegenwoordigen,isontleendaanGroen.375

-IntroversieversusExtraversie.DitbegrippenpaargeldtalshetmeesteenduidigeenisontwikkelddoorCarlJung.Hijdoeldeermeeopeennaarbinnendanwelnaarbuitengerichteenergie,aandachtenoriëntatie.Nieuwenhuis

(2010)omschrijftmensendiehoogscoren)opdezeschaal(extravert)alssociaal,assertiefenspraakzaam.

-MeegaandversusDominant.Hiergaathetomdematewaariniemandgeneigdiszijnomgevingtebeïnvloedendanwelzichaan

deanderaantepassen.InhetEngelswordtwelgesprokenoverIndependance(dominant)versusAgreeableness(meegaand).DeRaadenDoddema(2006)gevenereenietsandereladingaan:MeegaandwordtbenoemdalsVriendelijkheid.

-WanordelijkversusOrdelijk.DeRaadenDoddemasprekenoverZorgvuldig.Ordelijkemensengaanuitvanduidelijkeregelsenafsprakenengeldenalsbetrouwbaar.DetegenpoolWanordelijkofOnzorgvuldigheefteen

negatieveconnotatiemaarkan,inpositievezin,ookduidenopflexibiliteit.-RustversusOnrust.

‘Rustige’mensengeldenalsemotioneelstabiel,terwijlhun‘onrustige’tegenpolensnellergefrustreerdenprikkelbaarzullenzijn.InhetEngelswordtdezefactoraangeduidalsEmotional

374 DeRaad&Doddema-Winsemius2006,Nieuwenhuis2010enGroen(ongedateerd).375 Groen(ongedateerd).

StabilityversusAnxiety.Deonrustige/instabielepoolkaninpositievezinduidenopgedreven,bewogenengepassioneerdemensen.

-BehoudendversusVernieuwend.BijVernieuwendmoetenwedenkenaanmensendieopenstaanvoorveranderingen,nieuwsgierig

zijnenfantasierijk.DeRaadenDoddemasprekenoverIntellectueleAutonomie.Aandebehoudendekantzienwedenuchtereenpraktischetegenpolendiegeneigdzijnallesbijhetoudetelaten.AlsvoorbeeldvaneenEngelsebenamingvandezedimensiegeldtOpennesstoExperience

(vernieuwend)enToughMindedness(behoudend).

4.4.5 AlternatiefDSM-5modelvoorpersoonlijkheidsstoornissenMedeeenoverwegingomhet‘vijf-factorenmodelvandepersoonlijkheid’hierboventebespreken,

wasdathet,bijdetotstandkomingvandeDSM-5,modelheeftgestaanvooreenalternatievevaststellingvanpersoonlijkheidsstoornissen.DitalternatievemodelisalsaddendumindeelIIIvandeDSM-5opgenomenenstaatnaastdehuidige,indeelIIvandeDSM-5weergegeven,indeling.

MethetalternatievemodelwordtgetrachttegemoettekomenaanbezwarentegendeDSMsystematiek.Alstekortkomingwordt,doordesamenstellersvandeDSM-5zelf,bijvoorbeeldgeziendat‘degemiddeldepatiëntdievoldoetaandecriteriavooreenspecifiekepersoonlijkheidsstoornis,

vaakookvoldoetaandecriteriavooranderepersoonlijkheidsstoornissen’.376DezeconstateringsluitaanbijdebovenbeschrevenkritiekopdeDSMdatdediagnostischeconstructenvandeDSMonderlingmoeilijkafgrensbaarzijn(kritiekophetcategorialekaraktervandeDSM).377

Inhetalternatievemodelwordenpersoonlijkheidsstoornissenbeschrevenaandehandvanbeperkingenoptweeniveaus,namelijkinhetpersoonlijkheidsfunctionerenenvandepersoonlijkheidstrekken.Ophetniveauvanhetpersoonlijkheidsfunctionerenwordtgesproken

overstoornissenvanhetzelfeninhetinterpersoonlijkefunctioneren.Dezewordenbeoordeeldopeencontinuüm.Methetfunctionerenvanhetzelfwordtgedoeldopidentiteitenzelfsturing.Bijhetinterpersoonlijkfunctionerengaathetomempathieenintimiteit.Bijdebeoordelingvan(deernst

van)depersoonlijkheidspathologievormendebeperkingenindeideeënoverzichzelfenoverinterpersoonlijkerelatiesdekern.‘Iemanddieoptimaalfunctioneert,heefteencomplexe,volledigontplooideengoedgeïntegreerdepsychologischebinnenwereld,……metwederkerigeen

bevredigendeinterpersoonlijkerelaties’.Aanhetandereeindvanhetcontinuümstaatiemand‘meternstigepersoonlijkheidspathologie,meteenverarmde,gedesorganiseerdeen/ofconflictueuzepsychologischebinnenwereld,……eneendeficiëntvermogentotadaptieveinterpersoonlijkerelaties

ensociaalaangepastgedrag’.378Hettweedeniveaubijdebeoordelingvanpersoonlijkheidsstoornissenwordtgevormddoorde

persoonlijkheidstrekken.Alspersoonlijkheidstrekwordtgezien‘eengeneigdheidomtevoelen,waartenemen,zichtegedragenentedenkenopeenrelatiefgelijksoortigewijzedoordetijdheeneninuiteenlopendesituatieswaarindezepersoonlijkheidstrekmanifestwordt’(p.1020).Benoemd

376 DSM-52014,p.1004.377 ZieonderandereVanPraag1999.378 DSM-52014,p.1019.

wordenvijfbrededomeinenvanpersoonlijkheidstrekkendieaangemerktwordenals‘maladaptievevariantenvandevijfdomeinenvanhetherhaaldelijkgevalideerdevijffactorenmodel….(p.1021).Ookdezedomeinenwordendimensioneelweergegevenmaarinhetkadervandevaststellingvan

eenpersoonlijkheidsstoorniswordthetaccentgelegdopeenvandepolenvandeschaal:-Negatieveaffectiviteit(versusemotionelestabiliteit)-Afstandelijkheid(versusextraversie)

-Antagonisme(versusvriendelijkheid)-Ongeremdheid(versusconsciëntieusheid)`- Psychoticisme(versusluciditeit)

Wat,naastdekeuzevooreenvandepolenvandeschaal,opvaltisdat,inafwijkingvandeBigFive,enerzijdseennieuwefactorisbenoemd(psychoticisme)enanderzijdsdedimensie‘Behoudend’versus‘Vernieuwend’isweggevallen.

Eennadereverfijningvanhetalternatievemodelvormendeintotaal25facettenvandeverschillendepersoonlijkheidstrekken.Sommigevandiefacettenzijnnietexclusiefvooreenbepaalddomein.Depressiviteitenachterdochtvallenbijvoorbeeldzowelonderhetdomeinvande

NegatieveaffectiviteitalsdatvandeAfstandelijkheid.VijandigheidzienwebijhetdomeinNegatieveaffectiviteitmaarookbijAntagonisme.Defacettenzijnoverigensnietdimensioneelgedefinieerd.HetfacetOngewoneovertuigingenenervaringen(domeinPsychoticisme)wordt

bijvoorbeeld(alskenmerkennietalsdimensie)omschrevenals:‘Deovertuigingdatmenoverbijzonderetalentenbeschikt,zoalsgedachtelezen,telekinese,ofthougt-actionfusion;ongewoneervaringenvanderealiteit,waaronderhallucinatoireervaringen’(p.1033).Dehieraankennelijk

tengrondslagliggendegedachtedateenpsychotischfenomeenbinair(welofniet)kanwordenvastgesteld,staatenigszinsopgespannenvoetmetdehierbovenonder’Dimensionelediagnostiek’besprokenbevindingenwaarbijpsychosegevoeligheidalsmultidimensioneelconstructis

beschreven.379Sluitstukvanhetalternatievemodelvoordevaststellingvaneenpersoonlijkheidsstoornisvormtde

formuleringvanspecifiekecriteriavoordeverschillende(teclassificeren)stoornissen.380Diecriteriawordengeformuleerdzowelophetniveauvanhetpersoonlijkheidsfunctionerenalsophetniveauvandepersoonlijkheidstrekken.

Voorallestoornissengeldtdatoptenminstetweevandevierterreinenidentiteit,zelfsturing,empathieenintimiteitsprakemoetzijnvaneenbeperkinginhetpersoonlijkheidsfunctioneren.Vervolgensisperstoornisgespecificeerdwelkepathologischepersoonlijkheidstrekkenzichmoeten

voordoen.Diekunnenafkomstigzijnuitverschillendedomeinen.Devijfdomeinenvanpersoonlijkheidstrekkenzijndusnietstoornisspecifiek.Tenslotteisnaastdezeinhoudelijkecriterianogvereistdatdebeperkingeninflexibel,pervasiefenrelatiefstabielindetijdaanwezigzijn.Ook

moetvoldaanzijnaanenkeleexclusiecriteria(b.v.datdebeperkingniettebegrijpenisvanuitdesociaal-cultereleachtergrondvanbetrokkene).

379 Allardycee.a.2008,p.55.380 Antisociale-,vermijdende-,borderline-,narcistische-,dwangmatige-,schizotypische-en(als

‘restgroep’)trekgespecificeerdepersoonlijkheidsstoornis.

4.4.6 Psychischeproblematiek:nieuwdiagnostischmodel

Verschillendevandehierbovenaangehaaldeauteurs381hebbenvoorstellenontwikkeldvooralternatievediagnostischemodellen,waarineenofmeerderevandebesprokenontwikkelingenindediagnostiekgeïntegreerdzijn.HetvoorstelvanVanOs,waarindemeestrecenteontwikkelingen

indepsychiatriezijnverwerkt,wordthier,kort,besproken.BijdragevanVanOs

VanOs382steltbijdeformuleringvanzijn‘nieuwediagnostiek’vooropdatdiagnostiekindepsychiatrienietbedoeldisomvasttestellenwat‘welofnietnormaal’is.Normaliteitiscultureel

bepaaldengeenenkelredelijkdoelisgediend‘meteenopsplitsingvandemensheidin‘normalen’en‘nietnormalen’,zoluidtzijnstelling.Ookziethijhetnietalsdoelvandediagnostiek‘omeenabsoluutonderscheidtemakentussenwiewelennietziekzouzijn’.Inzijnogenishetabstracte

begrip‘ziek’netzomindefinieerbaaralshetbegrip‘normaal’.Hetbelangvandediagnostiekis,volgensvanOs,meerledig.‘Diagnostiekkanwordengezienalsdeverbindingtussenhetverhaalvandepatiënteneenformeleuitspraakoverzorgbehoeftenen

behandelindicaties’.Diagnostiekdientprimairgerichttezijnophetverschaffenvaninformatieoverzorgbehoeften,hetbeloopvandeklachtenendeprognose.Daarbijishetvanbelangdatdepatiëntzichindediagnoseherkent.Hetverbandtussendiagnoseenzorgbehoeftevandepatiëntis,inde

ogenvanVanOs,cruciaal.Alleenzorgbehoeften(ennieteenDSM-ofICDlabel)gevenaanwelkebehandelingnodigis.AlsbasisfilosofievanzijndiagnostischsysteemgaatVanOsuit‘vanmenselijkevariatieenhetprocesvanadaptatieenzelfmanagement’(p.173).Hetbrengthemtothetprincipe

vande‘vragendediagnostiek’,waarbijdenadruknietzozeerligtopdeinhoudvandeaandepatiënttestellenvragen,alswelophet‘procesvanbejegeningindevragendewijs,”agnostisch”,meteenhoofddatvrijisvanfoutievepreconcepties’(p.181).Tenslottevervultdediagnostiekinde

communicatiebinnendegeestelijkegezondheidszorgeenrolalsgemeenschappelijketaal.MetinachtnemingvandezeuitgangspuntenmaaktVanOsinzijndiagnostischmodelonderscheidtussendenomothetischeendeidiografischecomponent.Nomothetishheeftinditverband

betrekkingophetindelenvanpatiëntenincategorieën.Deidiografischecomponentvandediagnosemoetvooralinformatiegevenoverwatdepatiëntuniekmaakttenopzichtevananderepatiënten(p.30).Deidiografischecomponentwordtvooropgesteld;debredesyndromale

nomothetischediagnosekomtdaarna,alseensoortafterthought(p.188).Indepersoonlijke(idiografische)componentvanhetdiagnostischmodelgaatVanOsuitvan

meerderegelaagdhedenindediagnostiek.Dedimensionelediagnosegeeftinformatieoverdeernstvandeklachten.Indeecologischediagnosewordtzichtbaarhoedesymptomenreactiefzijnopdeomgevinginhetdagelijksleven.Andersgezegd:watisdeinvloedvanstress,conflicten,

middelengebruike.d.ophetklachtenpatroon.Vervolgenswordtinderelationelediagnosenagegaanhoedeverschillendesymptomenelkaarbeïnvloeden(netwerkbenadering)entenslottekanmeteenfunctionelediagnosewordenvastgesteldhoedesymptomeninterfererenmet

psychischefunctiesalsaandachtengeheugen.Hetverzamelenvandezeinformatievindt(technisch

381 VanOs2014,VanPraag1999enGlas2008.382 VanOs2014,p.27.

geïntegreerd)plaatsdoormiddelvanzelfkwantificatie.Depatiëntwordtgevraagdovereenperiodevanmeerderedagenmeermalenperdagdiagnostischrelevantevragentebeantwoorden.

Indenomothetischecomponentvandediagnosewordtdehoofdklachtvandepatiëntalsuitgangspuntgenomen.VanOssteltdatonderzoeklaatziendat‘eensamenvattingvandeklachtenophetniveauvandehoofdklachtzorgbehoeftenenbeloopvandeklachtenbetervoorspeltdande

ingewikkeldediagnostischealgoritmenvandeDSM’(p.193).GeblekenzouzijndatdehoofdklachtinnegenvandetienkeeraansluitopeenvandehoofdstukkenvandeDSM.HetbrengthemtothetvoorstelvaneensyndroomdiagnoseophetniveauvandehoofdstukindelingvandeDSM.Wel

zoudendepsychotischesyndromenendebipolairesyndromensamengevoegdmoetenwordentoteenenkelpsychosespectrumsyndroom.Ditresulteertin15globalediagnostischecategorieën.VanOsbenadruktvooralhetglobalekaraktervandezecategorieën.Hijwijsteropdatdegroepvan

mensenbinnenhetsyndroom(categorie)zeerheterogeenis.

4.5 SamenvattingenbeschouwingDeeerste,aanhetbeginvandithoofdstukgestelde,vraagiswat,binnenhetdomeinvandegedragsdeskundige,moetwordenverstaanonder‘psychopathologie’.Deachtergrondvandeze

vraagisdateengediagnosticeerdbeeldalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniswordtaangemerktalsdit,volgensderegelsvanhetdeskundigheidsgebiedvanderapporteur,gezienkanwordenalseenvormvanpsychopathologie.

Hetbinnendepsychiatrieenpsychologiegeldendeconceptvandepsychopathologiebepaaltindiezinofeenbepaaldegeestestoestandalsstoornisinhetstrafrechtwordtgezien.383Sprekendoverhet‘domeinvandegedragsdeskundige’,bleekhetvanbelangonderscheidtemaken

tussendepsychiatrieendepsychologie.Depsychiatriekenmerktzich,andersdandepsychologie,dooreenprimairefocusopdestoornisofdepsychopathologie.Binnenhetidioomvandepsychologiewordtinmeer‘neutrale’termengekekennaarhetmenselijkgedrag,losvandevraagof

sprakeisvanpathologie.Tegendeachtergrondvanditverschilinbenaderingblijkendepsychiatrieenhetstrafrechtnauwopelkaarbetrokkentezijn.‘Stoornis’en‘afwijkend’(mogelijkstrafbaar)gedragliggendichttegenelkaar.Strafrechtenpsychiatriehebbenelkaar,indiezin,wederzijds

‘historischbeïnvloed’.De‘monomanieën’(kleptomanie/pyromanieenz.)endedegeneratieleervanLombrosoillustrerenhetmeestduidelijkhettijdbeeldvandenegentiendeeeuw,waarinafwijkendofstrafbaargedrag

geachtwerdsamentevallenmetdepsychiatrischediagnose.Pasindeloopvandevorigeeeuwzijndebeideconceptenvanelkaarlosgeraakt,maarhetdenkenoverdepsychischestoornisinhetalgemeenendepsychischestoornisinhetstrafrechtisertotopdedagvanvandaagdoor

beïnvloed.DemonomanieënzijnnogzichtbaarindeDSMenhetcausaleverbandtussendepsychiatrischestoornisenstrafbaargedragleeftnogsteedsinbredekringalsvanzelfsprekendewerkelijkheid.

383 Zieparagraaf4.1.

Destoornisbinnenhetpsychiatrischidioom

Inheteerstedeelvandithoofdstukisvervolgensgekekenofbinnendepsychiatrieeeneenduidigantwoordgevondenkanwordenopdevraagwat,binnendatdomein,ondereenpsychischestoornismoetwordenverstaan.DeaandachtisdaarbijeerstgerichtophetaandeDSMten

grondslagliggendenosologischdenkendatbepalendisvoorde‘medischeoriëntatie’vanhetpsychiatrischvakgebied.AandeDSMcategorieënonderliggendemedischesubstratenblijkennietduidelijkaangetoondte

kunnenworden.Ookzijndestoornis-categorieënvandeDSMnietalsdiscreteeenhedentebeschouwen.Indepraktijkblijktsprakevaneengrotematevancomorbiditeittussendeverschillendestoornissen,terwijldesamenstellingvandepatiëntengroepbinneneencategorie

buitengewoonheterogeenis.Denadereverkenningvanhetconcept‘psychopathologie’levertmeerdereziektemodellenop.

HoewelhetmedischstoornismodelalsverklarendestructuurvoordeindeDSMopgenomenstoornissennietgoedtoepasbaarlijkttezijn,isnietuittesluitendatopeenanderewijze

geordendepsychischebeeldenwelzijnteherleidentoteenmedischsomatischsubstraat.Metnameontwikkelingenindeneurowetenschappenhebben,metdetoepassingvanbeeldvormendetechnieken,voedinggegevenaandieveronderstelling.Dietechniekenmakenhetmogelijk

hersenactiviteitenzichtbaartemakendiecorrelerenmetgedrag.Verschillendeauteurs(VanPraag/Egger)hebbenlatenziendatercorrelatieszijntussendelenvandehersenenenexecutievepsychischefuncties.Tegelijkertijdwordtdebetekenisvandieontwikkelingenvoorhet

ziekteconceptgerelativeerd.Eenbelangrijkprobleemisdeinterpretatievandecorrelatietussenhetbeeldvandehersenactiviteitenhetdaarmeesamenhangendegedrag,respectievelijkhetpsychisch(ziekte)beeld.Isercausaliteitenzoja,inwelkerichtingwerkthetverklarendverband?

Eggerzelfwaarschuwtooktegenhetleggenvantesimpeleeenduidigecausaleverbandentussenhersenfunctiesengedrag.Hijwijsteropdatdiezelfdeexecutievefunctiesookbeïnvloedwordendoorsocialefactorenenspreektlievervancontext-brein-interacties.Kortom,ookhetmedisch

modelinzijnmeestactuelevormlevertgeeneenduidigeantwoordenopdevraaghoehetconcept‘psychopathologie’begrepenmoetworden.

Eenvoordehandliggendegedachteisdatalleenalopstatistischegrondenabnormaliteitendaarmee,inhetpsychiatrischdomein,eenstoorniskanwordenaangetoond.Tochblijktookdiemethodemindereenduidigdangedacht.Persoons-engedragskenmerkenmanifesterenzich,

statistischgezien,alseennormaalverdeling.Omvasttestellenofsprakeisvaneenstatistischeafwijkingzaleenafkappuntmoetenwordengekozen.Diekeuze,endaarmeedevaststellingvandegrenstussengezondenziek,wordtnietopstatistischemaaropinhoudelijkegronden384gemaakt.

Daarmeeishetantwoordopdevraagwatziekofgezondisbuitenhetstatistischdomeinkomenteliggen.Derelevantecontextbepaaltdandecriteriavoorhetafkappunt.Diecontextkaneenzorgcontextzijn,maarookdewetenschapofdeforensischecontext.

Wakefieldtrachttekomentoteenobjectiveringvanhetstoornisconceptdoortesprekenover‘schadelijkedysfunctie’.Deschadelijkheidheefttemakenmetdedoorbetrokkenenondervonden

384 Tedenkenvaltaanhetcriteriumofaldannietzorggeïndiceerdis,ofdematewaarinhetpsychisch

fenomeen(deklacht)voorderdeninvoelbaaris.

lastofschadeenisindiezinsubjectief.Hetobjectieveelementzougevormdwordendoordedysfunctie,dieWakefieldopvatalshetnietwerkenvaneenorganismeovereenkomstigdewijzewaarophet(evolutionair)doordenatuurontworpenis(designgedachte).Hetmeestfundamentele

bezwaardattegendezetheoriewordtopgeworpen,isdateenevolutionaire‘functie’eenonvoorspelbaarbeloopheeftenpasachterafkanwordenvastgesteld.Erisderhalvegeen‘design’.Vervolgensisookdevaststellingvandefunctiegeenwaardevrijeactiviteit.385

Debenaderingwaarbijde‘duiding’vandementaletoestanddoordeomgeving(ofdoorbetrokkenezelf)dedoorslaggeeft,sluitaanbijwatinhetdagelijkslevenals‘gestoord’wordtaangemerkt.Heteersteprobleemmetditmodelisdesubjectiviteitvandeduiding.Daarnaast

kunnensocialenormenenwaardenmeespelenenleidentotpsychiatriseringvanmaatschappelijkongewenstgedrag.Tenslottezijnveeldenkrichtingen,inmetnamedepsychologie,juistgerichtophetachterhalenvandebetekenisvan,opheteerstegezicht,bizarrefenomenenengedragingen.

IndeDSMwordtonderscheidgemaakttussenhetclassificerenvaneenstoornisenhetdiagnosticerendaarvan.VoordeaandeclassificatievoorafgaandediagnostiekbiedtdeDSMeenhandvatindevormvaneendefinitievandepsychischestoornis.Hetbelangrijkstecriteriumisdat

hetsyndroomvoorbetrokkenesignificantelijdensdrukofbeperkingenoplevert.Verdermoethetsyndroom‘klinischsignificant’zijn.Degrenstussendezebeidecriteriaisbetrekkelijkdun.Wijzagenimmersdatklinischsignificantoverhetalgemeendatgeneblijkttezijnwatdepatiëntertoebrengt

zichtotdepsychiatertewenden.Deconclusiekanzijndataldieconceptenweliswaarinzichtgeveninbepaaldeaandepsychischestoornisverbondenaspecten,maardatmetgeenvandemodellenaandepsychischestoorniseensluitendetheoretischebasiskanwordengegeven.

Binnenhetpsychiatrischidioomlijkthetuiteindelijkmeestrelevantecriteriumvoordevaststellingvaneenstoornistezijndevraagofsprakeisvaneenlijdenofbeperkingeninhetfunctionerenvan

debetrokkene/patiënt.Datis,psychiatrischgezien,ooknietverwonderlijk.Depsychiaterheeft,alsarts,primaireenzorgendetaakgerichtophetverlichtenvanhetlijdenenhetgenezenvandeaandoening.Datlijktvanzelfsprekendmaarpsychiatrieisookverbondenmetdebeheersingvande

aanafwijkend/gestoordgedragverbondenrisico’sengevaren.Zowelinhetciviele-alsinhetstrafrechtspeeltdepsychiaterenhetpsychiatrischidioomeenbelangrijkerolbijdebeoordelingvan‘toerekeningsvragen’(wilsbekwaamheidentoerekenbaarheid)enbijdeinschattingvanuitde

psychischestoornisvoortvloeiendgevaar.Vooralopdatterreinkanzichwrekendathetstoornisconceptlastigvaltaftebakenen.Knelpuntismetnamedathetjuistindezorgzobelangrijkecriteriumvanlijdenofbeperkingenindie‘gedwongen’contextmindergeschiktlijktte

zijn.Andere,nietindedefinitievandestoornisvoorkomendeparameters,zoalshetvermogentot“keuzevrijheid”endelinkmetgevaarzettendgedrag,zijninde‘gedwongencontext’meerrelevant,maarinhetkadervandeforensisch-psychiatrischediagnostiek(nog)nietgeoperationaliseerd

(hoewel‘beperkingen’ookbreedzoudenkunnenwordengeinterpreteerd,zodanigdatgevaarlijkheiderondervalt).Deconsequentiesvandezebevindingvoordestrafrechtelijke

conceptenwaarindepsychischestoorniseenrolspeelt,wordenlaterindezestudiebesproken.386

385Glas2012.386ziehoofdstuk7.

DestoornisvanuithetpsychologischperspectiefVanuithetpsychologischperspectiefgaathet,zoalsgezegd,omdebestuderingvanhet(normale)menselijkgedrag.Depsychischestoornisstaatnietopdevoorgrond.Uitgangspuntvormtdegedachtedatmentaleengedragskenmerkenindebevolkingstatistischineennormaalverdelingte

vattenzijn.Deze,inbeginsel,‘stoornisneutrale’benaderingbiedtvoorhetstrafrechthetvoordeeldatwordtontkomenaandebovenbeschrevenonontwarbare‘knoop’waarbijdestoornis,althanszekertendele,wordtgedefinieerdvanuiteenvoorhetstrafrechtnietnoodzakelijkrelevant

‘zorgparadigma’.Vanuitdepsychologischeoriëntatiezijndriediagnostischemethodenbeschreven:(1)dedimensionelediagnostiek,(2)defunctionelediagnostieken(3)hetdenkeninpersoonlijkheidsdimensies.Eigenschappen,kenmerken,functiesensymptomenwordendaarbij

(dimensioneel)opeenschaalweergegeven.Diefenomenenzijnechterneutraalindiezindatuitdeaardvanhetfenomeenzelfnietvaltafteleidenofdezepathologischis.Vaststellingvaneenstoornisvindtplaatsdoorhetkiezenvaneenafkappuntopeenschaal.Dedaarbijgeldende

parameterswordenontleendaandecontextwaarbinnendevaststellingvandestoornisplaatsvindt.Vaakzaldateenzorgcontextzijnenzaldezorgvraag(ofdeinschattingdaarvandoorde

behandelaar)beslissendzijn.Westuitenhierdusopdezelfdedefinitieproblemen(het‘zorgparadigma’alsrichtinggevendenotie)alsbijdediagnostiekbinnenhetpsychiatrischeidioom.MetBolton(2008)kan,tenslotte,wordenvastgestelddathetstoornisconcept(inobjectievezin)

nietheldervaltaftebakenen.Devolgende,meerspecifieke,conclusieszijntetrekken:

1. Vaneen(aandestoornis)onderliggendmedisch-somatischsubstraatis,bijpsychiatrischestoornisseninalgemenezin,nietgebleken.385Neurobiologischiswelsprakevaneencorrelatietussenhersenactiviteitenpsychischefuncties,maardepreciezeaardvandiecorrelatieisniet

helder.Bovendieninterfererendezelfdepsychischefunctiesookmetsocialefactoren;2. Inenkelemodelleniseenrelevantebeoordelingsfactorhetoordeelvandesocialeomgeving

vanbetrokkene.Datoordeelspeelteenrolinde‘exclusiecriteria’vandeDSM,maaruiteraard

ookinhetmodelwaarindementaletoestandvanbetrokkenedoorzijnomgevingwordt‘geduid’;

3. Enkelemodellenbiedenweleengeobjectiveerddenkkadervoorhetvaststellenvaneen

stoornis,maarbeslissendecriteriadaarinwordenontleendaaneenbuitendediagnostiekgelegencontext,zoalsdezorgcontext,dewetenschapofdeforensischecontext.

4. Indemeestemodellenisdeervaringvanlijden,beperkingenendisfunctionerenvan

betrokkeneeenbelangrijkenconcretegevallensomshetbeslissende,criterium.Boltonsteltdathierinookdelegitimatievandepsychiatrischeinterventiegelegenis.

BeschrijvingvannietpathologischepsychischebeeldenentoestandenAlsachtergrondvandetweedevraag,ishierbovenaangegevendatderechter,bijvoorbeeldvoorhetstellenvanbijzonderevoorwaardenbijeenvoorwaardelijkesanctie,indemeestbredezin

geïnformeerdwilzijnoverdegeestestoestandvandeverdachte.Voortoepassingvanditstrafrechtelijkekadergeldt,andersdanbijdetoerekeningofhetopleggenvandeTBS,geen‘pathologievereiste’.Wijzagendat,striktgenomen,dethansgebruikelijkevraagstelling,diebegint

385 Eenuitzonderinggeldtvoordeneurocognitievestoornissen.Zieparagraaf4.3.2.

metdevraagnaardeaanwezigheidvaneenstoornis,eigenlijkonnodigbeperkendis.Debeschrijvingvandeontwikkelingenbinnenhetpsychologischidioomlaatziendatde‘stoornis-neutrale’methodiekenzoalsdedimensionelediagnostiek,defunctionelediagnostiekenhet

denkeninpersoonlijkheidsdimensieswellichtgeschiktzijnomdepersoonvandeverdachtebreed(d.w.z.ongeachteventuelepathologie)inbeeldtebrengen.Metnamedefunctionelediagnostieklijktforensischeenbelangrijkeroltekunnengaanspelen.Hetvindtzijnbasiszowelinde

psychologiealsindemedischewetenschap.Indepsychologischebenaderingwordtgesprokenoverfunctieleerofpsychonomie,diezichrichtopbasalefunctiesalswaarnemen,motoriek,beslissen,denkenenzovoort.Deinsteekisneutraalindiezindathetnietprimairgaatomgestoordefuncties.

Demedischebenaderinggeeftaanleidingtotmeernadrukopdysfuncties.Metnamedeexecutievefunctieslijkenvoordeforensischewetenschappenrelevant.Bijdeanalysevan(strafrechtelijkrelevante)gedragingenbiedteenfunctionelebenaderingconcretereaanknopingspuntendanvanuit

hetdenkenintermenvaneenstoornis.386Laterindezestudiezullenweziendatmetnamedefunctionelediagnostiek,inhetkadervandetoerekeningsvraag,goedbruikbaarisbijhetinzichtelijkmakenvandeachtergrondenvanhetdelictgedrag.Ookbijdegedragsinterventiesinhetkadervan

deuitvoeringvandeTBSlijktdeaandachtverlegdtewordenvanpsychischeziektebeeldennaarpsychischefuncties(enpersoonlijkheidskenmerken).387

386 Ziedaarovernaderparagraaf7.2.1.387 Zieparagraaf7.2.2.2.

Hoofdstuk5 Stoornisalsverklarendeenvoorspellende factorvangewelddadigdelictgedrag

5.1 InleidingIndithoofdstukrichtenwijdeaandachtopeentweedepremisse(bijdeontoerekenings-vatbaarheid),inhoudendedatdestoornisverklarendmoetzijnvoorhetdelictgedrag.388

Diepremissevertoont,gedragskundig,grotesamenhangmetdeaanhetTBSconcepttengrondslagliggendeveronderstelling(entevenseenjuridischvereiste)datdestoornisvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag.389

Desamenhangbestaaterindatinbeidegevallengezochtwordtnaarhetcausaleverband(indemeestbredezin)tussenpathologieen(delict)gedrag.Hetverschilzitindeoriëntatieindetijd,retrospectiefofprospectief.Beideperspectievenkomeninhetnavolgendeoverzichtaanbod.

KooymansenMeynen(2012)makeneenverbindingtussenhetretrospectieveenhetprospectieveaspect.Onderverwijzingnaaropzetensamenstellingvantweerisicotaxatie-instrumenten,390

stellenzijvastdatdepsychischestoornis(daarin)geenofnauwelijksinvloedheeftophetrisicoenformulerenzijdevolgendevraag:alsdewetenschaponsleertdatdestoornisnaardetoekomstvanzobeperktbelangis,ishetdanwelreëelomaantenemendathijtentijdevanhetdelicteen

doorslaggevenderolspeelde?Getrachtzalwordendeze(voordehandliggende)hypothesetetoetsen.Indeprobleemstellingbijdezestudieisnietalleenalsonderzoeksvraaggeformuleerdofdestoornis

verklarenden/ofvoorspellendisvoordelictgedrag,maarookdevraagofindeverklaringvandelictgedragpathologischeenniet-pathologischefactorenvanelkaarteonderscheidenzijnennaardematewaarindezefactorenhetgedraghebbenbeïnvloed,onafhankelijkvanelkaartewegen

zijn.391Omdieredenwordeninhetnavolgendeoverzichtwordenookbetrokkendeverklarendeenvoorspellendefactorendienietvanpathologischeaardzijn.

Hetgedragswetenschappelijkonderzoek,tweebenaderingenZoalsVanMarleenVanderWolf392aangeven,enalgemeenwordtonderschreven,“…een

onderscheidenstoornisalleenisnietvoldoendeomeendelictteverklaren.”Tegelijkertijdvraagthetrechtomeenverklaringindiezindateen(causale)relatietussenstoornisendelictwordtaangenomen.Hetillustreertdecomplexerelatietussenstoornisendelictgedrag.Dezeisvanuit

uiteenlopendegezichtshoekenbeschreven.KooymansenMeynen(2012)steldenbijvoorbeeldhunvraagnaarhetverbandtussenhetprospectieveenhetretrospectieveperspectiefbinnende

388 Zieparagraaf1.2Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek.389 Zieparagraaf1.1.1.390 HKT-30endeViolenceRiskAppraisalGuide(VRAG):eenzogenaamdactuarieelrisicotaxatie-

instrument.391 Paragraaf1.2.392 VanMarleenVanderWolf2013,p.88.

contextvanderisicotaxatie.Hetgaatdaarbijomdestoornisalseen(vandevele)voorspellendefactorenineenveelzijdiginstrumentarium.Hetbeperktebelangvandevoorspellendekrachtvandestoornisheeft,zoalswijlaterzullenzien,bijderisicotaxatie-instrumentenvooraltemakenmet

de‘relatief’geringebetekenisdaarvan,datwilzeggen,gerelateerdaandekrachtvanandererelevante(nietpathologische)factoren.Daarmeeisnognietgezegddatniet,inmeerdereofminderemate,eencausaalverbandzoukunnenbestaantussenstoornisendelictgedrag.Alduszijn

tweebenaderingenteonderscheidenintypenvanonderzoek.Beidezijnvanbelangvoorbeantwoordingvandebovengenoemdeonderzoeksvragen.Deeerstebenaderingligthetdichtstbijdehiernatebesprekengepercipieerde(alsvanzelfsprekend

aangenomen)werkelijkheidvanderelatietussenstoornisengeweldenwordtnaderuitgewerktinparagraaf5.2.Destoornisende‘gestoordepersoon’vormenhetuitgangspuntenhetonderzoekrichtzichopdevraagofenzojainwelkematebepaaldestoornissenleidentotmeergewelddanbij

personenzonderdiestoornis.Deaandachtwordtdaarbijprimairgerichtopdiestoornissendieookindepubliekeperceptiedegrootsterolspelen,namelijkdeernstigepsychiatrischestoornissendiezichmanifestereninpsychotischebeelden.Daarnaastwordtookgekekennaardeonderzoeken

waarindecausalerelatieisonderzochtmetdepersoonlijkheidsstoornisendepsychopathie.Hetonderzoeklaatziendatbijzowelde‘psychiatrischestoornissen’alsde‘persoonlijheids-stoornissen’hetinzichtgroeitdatnietzozeerdeglobalepathologischebeelden,maarveeleer

specifiekepersoonskenmerkenenpsychischefunctieseencorrelatievertonenmet(gewelddadig)delictgedrag.Inde,inparagraaf5.3uitgewerkte,benaderinggaathetvooralomdeinschattingvanhet

recidiverisico.Hetdelictgedragindetoekomstishetcentralethemaengezochtwordtnaardefactorendiedaarvooreenbetrouwbarevoorspellingbieden.Devraagisdaarbijwelkefactorenineenbepaaldgevalrelevantzijnenhoediefactorenzichonderlingverhouden.Depsychische

stoornisblijkteenroltespelen,maarzekergeenprominente.Deresultatenvandezeonderzoekenvindenweterugindetegenwoordigveelgebruikterisicotaxatie-instrumenten.Beidebenaderingenstaannietlosvanelkaar.Deresultatenvanhetonderzoeknaarderelatie

tussenstoornisengeweldbepalenmedehetrelatievegewichtdataandestoorniswordttoegekendalsvoorspellendefactorindeverschillendeinstrumenten.Debesprekingvanbeidebenaderingenzaldaaromookindievolgordeplaatsvinden.

5.2 Stoornisengewelddadigdelictgedrag,eencausalerelatie?

5.2.1 Stoornisengeweld,eenbreedgepercipieerdewerkelijkheidHierbovensprakenwijaloverhethistorischverbondtussenpsychiatrieenstrafrecht.Datverbond

geeftblijkvaneenbreedendiepgeworteldepubliekeovertuigingdatereen(verklarend)verbandbestaattussendepsychischestoornisengewelddadiggedrag.Monahan(1992)wijstoptweebelangrijkegevolgenvandiepubliekeovertuiging.Deeersteisdatdezesturendisvoorde

ontwikkelingvanregelgevingenpolitiekebesluitengerichtophetbeheersenvanhetgedragvanpsychiatrischepatiënten.Minderzichtbaarmaarmisschienwelbelangrijkernogisheteffectvandie

overtuigingenopdemanierwaaropwij(informeel)reagerenophetgedragvanmensendiealspsychischgestoordwordenaangemerkt.

IneenhistorischeterugblikverwijstMonahannaarPlato,diein“Alcibiades”eendialoogheeftopgetekendtussenSocrateseneenvriend.DevriendverkondigdedestellingdatveelburgersvanAthenegekzoudenzijn.Socratesbestreeddieopvattingmethetargumentdathetaantalpersonen

meteenpsychischestoornisnietgrootkonzijnomdaterinAthenezeerweiniggeweldwerdgepleegd.EenvolgendestapindehistorieleidtnaarBenjaminFranklindie,ineenpleidooivoordehospitalisatievangeestelijkgestoorden,doorMonahanalsvolgtwordtgeciteerd:

“Thenumberofpersonsdistemperedinmindanddeprivedoftheirrationalfacultieshasincreasedgreatlyinthisprovince.Someofthemgoingatlargeareaterrortotheirneighbors,whoaredailyapprehensiveoftheviolencetheymaycommit”.

Daterindeloopdertijdindeperceptievanderelatietussenstoornisengeweldnietveelisveranderdblijktookuiteenonderzoekdatin1984isverrichtonder1500inwonersvanCaliforniëwaarvan61%destellingbevestigdedat‘dekansdateenschizofrenepatiënteengewelddadigdelict

pleegtgroterisdanwanneerheteen‘normaal’persoonbetreft’.393MeerrecentverwoorddenookvanPanhuisenDingemans(2000)dezebevindingmetdestellingdat

meninhet‘Volksempfinden’vaakdeopvattingtegenkomtdatpsychiatrischepatiëntengevaarlijkzijn.Zijverwijzennaarderolvandemediabijdeinstandhoudingvandieovertuiging.UiteenonderzoekvanShaineenPhilipszoubijvoorbeeldgeblekenzijndatindeberichtgevingvande

UnitedPress‘in86%vandeverhalendieover(voormalige)psychiatrischepatiëntengingen,defocusgerichtwasopeengewelddadigdelict.Deovertuigingvaneenverklarendverbandtussenstoornisengeweldzitkennelijkdiepenisalsindsmensenheugenisaanwezig.Monahan(1992)

merktechterterechtop:“Ofcourse,theanthropologicalfactthatapopularbeliefhaspersistedsinceantiquityandisfoundinallknownsocietiesdoesnotmeanthatthebeliefistrue.”

5.2.2 Beperkingenvanditoverzicht

Naardepsychischestoornisalsrelevantefactorvoorhetdelictgedragisveelonderzoekverricht.Geziendekritischekanttekeningenbijdeeerstepremisse,394kanechteropvoorhandalwordengestelddat,nueeneenduidigeomschrijvingofafbakeningvanhetstoornisbegripontbreekt,alhet

onderzoekdatde‘stoornis’,ofdaarvanafgeleideconcepten,alsstartpuntheeftgekozen,alleenomdieredenalkritischbezienmoetworden.Ditinzichtisoverigensnietgeheelnieuw.In1977kwamGunn395altotdeuitspraak:Crimeandmentaldisorderaredifficulttorelatetoeachother.Bothare

difficulttodefine,heterogeneous,andpartiallydeterminedbyculture.Ditcitaatgeeftkernachtigweerwatdeinterpretatievanhetonderzoekopditterreinzolastigmaakt.Zoweldestoornisalshet(gewelddadig/delict)gedragismoeilijktedefiniëren,de

onderliggendeconceptenzijnheterogeenendeinhoudvanbeidebegrippenisvooreenbelangrijkdeelcultureelbepaald.Daarkomtnogbijdatzeeruiteenlopendeonderzoeksmethodenworden

gehanteerd.Destoorniskanwordenvastgestelddooreendeskundigeofopbasisvanzelfrapportage.Hetgehanteerdegeweldkanwordenafgeleiduitarrestatiecijfers,strafrechtelijke

393 Monahan1992.394 Gedoeldwordtopdeinparagraaf1.2opgenomenpremissedatdepsychischestoorniseente

operationaliserenconceptis.Indehoofdstukken3en4isdiepremissenaderonderzocht.395 Modestin1996.

veroordelingenofuithetgeenbetrokkenedaarzelfovermeldt.Eenprobleembijdeinterpretatievandeonderzoeksgegevensisookdatzeeruiteenlopendestoornissenonderwerpvanonderzoekzijn.Inoudereonderzoekenwordtvaakalleendecategorie‘psychiatrischepatiënt’gehanteerd.

Latergaathetomalleas-1stoornissen(conformDSM-IIIofIV),waarnahetonderzoekvaakverderwordttoegespitstopschizofrenieen/ofpsychotischestoornissen.Persoonlijkheidsstoornissenwordensomswelensomsnieteninveelgevallenseparaatindeonderzoekenbetrokken.Dan

speeltooknogdecomplicatievandecomorbiditeit(metnamemetmiddelenmisbruik),diegaandewegindeonderzoekensteedsmeeraandachtkrijgt.Terugkijkendnaarwatinhoofdstuk4isgezegdoverhetstoornisconcept,wordtduidelijkdathiermeeeenbreedterreinwordtbestrekenen

dathetnieteenvoudigisdebevindingenvandeverschillendeonderzoekennaarderelatietussendie‘stoornissen’enhetmogelijkdaaruitvoortvloeiende(gewelddadig)gedragmetelkaartevergelijken.

Erisvoorgekozenditoverzichtvanhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweldineenhistorischperspectiefteplaatsen.Belangrijksteoverwegingdaarbijisdatdaarmeezichtbaarwordtdatgaandewegdeglobale,categorialestoornisconceptenwordenlosgelatenengezochtwordtnaar

verklaringmodellendiezowelmeergedifferentieerdzijn(multifactorieel)alsspecifiek(persoonlijkheidstrekkenenfuncties).Ookisvanbelangteziendatopzetenuitkomstvanwetenschappelijkonderzoekopditterreinnietongevoeligzijnvoorinvloedenvandetijdgeest.396

Totslotwordtbenadruktdateenintegralebesprekingvandeonderzoekenrondhetthemastoornisengeweld,alleenaldoordeomvangvanhetbestandaangepubliceerdeonderzoeken,nietmogelijkis.Hetisvoordezestudieooknietnodig.Hetdoelisnieteenuitputtendeanalysevande

gehanteerdeonderzoeksmethodenenonderzoeksresultaten,maareenweergavevandestandvanzakeninhetwetenschappelijkonderzoekeneenglobalehistorischeschets.Inhetnavolgendeiser,innavolgingvandeopzetvandemeesteonderzoeken,voorgekozen

onderscheidtemakentussendestudieswaarindecausalerelatiewordtonderzochttussenenerzijdsdepsychiatrischestoornis397enanderzijdsdepersoonlijkheidsstoornis398metgewelddadig(delict)gedrag.

5.2.3 Psychiatrischestoornis5.2.3.1 Oudereonderzoeken

HetproefschriftvanTuinier(1989)geefteenmooioverzichtvandeoudsteonderzoekennaarderelatietussenstoornisencriminaliteit.Dieoudereonderzoekenhebbenvooralbetrekkingop

enerzijdsvergelijkingvanarrestatiecijfersvanex-psychiatrischepatiëntenmetdievanreferentie-groepenenanderzijdsopcriminaliteitsmetingenbijpsychiatrischepatiëntenvoorennaopnameineenpsychiatrischekliniek.

Tuiniersteltbijzijnoverzichtvooropdathetgebruikvanofficiëlearrestatiecijfershetonderzoek

396 Tuinier1989.397 Paragraaf5.2.3.398 Paragraaf5.2.4

naarcriminaliteitbij(ex)psychiatrischepatiëntenminderbetrouwbaarmaakt.Niet-criminologischevariabelendiebijdebeslissingoverarrestatieeenrolkunnenspelenveroorzakensamplingbias.OokSteadman(1984)wijstopdenadelenvan‘aanhoudingscijfers’.Hijsteltdatslechtseenklein

deelvanhetgewelddadiggedragleidttotaanhoudingenendatex-psychiatrischepatiëntenenrecidivisteneengroterekanszoudenhebbenomaangehoudenteworden.Link(1994)onderschrijftditlaatstebezwaarmetdestellingdataanhoudingsgegevensmogelijkmeerzeggenoverhet

aanhoudingsbeleidvandepolitiedanoverderelatietussenstoornisencrimineelgedrag.Tuinierverwijstvervolgensnaarverschillendeonderzoeken(vanaf1922!)waaruitzoublijkenvanzeerlagearrestatiecijfersvoorontslagenpsychiatrischepatiënten.OokineenonderzoekvanBrill

uit1962zounaarvorenzijngekomendathetarrestatiecijfervoorpsychiatrischepatiënten(relatief)lagerwasdanvoordealgemenebevolking.‘Dearrestatievanpatiëntenbleekgeassocieerdmetdezelfdesocialefactorenalsdiewerdengezienindebevolkingbijgearresteerdepersonen’,aldus

Tuinier.Overdeperiodevan1966tot1980wordenvervolgensverschillendeonderzoekenaangehaalddie

zowelhogerealslagerearrestatiecijferslatenzienvoorontslagenpsychiatrischepatiënten.NaliteratuuronderzoekconcludeertRabkinineenonderzoekuit1979,volgensTuinier(p.15):“Atpresentthereisnoevidencethat….mentalstatusassuchraises…arrestrisk;rather,antisocial

behaviorandmentallyillbehaviorapparentlyco-exist.Themajorfactorassociatedwithincreasesinarrestratesofdischargedmentalpatients…istheincreasedproportionofmentalpatientswhohavearresthistoriesbeforetheirhospitalization”.

AndersdanindedoorTuiniergenoemdeonderzoekenkoosSteadman(1984),inverbandmetdegemeldemethodologischebezwarentegenhetgebruikvan‘arrestatiecijfers’,voormetingvanhetgewelddadiggedragopbasisvanzelf-rapportage.Degegevenswerdenverzameldtussenoktober

1979enjuni1980.Doelvanzijnonderzoekwaseenvergelijkingvandeomvangvanhetzelf-gerapporteerdegewelddadiggedragvanex-psychiatrischepatiënten(N=148),ex-wetsovertreders(N=141)eneensteekproefuitdealgemenebevolking(N=245).Diagnostischegegevensvande

groepex-psychiatrischepatiëntenwordennietvermeld.Nietgeheelverrassendbleekdatdegroepex-wetsovertrederssignificantmeeragressiemelddedandeanderetweegroepen.Tussendeex-psychiatrischepatiëntenendealgemenebevolkingblekenechtergeenopvallendeverschillen.Niet

deomvangmaarwelhetniveauvangeweldwasbijdeex-patiëntenietshoger.InzijnbeschouwingwijstSteadman(1984)eropdatonderzoekvanvoor1965laatziendatex-psychiatrischepatiëntenmindergewelddadigzijn(opbasisvanaanhoudingscijfers)dangemiddeld.

Hijnoemtalsvermoedelijkeoorzaakdemassaledeinstitutionaliseringindegeestelijkegezondheidszorgindeperiodedaarna.

Tuinier(p.15)zietookandereverklaringen:“Eriseentendenszichtbaaromtothetmiddenvandezestigerjarenpsychiatrischepatiëntenalsmindergevaarlijkteziendandegemiddeldeburgeren

datwordtookinonderzoekingengevonden.Daarnazijnersteedsmeergeluidenomtrenthetgevaarlijkerzijn(incriminelezin)vanpsychiatrischepatiënten.399Dieveranderingiseenfunctievanverschillendebewegingen.Teneerstedeveranderingindewetgevingtenaanzienvanonvrijwillige

opnamesendediscussiedaarover.Tentweedeeentendens,doormeerdereonderzoekers

399 ZiehieromtrenttevensMonahan1983,p.158e.v..

aangenomenenbeschreven,ommeerpersonennaeenmisdrijfpsychiatrischteinternerenentenderdedeontwikkelingvanhetgebruikvanalcoholendrugsdoorpsychiatrischepatiëntenofhetpsychiatrischpatiëntwordenopgrondvanhetmisbruikvandezestoffen.Eentherapeutisch

optimismekandebetzijnaanhetopnemenvanallerleipersonenmeteencrimineleachtergrond.Deamfetaminehausseindezestigerjarenendeopmarsvanopiatenencocaïnedaarnatreftmeninweinigstudiesaanalsserieuzefactorvanoverweging.Eenzekerevooringenomenheidkenmerktde

studiesuitdezeventigerjaren.Nietzeldenbeginteenpublicatiemeteenfilippicategende‘deinstitutionalisering’vanpsychiatrischepatiëntenofmeteenverhandelingoverhetnietgevaarlijkzijnvanpsychiatrischepatiënten,zodatheteroplijktdatergevondenwordtwatbijdereeds

bestaandeopvattingpast”.Ineenpogingomnategaanwaardoorhetverschilinbevindingentusseneerdereenlaterestudies

zichlaatverklarenbespreektTuiniermetnamehetonderzoekvanSteadman(1978a).MedemetgebruikmakingvanhetbovengenoemdeonderzoekvanBrillblijktdatin1975(ex)patiënten3maalzovaakgearresteerdzijnalsdebevolking.Maartevenskwamnaarvorendatoverdeperiode1947-

1975sprakewasvaneentoenamevanhetpercentageziekenhuispatiëntendateenarrestatielijsthadvóórdepsychiatrischeopname.Hetgegevendatkennelijksprakeisvaneentoenamevanhetaantalarrestatiesvóórdeopname

verklaart,volgensTuinier,de,indelatereonderzoekennaarvorenkomende,bevindingdatex-patiëntenvakerwordengearresteerddandebevolkingalsgeheel.400Ditlaatstgenoemde,doorTuiniernietbesproken,onderzoekvanMonahanenSteadmanuit1983

opentmeteenbehartenswaardigcitaatvanGunn(1977):“Themainproblemindiscussinganyrelationshipbetweencriminalbehaviourandmentaldisorder,isthatthetwoconceptsarelargelyunrelated.Thattheyarenotcompletelyunrelated,however,

maybethesourceofevenmoredifficulty”.HetonderzoekbevateenanalysevandetotdantoeverrichtestudiesnaarderelatietussencrimineelgedragenpsychischestoornisbijvolwassenpopulatiesindeVerenigdeStaten.Voordie

analyseisgekozenvooreenepidemiologischonderzoeksraamwerk.Voorhetvaststellenvandeprevalentievanzoweldestoornisalshetcrimineelgedragwordtaansluitinggezochtbijhetonderscheiddatindeepidemiologiewordtgemaakttussendeprevalentievanpathologiezoalsdie

blijktuitdegegevensvandegezondheidszorgendetotaalmetingenbinnendebevolkingalsgeheel.Gesprokenwordtover‘treatedandtrueprevalenceratesofapathologicalcondition’.401Vertaaldnaardevaststellingvandeprevalentievancrimineelgedragleidtdittothetonderscheidtussen

onderzoekwaarindieprevalentiewordtvastgesteldopbasisvanjustitiëlegegevens(arrestatiecijfers,veroordelingene.d.)endezelf-rapportagealsindexvanhetaantalwerkelijkgepleegdedelicten.Verderwerdbijdevaststellingvandeaanwezigheidvaneenpsychische

stoornisnogoverwogendatdebetrouwbaarheidvandediagnostischeclassificatievande‘lichtere’stoornissentewensenoverzoulaten.Buitenbeschouwingblevendaaromdepersoonlijkheids-

stoornissenendelichtevariantenvandestemmingsstoornissen.

400 ZietevensMonahanenSteadman1983.401 Monahan1983,p.146.

Hetonderzoekleidttotdevolgendeconclusie(p.154):‘Theconclusiontowhichourreviewisdrawnisthattherelationbetweeneithertypeofcrime–trueortreated–andeithertypeofmentaldisordercanbeaccountedforlargelybydemographicand

historicalcharacteristicsthatthetwogroupsshare.Whenappropriatestatisticalcontrolsareappliedforfactorssuchasage,gender,race,socialclass,andpreviousinstitutionalization,whateverrelationsbetweencrimeandmentaldisorderarereportedtendtodisappear.Thecorrelatesofcrime

amongthementallyillappeartobethesamedemographicandlife-historyfactorsthatarethecorrelatesofcrimeamonganyothergroup.Likewise,thecorrelatesofmentaldisorderamongcriminalsappeartobethesamethingsthatcorrelatewithmentaldisorderinthegeneral

population.’Tuinierkomtuiteindelijk(in1989),opgrondvanzijnliteratuuronderzoektotvergelijkbarebevindingen:

“Erbestaatgeenredenaantenemendat(ex)psychiatrischepatiëntenvakercriminaliteitvertonendananderen.Arrestatiesvan(ex)psychiatrischepatiëntenzijngeassocieerdmetarrestatiesvóórdepsychiatrischeopname,metpersoonlijkheidsstoornissenenmisbruikvanmiddelenenmetfactoren

dieookbijanderenverbondenzijnmetcrimineelgedrag”.HeteigenonderzoekvanTuinierlaatvervolgensresultatenziendieindezelfdelijnliggen.Indiensonderzoekwordt(onderandere)gezochtnaareensamenhangtussencrimineelgedragen

psychiatrischegegevens.Deonderzoeksgroepisbeperktenbetrefthettotalecohortpersonendatopeenspecialepsychiatrischeafdelingvanhetgevangeniswezen(FOBA)isgeplaatstvanaf1april1981totenmet18juli1985(N=300).Tuinierwijsterzelfopdatdesteekproefgeenaselecteis.Het

isgeenrandomsampleuitallegestoordejustitiabelenineenbepaaldtijdsbestek.Hijisnietrepresentatiefvoorjustitiabelen,nietvoorjustitiabelenmeteenpsychiatrischestoornisenzekernietvoorpsychiatrischopgenomenpatiënteninvolksgezondheid.

BijdebeantwoordingvandeonderzoeksvraagisdoorTuinieruitsluitendnaarpsychotischestoornissengekeken.Hetonderzoekleiddeonderanderetotdevolgendebevindingen:

• decriminaliteitvanpsychoticiindezesteekproeflijktnietveeltemakentehebbenmethetpsychiatrischsyndroom;

• hetpsychiatrischsyndroomisnietgeassocieerdmetrecidivereninenigdelictennietineen

agressiefdelict;• een(sub)chronischpsychotischbeeldvoorspeltnietsoverhetalgemeenrecidiveren;• dedelictgeschiedenisbijpersonenmeteenschizofrenestoornislijktmetnamebepaaldte

wordendoordetevensbestaandepersoonlijkheidsstoornis.Ookdezeresultatenondersteunen,volgensTuinier,devisiedat,metuitzonderingvanmiddelenproblematiek,een(causale)relatietussenstoornis(inditgevaleendiagnoseopdeeerste

asvandeDSM-III)encriminaliteitnietaangetoondkanworden.Hetblijktvooraltegaanomziekte-onafhankelijkefactoren.

5.2.3.2 Deperiodena1985402Hetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweldwordtgaandewegnaderverfijnd.Dewelzeerbredecategorie‘psychiatrischepatiënt’treffenwe,globaal,indeperiodena1985nietmeer

aan.Dediagnostischecategorieënindeonderzoekenwordenmeergedifferentieerd.DSMenICDzijndaarbijrichtinggevend.VeelnadrukligtopdestoornissenvanasIvandeDSMwaarbijaanvankelijknoggeenonderscheidwordtgemaakttussenbijvoorbeeldschizofrenieen

stemmingsstoornissen.Indeloopdertijdwordtschizofrenieapartbeschouwdenlaterrichtdeaandachtzichspecifiekoppsychotischestoornissenofopdepsychotischesymptomenbinnenanderestoornissen.Voorditoverzichtwordtonderscheidgemaakttussenonderzoekenwaarineen

‘bredediagnostiek’wordtgehanteerdendeonderzoekenwaarinspecifiekgekekenwordtnaarschizofrenieendepsychotischebeelden.Onder‘bredediagnostiek’wordtdanbegrependesamenvoegingvanalleas-Istoornissen(vaakweerexclusiefdemiddelgerelateerdestoornissen)al

dannietincombinatiemetpersoonlijkheidsstoornissen.

OnderzoekenmeteenbredediagnostiekNa1985lijktersprakevaneenomslaginhetdenkenoverderelatietussenstoornisengeweld.MeestsprekendismisschienweldemetastudievanMonahanuit1992,diedaarinaangeeftterugtekomenopzijneerderingenomenstandpunt(zieboven)datdierelatie,nacorrectievoorhistorische

endemografischefactoren,nietaantoonbaarzouzijn.Nustelthij:‘Inowbelievethattheremaybearelationshipbetweenmentaldisorderandviolentbehavior,onethatcannotbefobbedoffaschanceorexplainedawaybyotherfactorsthatmaycausethemboth’.

Monahanplaatst,omtebeginnen,voorhetvaststellenvanderelatietussenstoornisengewelddadigdelictgedrag,welkritischekanttekeningenbijonderzoekwaarbijgekekenwordtnaargeweldsincidentennaontslaguitdekliniek.AlsvoorbeeldnoemthijdeonderzoekenvanKlassenen

O’Connoruit1988en1990dielietenziendatongeveer25tot30%vandepsychiatrischepatiëntenbinneneenjaarnaontslaguitdekliniekbetrokkenwarenbijeengeweldsincident.Debiasdiebijditsoortonderzoekenkanoptredenisdrieledig.Deprevalentievangeweldkantemakenhebbenmet:

• de,mededoorhetgeweldsniveaubepaalde,opnamecriteria(meerdanmetdeaardofdeernstvandestoornis);

• deinhoudendeduurvandebehandelingindekliniek;

• debijderisicotaxatievoorontslaguitdekliniekgehanteerdecriteria.

Epidemiologischonderzoek,wordt,naarhetoordeelvanMonahan,nietgehinderddoorditsoortbiases.HijverwijstmetnamenaarhetonderzoekvanSwanson,Holzer,GanjuenJonouit1990.ZijnamensteekproevenuiteengrotedatabasevandeNationalInstituteofMentalHealth

EpidemiologicalCatchmentArea(ECA)study.DiagnostischegegevenswerdenverzameldmetbehulpvandeDiagnosticInterviewSchedule(DIS),eengestructureerdeinterviewmethodelangsde

402Dekeuzevoordieperiodelaatzichverklarendoordevolgendeoverweging.

Inhettijdvaktussen1985en1990zienweeenomslaginhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweld.Dieomslagkenmerktzichdoormeerdifferentiatie(nietde‘psychiatrischepatiënt’,maarspecifiekeziektebeeldenwordenonderwerpvanonderzoek),alsmededoordebevindingdatermogelijkwel(andersdanindemeesteonderzoekenvóór1985)eenpositievecorrelatiebestaattussendieziektebeeldenengeweld.

lijnenvandeDSM-III,bedoeldvoorgebruikdoor‘trainedlaypersons’.Het(zelfgerapporteerde)geweldwerdruimgedefinieerd.Gekekenisvervolgensnaarhetvoorkomenvangeweldincombinatiemeteenvandediagnosesinhetjaarvoorafgaandaanhetinterview.Deresultatenzien

weindevolgendetabel.Tabel(overgenomenvanMonahan1992p.516)

PercentageViolentDuringPastYearinECASamplebyDiagnosis

Diagnosis %violenceNodisorder 2Schizophrenia 12.7

Majordepression 11.7Maniaorbi-polar 11.0Alcoholabuse/dependence 24.6

Drugabuse/dependence 34.7Note.ECA=EpidemiologicCatchmentArea.From"ViolenceandPsychiatricDisorderintheCommunity:EvidencefromtheEpidemiologicCatchmentAreaSurvey"byJ.Swanson,C.Holzer,V.Ganju,andR.Jono,1990,HospitalandCommunityPsychiatry,41,p.765.Copyright1990bytheAmericanPsychiatricAssociation.Adaptedbypermission.

Daaruitblijkt(conformdebeschouwingvanMonahan)dat:

• deprevalentievangeweldonderdegenendievoldoenaandecriteriavooreenDSM-IIIasI

stoornisvijfmaalhogerisdanbijdegenenbijwiegeenstoornisisvastgesteld;• deprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavoorschizofrenie,

depressieofeenbipolairestoornis,opmerkelijkgenoeg,indezelfdeordevangrootteligt;

• deprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavooralcohol-ofmiddelenmisbruik/afhankelijkheid12,respectievelijk16procenthogerligtdanbijpersonenzonderdiagnose.

UitzijnmetastudietrektMonahanalsbelangrijksteconclusiedat,ongeachtdecorrectievoorsocialeendemografischefactoren,ereenrelatielijkttebestaantussenpsychischestoornisengewelddadiggedrag.Dezestellingrelativeerthijmetdevolgendeopmerkingen:

• onderverwijzingnaarhetdannognietgepubliceerdeonderzoekvanLinke.a.(ziehierna:Link1994)achthijhetaannemelijkdathetverhoogdegeweldsrisicozichbeperkttotdegenenbijwieindeactuelesituatiesprakeisvanpsychotischesymptomen;

• deaanwezigheidvaneenstatistischerelatietussenstoornisengeweldzegtnognietallesoverhetsocialeenpolitiekebelangdaarvan.Deovergrotemeerderheidvandepersonendiealspsychischgestoordwordenaangemerkt(bijna90%vandebovengenoemdeECA

studie)isnietgewelddadig;• vergelekenmetdeomvangvanhetrisicodatsamenhangtmeteencombinatievande

factorenmannelijkgeslacht,jongeleeftijdenlagesociaaleconomischestatus,ishetaandestoornisverbondenrisicoopgeweldbeperkt.Datzelfdegeldtvoordevergelijkingmethetaanmiddelenmisbruikverbondengeweldsrisico.

OokSwanson(1994)komtindietijdtotdeconclusiedatereenpositievecorrelatiebestaattussenstoornisengeweld.Zijnonderzoekbetrefteenepidemiologischestudienaardeprevalentievan

geweldindegemeenschap.HijmaaktdaarbijgebruikvandegegevensverzameldineenonderzoekvantheNationalInstituteofMentalHealth(NIMH)inhetbeginvandetachtigerjarenindeVSmet17.803respondenten.Deonderzoeksgegevenszijnontleendaanenerzijdseennaderebewerking

vandiegegevensenanderzijds1379interviewsvangeïnterneerden(penitentiaireinrichtingenenpsychiatrischeklinieken).Inhetonderzoek(self-reportmetgebruikmakingvandeNIMHDiagnosticInterviewSchedule;DIS)zijndevolgendediagnostischecategorieënbetrokken:

schizofrenie,schizofreniformestoornis,depressie,angststoornissen,fobieënenmiddelgerelateerdestoornissen.Persoonlijkheidsstoornissenzijnbuitenbeschouwinggelaten.Bijderegistratievangeweld(self-report)isonderscheidgemaakttusseneenlifetimeindexende

registratieoverhetvoorafgaandejaar.Alsretrospectiefgekekenwordtnaarhetinhetverledengepleegdegeweldzienwedevolgendecijfers:

Stoornisengeweld(Bron:Swanson1994)

Lifetime afgelopenjaarGeenstoornis: 14.55% 2.27%Schizofrenieofdepressie: 33.12% 6.98%

Middelgerelateerdestoornis: 55.20% 19.72%Comorbiditeit2en3: 63.89% 22.02%

Debelangrijksteresultatenvanhetonderzoekwarendaarmee:1. ernstigepsychischestoornissencorrelerensignificantmetgeweld;

2. bijcomorbiteitvanstoornisenmiddelenmisbruikisersignificantmeerkansopgewelddan alleenbijeenstoornis.

ModestinenAmmann(1995)wijzenopdemethodologischeproblemenindeonderzoekennaarderelatietussenstoornisendelictgedrag.ZijstellendathetgrootstedeelvandebetreffendeonderzoekenisverrichtindeVerenigdeStatenonderzeerselectievepopulatiesvanpenitentiaire

inrichtingenenforensischeklinieken.Alsgrootprobleemzienzijde,inhunogen,ondeugdelijkesamenstellingvandereferentiegroepen.Inheteigenonderzoekisgekozenvooreena-selectesteekproefvan(klinischopgenomen)psychiatrischepatiënteninZwitserland.Allein1987inhet

academischpsychiatrischziekenhuisinBernopgenomenpatiënten(18-78jaar)zijninhetonderzoekopgenomen.Naselectieoponderzoekbaarheidresteerden1265patiënten.Decontrolegroepiszorgvuldigsamengesteld.Zoweldepatiëntenalsdeuitdealgemenebevolking

geselecteerdeledenvandecontrolegroepzijnafkomstiguitgemeenschappenvanvergelijkbaregrootte.Vervolgensisgestreefdnaareensamenstellingvanbeidegroepenmetzoveelmogelijk

overeenstemmingophetpuntvansekse,leeftijd,burgerlijkestaaten‘beroepsniveau’(occupationallevel).Diagnostischegegevenszijnontleendaandedossiersvandekliniek,waarbijdeICD-9zowelvoordepsychiatrische-alsvoordepersoonlijkheidsstoornissenrichtinggevendwas.Het

delictgedragisvastgesteldaandehandvanhettotaalaantalveroordelingendoorderechter,waarbijdelichteovertredingenbuitenbeschouwingzijngelaten.Onduidelijkisoverwelkeperiodehetdelictgedrag/derecidiveisgemeten.

Uitdeonderzoeksbevindingenvaltafteleidendatdekansdateenmanmeteenpsychischestoornisveroordeeldwordtvooreenstrafbaarfeit1,8maalgroterisdanvooreenvertegenwoordigervandecontrolegroep.Bijgeweldsdelictenishetverschilaanzienlijk.Dekansis

dan5,8maalgroter.Alsechtergekekenwordtnaardespecifiekediagnostischecategorieëndanblijkeneraanzienlijkeverschillentebestaan.Bijschizofrenepatiëntenisgeensprakevaneenverhoogddelictrisico.Bijeenstemmingsstoorniswasdaar(ingeringemate)welsprakevan,zijhet

datdieverhogingvooralopcontovanverkeers-envermogensdelictengeschrevenmoetworden.Degrootsteverschillentussendepatiënten-endecontrolegroepzijntevindenbijdemiddelgerelateerdestoornissen.Bijmannelijkepatiëntenissprakevaneenverhogingvanhet

delictniveaumeteenfactor5.Ookvoordepatiëntengroepwaarbij,separaatofcomorbide,eenpersoonlijkheidsstoornisisvastgesteld,lijkt,opgrondvandeliteratuur,sprakevaneensubstantiëleverhogingvanhet

delictniveau.OnderverwijzingnaardebevindingenvanMonahanenSteadman(1983)komenookModestinenAmmantotdeconclusiedatwanneergecorrigeerdwordtvoorsocio-demografischefactorende

correlatietussenstoornisencriminaliteitlijktteverdwijnen.Onder‘stoornis’wordendanbegrependeernstigepsychiatrischeziektenzoalsschizofrenieendepressie.Ditonderzoeklaatziendateenmiddelgerelateerdediagnose,losvandiefactoren,weleenzelfstandigerolspeeltindeomvangvan

hetcrimineelgedrag.Eenbelangrijkonderzoek,meteenbredediagnostiek,isdatvanSteadmane.a.(1998)inhetkader

vandeMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy.Hetisbelangrijkomdatookinandereonderzoekengebruikisgemaaktvandezelfdedatabase403enhetookanderszinsvoorlaterestudiesalsreferentiepuntheeftgediend.404Hetbelangvanditonderzoekisverdergelegenindepoging

enkelemethodologischeproblemenhethoofdtebieden.Bijderegistratievanhetgehanteerdegeweldzijn,andersdaninvoorgaandestudiesmeerderebronnengeraadpleegd:zelfrapportagewerdaangevuldmetgegevensvandepolitieendeklinieken.Ookwerddeontwikkelingvanhet

gepleegdegeweldindetijdinkaartgebrachtdoordezevoordeduurvaneenjaarnaontslaguitdekliniekiedere10wekenteregistreren.Deonderzoekspopulatiebestonduit1136vrouwelijkeenmannelijkepatiëntentussende18ende40jaar.Dereferentie-onderzoekspopulatiebestonduit

519personenwoonachtigindezelfdebuurtenwaardepatiënten,naontslag,verbleven.Voordediagnostiekwerdgebruikgemaaktvandedossiersvandekliniekenvanwaaruitdeonderzochtenwarenontslagen.Onderscheidwerdgemaakttussende(zeerbrede)groepvan‘majormental

disorders’(schizofrenie,schizoaffectievestoornis,stemmingsstoornissen,manieënenanderepsychotischestoornissen),‘anderestoornissen’(persoonlijkheids-ofaanpassingsstoornissenenverschillendegevallenvan‘suicidaliteit’)enmiddelgerelateerdestoornissen.

Hetonderzoekleiddetotdevolgenderesultaten:

Middelgerelateerdestoornissenlatendesterkstecorrelatiezienmetgeweld.Deprevalentievangeweldbinnen1jaarnaontslaglagbijpatiëntenmeteen‘majormentaldisorder,’maarzondermiddelgerelateerdestoornis,op17.9%.Bijdecombinatievan‘majormental

403 zieAppelbaum2000enUlrich2013.404 Fazel2009c.

disorder’enmiddelen:31.1%enbijdecombinatievananderestoornissenenmiddelen:43%.Erwasgeensignificantverschilindeprevalentievangeweldtussenpatiëntenzondermiddelgerelateerdestoornissenendereferentiegroepwaaringeenaanwijzingenwarenvoor

middelenmisbruik.Dezeuitkomstenzoudeneropduidendatdeinvloedvandestoornis(indemeestbredezin)ophetvoorkomenvangeweldnietsignificantis.Opvallendwasdeafnamevandegeweldsrecidiveindeloopvanhetregistratiejaar.Eenduidelijke

verklaringkonnietwordengevonden.

SchizofreniealsverklarendstoornisconceptMeesttotdeverbeeldingsprekendenbeeldbepalendindepubliekeopinielijkthetgeweldwaarbij

dedadergehandeldzouhebbenonderdeinvloedvaneenschizofrenestoornis.VeelonderzoekrichtzichopdezestoorniswaarbijdeclassificatiesystemenvandeDSMendeICDhetkadervormenvoordediagnostiek.

Betrekkelijkrecentepublicatiesstaan(mede)opnaamvanSeenaFazel.Eenmeta-analysevan20studies, verschenentussen1970en2009,wasgerichtoponderzoeknaarhetverbandtussengeweldenschizofrenie/anderszinsgeregistreerdepsychoses.405Dezemeta-analyseleiddetotdevolgendebevindingen:- Dekansopgewelddadiggedragbijpersonenmetschizofrenieof‘andere’psychoseswasgroter

danbijvertegenwoordigersvandealgemenebevolking;- Bijcomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissenbleekdiekanssubstantieelverhoogd (gemiddeld4maalhogerdanbijdegenenzondercomorbiditeit);

- Tussendekansopgeweldbijdezelaatstegroep(comorbiditeitpsychose/middelen)enbij personenmetalleenmiddelgerelateerdestoornissenbleekgeenverschiltebestaan.Naastde middelenfactorheeftdepsychosefactordusgeentoegevoegdewaardebijderisicoschatting.

IneenlongitudinaalonderzoekinZweden406isgebruikgemaaktvangegevensoveropnamesinpsychiatrischeinrichtingenenstrafrechtelijkeveroordelingenoverdeperiode1973-2006.Dekans

opgewelddadiggedragdoorpatiëntenmetschizofrenie(n=8003)isvergelekenmeteensteekproefuitdealgemenebevolking(n=80025).Eenvandeconclusiesuitditonderzoekisdatdecorrelatietussenschizofrenieengeweldscriminaliteitminimaalis,buitendegevallenwaarinsprakeisvan

comorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissen.Deresultatenvandezeonderzoekenwijkenafvandeuitkomstenvaneenlongitudinaalonderzoek

datongeveertienjaareerderisuitgevoerdinDenemarken.407Doelvandatonderzoekwasnategaanofereensignificantecorrelatiebestaattussengeweldendeopnameineenkliniekvooreenernstigepsychiatrischestoornis,waaronderbegrepenschizofrenie,eenaffectievepsychoseen

organischhersenletsel.DeonderzoekspopulatiewerdgeselecteerduitalleinDenemarkentussen1januari1944en31december1947geborenmannenenvrouwen(N=358.180;nacorrectie:335.990).Deonderzoeksperiodelieptot1991.De‘geweldsfactor’werdgemetenaandehandvan

arrestatiecijfersvoorgeweldsdelicten,waaronderhuiselijkgeweld.Diagnostischegegevenswerden

405 Fazel2009a.406 Fazel2009b.407 Brennane.a.2000.

ontleendaandedossiersvandekliniekenmetICD-8408alsdiagnostischkader.Ookpersoonlijkheidsstoornissenenmiddelgerelateerdestoornissenzijngeregistreerd.Dereferentiegroepwassamengestelduitpersonenuitdezelfdeonderzoekspopulatie,dienooitin

eenpsychiatrischesettingwarenopgenomen.Hetonderzoeklietziendatvandemannenmetschizofrenie(N=1143)11.3%wasgearresteerdvooreengeweldsdelict.Indereferentiegroepwashetpercentage2.7(N=163.727).Bijdevrouwenging

hetrespectievelijkom2.8%(N=680)en0.1%(N=150.988).Nacorrectievoorpersoonlijkheids-enmiddelgerelateerdestoornissenblevendeverschillensignificant.Opgemerktwordtdaarbijdatindereferentiegroepmiddelgerelateerdestoornissennietkondenwordenvastgesteldalsdieniet

haddengeleidtoteenklinischeopname.OokineeninNieuwZeelanduitgevoerdonderzoekonderjongerenindeleeftijdtot21jaar(N=961)

werdeencorrelatiegevondentussenschizofrenieengeweld.409Hetbetrofeenself-reportonderzoekovereenperiodevan12maanden.VoordediagnostiekwerdhetopdeDSM-III-RgebaseerdeDiagnosticInterviewSchedule(DIS)gehanteerd.4.1%(N=39)vande

onderzoekspopulatiebleektevoldoenaandecriteriavooreenstoornisuithet‘schizofreniespectrum’(vanschizotypischepersoonlijkheidsstoornistotschizofrenie).Hetindiezelfdeperiodegehanteerdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanzowelzelf-rapportagealsvanjustitiële

gegevensoverhetaantalveroordelingen.Dekansopbetrokkenheidbijeengeweldsincidentbleekvoordegenendievoldedenaanhet(brede)‘schizofrenie’criterium2.5maalgrotertezijndanvoordecontrolegroep.

Ditresultaatwasgecorrigeerdvoordeinvloedvananderefactoren,waarondercomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissen.

Indevolgendetweeonderzoekenwasdefocusvooralgerichtopdespecifiekefactorendie,ingevalvanschizofrenie,voorspellendzijnvoorgeweld.HeteerdergenoemdecohortonderzoekvanFazele.a.(2009c)werduitgevoerdinZwedenoverde

periode1974-2004onderde,metdediagnoseschizofrenie,uitpsychiatrischekliniekenontslagenpatiënten.Hetonderzoekrichttezichopdemetschizofrenieverbandhoudenderisicofactorenvoorgeweldenmeerspecifiekopdefamiliehistoriealsvoorspellendefactor.Verwezenwerdnaarde

eerderbesprokenMacArthurViolentRiskAssessmentStudy,410waarindefamilialefactorooknaarbovenkwam.Dekrachtvandit(longitudinale)onderzoekisgelegenindeenormeomvangvandeonderzoekspopulatie(n=13806)endeperiodewaaroverbetrokkenennaontslaguitde

psychiatrischekliniekzijngevolgd(gemiddeld12jaar).DediagnoseschizofrenieisvoorallebetrokkenengesteldoptweeverschillendemomentenaandehandvandecriteriavandeICD-8,9of10.Hetgepleegdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanstrafrechtelijke

veroordelingengedurendedeonderzoeksperiode.Inhetonderzoekbleekdeprevalentievangeweld(minimaaleenveroordeling)bijmannelijkepatiënten17.1%tebedragen,eenpercentage

dat,naardemeningvanFazel,nietwezenlijkafwijktvanderesultatenvaneerdereonderzoekeninverschillendelanden.Bijdevrouwelijkepatiëntenwerdeenpercentagevan5.6vastgesteld.Debelangrijksterisicofactorenblekentezijn:eerdergepleegdgeweldencomorbiditeitmetmisbruik

408 InternationalClassificationofDiseases,EightRevision.409 Arseneaulte.a.2000.410 Steadman1998.

vanmiddelen.Gewelddadigdelictgedraggepleegddooreenvandeoudersbleekeenminderkrachtigevoorspellertezijn,maarnietteminsignificant.

EenonderzoekdateenbijzondereplaatsinneemtinditoverzichtisdatvanRiceenHarris(1992).Bijzonderisdatuithetonderzoekgeconcludeerdkanwordendatschizofrenieeenrisicoverlagendefactorzouzijn.Debevindingenvandezestudieliggenmedetengrondslagaanhetbekende

risicotaxatie-instrumentViolentRiskAppraisingGuide(VRAG).411Deonderzoekspopulatie(N=145)bestonduitdegenendieoverdeperiode1975-1981opgenomenwerdenineenmaximumsecurityhospital(inCanada)metdediagnoseschizofrenie(DSM-III).

Decontrolegroep(N=124)betrofpatiëntendieindezelfdeperiodeindezelfdekliniekwarenopgenomenzonderdediagnoseschizofrenie.Beidegroepenwarenzodanigsamengestelddatzeovereenkwamenopdevolgendepunten:indexdelict(zwaarstetenlastelegging),justitiële

voorgeschiedenisenleeftijd.Vanrecidivewerdgesprokenalsbetrokkeneopnieuwvervolgdwerd(criminalcharge)vooreenstrafbaarfeitofalssprakewasvaneenheropnameindehoogbeveiligdekliniekvoorgedragingen

die,naarhetoordeelvanhetonderzoeksteam,ineenandergevaltoteenstrafrechtelijkereactiezouhebbengeleid.Bijdeschizofrenenwassprakevaneenlagererecidivescore(35%)danbijdecontrolegroep(55%).

Specifiekvoorgeweldsdelictenwashetverschilkleiner(16%versus24%)enstatistischnietsignificant.Welblekendedelictengepleegddoorschizofrenenminderernstigtezijn.Deauteursstellenzichdevraagwaardoordelagererecidivescorevandeschizofrenenzichlaat

verklaren.Alsmogelijkeverklaringennoemenzijdathet(recidiveverhogende)middelenmisbruikindecontrolegroephogerlagen/ofdatdeschizofrenepopulatie,naontslaguitdekliniek,meer(recidivebeperkende)begeleidingkreegdandecontrolegroep.Ookzoekenzijnaareenverklaring

voordeverschilleninuitkomstenmetandereonderzoekendiewijzenopeenverhoogdrecidiverisicobijschizofrenie.ZijverwijzenonderanderenaarhetdannognietgepubliceerdeonderzoekvanLinke.a.(1994)waaruitbleekdatactuelepsychotischesymptomenpositief

correlerenmetgeweld.Harrisc.s.stellenvastdatinhuneigenonderzoekpsychotischesymptomenwelzijnmeegenomenmaardatdezezijngemetententijdevanhetindexdelict.Daardoorzouhetverschilinbevindingenvooreendeelverklaardkunnenworden.

DathierondertebesprekenonderzoekvanLinkgafaanleidingtoteenreeksvanpublicatieswaarindeaandachtwerdgerichtopdepsychosealsverklarendenvoorspellendconceptvoorgewelddadigdelictgedrag.

PsychosealsverklarendconceptLinkenStueve(1994)zoekendeverklaringvoorhetinsommigeonderzoekengeblekenverhoogde

geweldsrisicobijpsychiatrischepatiënteninde‘ratio’vandepsychose.Zijomarmenhetprincipevande‘rationality-within-irrationality’.Daarmeewordtbedoelddatalseenpatiëntzichdooreen(irrationele)psychotischebelevingbedreigdofgemanipuleerdvoeltdiensreactie(mogelijkmet

geweld)begrijpelijk(rationeel)kanzijn.Daaromzouspecifiekgekekenmoetenwordennaardiepsychotischesymptomendiedezedynamiekkunnenverklaren.Hetbrengthentotdehypothesedatmetnamedepsychotischesymptomenwaardoorbetrokkenezichbedreigdvoeltdanwel

411 Harris2015.

waardoorhem/haarhetgevoelgegevenwordtdatdecontroleoverhetgedragdooranderenwordtovergenomen,voordeverklaringvangeweldrelevantzijn.Zijsprekeninditverbandover‘threat/control-override’(TCO)symptomen.

Hetonderzoekwerduitgevoerdtussen1979en1982indeVerenigdeStaten(Washington).Zowelpsychiatrischepatiënten412(N=232)alsvertegenwoordigersvandealgemenebevolking(N=521)werdenbevraagdophetervarenvanpsychotischesymptomenindeaanhetinterview

voorafgaandeperiode,dievarieerdevaneenmaandtoteenjaar.Ookhetgehanteerdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanzelfrapportage,waarbijonderscheidwerdgemaakttussenslaan,vechtenengebruikvaneenwapen.

Hetgeweldsniveauindepatiëntengroepbleekongeveertweemaalzohoogteliggenalsindecontrolegroep.DaarbijbleekdefactorTCOsymptomensignificanttecorrelerenmetgeweld,ooknacorrectievooranderepsychotischesymptomen,patiënt-statusendemografischevariabelen.Dat

zoubetekenendatdiecorrelatienietalleengeldtvoordepatiëntengroepmaarookvoordenietalspsychiatrischpatiëntaantemerkenvertegenwoordigersuitdealgemenebevolking.

NaaraanleidingvandezebevindingenbogenSwansonenMonahan(1996)zichoverdespecifiekeTCOsymptomenendemogelijkerelatiemetgeweld.ZijwildennagaanofderesultatenvanhetonderzoekvanLinkc.s.ineengroteresteekproefbevestigdzoudenworden.Daartoewerdgebruik

gemaaktvaneendeelvandedata(N=10.066)vaneengrootbevolkingsonderzoekindeVerenigdeStatennaardeprevalentievanpsychiatrischestoornissen,uitgevoerdindetachtigerjarendoorhetNationalInstituteofMentalHealth.Hetbetrofeenself-reportonderzoek,waarbijvoorde

diagnostiekgebruikwerdgemaaktvanhetNIMHDiagnosticInterviewSchedule(DIS).Informatieoveragressiefgedrag/gehanteerdgeweldwerdontleendaandeindeDISopgenomenitemsvoordevaststellingvaneenantisocialepersoonlijkheidsstoorniseneenmiddelgerelateerdestoornis.

OokvoorhetregistrerenvandeTCOsymptomenwerdenitemsuitdeDISgebruikt.UithetonderzoekbleekdatbijdegenendiemeldingmaaktenvandebelevingvaneenvandeTCOsymptomendekansom-gemetenoverdeperiodevaneenjaar-betrokkenterakenbijeen

geweldsincidentruimtweemaalzogrootwasalsbijdegenendieanderepsychotischesymptomenmeldden(16.1%versus6.1%).Echter,gecorrigeerdvoorheteffectvanmiddelenmisbruik,wasvoordevoorspellingvangeweldvoordeperiodevaneenjaar,hetTCOeffectstatistischnietsignificant.

Bijeen‘lifetime’registratievanhetgeweld(vanaf18jaar)wasweerwelsprakevaneensignificanteffectvandeTCOsymptomen.Verderwasdekansopgeweldhetgrootstebijdegenendietevensvoldedenaandediagnostischecriteriavoorschizofrenieofdepressie.Alsbeperkingvandit

onderzoeknoemendeauteursdathetnietmogelijkwasomvasttestellenofdegerapporteerdepsychotischesymptomenindetijdsamenvielenmethetgepleegdegeweld.Ookkondendebevindingennietgecorrigeerdwordenvoordeaanwezigheidvaneenantisociale

persoonlijkheidsstoornis.

OokAppelbaum,RobbinsenMonahan(2000)toetsteninhunonderzoekdeaanLink(1994)enSwanson(1996)ontleendehypothesedatde‘paranoïde’wanen(threat/controloverridedelusions)correlerenmetgeweld.ZijdedenditaandehandvandeindeMacArthurViolenceRiskAssessment

412 Depressie:33,6%(N=78);schizofrenie:19,4%(N=45);anderepsychotischestoornissen:10.3%(N=24);

anderediagnoses:36,6%(N=85)opbasisvanklinischegegevensennietgestructureerdeinterviews(DSM-III).

Study413 verzameldedata.Echternochwaneninhetalgemeen,nochdeTCOwanenblekengecorreleerdmeteenhogergeweldsrisico.Deauteurszochtennaareenmethodologischeverklaringvandeverschilleninuitkomstmethet

onderzoekvanLink.Ingeringematekonhetverschilinonderzoeksopzeteenrolhebbengespeeldindiezindateerdereonderzoekenretrospectiefvanaardwarenenhetonderhavigeonderzoekprospectief(betrokkenenwerdengedurendeeenjaargevolgdenomde10wekengeïnterviewd.

Echterinsterkerematekonhetverschilwordenverklaarddoordewijzewaaropdewanenwerdenvastgesteld.Indeeerdereonderzoekenwerdvollediguitgegaanvandezelfgerapporteerdeomschrijvingen,terwijldezeinhetactueleonderzoekwerdengetoetstdoorgedragsdeskundigen.

Veeldoorbetrokkenenalswaangekwalificeerdefenomenenwerdendoordedeskundigennietalszodanigbeschouwd.Deaantallenwerdendaarmeeongeveergehalveerd.Ineenbetrekkelijkrecentemeta-analyse414werdookgeencorrelatiegevondentussendethreat/controloverride

symptomen(TCO)endekansopgeweld.Swansone.a.(2006)maaktenonderscheidtussen‘positieve’psychotischesymptomen,zoals

achtervolgingswanenen‘negatieve’psychotischesymptomendieleidentotsocialeafzondering.Onderzochtwerdenschizofrenepatiënten(N=1410)ineenniet-klinischesettingindeVerenigdeStaten.Registratievanhetgeweldvondplaatsopbasisvanzelf-rapportage.Onderscheidwerd

gemaakttussentweegeweldsniveaus(lichtgeweld,zonderletselofgebruikvaneenwapenenernstiggeweld).Deprevalentievangeweld,gemetenovereenperiodevan6maandenvoorafgaandaanhet

interview,was19.1%,waarbij3.6%vanderespondentenmeldingmaaktevanernstiggeweld.De‘positieve’psychotischesymptomenvergroottenzoweldekansoplichtalsopernstiggeweld.De‘negatieve’symptomenverminderdenhetrisicoopernstiggeweld.

Eeneenduidigbeeldmetbetrekkingtotdeinhoudvandepsychosealsverklarendefactorvoorgeweldleverendezeonderzoekennietop.Intweerecentestudieswordtnogeenstapverdergezet

engekekennaardemetdepsychosesamenhangendeaffecten.Daarbijwordtveronderstelddatpsychoseenhetgehanteerdegeweldindetijdmetelkaarsamenvallen.Aleerderwasdehypothesevaneencorrelatietussengeweldenactuele/floridepsychosegetoetstenbevestigdin

onderzoekenvanLinke.a.(1992)enVanPanhuis(2000).HetonderzoekvanLinkwaseenself-reportstudieonder232psychiatrischepatiëntenwaarvan46ineenklinischesettingverbleven.Decontrolegroepbetrofeenrepresentatievesteekproefuitdebevolking(N=521).Hetonderzoek

lietziendateendeelvanhet(ookinditonderzoekgebleken)verschilingeweldsniveautussenpatiëntenendecontrolegroeptoeteschrijvenwasaanactuelepsychotischesymptomen,ooknacorrectievooralcohol-endrugsmisbruik.Ondanksdesignificantecorrelatiemaguitdegegevens

nietdeconclusiewordengetrokkendatpsychotischesymptomen‘perse’leidentotgewelddadiggedrag.Daarvoorisdecorrelatienietsterkgenoeg,aldusdeauteurs.InhetonderzoekvanVan

Panhuiskwamnaarvorendatin1995ineencohortvanterbeschikkinggestelden(N=139)78%vandealspsychotischgeclassificeerdedaderstijdenshetdelictfloridepsychotischwas.DoelvandestudievanUlrichc.s.(2013)wasom,opbasisvandegegevensvandeMacArthur

413 Steadman1998.414 Wit2013.

ViolenceRiskAssessmentStudy(MAVRAS),415nategaanofereencorrelatiebestaattussenwanenenernstiggeweldals:1. dezeindetijddichtbijelkaarliggen(temporalproximity);

2. rekeningwordtgehoudenmetdeuitdewanenvoortvloeiendeaffecten,meerinhetbijzonderwoede

ConformdeeerdereuitkomstenvanMAVRAS416bleek,gebruikmakendvandeprospectieve

methode,datwanennietvoorspellendzijnvoorgeweldgepleegdindedaaropvolgende10weken.Gecorrigeerdvoorhetindetijddichttegenelkaarliggen,blekenwanenengeweldplegingenwelsignificanttecorreleren.Dezecorrelatiebeperktezichtotwanenwaarinbetrokkenezichop

enigerleiwijzebedreigdvoelde.Erbleekeensterkecorrelatietebestaan(bijtemporalproximity)tussengeweldenwoedealsgevolgvaneenwaan(beingspiedupon;beingfollowed;beingplottedagainst;havingthougtsinsertedandbeingunderexternalcontrol).Depressieenangstblekenniet

tecorrelerenmetgeweld(angstbleekzelfseennegatiefvoorspellendefactor).Coid(2013)kwamtotvergelijkbarebevindingen.Doelvanzijnonderzoekwasnategaanwelke

wanencorrelerenmetgewelddadiggedraggedurendedeeerstefasevaneenpsychotischeziektebeeld(first-episodepsychosis)metalsvervolgvraagofgeblekencorrelatiestemakenhebbenmetaffectenalsgevolgvandewanen.InLondenwerden458patiëntenmeteen‘first-episode’

psychoseindeleeftijdvan18-64jaaronderzocht/geïnterviewd.Alleengeweldsincidentenwaarbijsprakewasvaneenpsychosewerdeninhetonderzoekbetrokken.Deprevalentievangeweldwas38%overeenperiodevan12maanden.In12%vandegevallenwassprakevanernstiggeweld.

Woedealsgevolgvanwanenwashetenigeaffectdateenpositievecorrelatiehadmetgeweld.Driewanenspeeldeneenbelangrijkerolindezecausaleketen:persecution,beingspiedenconspiracy.

OokLarge(2011)boogzichineenmeta-studieoverde‘firstepisodepsychosis’alsrelevantefactor.Uitkomstvandestudiewasdateenopdedriepatiëntenindieeerstefase,datwilzeggenvoordatsprakewasvaneentherapeutischeinterventie,zichopenigerleiwijzeagressief/gewelddadigheeft

betoond.Daaronderwerdookbegrependemeestlichtegeweldsvariant,gedefinieerdals:‘physicalviolenceagainstobjectsandassaultnotcausingphysicalinjury’.Echter,ookbleekdatindezegevallensprakewasvaneencorrelatiemetandererelevantefactoren,zoalsdiezijnvastgesteldbij

patiëntenineenlaterefasevanhetziektebeeldenbijpersonenzondereenpsychischeziekte.Gedoeldwordtop:jongeleeftijd,laagopleidingsniveau,eerderdelictgedragenmiddelenmisbruik.

Meta-analysesBetrekkelijkrecentemeta-analysesoverderelatietussenschizofrenie/psychoseengeweldzijnuitgevoerddoorBo(2011),Steinert(2012)enNederlof(2013).ZowelBoalsNederloflatenziendat

indeonderzoekenvanafdejaren80vandevorigeeeuwhetbeelddomineertdatereencorrelatiebestaattussenschizofrenie(enverwantepsychotischeaandoeningen)engeweld.Bijdebetekenisvandezebevindingwordenvervolgensenkelekanttekeningengeplaatst.

Hetbegintmetdeconstateringdatereenenormespreidingbestaatindematewaarinschizofrenie

415 Steadman1998.416 ZiehierbovenAppelbaum2000.

enpsychosezichalsgeweldgerelateerdefactormanifesteren.Nederlofspreektover(prevalentie)percentagesindedoelgroepvariërendvan4%tot30%envan0%tot8%indecontrolegroepen.Bosignaleertdathetgeweldsrisicovarieertvaneenfactor7(tenopzichtevancontrolegroepen)tot

geenverschil.Bowijsteropdatdeonderzoekengeenconsistenteverklaringsmodellenlatenzienvoordegesignaleerdecorrelatie.Debelangrijkstekritiekdiebeiden,maarookSteinert,hebbenopdeenormehoeveelheid

onderzoekenrondditthema,zijnvanmethodologischeaard.Omtebeginnensignalerendedrieauteurstekortkomingenengroteverschillenindedefinitiesvandecrucialeconceptenstoornisengeweld.Datvormthoedanookaleengrotebelemmeringvooreenonderlingevergelijkingvande

onderzoeken.Bowijstinditverbandookophetnegerenvanhetinzichtdatschizofrenieinmiddelsbeschouwdwordtals‘aheterogeneousconceptwithvaryingphenotypicexpressions’endaaraandeconsequentie

verbindtdat‘investigatingthecontributionofschizophreniatoviolencewouldneedtoembraceadimensionalapproach,whereboththespecificsymptomsconstitutingschizophreniaandtheirmagnitudearehighlightedineverysinglestudyinsteadofthecurrentlyheldbroadandsomehow

diffusecategoricalapproachofschizophrenia’.OnderverwijzingnaarhetonderzoekvanJohnsenVanOs(2001)onderschrijftNederlofditpunt.KernpuntindekritischebeschouwingenvanBo,SteinertenNederlofvormtechterhunconstatering

datinvrijwelalleonderzoekennietofonvoldoendezouzijngecorrigeerdvooranderegeweldverklarendefactorendanhetziektebeeld.Datbetreftuiteraarddealvakergenoemdedemografischefactorenenhetmiddelenmisbruik.Bowijstdaarnaastookophetontbrekenvaneen

specificatievanpsychotischesymptomennaaraardenindetijd(zowelindeontwikkelingvanhetziektebeeldalsinrelatietothetgepleegdegeweld).Ookwordtgewezenopdegeringeaandachtvoormogelijkecomorbiditeitmetpersoonsgerelateerdeproblematiek,zoals

persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie.Bosteltdatonderzoeklaatziendatbijbepaaldegroepenvanschizofrenen,persoonlijkheidstrekkeneengroteregeweldvoorspellendekrachthebbendandeaanschizofreniegerelateerdesymptomen.

Alsalgemeneconclusievandezedriemeta-analyseskanwordengeformuleerddaterkennelijkeenredelijkconsistentbeeldbestaatinonderzoeksresultatenmetbetrekkingtotderelatietussen

schizofrenie/psychoseengeweld,maardatdoorhetontbrekenvanvaliditeitinmethodiekenonderzoeksopzet,debetekenisengeneraliseerbaarheidvandieresultatenzeerbeperktis.

5.2.3.3 MiddelengebruikHetmiddelengebruikisindehierbovenbesprokenonderzoekeneenvandemeestgenoemdegeweld-ofdelictvoorspellendefactoren.

Monahan(1992)lietziendatdeprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavooralcohol-ofmiddelenmisbruik/afhankelijkheid12,respectievelijk16procenthogerligtdanbijpersonenzonderdiagnose.UithetonderzoekvanSwanson(1994)bleekdaterbijcomorbiteitvan

stoornisenmiddelenmisbruiksignificantmeerkansopgeweldisdanalleenbijeenstoornis.Bijonderzoeknaardekansopveroordelingvooreenstrafbaarfeitblekendegrootsteverschillentevindenbijdemiddelgerelateerdestoornissen.Bijmannelijkepatiëntenwassprakevaneen

verhogingvanhetdelictniveaumeteenfactor5.417UitdemetastudievanSeenaFazel(2009a)naardekansopgewelddadiggedragbijpersonenmetschizofrenieof‘andere’psychoseskwamnaarvorendatbijcomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissendiekanssubstantieelverhoogdwas

(gemiddeld4maalhogerdanbijdegenenzondercomorbiditeit).InhetliteratuuronderzoekvanLammerse.a.(2014)wordtditbeeldbevestigd.Inditonderzoekzijnbetrokkenmeta-analyses,reviewsenemprisicheartikelenoverderelatiestussen

(problematisch)gebruikenverslavingvanpsychoactievemiddelenenerzijdsencriminaliteit,antisociaalenagressiefgedragalsmederecidiveanderzijds.Zowelvoormannenalsvoorvrouwenbestaanersignificanterelatiestussenenerzijdsmisbruikvanmiddelenenanderzijds(vooral

vermogens)criminaliteit.Bijdeonderzoekennaarderelatiemetgeweldblijkenfarmacologischeeffecteneenroltekunnenspelen,maardieeffectenlijkenzichtebeperkentotalcoholencocaïne.Datnietallepersonendiegedronkenhebbengewelddadigzijnzou(deels)temakenkunnenhebben

methet‘effectvanopvattingenovergeweld,seksualiteitenalcohol’alsmede‘context,socioculturelefactorenensocialeomgeving’.Geconcludeerdwordtdatderelatiescomplexzijn:eenvandebevindingenisbijvoorbeelddat

problematischgebruikvanmiddelenencriminaliteitgrotendeelsgemeenschappelijkepsychologische,psychosociale,genetischeenneurobiologischeachtergrondfactorenlijkentehebben.418

Tenslottestellendeauteursdaternogweinigsprakeisvantheorievorming:‘Erzijnveelstudiesovercorrelationeleverbanden,maarerisnogweinigbekendoverdeprocessenenmechanismendiewerkzaamzijninderelatiestussenmiddelengebruik,criminaliteitencriminelerecidive’.

5.2.3.4 Depsychiatrischestoornisengeweld,eensamenvattingDeaanhetbeginvandithoofdstukbeschrevengepercipieerdewerkelijkheidvanderelatietussen

psychischestoornisengewelddadigdelictgedragheeftovereenlangeperiodeaanleidinggegeventoteenenormehoeveelheidonderzoek.Bovenstaandiseenglobaaloverzichtgegevenvandeuitkomstenvanenkelevandieonderzoeken,diezichvooralrichtenopdeernstigepsychiatrische

stoornis(metnamedeschizofrenie)alsverondersteldegeweldverklarendefactor.Eerderisalgeconstateerddatheteenweerbarstigonderzoeksterreinbetreftdatzichkenmerktdoornieteenduidigedefinitiesenuiteenlopendeonderzoeksbenaderingen.Hethistorischperspectief

waarvoorinditoverzichtisgekozenbiedtenighouvastbijdeinterpretatievandeonderzoeksresultatendoordetijdheen.

Totaandezestigerjarenvandevorigeeeuwwashetoverheersendebeelddatertussenstoornisengeweldgeenofzelfseennegatievecorrelatiebestaat.Gekekenwerdvooralnaardearrestatiecijfersvanpsychiatrischepatiëntennahunontslaguitdekliniek.Vanafdejarenzestigtotrond1985

verschijnenechteronderzoekenwaarinweleenpositievecorrelatiewordtgevonden.Doorooktekijkennaarhetcriminaliteitsbeeldvóórdeopnameindekliniek419kwamnaarvorendatdie

417 ModestinenAmman1995.418 Lammerse.a.2014,p.36;verwezenwordtonderanderenaarCuellare.a.,MentalHealthand

SubstanceAbuseTreatmentandJuvenileCrime,J.MentalHealthPolicyEconomics,2004,7.419 Steadman1978a.

geregistreerdestijgingvanhetgeweldsniveauvandepsychiatrischepatiëntenvooraltemakenzouhebbenmeteengewijzigdopnamebeleid.Meerdanvoorheenwerdenookpatiëntenmeteengeweldsverledentotdekliniekentoegelaten.Feitelijkzouerdusinderelatietussenstoornisen

geweldnietsveranderdzijn.Watopvaltisdatmiddelenproblematiektoenalregelmatigwerdgenoemdalsmeestrelevantefactorinderelatiemetgeweld.Verderontbreektindeonderzoekenuitdietijdeendiagnostischespecificatie.Inveelgevallenwordtslechtsgesprokenover

‘psychiatrischepatiënten’zondernadereaanduidingvandeaardvandeproblematiek.Zoalsvakeropgemerktbemoeilijktdatdeinterpretatievanderesultaten.Vanaf(ongeveer)1985lijkthetbeeldtewijzigen.420Deomslagwordtgemarkeerddoortwee

onderzoekenvanMonahan.In1983neemthijalafstandvandeonderzoeksmethodewaarbijdegegevensvandekliniekenenjustitiealsinputwordengebruikt.Epidemiologischonderzoekmetzelfrapportagezoueenzuiverderbeeldgeven(trueprevalence)dandeofficiëlecijfersdiemeer

zoudenzeggenoverhetbeleidvangezondheidszorgenjustitiedanoverdeprevalentievanstoornisengeweld.Uitkomstvandatonderzoekin1983isechternogsteedsdat,nacorrectievooreenaantalrelevantefactoren,waaronderdeopnamecriteriavandekliniek,ergeensignificanterelatie

bestaattussenpsychischestoornisenwelkevormvancriminaliteitdanook.In1992herzietMonahanzijnstandpuntopbasisvanderesultatenvaneenmetastudie.Ongeachtdecorrectievoorsocialeendemografischefactoren,lijkterweldegelijkeenrelatietebestaan

tussenpsychischestoornisengewelddadiggedrag.Swanson(1994)volgtmetzijnepidemiologischestudieenconcludeertdaternstigepsychischestoornissensignificantcorrelerenmetgeweld.Tochkomterooknuweereen‘tegenbeweging’indiezindatdeonderzoekenvanModestinenAmman

(1995)enSteadman(1998)lietenziendaterbijschizofrenepatiënten,respectievelijkpatiëntenmeteen‘majormentaldisorder’geensprakezouzijnvaneenverhoogddelictrisico.

Losvandevraaghoedezetegengesteldeuitkomstengeduidzoudenmoetenworden,lijktheteropdathet‘dispuut’zich,vergelekenmetdeoudereonderzoeken,afspeeltopeenmethodologischhogerniveau.Indeviergenoemdeonderzoekenwordtmetgrotereonderzoekspopulaties(>1000)

gewerktdanvoorheen.Dediagnostiekisspecifiekerengedifferentieerderindiezindatdezezichconcentreertopde(DSM)as-Istoornissen,waarbijschizofrenieenstemmingsstoornissenindetellingennogwelvaakbijelkaarwordengenomen.De‘psychiatrischepatiënt’isiniedergevallos

gelaten.Bijdegeweldregistratiewordenmeerderebronnengeraadpleegdenwordtsoms(MAVRAS)eentijdfactorgeïntroduceerd.Cruciaallijkttezijndesamenstellingvandereferentiegroepen.ModestinenAmman(1995)gaanhier,zoalswijzagen,uitgebreidopin.Zij

kiezenvooreena-selectesteekproefvanklinischopgenomenpsychiatrischepatiënten,terwijlbijandereonderzoekenhetreferentiekaderjuistgezochtwordtindealgemenebevolking.OokHarris(2015)benadruktditpunt.DerelatieflagerecidivescoreinhetonderzoekvanRiceenHarris(1992)

zouzichlatenverklarendoordesamenstellingvandereferentiegroep.Zijsteldendereferentiegroepbewustsamenuitpatiëntenenwetsovertreders.Geblekenzouzijndatbijeen

keuzevoorvertegenwoordigersuitdealgemenebevolkingbiasontstaatomdatindiegroepdeprevalentievan(eveneens)recidivevoorspellendefactorenzoalspersoonlijkheidsproblematieken

420 ZieookBo2011enNederlof2013.Zijsignalerendatvanafdejaren80vandevorigeeeuwhetbeeld

domineertdatereencorrelatiebestaattussenschizofrenie(enverwantepsychotischeaandoeningen)engeweld.

middelenmisbruiklagerzouzijn.421Dekeuzevandereferentiegroepkanzobepalendzijnvoordeuitkomstvanhetonderzoek.Ofdaarmeedegeblekenverschillenkunnenwordenverklaardisechterweerdevraag.Modestin(1995)enSteadman(1998)gebruikenverschillende

referentiegroepen,maarkomentotvergelijkbarebevindingen.Tenslotteblijktookbijaldezeonderzoekendemiddelenfactorweerdemeestrelevantetezijn.

Eenvolgendefaseinhetonderzoekkenmerktzichdooreenverderespecificatieendifferentiatievandediagnostiek.Meerinhetbijzonderrichtdeaandachtzichopdeschizofrenie.Eerderindezestudie422isgesignaleerddatkanttekeningenwordengeplaatstbijhetschizofrenieconcept.Waarin

deomschrijvingvan,bijvoorbeeld,deDSM,sprakeisvaneendiscretepsychopathologischeentiteitzouheteigenlijkveelmeergaanomeenmulti-dimensioneelconstruct.Datroeptuiteraardvraagtekensopbijhethanterenvandeschizofreniealsverklarendconceptvoorbepaald(i.c.

gewelddadig)gedrag.Alsin(statistisch)onderzoekeencorrelatiewordtgevondentussenschizofrenieengeweldisdaarmeedusnognietverklaardwelkeaspectenvanhetmulti-dimensioneelconstructmogelijkeenrolhebbengespeeld.Opvoorhandisdataleenbelangrijke

relativeringvandeuitkomstenvandebesprokenstudies.Hetwekt,geziendezeconstatering,ookgeenverbazingdatdieuitkomstennieteenduidigzijn.OokBo(2011)enNederlof(2013)wijzenerinhunmetastudiesopdatinvrijwelalleonderzoeken(naarhunopvattingtenonrechte)het

categorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntisgenomen.Hetaccentzou,zosteltBo,moetenliggenoponderzoekvandespecifiekesymptomenvanschizofrenieenhunprevalentie.

Tenslottezienwijdat,alsrodedraaddoorbijnaalleonderzoeken,hetmiddelengebruik,aldannietininteractiemetanderefactoren,eenrelevantefactorisbijdeverklaringvan(gewelddadig)delictgedrag.Hetprobleemisalleendatdeaardvandierelatiecomplexisentheoretischweinig

opheldert.

5.2.4 Persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie

5.2.4.1 Persoonlijkheidsstoornis

Terwijldeschizofrenievaakbeeldbepalendis,lijktjuistdepersoonlijkheidsstoornishetmeesttewordenaangetroffenindeforensischepopulatie.InhetonderzoekvanCanton(2004),datbetrekkinghadop755projustitiarapportenuitdejaren1993,1994en1995,wordendezetwee

groepenkwantitatiefnaastelkaargelegd.Bij9%vandeonderzochtepersonenwassprakevaneenpsychotischestoornis(meestaleenwaanstoornisofschizofrenie),terwijlinslechts8%vandegevallengéénsprakewasvan‘persoonlijkheidspathologie’.Cantonbedoeltmetdatlaatstede

aanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornisofeenofmeergestoordepersoonlijkheidstrekken.MeerspecifiekvaltopdatdeClusterBpersoonlijkheidspathologie423oververtegenwoordigdwas.

421 Harris2015,p.83.422 Zieparagraaf4.4.2.423 IndeDSM-IV-TRsystematiekvallenbinnenhetAclusterdeparanoïde-,deschizoïde-ende

schizotypischepersoonlijkheidsstoornis.HetBclusteromvatdeborderline-deantisociale-,de

Ookandereonderzoekenbevestigendehogeprevalentievandepersoonlijheidsstoornisbinnendeforensischepopulatie.HetonderzoekvanHildebrandendeRuiter(2004)laatziendatineengroepvan94TBS-gesteldenbij66%sprakewasvaneenClusterBpersoonlijkheidsstoornis,terwijlvoorde

gewonebevolkingdatpercentageligtop2,6%.424BijdeClusterAenCstoornissenginghetbijdeTBS-gesteldenom29%respectievelijk22%,tegen3%respectievelijk4.2%indenormalebevolking.Coide.a.(1999)dedenonderzoekonderpatiëntenvanbeveiligdeforensischekliniekeninEngeland

enWales.Hetbetrof511(16%)personenmeteenpersoonlijkheidsstoornisen2575(84%)personenmeteenpsychiatrischeaandoening.OokhierwarendeClusterBpersoonlijkheids-stoornissenoververtegenwoordigdendaninhetbijzonderdeantisocialepersoonlijkheidsstoornis

(N=224;44%)alsmededeborderlinepersoonlijkheidsstoornis(N=177;35%).Eenvandeuitkomstenwasdatdeonderzochtenmeteenantisocialepersoonlijkheidsstoornisdriekeermeerveroordeeldblekentezijnvooreengeweldsdelictdandepatiëntenzonderdiediagnose.Totslotwordt

verwezennaardemeta-analysevanFazelenDanesh(2002).Bij65%vandemannelijkeen42%vandevrouwelijkegedetineerdeningevangenisseninwesterselandenbleeksprakevaneenpersoonlijkheidsstoornis.

Geziendezebevindingenligthetvoordehandteveronderstellendateropenigerleiwijzeeencorrelatiebestaattussendepersoonlijkheidsstoornisencrimineelgedrag.

UitdeMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy425bleekdatbijhetvaststellenvandecorrelatiemetgeweldookdepersoonlijkheidsstoornisbetrokkenis.Lastigbijdeinterpretatievandiecijfersisalleendatindedaarinbenoemdecategorie‘anderestoornissen’(waaronderdepersoonlijkheids-

stoornis)sprakewasvancomorbiditeitmetmiddelenproblematiek.Wanneerdiegroepechtervergelekenwordtmetdegroepwaarinde‘majormentaldisorder’samengaatmetmiddelen-problematiek,zienwedatdeprevalentievangeweldbinnen1jaarnaontslaguitdepsychiatrische

kliniekingevalvan‘majormentaldisorder’31.1%bedraagtenbijde‘anderestoornissen’43%.Hetisiniedergevaleenaanwijzingdatdecorrelatietussendepersoonlijkheidsstoornisengeweldgroterisdanbijde‘psychiatrische’stoornissen.

Bijdrugsgebruikersversterkt,nietgeheelverrassend,deaanwezigheidvaneenantisocialepersoonlijkheidstoornisdekansopdelictgedrag.EenlongitudinaalonderzoekvanFridelletal.(2008)onder1052personenuiteenrehabilitatieprogrammavoordrugsverslaafdeninZwedenliet

ziendatdegenenmeteenpersoonlijkheidsstoornisruimtweemaalzovaakverdachtwerden(‘chargedwith’)vaneenmisdrijfdandegenenzonderdiediagnose.Deborderlinepersoonlijkheidsstoorniswordtdoorgaansgeassocieerdmetzelfdestructiefgedrag.

DeprevalentievanexterngerichteagressievandekantvandezedoelgroepwasonderwerpvanhetonderzoekvanSansonee.a.(2013).Sansoneverwijstnaareenveelheidvananderestudiesdiehetgewelddadiggedragvandeborderlinepatiëntinkaartbrachten,maarmerktopdatditaltijd

klinischesituatiesbetrof.Hetonderhavigeonderzoekrichttezichoppatiëntenineenpoliklinischesetting.335respondenten(67.8%vrouwenen32.2%mannen)werktenmeeaaneenself-report

onderzoek.Indiemethodelagookeenbeperking,indiezindathetborderline‘beeld’nietbepaaldwerdopbasisvaneendooreendeskundigegesteldediagnose.Deborderline‘symptomatologie’

theatrale-endenarcistischepersoonlijkheidsstoornis.OnderclusterCvallendevermijdende-,deafhankelijke-endedwangmmatigepersoonlijkheidsstoornis.

424 Eurlings-Bontekoee.a.2007.425 Steadman1998.

werddoorbetrokkenenzelfbeschrevenaandehandvandeborderlineschaalvandePDQ-4.426DescoresbijderegistratievanexterngerichtgeweldblekensterktecorrelerenmetdescoresopdePDQ-4.DecorrelatiewassignificantgroterbijdegenendiebovendecutoffgrensvandePDQ-4

schaalscoordendanbijdeandereonderzochten.UithetonderzoekvanDeBarrosenSerafim(2006)kwamnaarvorendatzoweldeantisociale-alsdeborderlinepersoonlijkheidsstoornisvoorspellendzijnvoorgeweld,maardatereenverschilisin

deaardvanhetgeweld.Bijdeantisocialevariantzouhetvooralgaanominstrumenteelgeweld,terwijldeborderlinestoornismeerzouaanzettentotemotioneelgeweld.Samenvattendkomtheteriniedergevalopneerdatdeprevalentievanpersoonlijkheids-

stoornissenindeforensichepopulatieevidenthogerisdanindenormalebevolking.DitgeldtmetnamevoordepersoonlijkheidsstoornissenuitclusterBvandeDSM-IV-TR.Ditoverzichtvanonderzoekendiebetrekkinghebbenopderelatietussendepersoonlijkheids-stoornisen

delictgedragis(bewust)kortgehouden.Deredendaarvanisdatbijdezeonderzoekenfundamentelemethodologischekanttekeningenzijnteplaatsen.Inparagraaf5.2.3.4wordthiernaderopingegaan

5.2.4.2 PsychopathieNaastgenoemdepersoonlijkheidsstoornissenvormtuiteraarddemetdeantisociale

persoonlijkheids-stoornisverwantepsychopathiebijuitstekhet(persoonlijkheids)beelddatinverbandwordtgebrachtmetgeweldenandercrimineelgedrag.Psychopathieisdiagnostischechtereen‘buitenbeentje’.Ookindenieuwsteversie,deDSM-5,reptditclassificatiesysteemnietoverde

stoornispsychopathie.De‘goudenstandaard’vooromschrijvingendiagnostiekvindenwebijHare(2003).HieronderzullenwijziendathetdoorHareontwikkeldeinstrument,dePCL-R,primairgezienmoetwordenalsdiagnostischinstrument.Daarnaastwordthetechteringezetvoorde

inschattingvandekansopgewelddadiggedrag.Depsychopathie,zoalsgedefinieerdindePCL-R,kenmerktzichdooreengebrekaanempathischevermogens,onvermogenverantwoordelijkheidtenemenvoorheteigengedrag,oppervlakkige

affecten,weinigschuldgevoel,gebrekkigezelfbeheersingenimpulsiviteit.Zezijnvoorspellendvooreenbreedscalavanantisociale,manipulatieveenonverantwoordelijkegedragingen.Geweldisdaarvaneenvoorbeeld(Widiger1994).Ineenreeksvanonderzoekenisgeblekendatpsychopathie

voorspellendisvoorgewelddadigdelictgedrag.Meerspecifiekblijktpsychopathie(conformdePCL-R)predictiefvoorinstitutioneelgeweldenverbaleagressie,algemeneengewelddadigerecidivealsmedeseksueelsadisme.427

Onderverwijzingnaarhetbredescalavandevoorhetpsychopathieconceptgeldendecriteria,wijstWidiger(1994)eropdatheteigenlijkvolstrektonduidelijkiswatnupreciesdebasisisvandevoorspellendekrachtvandepsychopathievoorgewelddadiggedrag.

Roberts(2007)deedvanuitdiezelfdegedachteeenpogingdepredictievevaliditeitvande

426TheBPDscaleofthePersonalityDiagnosticQuestionnaire-4(PDQ-4),HylerS.E.NewYork,NewYork,

StatePsychiatricInstitute,1994(verwijzingontleendaanSansone2013).427 Zienader:Hildebrand2000en2004,Hare2010,Harris2015,Widiger1994enRoberts2007.

psychopathienaderteanalyserenaandehandvaneendifferentiatievanhetconceptdoorHare(2005).Hareonderscheidtviermetelkaarcorrelerendefactoren:

• interpersoonlijk(gladde,grandiose,manipulatieveenleugenachtigepresentatie);• affectief(weinigschuldgevoel,oppervlakkigaffect,gebrekaanempathie,geen

verantwoordelijkheidnemen);

• levensstijl(‘prikkelhonger’,parasitair,geenlangetermijndoelen,impulsiviteit,onverantwoordelijkheid)en

• antisociaal(gebrekaanzelfbeheersing,gedragsproblemenopjongeleeftijd,

jeugddelinquentie,nietnalevenvanjustitiëlevoorwaarden,crimineel‘veelzijdig’).

Robertsdeedonderzoeknaardecorrelatievandeonderscheidenfactorenen(lifetime)crimineel

gedrag.ZijmaaktmeldingvaneendispuutindeliteratuuroverdevraagofdevierdefactorzelfstandigebetekenisheeftalsconstituerendelementvandepsychopathieofdatdeonderFactor4genoemdeaspecteneerderhetgevolgzijnvandeeerstedriefactoren.Inhetonderzoekwordt

aanFactor4428weldiezelfstandigebetekenistoegekend.MethodologischkrijgtFactor4inhetonderzoekeenaparte‘status’,omdattweeelementendaaruit(jeugdcriminaliteitencriminele‘veelzijdigheid’)ookcomponentenzijnvanhettemetencriminelegedrag.

Hetonderzoekwerduitgevoerdondergedetineerdenuit131penitentiaireinrichtingeninEngelandenWalesin1997.Deeerstefasebetrofeenbredescreeningonder3142gedetineerden.Indetweedefasewerdbijeenkleineraantal(N=496)devolledigePCL-Rafgenomen.

Uithetonderzoekkwamhetvolgendenaarvoren:• erbleekgeencorrelatietebestaantussen(lifetime)criminelegedragingenendeFactor1

(interpersoonlijk)scoresondermannelijkegedetineerden.Factor1kenmerkenblekente

corresponderenmetdetrekkenvaneennarcistischepersoonlijkheidsstoornis;• Factor2(affectief)scorescorreleerdensignificantmetgeweldscriminaliteit.Hetlijkteen

bevestigingvandegedachtedatpsychopatenmeedogenloosenberekenendzijnendat

emotionelefactoren,andersdanbijanderegeweldplegers,mindereenrolspelen;• deaanvankelijkgeblekencorrelatiestussencriminelegedragingeninbredezinendeFactor3

(levensstijl)scoresverdwenennacorrectievoorFactor4(antisociaal).Hetlijkteropdat

beidefactorensterkmetelkaarverwevenzijn.Dekenmerkenvaneenimpulsieveenonverantwoordelijkelevensstijlzijnkennelijkonlosmakelijkverbondenmetantisociaalgedrag.

5.2.4.3 Tautologischecorrelatie‘persoonlijkheidsstoornis’endelictgedrag?IndebesprekingvanhetonderzoekvanRobertsronddepsychopathiekomteenprobleemnaar

vorendatzicheigenlijkbijalle(forensischrelevante)persoonlijkheidsstoornissenvoordoet.Decorrelatietussenstoornisendelictgedragisproblematischdoordatinbeideconceptendezelfdeofvergelijkbareelementenaanwezigzijn.Hetversterktdekansopeentautologischecorrelatie.

Widiger(1994)wijsteropdatindecriteriavandeDSM-III-Rvoordeborderline

428 OnderverwijzingnaardebevindingenvanHare2003.

persoonlijkheidsstoornisalseenvandediagnostischecriteriawordtgenoemd:“inappropriatie,intenseangerorlackofcontrol,e.g.,frequentdisplaysoftemper,constantanger,recurrentphysicalfights”.429IndeDSM-5(2014)zienweditcriterium,indeNederlandsevertaling,terugmet

alsomschrijving:“Inadequate,intensewoede,ofmoeitehebbenboosheidtebeheersen(bijvoorbeeldfrequentedriftbuien,constanteboosheid,recidiverendevechtpartijen)”.VoordeantisocialepersoonlijkheidsstoornisgeldtindeDSM-5,netalsindeeerdereversiesvandeDSM,als

eenvandeclassificatiecriteria,datsprakeisvan“Prikkelbaarheidenagressiviteit,zoalsblijktuitherhaaldelijkevechtpartijenofgeweldpleging”.Alsweookdeantisocialeelementen(waaronderjeugddelinquentieencrimineel‘veelzijdig’gedrag)vanFactor4vandepsychopathieerbij

betrekken,danzienwedatdrie,indeforensischepopulatieveelvoorkomende,‘persoonlijkheidsstoornissen’diagnostischecriteriabevattendiebestaanuitstrafrechtelijktelabelengedragingen.WatbetreftdepsychopathiezegtRoberts(2007)hierover:

“Howeverafundamentalproblemwithexaminingassociationsbetweencriminalcareersandthismodelofpsychopathyisthatthefourthfactorconsistsoftwoitems(juveniledelinquencyandcriminalversality)whicharecomponentsofacriminalcareer.Attemptstoexaminecorrelatesof

crimewiththefourthfactorarepotentiallyconfounded,atautologicalrelationshipclearlyexistingbetweentheantisociallifestylefactor(Factor4)andcriminalbehavior”.Rice(1992)signaleert,meteenietsanderebenadering,hetzelfdeprobleem.Hijproblematiseertmetnamehetcrimineel

verledenalsdiagnosticum:“Oneproblemwiththeliteratureontheroleofdiagnosisinthepredictionofcriminalbehavioristhatdiagnosisisconfoundedwithpastcriminalbehavior,andpastcriminalbehaviorhasproventobethebestsinglepredictoroffuturecriminalbehavior.Specifically,

thediagnosisofantisocialdisorderdepends,inlargepart,uponapriorhistoryofdelinquentandantisocialacts”.

Widiger(1994)steltdateenopdeDSM-III-Rgebaseerdediagnosevaneenborderline-ofeenantisocialepersoonlijkheidsstoornisweliswaarvoorspellendkanzijnvoorgewelddadigagressiefgedrag,maardat,zondereengeschiedenismetdergelijkgedrag,dierisico-inschattinggeen

klinischeofsocialebetekenisheeft.Hijvervolgtmet:“Thecurrenttrendinmodelingpersonalityfortheunderstandingandpredictionofviolentbehavioristowardthedevelopmentofinteractive,multifactorialmodels.430ItislikelythattheDSM-III-Rpersonalitydisordertaxonomywillbe

inadequateforthesemodelsforatleastthreereasons.First,DSM-III-Risadichotomousmodelthatimposesarbitrarycategoricaldistinctionsbetweenthepresenceandabsenceofadisorderthatmayhavelittlerelationshiptothepredictabilityofviolentbehavior.Second,thediagnosticcategoriesare

substantiallyheterogeneouswithrespecttothepersonalityvariablesthataremostlikelybepredictiveofviolentbehavior.Third,DSM-III-Rdoesnotprovideacomprehensivemodelofpersonalitydysfunction”.

Dezeeerderindezestudie431inhetkadervandediagnostieknaarvorengebrachtebezwarentegendesystematiekvandeDSMwordenhierookinstellinggebrachtmetbetrekkingtotdegeweld-

voorspellendekrachtvandeaandeDSMontleendestoornisconcepten.Widigersluitzijnbetoogdanookafmetdevolgendeconclusie:“ThereisnoreasontoassumethatthetresholdoffouroftencriteriaforadiagnosisofAPD(antisocialepersoonlijkheidsstoornismb)providestheoptimal

429 AmericanPsychiatricAssociation1987,347.430 VerwezenwordtnaarpublicatiesvanHeilbrun1990,Malamuth1986enPrentkyandKnight1991.431 Paragraaf4.3.1.

thresholdfordistinguishingpersonswhoaremoreratherthanlesslikelytoengageinviolentacts”.Incombinatiemethetbeschreventautologischedeficitvanderelatietussenpersoonlijkheidsstoornisengeweld,doetdatopzijnminstdevraagrijzenwelkbelanggehechtkan

wordenaanonderzoeknaardegewelddadiggedragvoorspellendekrachtvanpersoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie.

5.2.4.4 Differentiërenenspecificeren

Hetisaannemelijk,datnetalsbijdebovenbesprokenpsychiatrischebeelden,voorhetvindenvaneenrobuustecorrelatiemet(gewelddadig)gedragnietzozeergekekenzoumoetenwordennaarbrede(pathologische)beelden,maarnaarspecifiekeeigenschappen,kenmerkenoffuncties.

Blackburn(1986)steltvooropdatagressiezeldenkanwordentoegeschrevenaaneenenkelefactor.Gewelddadiggedrag,zostelthij,isderesultantevaneencomplexeaaneenschakelingvanfactoren,

waarbijdesituationelecontext,deintentiesvandebetrokkenen,hunemotionelestaatvanzijnenhunverwachtingeneninschattingenvanhetgedragvandeandermisschienweldebelangrijkstezijn.Echter,hoekrachtigenevidentdieinterpersoonlijkeprocessenookzijnalsdeterminantenvan

geweld,ophunbeurtwordenzeweeringanggezetenverklaarddooreigenschappenenkenmerkenvandebijhetgeweldbetrokkenpersonen.Ineenonderzoekondermannelijke

patiëntenvantweeforensischekliniekeninGroot-BrittanniëwildeBlackburndehypothesetoetsendatgeweldplegersintedelenzijninduidelijkvanelkaarteonderscheidengroepenmetverschillendepersoonlijkheidsprofielen.Betrokkenenwerdennietgediagnosticeerdop

aanwezigheidvanpathologiemaarmetbehulpvaneenvragenlijst(S.H.A.P.S.)432gescreendoppersoonlijkheidskenmerken.433Hetonderzoekresulteerdeinvierprofielen:Groep1werdaangeduidals‘primarypsychopath’enwasgekenmerktdoorimpulsiviteit,agressie,

beperktevijandigheid,slechtesocialisatie,extraversie,afwezigheidvanschaamte,weinignegatieveaffectenenafwezigheidvandefensivedenial(?).Groep2(secondarypsychopath)deeltmetdeeerstegroepdehogematevanimpulsiviteiten

agressieendeafwezigheidvan‘defensivedenial’maarwasinhogematevijandig,slechtgesocialiseerd,angstigengeremd.Groep3(controlled)kendeeenhogematevan‘defensivedenial’,afwezigheidvangevoelensvan

vijandigheidenagressie,bleekredelijkgoedgesocialiseerd,leekvrijvannegatieveaffectieveervaringen(negativeaffectiveexperiences)enextrovert.Groep4(inhibited)vertoondeinveelopzichtenovereenkomstenmetdederdegroep,maar

onderscheiddezichdaarvanineenextremematevangeremdheidenteruggetrokkenheid.Blackburnachthetaannemelijkdatdeeerstetweegroepen,bijaanwezigheidvanpsychopathologie,geassocieerdmoetenwordenmetdepersoonlijkheidsstoornis,terwijlbijde

groepen3en4mogelijkmeerpsychiatrische“As1”problematiekaandeordeis.WatbetreftdezelaatstetweegroepenzoudatdeineerderonderzoekvanBlackburngesteldehypothesekunnenbevestigendatookbijpsychoticipersoonlijkheidskenmerken(mede)bepalendzijnvoor

432 TheSpecialHospitalsAssessmentofPersonalityandSocialisation.433 Lie,Anxiety,Extraversion,Hostility,Shyness,Depression,Tension,Psychopaticdeviate,Impulsivityand

Aggression.

geweldsuitingen.434Coid(2013)kwam,inditverband,totdebevindingdatbijpsychotici,naastdeinhoudvandewaan,ookonderliggendeaffectenofpersoonlijkheidstrekkenhetgeweldkunnenverklaren.

Bettencourte.a.(2006)kozenhet,eerderindezestudiebesproken,vijf-factorenmodelvanpersoonlijkheidsdimensies,435alskaderineenonderzoeknaardecorrelatietussen

persoonlijkheidskenmerkenenagressie,waarbijonderscheidwerdgemaakttussenenerzijdssituatieswaarindeagressiewerd‘getriggerd’ofuitgeloktenanderzijds‘neutralesituaties’.Verondersteldwerddattweevandevijfdimensiesrelevantzoudenkunnenzijnbijdeduidingvan

agressie.Indedimensieantagonisme/vriendelijkheidwordtdeantagonismepool,volgensBettencourt,onderanderegekenmerktdoorvijandigheid,weinigachtingvooranderen,hooghartigheidenmeedogenloosheid.Erzouinditgevaleencorrelatiezijnmetinstrumenteel

geweld.Eenpersoondieopde‘neurotischedimensie’(negatieveaffectiviteitversusemotionelestabiliteit)alsnegatiefaffectiefscoort,zouangstig,vijandig(vanuitangst),zelfbewustenimpulsiefzijn.Hetgeweldbijdezepersonenzoumeeremotie-geladenenimpulsiefzijn.Hetonderzoekbetrof

eenmeta-analyse.Deuitkomstenvanhetonderzoekbevestigdeningrotelijnendezehypotheses,waarbij‘negatieveaffectiviteit’leektecorrelerenmetgewelddatopenigerleiwijze‘getriggerd’was,terwijlbijde‘antagonistisch’gekleurdepersoonlijkheiddeaanwezigheidvandietriggersniet

relevantbleek.Naastdezebenaderingenvanuitpersoonlijkheidsprofielenofdimensiesisookgekekennaarde

functievanagressie.Daffern(2009)onderzochtdefunctiesvanagressiefgedragbijpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornis.NetalsBettancourte.a.(2006)verwijstookhijnaarde‘klassieke’tweedelingvanagressiefgedragin‘instrumenteel’en‘impulsief’.Hijisechtervanmeningdatdit

onderscheidmeerzegtoverhetgedragdanoverdepersoon.Iemandkan,zozegthij,agressiefgedragvertonendatzowelinstrumentelealsimpulsievekantenheeft.Deindeliteratuurwelgeopperdegedachtedatpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornisvooralinstrumenteelgeweld

plegen,zouweleenstemakenkunnenhebbenmeteensociaalcognitievebias.Hijverwijstdaarbijnaaronderzoekwaaruitgeblekenzouzijndatpersoneelvankliniekenongefundeerdenegatieveperceptiesheeftoverpatiëntenwaarbijeenpersoonlijkheidsstoornisisgediagnosticeerd.Daffern

deedeenkwalitatiefonderzoekonderpatiënten(N=35)vaneen‘highsecurity’forensischekliniekinEngeland.Opnamecriteriavoordiekliniek–metvooraltotlevenslangedetentieveroordeelden-zijn(a)eengrootrisicovoorernstiggewelddadiggedrag,(b)eenernstigepersoonlijkheidsstoornis

en(c)eenverbandtussendietweefactoren.Hetonderzoekbestonduiteendossierstudievanhetdoorbetrokkenenvooropnamegepleegdegeweldalsmede(opbasisvanhetdossier)eenfunctioneleanalysevanagressieveincidententijdens

deopname.Ineentweedefasewerdenpersoneelsledenenpatiëntengeïnterviewddiebijgeweldsincidentenindekliniekbetrokkenwarengeweest.Belangrijksteresultaatvanhet

onderzoekwasdatvooralleonderzochtegeweldsvarianten(tijdensenvooropnameindekliniek)hettotuitdrukkingbrengenvanwoede(‘angerexpression’)veruitdebelangrijkstefunctievervulde.Ookhetverminderenvanspanning(‘reducetension’)scoorderelatiefhoogalsgeweldsfunctie.

434 Tuinier1989.435 Paragraaf4.4.4.

Instrumenteelgeweldwerdnauwelijksgezienofgeregistreerd.Hieruitzoudusblijkendat,andersdanvaakgeopperdindeliteratuur,ookhetgeweldbijpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornisemotioneel(woedeen‘katharsis’)ennietinstrumenteelgestuurdis.Welkwamnognaarvorendat

situationelefactorenvaninvloedwarenopdefunctievanhetgeweld.Socialestatus(‘enhancingstatusandsocialapproval’)bleekindeklinischesituatieeenrelevantegeweldsfunctietezijn,maardaarbuitenveelminder.Geziendewelzeerspecifieke‘geweldgerelateerde’onderzoekspopulatie,

lijktdevraaggerechtvaardigdhoegeneraliseerbaardezeuitkomstenzijnvoorpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornis.Maarlosdaarvanvormtditonderzoekeenvoorbeeldvanhetloslatenvandiagnostische(categoriale)eenhedenalsverklarendvoorgewelddadig(delict)gedragende

mogelijkhedendieeenmeerspecifieke(inditgeval)functionelebenaderingbieden.

5.3 Destoornisalseenvanderecidivevoorspellendefactoren

5.3.1 InleidingInheteerstedeelvandithoofdstukisgekekennaardekrachtvandepsychischestoornisals

verklarendeofvoorspellendefactorvoorgewelddadig(crimineel)gedrag.Vaneensterkeduidelijkecorrelatietussenstoornisengeweldisuithetbesprokenonderzoeknietgebleken.Eennaderespecificatievandeaardvandestoornisendedaaruitvoortvloeiendebeperkingenisopzijnminst

noodzakelijkomeenenigszinsgefundeerdeuitspraaktekunnendoenoverhetdaarmeesamenhangende(gewelddadige)gedrag.Inhetnavolgendedeelvandithoofdstukwordteenandereinsteekgekozen.Nietdestoorniswordt

alsuitgangspuntgenomen,maarhet(gewelddadig)delictgedrag.Gekekenwordtnaardefactorendiemogelijkverklarenden/ofvoorspellendzijnvoordatgedrag,waaronder(eventueel)depsychischestoornis.Opdezewijzewordtzichtverkregenopdebetekenisenhetgewichtvande

stoornisinrelatietotandererelevantefactoren.Dezebenaderingzienwebijdeonderzoekendietengrondslagliggenaandeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumenten.Geblekenisdatdebelangrijkstefactorentemakenhebbenmeteen

verledenvangeweldofantisociaalgedrag,metrelationeleproblematiek,problemenindewerksituatie,traumatischeervaringenenmiddelenmisbruik(HCR-2-V3).436Maarookdepsychischestoorniswordtbijmeerdereinstrumentenalseenvanderelevantefactorengezien.Erblijken

echterverschillentezijnindiezindatinlangnietalleinstrumentendestoorniswordtmeegenomenenvoorzoverdatwelhetgevalis,hetrelatievegewichtvandestoornistenopzichtevandeanderefactorenverschillendwordtingeschat.Ineenenkelgeval(VRAG)437wordtaande

stoornis(schizofrenie)zelfseennegatiefvoorspellendeinvloedtoegekend.Omdattekunnenverklarenkijkenwijnaaraardensamenstellingvanenkeleinstrumentenenvervolgensnaarhetonderliggendetheoretischkader(ofhetontbrekendaarvan).

Risicotaxatie-instrumenten:devariantenLangetijdisbijdeinschattingvangevaarvertrouwdophetklinischoordeelvandeprofessional.

436 DeVogel2013.437 Harris2015.

Methodischwordtindatgevalgesprokenoverdeongestructureerdeklinischebenaderingvanrisicotaxatie.OverdevoorspellendekrachtvandezemethodelopendemeningenuiteenOokwordenvraagtekensgeplaatstbijdewetenschappelijkeonderbouwingvanhetklinischoordeel.438

Deinstrumentenwaarmee,meersystematisch,derisicofactoreninkaartwordengebrachtkennenverschillendevarianten.DeVogel(2013)spreektoverde‘niet-discretionairebesluitvorming’(actuarieel,statistischen‘mechanischalgoritmisch’)alstegenpoolvanhetals‘discretionair’aante

merkenklinischoordeel(intuïtief,informeelensubjectief).Indeniet-discretionaireprocedureswordtonderscheidgemaakttussentweevormen.Deeersteishetactuariëlegebruikvanpsychologischetests.Hetgaatdaarbijomhetmetenen

kwantificerenvanpersoonlijkeeigenschappen.EenvoorbeeldisdePsychopathieChecklist-Revised,439waarbijdebevindingenomtrentdeaanwezigheidvanpsychopathiewordengeassocieerdmetgeweldsrisico.DePCL-Ris,striktgenomen,geenrisicotaxatie-instrument,maar

eendiagnostischhulpmiddel.Detweedevormvaneenniet-discretionaireprocedureisdeactuariëlerisicotaxatie,dieveelalgebaseerdisophistorischefactorenofitems,waaronderinveelgevallendepsychischestoornis.

Derisicotaxatieinhetforensischveldkendezijnbeginindeactuariëlemethode.Hetdaaraantengrondslagliggendeconceptwasontleendaanhetverzekeringswezen.Gegevensuithetverledenvancliëntenvandeverzekeraarwerden,geaccumuleerd,verwerktintabellen.Aandehanddaarvan

koneennieuwecliëntingepastwordenineenrisicocategorieendepremienaarratowordenvastgesteld.Detabelbevattenietmeerdaneenlijstvankenmerkenofvariabelen,waarvaninhetverledenwas

geblekendatereencorrelatiebestaatmeteenbepaaldegebeurtenis(bijvoorbeeldeenschadegeval).Hetmodelbleekookbruikbaarinhetstrafrechtenontwikkeldezichtotdeactuariëlerisicotaxatiemethode.Tochisereenbelangrijkverschilmetdeoorspronkelijkeactuariëletabel.In

diesystematiekishetnamelijkmogelijkdat,bijvoorbeeld,decombinatievantweespecifiekefactoreneengroterrisicooplevertdandeaanwezigheidvanvijfanderefactoren.Deonderlingebeïnvloedingvandefactorenwerdverdisconteerdindetaxatie.

Derisicofactorenineenactuarieelinstrumentwordengewogenengescoordvolgenseenvastalgoritme.Dit‘rekenkundige’procesleidtautomatischtoteenindelingineenrisicocategorie.

VoorbeeldenvanactuariëleinstrumentenzijndeVRAG,440deStatic-99441enStatRec.442Devoorspellendekrachtvandeactuariëleinstrumentenisrelatiefgroot.443Alsgrootstenadeelvandezewerkwijzewordtechtergeziendatdynamischeendaarmeeveranderbarefactorenniettot

nauwelijkseenrolspelen.Datbetekentdatmetnamedeactuariëlemethodenwaarindenadrukligtophistorischefactoren,weinigrelevantiehebbenvoorhetinhetstrafrechtzobelangrijkerisicomanagement.

Mededoordeaanzowelhetklinischoordeelalsaandeactuariëlemethodeverbondennadelenheeftzicheen‘derdeweg’ontwikkeld,eenvariantmetkenmerkenvanbeidebenaderingen.

438 Canton2004;Harris2015.439 PCL-R,Hare2003.440 Harris2015.441 Hanson&Thornton1999.442 Wartna2009.443 Harris2015,Philipse2006.

Het‘gestructureerdprofessioneeloordeelofwelhet‘StructuredProfessionalJudgment‘(SPJ)wordtdoordeVogel(2013)methodischook(netalshetklinischoordeel)aangemerktalseendiscretionaireprocedure.Datheeftermeetemakendatdeuitkomstvandetaxatieuiteindelijk

doordedeskundigewordtbepaaldintermenvan‘laag,‘matig’of‘hoog’risico.Hetverschilmethetklinischoordeelisdatditoordeeltotstandkomtopbasisvandescorevaneenaantalvastgesteldeitems.Naasthistorischefactorenbevattendezeinstrumentenvooralookdynamischeendaarmee

beïnvloedbarefactoren.VoorbeeldenvandetotdezecategoriebehorendeinstrumentenzijndeHistoricalClinicalRiskAssessment-20versie3(HCR-20v3)444endeHistorische,KlinischeenToekomstige–Revisie(HKT-R).445

Depredictievevaliditeitvanhetgestructureerdklinischoordeelwordtdoorsommigeonderzoekerslageringeschatdandatvandeactuariëleinstrumenten.446

5.3.2 Depsychischestoornisinderisicotaxatie-instrumenten

Ominzichttekrijgenindewijzewaaropdepsychischestoorniseenrolspeeltbijdeinzetvanrisicotaxatie-instrumenten,worden,bijwijzevanvoorbeeld,enkeleinstrumentenbesproken.DeVRAG447is,zoalswijzagen,eenactuarieelinstrument.Alsvertegenwoordigersvandecategorie

instrumentenwaaringebruikwordtgemaaktvanhetgestructureerdklinischoordeel(SPJ)wordtgekekennaardeHCR-20v3endeHKT-R.

VRAGIndeVRAGwordteentwaalftalhistorischeitemsgescoord.Naastdevragenoverleeftijd,burgerlijkestaat,opleiding,justitieelverleden,alcoholproblemene.d.hebbendrieitemsbetrekking

opdepsychischestoornis:• voldoetaandeDSM-IIIcriteriavooreenpersoonlijkheidsstoornis;• voldoetaandeDSM-IIIcriteriavoorschizofrenie;• scoreopdeHarePsychopathyChecklist-Revised(PCL-R;Hare,2003)

Deantwoordenbijdezeitemsworden‘gewogen’.Datwilzeggendat(bijhetderdeitem)descorevandePCL-Rvertaaldwordtineenzes-puntschaalwaarbijdetoegekendewegingsfactorvarieert

van-5tot+12.Bijdeeerstetweeitems(toetsingaandeDSMcriteria)kanhetantwoord‘ja’of‘nee’zijn,maarwordtvervolgenseenwegingsfactortoegepast.Bijconstateringvanschizofrenie(tentijdevanhetindexdelict)leidtdatbijvoorbeeldtoteennegatievefactor,watwilzeggendatdeze

diagnosenegatiefvoorspellendisvoorrecidive.Bijdepersoonlijkheidsstoornisisdatomgekeerd.DenegatiefvoorspellendekrachtvanschizofreniehoudtverbandmetdeuitkomstenvanhetbovenbesprokenonderzoekvanRiceenHarris(1992),waaruitbleekdatderecidivescorevande

onderzoeksgroeplagerwasdanvandecontrolegroep.Dewegingsfactorisechter,zoalsbijalle

444 DeVogel2013.445 Spreen2014.446 Harris2015,Blok2010,DeRuiter2010.447 Harris2015.

itemsvandeVRAG,vastgesteldopbasisvande‘baserate’448binnendeonderzoekspopulatiediealsreferentiediendevoordesamenstellingvanditinstrument.449450HoeweldeVRAGnaarhetoordeelvanHarrisc.s.naartevredenheidpresteerde,zagenzijtoch

aanleidingeenaangepastinstrumentteontwikkelen,deVRAG-R(evisited).Dedaarbijgenoemdeoverwegingenhaddenonderanderetemakenmetdedrieeerdergenoemdeitems.Dieitems,diebetrekkinghebbenopdeaanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieen

psychopathie,zijnuitdelijstverdwenen.VoordepersoonlijkheidsstoornisenschizofreniegoldalsoverwegingdathetscorendaarvanconformdeDSMcriteriadooreenprofessionaleenbewerkelijkeentijdrovendezaakis,waarbijbovendienwerdaangetekenddatdebetreffende

criteriaperiodiekaanwijzigingonderhevigzijn.Watbetreftdepsychopathiezouhetscorenvanbepaaldeitems(Facet4)uitdePCL-R(PoorBehavioralControls,EarlyBehavioralProblems,JuvenileDelinquency,RevocationofConditionalRelease,andCriminalVersatility)meervoorspellende

waardehebbendanbijtoepassingvandegehelePCL-R(p.142).Indescoringslijstzijndezeitemsnusamengebrachtonderdenoemer‘Antisociality’.Opmerkelijkisdatnaonderzoekbleek,datondankshetverwijderenvandedrie‘pathologische’itemsenhet(deels)daarvoorindeplaats

opnemenvaneencategoriedieinbredezin‘antisocialiteit’inkaartbrengt,depredictievevaliditeitvanhetinstrumentgelijkgeblevenis(p.143).

StatRecStatRec451staatvoorstatistischrecidiverisicoenisontstaanalsonderdeelvanQuikScan,eenscreeningsinstrumentdatwordtgebruiktdoordereclasseringinhetkadervandevroeghulp.Hetis

netalsdeVRAGeenactuarieelinstrumentdatuitsluitendgebruikmaaktvanstatischevoorspellers.KenmerkendvoorStatRecisdatdievoorspellersafkomstigzijnuitslechtséénbron:dejustitiëledocumentatie.Gekozenisvooreenzestalitems:sekse,leeftijd,geboorteland,typedelictwaarvan

menverdachtwordt,aantaleerderestrafzakenen‘strafzaakdichtheid’.452Opgronddaarvanwordteenvoorspellinggedaanvandekansdatbetrokkenebinnenvierjaarnahetindexdelictopnieuwmetjustitieinaanrakingkomt.Deinschattingvanhetrecidiverisicoheeftdusbetrekkingopalle

typenmisdrijvenennietuitsluitendopgeweldsdelicten,zoalsbijveeltaxatie-instrumentenhetgevalis.Hetisdaarmeeeenbreedinzetbaarinstrumentdatzichrichtopalleverdachten,zijhetdatalsminimumleeftijd18jaarwordtgehanteerd.Hetuitsluitenvanminderjarigeverdachtenheefter

meetemakendatdevoorspellingvanStatRecgebaseerdisophetjustitieelverledenenminderjarigen,perdefinitie,mindertijdhebbengehadomjustitiecontactenoptebouwen.Devoorspellingwordtindezesystematiekdanlastiger.

Voorhettestenvandevoorspellendewaardevanditinstrument-waarindeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisnietwordtmeegewogen-isgebruikgemaaktvandeonderzoekspopulatiedie

tengrondslaglagaandebouwvanhetinstrument.Datbetrofdehelftvanallevolwassen

448 Degemiddeldekansoprecidivebinnendetotaleonderzoeksgroep.449 ZieHarris2015,p.127.450 Bijeenafwijkingvanderecidivekansvanminimaal5%vandebaserate(naarbovenofnaarbeneden)

vaneenrepresentantvaneenvande12items,werdeenwegingsfactorvan+1of-1toegekend.Bijeenafwijkingvanminimaal10%werddewegingsfactor2enzovoort.

451 Wartna2009.452 ‘Strafzaakdichtheid’geeftaanhoesneldejustitiecontactenelkaarindeactieveperiodevande

strafrechtelijkecarrièrehebbenopgevolgd.

verdachteninNederlandmeteenstrafzaakafgedaanin1999(N=73.699).Deanderehelftvandiegroep(N=74.301)werdgebruiktalscontrolegroep.DevoorspellendekrachtvanStatRec,uitgedruktineenAUC-waarde,bleek0,79453tezijn.Vergelekenmetdeprestatiesvanandereinstrumenten

(HCR-20,HKT-30enPCL-R)wordtdezewaardedoorWartna(2009)alshoogingeschat.Daarbijwerdendoordeauteurstweekanttekeningengeplaatst.VoorspellingmetStatRecheeftbetrekkingopdealgemenerecidive,terwijlhetbijdeanderegenoemdeinstrumentenomgeweldsrecidive

gaat.Detweedekanttekeningwasdateenvergelijkingvandeprestatiesvanverschillendeinstrumentenplaatszoumoetenvindenopbasisvandezelfdeonderzoekspopulatie.Datwashierniethetgeval.DezelaatstemethodischehobbeliswelgenomenindestudiesvanGraye.a.(2004)

enCoide.a.(2007),waarin,opbasisvaneenzelfdeonderzoekspopulatie,depredictievevaliditeitvandeOffenderGroupReconvinctionScale(OGRS)medeonderwerpvanonderzoekwas.DeOGRSisdeBritsetegenhangervanStatRecenquainhoudenopzetsterkvergelijkbaar.Hetwordtdoorde

Engelsereclasseringgebruiktvoorsnelleadviseringaanderechter.InhetonderzoekvanGrayc.s.ginghetomdevraagofdecriminogenefactorendievoorspellend

zijnvoorrecidivebijwetsovertredersinhetalgemeen(‘thegeneraloffendingpopulation’)ookeenrolspelenbijwetsovertredersmeteenpsychischestoornis.Deonderzoekspopulatiebetrofpatiënten(N=315)dietussen1992en1999warenontslagenuiteen(forensisch)psychiatrisch

ziekenhuisinGroot-Brittannië.Deuitkomstwasdatdecriminogeneitemsvanhetactuariëleinstrument(OGRS)recidivehetbestevoorspelden.Persoonlijkheids-ofklinischevariabelenhaddengeentoegevoegdewaarde.

DoelvanhetonderzoekvanCoidc.s.washettestenvandevaliditeitvanenkelerisicotaxatie-instrumentenineenBritseonderzoekspopulatie.Doelgroepwarenwetsovertredersmeteen

persoonlijkheidsstoornis(DangerousandSeverePersonalityDisorder;DSPD).Deonderzoeks-populatiebetrofeengroepvan1396gedetineerdenmeteenminimalevrijheidsstrafvantweejaarvooreengewelds-ofseksueeldelict,waarvan15%(N=212)werdgediagnosticeerdmeteenDSPD.

Defollow-upperiodevoorvaststellingvanderecidive(alledelicten)naontslagwasgemiddeldbijnatweejaar.OokinditonderzoekbleekdepredictievevaliditeitvandeOGRShogertezijndandatvandevergelekeninstrumenten(zietabel).

ComparisonofAreaUndertheCurve(bron:Coid2007) OGRS-2 0.769VRAG 0.719HCR20-H 0.695PCL-R 0.646HCR20-total 0.630HCR20-C 0.615HCR20-R 0.580

453 EenAUC(AreaUndertheCurve)waardevan0,5vertegenwoordigteenvoorspelkrachtdiegelijkIsaan

hettoeval,terwijlbij1,0sprakeisvaneenperfectevoorspelling.WileeninstrumentenigetoegevoegdewaardehebbendanzaldeAUC-waardedushogermoetenliggendan0,5.DeAUCvandeverschillenderisicotaxatie-instrumentenligtvaaktussen0,65en0,8(Wartna2009).

Hetaldannietmeelatenwegenvandepsychischestoornisalsrecidivevoorspellendefactorlijkt,opgrondvandezeonderzoeken,nietvaninvloedtezijnopdevoorspelkrachtvandeverschillendeinstrumenten.

HCR-20v3

DeHCR-20v3(DeVogel2013)iseeninstrumentdatwerktvolgensdemethodevanhetgestructureerdprofessioneeloordeel.Andersdanbijdehierbovenbesprokenactuariëleinstrumentenwordtdeuitkomstvandetaxatienietbepaalddoordesomvandescoresvande

items,maardoorhetoordeelvandeprofessional.Welwordtgebruikgemaaktvaneenchecklistdieoponderdelenovereenkomstenheeftmetdeitemsdiebijdeactuariëleinstrumentenwordengebruikt.Dieovereenkomstzitvooralindehistorischeitemsdieuithunaardveelalstatischzijn.

DaarnaastkentdeHCR(beideversies)ookklinischeenrisicohanteringsitems,diezijnondergebrachtinaparteschalen.Samengevatgaathetomeendrieledigetijdsfocusvanverleden(Historischeschaal),heden(Klinischeschaal)entoekomst(Risicohanteringsschaal).

Indetoelichting454wordthetaldusgeformuleerd:De10Historischefactorenweerspiegelenaanpassingvandebeoordeeldeinhetverleden(eerdergeweldenalgemeenpsychosociaalfunctioneren);de5Klinischefactorenweerspiegelendehuidige

aanpassing(hethuidigeofrecentefunctionerenvandebeoordeelde);ende5Risicohanteringsfactorenweerspiegelendetoekomstigeaanpassing(hetverwachtefunctionerenvandebeoordeeldeinhetlichtvanzijn/haarplannenendoelen).

Depsychischestoornisvindenweterugindehistorischeenindeklinischeschaal.Indetoekomstschaalgaathetomtwee‘stoornisgerelateerde’items.Inderevisienaarversie3zienwe

devolgendewijzigingenindeomschrijvingvandezeitems.455

HCR-20enHCR-20v3vergelekenopitemniveau(bron:DeVogel2013)

HCR-20Historischeitems HCR-20v3Historischeitems (geschiedenisvanproblemenopgebiedvan...)

H6Psychischestoornis H6Ernstigepsychischestoornis a.Psychotischestoornis

b.Stemmingsstoornis c.Andereernstigepsychischestoornis

H7Psychopathie H7Persoonlijkheidsstoornis a.Antisocialeofpsychopathische persoonlijkheidsstoornis

b.Anderepersoonlijkheidsstoornis H9Persoonlijkheidsstoornissen H9Gewelddadigeopvattingen

454 DeVogel2013.455 DeVogel2013.

HCR-20Klinischeitems HCR-20V3Klinischeitems (recenteproblemenopgebiedvan...)

C1Gebrekaanzelfinzicht C1Inzicht a.Stoornis

b.Risicovangewelddadiggedrag c.Noodzaakvanbehandeling

C3Actievepsychotischesymptomen C3Symptomenvanernstigepsychischestoornis

a.Psychotischestoornis b.Stemmingsstoornis c.Andereernstigepsychischestoornis

C4Impulsiviteit C4Instabiliteit a.Affectieveinstabiliteit

b.Gedragsmatigeinstabiliteit c.Cognitieveinstabiliteit

IndetoelichtingopdeHCR-20v3wordtaangegevendatdezewijzigingenvooralzijningegevendoordebehoefteaanmeerhelderheidvaneenaantalconceptenenonderdelenvanhetinstrument(p.42).Watbetreftde‘stoornisgerelateerde’itemswordtopgemerktdathetloutergaatomeen

specificatievandegenoemdestoornissenensymptomenendaterindeklinische-entoekomstschaalmeerduidelijkheidwordtgebodenoverderolvanvrijwilligebehandelingenopname.Dathethiernietzougaanomeeninhoudelijkewijzigingmaaralleenomeenverheldering

ofspecificatieisechtermaardevraag.BijdehistorischeitemswordtindeHCR-20bijvoorbeeldgesprokenover‘Psychopathie’,terwijlinversie3hetruimerebegrip‘Persoonlijkheidsstoornis’wordtgehanteerd.Isdeantisocialepersoonlijkheidsstoornisnogenigszinsverwantaande

psychopathie,vande‘Anderepersoonlijkheidsstoornissen’kandatnietgezegdworden.Datisdusgeenspecificatiemaareenuitbreidingvanhetconcept.Ookdewijzigingvan‘Persoonlijkheidsstoornissen’naar‘Gewelddadigeopvattingen’kanmoeilijkandersdanalseen

inhoudelijkewordengezien.Eenwetenschappelijkeverantwoordingvoordezeaanpassingenontbreektindetoelichting.Datgeldtookvoordewijzigingvanhetitem‘Actievepsychotischesymptomen’indeklinischeschaalnaar‘Symptomenvanernstigepsychischestoornis’.Inde

specificatiekomtweliswaarde‘Psychotischestoornis’terug,maarookde‘Stemmingsstoornis’eneen‘Andereernstigepsychischestoornis’.Ookhierisduidelijksprakevaneenuitbreidingdieniet

naderwordttoegelichtenverantwoord.Verdervaltopdatinversie3hetgebruikvandePsychopathieChecklist-Revised456(PCL-R)nietlangerverplichtis,maaralsadviesisopgenomen.Alsoverwegingwordtgenoemddathetniet

realistischisomvoordezeenerisicofactoreentijdsintensiefinstrumentalsdePCL-Rverplichtte

456 Hare1991en2003.

stellen.BovendienzougeblekenzijndathetweglatenvandePCL-RuitdeanalysegeenafbreukdoetaandevoorspellendewaardevandeHCR.VerwezenwordtnaaronderzoekvanGuy,Douglas&Hendryuit2010.

Depredictievevaliditeitvandeversies2en3isinvergelijkendonderzoekuitgebreidtegenhetlichtgehouden.457Erblekengeensignificanteverschillen.Opheteerstegezichtzijnerdusgeenaanwijzingendatdeinhoudelijkewijzigingenindestoornisgerelateerdeitemsopdevoorspelkracht

vaninvloedzijngeweest.HKT-R

DeHistorische,KlinischeenToekomstige-Revisie,kortwegHKT-R458isdeopvolgervandeHKT-30.HetiseenNederlandsinstrumentdatgrotegelijkenisvertoontmetdehiervoorbesprokenHCR-20v3.OokdeHKT-Rkenteenindelingvanhistorische,klinischeentoekomstigefactoren.Hetis,net

alsdeHCR-20v3,eengestructureerdprofessioneelrisicotaxatie-instrument.Verschilbestaatinhetaantaltescorenitems.ZoalsdenaamalzegtkendedeHKT-30geen20maar30items.Indegereviseerdeversiezijndater33geworden.DeHKT-Rvoorspeltvoor‘gewelddadigerecidive’.

Globaalwordendaaronderdezwaarderegewelds-enzedendelictenbegrepen.459IndeHCR-20v3wordt geweldgedefinieerdalsdaadwerkelijktoegebrachtlichamelijkletselaaneenanderepersoon,eenpogingdaartoeofdreigingdaarmee.

Ominzichttekrijgenindebetekenisvandepsychischestoornisalsgeweldvoorspellendefactor,ishet(netalsbijdeHCR)verhelderendomdeoorspronkelijkeendegereviseerdeversiesnaastelkaar

teleggen.

‘Stoornisgerelateerde’indicatoreninHKT-30enHKT-R(bron:Spreen2014)

HKT-30 HKT-RHistorisch H08Psychischestoornissen H09Persoonlijkheidsstoornissen

H10Psychopathie Klinisch K02Psychotischesymptomen K02Psychotischesymptomen

IndeHandleidingHKT-RwordtgestelddatdehistorischpsychiatrischdiagnostischeindicatorenvandeHKT-30nietindeHKT-Rzijnovergenomenopinhoudelijkeenklinischegronden.Uitanalyseszougeblekenzijndat‘deverdelingvanpsychiatrischebeeldenbijinstroomnietveranderdwasbij

recidivistennaontslag.OokinheteerderlandelijkeHKT-30validatieonderzoekblekendepsychiatrischediagnosesnietpredictiefvoorrecidive.460

457 DeVogel2013,p.52e.v..458 Spreene.a.2014.459 Zienader:Handleiding(Spreen2014)B-9.460 HandleidingSpreen2014,p.B-32.

Dezeconstateringisopzijnminstopmerkelijk.Nietalleenheeftookhier,netalsbijdeHCR,eeninhoudelijkewijzigingvanstoornisgerelateerdeitemsgeeninvloedopdepredictievekrachtvanhetinstrument,bijdeHKTgaathetooknogomdriesubstantiëleitemsinhethistorischdomein,het

domeinwaarvanwijhierbovenzagendatheteengroterepredictievevaliditeitheeftdandeanderedomeinen.DezebevindingenwerdenbevestigdineenonderzoekvanHildebrandc.s.waarindepredictieve

validiteitvandeHCR-20endeHKT-30isvergeleken.Hetonderzoekrichttezichopex-terbeschikkinggestelden,diewarenveroordeeldvooreengewelddadig(niet-seksueel)delict,waarvandetbs-maatregelwasbeëindigdindeperiode1992-2002(N=156).BijdesubitemsH6

Psychischestoornis,H7Persoonlijkheidsstoornis(beidehistorisch)enC3ActievepsychotischesymptomenvandeHCR-20kwamdeAUCwaardeuitrondde0,5.Hetzoubetekenendatdevoorspellendekrachtvandezeitemsteverwaarlozenis.Eenvergelijkbaarbeeldkwamnaarvoren

bijdeHKT-30.DaarscoordendeitemsH9Persoonlijkheidsstoornissen(historisch)enPsychotischesymptomen(klinisch)ookeenAUCwaardevanrond0,5.HethistorischeitemH8Psychotischestoornislietzelfseen(significante)negatievecorrelatiezienmeteenAUCvan0,41,althansvoor

zoverhet‘enigerecidive’betrof.Bijde‘gewelddadigerecidive’wasdecorrelatieminofmeerneutraal(AUC0,48).Psychopathiebleekinbeideinstrumenten,opbasisvandehistorischeitems,weldegelijkeenvoorspellendekrachttehebben.DeAUCwaardesvarieerdenvan0,63tot0,71.

5.3.3 TheoretischebeschouwingEenterugblikopdebesprokeninstrumentenenhetbelangvande‘stoornis’daarin,leidtmogelijktotverwarring.Aandeenekantwordtdepsychischestoornis,inverschillendevarianten,

opgevoerdalsrelevantevoorspellendefactorvoorgewelddadiggedragindetoekomst;aandeanderekantblijkthetweglatenvandezefactorgeenofnauwelijksinvloedtehebbenopdepredictievevaliditeitvanhetinstrument.Devraagrijstwat,aandehandvandeuitdeinmiddels

rondderisicotaxatie-instrumentenopgebouwdekennisenwetenschap,gezegdkanwordenoverdevoorspellende(maarookverklarende)betekenisvandestoornisalshetgaatomgewelddadigstrafbaargedrag.

Eenbelangrijkknelpuntlijkttezijnhetontbrekenvaneentheoretischkaderbijdeopzetvanzoweldeactuarielealsdedynamischebenaderingen.Inhetlichtvandebesprokeninstrumentenworden

beidebenaderingenhierondernadertoegelicht,waarnainparagraaf5.3.3.3eenoverzichtvolgtvanaandeliteratuurontleendeoplossingsrichtingenterverbeteringvandevoorspellendekrachtvanderisicotaxatie-instrumenten.

5.3.3.1 ActuariëlemethodeDemeestgebruikte(forensische)risicotaxatie-instrumentenzijn‘lineair’indiezindatde

aanwezigheidvanmeerderevoorspellendefactorenautomatischleidttoteennavenanteverhoging

vanhetingeschatterisico.461Hetinonderlingesamenhangbeoordelenvandefactorenontbreektenookaandekeuzevandefactorenligtveelalgeensamenhangendevisietengrondslag.DeVogel(2013)zegtdaarhetvolgendeover.“Deitemsindeschaalzijnófgeselecteerdopbasisvanratio(op

basisvantheorieofervaring)of-meergebruikelijk-empirisch(opbasisvanhunassociatiemetdeuitkomstmaatintestconstructieonderzoeken).”Datlaatsteduidtopheta-theoretischekaraktervan,metname,deactuariëleinstrumenten.Bonta(1997)beschrijftdezewerkwijzeals‘dustbowl

empiricism’:“Inthisapproachitemsforascaleareselectedfornoreasonotherthanthattheitemsdemonstratearelationshiptocriminalbehaviour’…..’Thefactsselectedarenotderivedfromanytheoryof

criminalbehavior.”Philipse(2005)benadruktdatderelatietussendefactorenenhetvoorspeldegewelddadiggedrag

daaromnietmeerisdaneen‘correlatie’:“….anactuarialtoolmerelylistsanumberofcharacteristicsthathavebeenshowntocorrelatewithfutureevents”(p.37).Datbetekentdat,opbasisvandeuitkomstenvandezeinstrumentenuitdrukkelijknietgeconcludeerdkanwordentot

eencausaalverband.WardenBeech(2015)citereninditkadereenuitspraakvanMonahanineenonderzoekuit2014:“Suchriskfactorsare(a)anyvariablethatstatisticallycorrelateswiththeoutcomeand(b)precedestheoutcomeintime.Thereisnoimplicationinthisdefinitionthattherisk

factorinanysense‘causes’theoccurrenceoftheoutcome.”Deconstateringdatderelatietussendevoorspellendefactorenenhetvoorspeldegedragin,metname,deactuariëleinstrumentennietmeerisdaneencorrelatieengeenverklaringbiedtvoorde

aardvandierelatie,isommeerdereredenenvanbelang.Teneersteontbreektdaarmeedemogelijkheidomhetinstrumenttegebruikenvoorrisicoverminderendeinterventies.Alleenbijeen(aangetoond)causaalverbandkandoorbeïnvloedingvandevoorspellendefactorhetgedrag

gestuurdworden.Bijdeactuariëleinstrumentenisdatnietalleennietmogelijkomdatdiecausalerelatienietgeblekenis,maarooknogomdathetmeestalhistorische,nietmeerbeïnvloedbarefactorenbetreft.Hieronderwordt,bijdebesprekingvandedynamischemethode,naderopdit

puntingegaan.Tentweedebrengthetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandmetzichmeedatde

geblekenstatistischecorrelatietussendebetreffendefactorenhettoekomstiggedragnietzondermeergetransponeerdkanwordennaarhetverleden.Daarmeewordtbedoelddathetinstrumentofbepaaldeitemsdaaruitnietzondermeergebruiktkunnenwordenvoordeverklaringvaneen

eerdergepleegddelict.462Deredenering,datwanneerdestoornisineenactuarieelinstrumentnietofnegatiefvoorspellendisvoorgewelddadiggedragindetoekomst,datdanookwelzalgeldenvoorhetindexdelictindezaak463gaatdusnietop.Omdielinkteleggenismeerinformatienodig

overdeaardvandegeconstateerde(cor)relatie.

Deafwezigheidvaneentheoretische‘onderbouw’enhetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandtussenfactorenenvoorspeldgedrag,vertaaltzichookinhetontbrekenvaneenhelderesystematiekbijdekeuzevandefactorenofdeitems.Alswekijkennaardetweebesproken

461 InformatieontleendaanPhilipse2005.ZievooreenuitgebreiderhistorischoverzichtDeVogel2013.462 Andrews&Bonta2010,p.82.463 Kooijmans&Meynen2012.

actuariëleinstrumenten,deVRAGenStatRec,danzienwe,bijvoorbeeld,datindeVRAGdepersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieenpsychopathiealsitemszijnopgenomen,terwijlinStatReciedereverwijzingnaareenpsychischestoornisontbreekt.Nietteminscorenbeideinstrumenten

goedinpredictievevaliditeit.EerderbleekaldatookindeovergangvanVRAGnaarVRAG-RenvandeHKTnaardeHKT-Rhetweglatenvanspecifiekestoornissenalsitemgeenafbreukdeedaandevoorspelkracht.Philipsee.a.464wezenookophetontbrekenvaneenhelderverbandtussende

keuzevandeitemsendepredictievevaliditeit:“Thoughmostofthesetoolssharesomebasichistoricpredictorvariables,suchasoneormoreindicatorsofpastoffending,orhistoryofsubstanceabuse,theynonethelessdiffermarkedlywithregardtothenumberandtypeofitemsincluded,

scoringmethods,andinstructionsforreachingafinalassessment.Interestingly,thesedifferencesdonotappeartorelateinanysystematicwaytodifferencesinpredictivevalidity.”

Dekeuzesvoordeinhetinstrumentoptenemenitemskunnen,bijhetontbrekenvaneentheorie,mogelijkheeltriviaalzijn.HoewelhetnietmetzoveelwoordenuitdetoelichtingblijktlijkthetbijvoorbeeldnietuitgeslotendatbijStatRecdeafwezigheidvanstoornis-itemsmedeteverklaren

valtuitdedoelgroepvandegebruikersvanhetinstrument,namelijkmedewerkersvandereclassering.Vanhenkanimmersnietverwachtworden,legeartis,eenpsychischestoornistediagnosticeren.

Debeperkingenvanhetactuariëleinstrumentariumnemenintussennietwegdatjuistdezeinstrumenteninvergelijkingmethetklinischoordeelenhetgestructureerdklinischoordeel,zoalswijhierbovenzagen,overhetalgemeengoedscorenalshetgaatomdepredictievevaliditeit.Toch

isookdaareenkritischekanttekeningbijtemaken.Hetmagzozijndatdehistorischeenstatischefactorendebestevoorspelkrachthebben,dewaardedaarvanisvaakbeperkt.Datheeftermeetemakendatdiefactorendusdanigalgemeenen‘voorspelbaar’zijndatdeuitkomstvandetaxatie

bijnaeentautologischkarakterkrijgt.DitpuntkannietbeterwordengeïllustreerddanmeteencitaatuithetonderzoekvanPhilipse:465“Thealienatingeffectofactuarialpredictorsisexacerbatedbytheirgeneraltriviality.Grubin&Wingers(ineenonderzoekuit1996mb)listsomeofthemost

commonactuarialriskfactors:youngage,singlemaritalstatus,psychopathy,anextensivecriminalhistory,supervisionfailures,alcoholabuseandantisocialbehaviorinchildhood.What,theythen(rhetorically)ask,dosuchpredictorstellus?Theytellusthatyoung,manipulative,egocentric,

aggressivesinglemales,whointhepasthaveshowntocarelittleaboutrules,areinclinedtobehaveaggressively,especiallywhendrunk.Actuarialriskassessmentneverquitesucceedsinbreakingfreefromthiskindofcircularreasoning,statingwithmuchaplombthataggressivepeoplewitha

stronglycriminalprofilearelikelytobehaveaggressively.”Ditcitaatnodigtuitomtekijkennaaralternatievenvoordeactuariëlemethode.

464 Philipsee.a.2006,p.310.465 Philipse2005p.42

5.3.3.2 DynamischebenaderingenDynamischefactorenonderscheidenzichvandestatischedoordatzijveranderbaarzijn.Zijzoudenhetmogelijkmoetenmakendestaptezettenvanrisicotaxatienaarrisicomanagement.Philipse

(2006)maaktonderscheidtussenstabieledynamischefactoren,watinhoudtdatzealleenoplangeretermijngevoeligzijnvoorbeïnvloeding(bijvoorbeeldverslaving),enacutedynamischefactorendiesnelveranderbaarzijn.Ward&Beech(2014)zieneenrelatietussendezetwee

varianten,diezijalsvolgtverwoorden:“…stabledynamicfactorsareviewedaspsychologicaltraitsorpropertiesthatcreatevulnerabilities….Acutedynamicfactorsareconceptualizedasacutementalstatesthatemergeoutof–orarecausedby–stabledynamicfactorsandareactivatedinspecific

contextssuchassocialrejection.”InalleversiesvandeHCR-20endeHKTzagenweeentweedelingvandedynamischefactorenin

eenklinischeneentoekomstigdomein.DatisalthansdebenamingindeHKT.IndeHCR-20wordtgesprokenover‘Recenteproblemenmet..’en‘Toekomstigeproblemenmet…’.Hoeweldeitemsniet

exactdezelfdezijn,vertoontdeinhouddieachterdezetweedelingenschuilgaateengroteovereenkomst.Bijbeideinstrumentengaathetomenerzijdseendomeinwaarbijklinischekenmerkenvanbetrokkeneinhetrecenteverledenofheden(HKT:afgelopen12maanden)worden

geregistreerdenanderzijdseendomeinwaarbijnaardetoekomstwordtgekekenenfactorenwordengescoorddievooralverbandhoudenmetdeteverwachtenleefsituatievanbetrokkene.Voordestapvanrisicotaxatienaargedragsinterventiedoor‘manipulatie’vanrelevantefactoren

(risicomanagement)zijnloutercorrelatiestussendiefactorenenhetgedragonvoldoende.Erdientookeenverklarendverbandtebestaan.466Ward&Beech(2015)benadrukkendatdiecausalerelatieookbegrependientteworden.Datwilzeggendatersprakezoumoetenzijnvaneen

onderliggendtheoretischconcept.Zijstellen:“Withrespecttodeterminingwhatfactorsaregenuinelycausal,itisnotsufficienttomanipulatevariablesexperimentally.”Mann(2010)volgt,zoalsgezegd,ookdielijn.Alsaanduidingvoorpsychologischbetekenisvolle

risicofactorenhanteertzijdeterm‘propensities’of‘longtermvulnarabilities’.Waarhethiernuomgaat,isdatzijvoorhetvaststellenvandiepropensitiesdevolgendecriteriaformuleert.Ermoetnaarhaaroordeelsprakezijnvaneenonderliggendetheoriedie(a)psychologischbetekenisvolis,

(b)redelijkerwijseenverklaringbiedtvoorhetvoorspeldegedrag,(c)vatbaarisvoorbehandeling/interventieen(d)intepassenisineenvandecriminologischeofsocialeleertheorieënvoorcrimineelgedrag.Maartevensdienterrobuusteempirischeevidentietezijndatdebetreffende

factorookdaadwerkelijkrecidivevoorspelt.Juistindatlaatstepuntlijkt,totnogtoe,eenbelangrijkprobleemteliggen.

Philipse(2005en2006)deedonderzoeknaardepredictievevaliditeitvandynamischefactoren.IneenlongitudinaalprospectiefonderzoekwerdendedynamischevoorspellersuitdeClinicalInventoryofDynamicReoffendingRiskIndicators(CIDRRI)getoetst.Dezespeciaalvoordit

onderzoekontwikkeldeschaalbevat47itemsmetbetrekkingtotgedragskenmerken,affecten,vaardighedenenklinischekenmerken.Devoorspelkrachtvandezeitemswerd,samenmet41

466 Mann2010.

statischefactoren,onderzochtbijeenpopulatie(N=132)vanTBS-gesteldennaontslaguitdekliniekindejaren1996totenmet1998.Bijopnamewerdbij(afgerond)76%vandebetrokkeneneenpersoonlijkheidsstoornisvastgesteld.

Voorpsychotischestoornissenenmiddel-gerelateerdestoornissenbedroegendepercentages30%en19%.Recidivewerdaangenomenbijeennieuweveroordelingvooreenseksueelofandergeweldsdelictenwerdgemetenovereenperiodevan5,5tot8,5jaarnaontslaguitdekliniek.

Vandebetrokkenenwerdongeveer20%opnieuwveroordeeld.Deklinischeinschattingvanhetterugvalrisico,aandehandvandeCIDRRI,bleekgeenenkelevoorspellendewaardetehebbenvooreennieuweveroordeling.Inhetuiteindelijkepredictie-modelresteerdenvierstatischefactoren.

Dedynamischefactorenvoegdenhiernietsaantoe.Hetbetrofdevolgende(statische)voorspellers:• aantalmalenongeoorloofdafweziggedurendeTBS(meer=hogerrisico);• comorbiditeitvanenigepersoonlijkheidsstoornisuithetDSM-III-RB-clustermet

middelenproblematiek,bijopname(ja=hogerrisico);• psychosebijopname(ja=lagerrisico);• enigepersoonlijkheidsstoornisuithetDSM-III-RB-cluster,bijopname(ja=hogerrisico)

Devoorspelkrachtvandit(statische)modelbleekredelijkgoed,meteenAUCwaardevan0,79.EnigaanknopingspuntvooreenvalidedynamischerisicotaxatieindezeTBS-populatieontbrak.

Harris(2015)analyseerdeverschillenderecenteonderzoekenenconcludeerdedatdetoegevoegdewaardevandynamischefactorenbijdevoorspellingvanrecidivenietsignificantis.OokinhethierbovenbesprokenonderzoekvanCoid(2007)kwamnaarvorendatdeactuariële

instrumentenendehistorische(statische)ennietdedynamischefactorenbinnendeandereinstrumentendegrootstevoorspellendekrachthebben.

Samengevatkomtheteropneerdatderecidivevoorspellendekrachtvandedynamischeinstrumentenofschalen,vooralsnogbeperktlijkttezijn.Verschillendeauteurszijnzichbewustvanditprobleem,maarstellendat,ondanksdeweinigbemoedigenderesultaten,vanuitdenoodzaak

tothetvindenvanaangrijpingspuntenvoorhetombuigenvancrimineelgedrag,deoplossingtochgezochtzalmoetenwordeninhetontdekkenvanvalidedynamischefactorenofcombinatiesdaarvan.467

5.3.3.3 Theorievorming:debalanstussenpersoons-enomgevingsgebondenfactorenInhetstrevennaareenverbeteringvandevoorspellendekrachtvanderisicotaxatie-instrumentenzienweindeliteratuureensgezindheidophetpuntvandenoodzaakvantheorievorming,maarzijn

indeuitwerkingdaarvanverschillendelijnenteontdekken.

Ward&Beech,integrativepluralism

Ward&Beech(2015)benadrukkendatderelatietussendevoorspellendefactorenenhetgedragbeterbegrependientteworden.Datwilzeggendatersprakezoumoetenzijnvaneenonderliggendtheoretischconcept.Zijstellen:“Withrespecttodeterminingwhatfactorsare

467 Bonta1997.

genuinelycausal,itisnotsufficienttomanipulatevariablesexperimentally.”Andersgezegd:nietmagwordenvolstaanmeteen‘trialanderror’methodevoorhetvaststellenvandevoorspelkrachtvaneenfactor.Zijhebbenvervolgensfundamentelekritiekophetconcept

vande‘dynamischefactor’.Zijstellendatindehuidigestandvanzakendynamischefactorenhybrideconceptenzijndiezowel‘symptomen’(vangedrag)alsetiologischeaspectenbevatten.Zijzijnvanmeningdathetsamenvoegenvanbeschrijvendeenverklarendeelementenineenen

hetzelfdeconceptverwarrendis,waarmeeonderzoekstechnischeendoodlopendewegwordtbewandeld.Debeschrijvendeaspectenzoudeninsamenhangende‘representatievemodellen’(‘exemplars’)samengebrachtmoetenworden.Separaatonderzoeknaardevoordiemodellen

verklarendeaspectenzoumoetenplaatsvindenlangsdelijnenvaneenmethodediezijals‘integrativepluralism’benoemen.Belangrijkstekenmerkvandiemethodeisdatdeverklarendetheorieënopverschillendeniveausontwikkeldworden(bijvoorbeeld:psychologisch,

neurobiologisch,maatschappelijkenzovoort).

Mann,psychologischbetekenisvollerelatiesMann(2010)zoekt,naastdetweedelinginstatischeendynamischefactoren,een‘derdeweg’,waarbijhetontrafelenvandecausaleketenscentraalstaat.Zijpresenteerteentheoretischconceptvoorderisicotaxatiewaarbijhetonderscheidtussenstatischendynamischwordtlosgelaten.

Bepleitwordteenconceptmetpsychologischbetekenisvollerisicofactoren(‘individualpropensities’of‘longtermvulnaribilities’),dieopgevatkunnenwordenals(zogoedmogelijkvertaaldmb)‘neigingen’of‘beheptheden’vaneenindividu.Waarhethiernuomgaat,isdatzijvoorhet

vaststellenvandiepropensitiesdevolgendecriteriaformuleert.Ermoetnaarhaaroordeelsprakezijnvaneenonderliggendetheoriedie(a)psychologischbetekenisvolis,(b)redelijkerwijseenverklaringbiedtvoorhetvoorspeldegedrag,(c)vatbaarisvoorbehandeling/interventieen(d)inte

passenisineenvandecriminologischeofsocialeleertheorieënvoorcrimineelgedrag.Maartevensdienterrobuusteempirischeevidentietezijndatdebetreffendefactorookdaadwerkelijkrecidivevoorspelt.Juistindatlaatstepuntlijkt,totnogtoe,eenbelangrijkprobleemteliggen.

Dezeindetijdinenigemateconstanteneigingenof‘propensities’zettenalshetwareeencausaleketeningangdieleidttottevoorspellengedachten,gevoelensofgedrag.Hoewelhetkenmerkenvaneenindividubetreft,zijnde‘neigingen’ookteherkennenaandeinteractiemetdeomgevingen

deomgevingzelfwaarinhetindividuzichbevindt.Deneigingvanhetindividuzichineencriminogeneomgevingtebegevenzouconceptueelmogelijkeenbetererecidivevoorspellerzijndandieomgevingzelf,aldusMann.Metdetermpropensitywilzijookaangevendathetgaatomeen

psychologischbetekenisvolkenmerkdatzichbijuitstekmanifesteertindeinteractiemetdeomgeving.Manndoeltdaaromuitdrukkelijknietopdemeerklinischteduiden‘karaktertrekken’(‘traits’).

Andrews&Bonta,multifactoriëlebenaderingBonta(1997)zoektdeoplossingindeverbindingvantheorieenempirie.Hijsteltdatomte

begrijpenwaaromiemandineenbepaaldesituatietotantisociaalgedragkomt,rekeningmoetwordengehoudenmeteenveelheidaanfactoren.Eendimensioneleverklaringenschietentekort:“Therearenosimpleexplanationsofcrime(forexample,‘povertycausescrime’or‘heissick’)”.

Uitgangspunt,zozegthij,moetzijneenalgemenepersoonlijkheids-ensociaalpsychologischetheorieovercrimineelgedrag,waardepremisseaantengrondslagligtdatcrimineelhandelen,net

alsiederandergedrag,aangeleerdis.OnderverwijzingnaardestudievanAndrewsenBonta(1994/2010)introduceerthijviergroepenvanmeestrelevantefactorenindietheorie(theBigFour).Centraalpuntisdathijdietheoretischeconceptenverbindtmetdeinmiddelsgebleken

empirischeevidentievanbepaalderecidivevoorspellendefactoren.Eenvandegroepenheeftbetrekkingophetklinischperspectief,meerinhetbijzonderdeantisocialepersoonlijkheid,waarbijspecifiekekenmerken,zoalsimpulsiviteit,egocentrismeenthrill-seekingzwaarwegendefactoren

zijn,zoweltheoretischalsempirisch.Detweedegroepkomtuitdeleertheorie,metdesimpeleboodschapdatalsgedragbeloondwordthetzichzalherhalen.Indeempirievanderisicotaxatiezienwedatenigszinsteruginhetgegevendathet(crimineel)gedraginhetverledendebeste

voorspellerisvantoekomstig(crimineel)gedrag.Langsdezewegwordtdushetbeginvaneentheoriegeformuleerdvoorfactorendieaanvankelijkviahetmechanismevanhet‘dustbowlempiricism’warenvastgesteld.Detweeanderebelangrijkevoorspellerszijnhetantisocialegedrag

datzijnbekrachtigingvindtinhetgedragvananderen(‘antisocialsupports’)enhetantisociaaldenken(alscognitievedistorsie).Dezebelangrijkevoorspellersvindenhuntheoretischegrondslagindealgemenepersoonlijkheidsleerensocialepsychologie,waarindenadrukligtophet

leerpatrooningroepen,aldusBonta.Destapnaareenmeerdereaspectenomvattend(multifactorieel)delictverklarendtheoretischconceptwordtgezetdoorAndrews&Bonta(2010).Depsychologischecomponentisdaarin,naar

hunopvatting,onmisbaar.Bredepsychopathologischeconceptenachtenzijnietbruikbaar.Vanverklarendeverbandentussenpsychischeziektebeeldenencrimineelgedragzouslechtssprakezijnbijbepaaldeaspectenvan

psychopathieenanderepersoonlijkheidsstoornissen.Gedoeldwordtopdehierbovenaangeduide(antisociale)persoonlijkheidskenmerkenenhetantisocialedenken.Voorzoverookbijanderestoornissenevidenterelatiesmethetdelictgedragaanweziglijkentezijn(bijvoorbeeldeendoding

vanuiteenparanoïdeschizofrenie)zounietdieschizofreniemaar,wederom,de(doorAndrews&Bontaalsantisociaalbenoemde)cognitievedistorsievandeparanoïdiedebepalendefactorzijn(p.83).

Welrelevant,inhunogen,isdepsychodynamischebenadering,diezijnbasisvindtindetheorieënvanFreud.Dierelevantiebaserenzijopdeempirischeevidentievanbepaaldenoties(‘internalstructures’)uitdatgedachtegoed.HetdoorFreudgepostuleerde‘Id’wordtteruggezienindeaan

verschillendegedrags-ensocialeleertheorieëntengrondslagliggendehypothesevanderelatietussenfrustratieenagressie.Het‘Ego’zienzijinhetlichtvanhet‘realiteitsprincipe’,waarbijhetzichontwikkelendekind,gegevendeimpulsenvanuithetid,geconfronteerdwordtmetdeeisen

vanzijnomgevingenhetvermogenontwikkeltdaaradequaatmeeomtegaan.OokdedoorFreudgenoemdecriteriavoorpersoonlijkerijpheid(psychologicalmaturity)kennenhunpendantinbelangrijkedelictgedragvoorspellendefactoren.Gedoeldwordtophetvermogen

totuitstelvanbevredigingvanbehoeften,hetvermogentothetopbouwenenonderhoudenvaneenstabiele(liefdes)relatieensocialeproductiviteit.Hetontbrekenvandieeigenschappen,zich

vertalendineenzwakkezelfcontrole,relationeleinstabiliteiteneeninstabielwerkpatroon,isgeblekenvoorspellendtezijnvoordelictgedrag.

Indeverklaringvangedragwordtvervolgens,indealgemenepersoonlijkheids-encognitievesocialeleertheorieën,onderscheidgemaakttussen(1)depersoonindeactuelesituatiewaarinhethandelenplaatvindten(2)defactorendie,vanuitdiensachtergrond,betrokkenehebbengevormd

enpredisponerentotbepaaldgedrag,aldusAndrews&Bonta.Ditmodelisonderstaandschematischweergegeven.

ThePsychologicalSituation(orPsychologicalMoment)inTraditionalPsychodynamicTheory(OntleendaanAndrews&Bonta2010p.88)

ThePrinciples

Morality

ThePerson

SUPEREGO

ImmediateSituation

(Temptations/FacilitatorsInhibitors/Stressors)

Reality

EGOCriminalBehavior(Managing:copinganddefending)

Pleasure

DeHCR-20v3,idiografischgetoetstNaastdezepogingentoteentheoretischeheroriëntatieopdefundamentenvanderisicoanalyse,

kandevoorspelkrachtvandedynamischefactorenookwordenverbeterddooropcasusniveau,bijhetscorenvandeitemsineenrisicotaxatie-instrument,dewerkwijzeteverfijnen.EenmooivoorbeeldistevindenindetoelichtingvandeHCR-20v3.468Geadviseerdwordtombijdehantering

vanhetinstrumenttebeschrijvenhoedeaanwezigerisicofactorenrelevantzijnvoordezepersoon.“Eenrisicofactorwordtalsrelevantbeoordeeldindienhet:

1. eenessentiëlerolhadinhetgewelddadiggedraginhetverleden;

2. waarschijnlijkvaninvloedisopgewelddadiggedragindetoekomst;3. waarschijnlijkhetvermogenvandeonderzochteaantastomniet-gewelddadige

probleemoplossendevaardighedentoetepassenofomniet-gewelddadigeofniet-

conflictueuzinterpersoonlijkerelatiesaantegaan;4. noodzakelijkisomtebeheersenomhetrisicoteverlagen.“

Alseenvandebelangrijkstecriteriaomderelevantievandefactorentebeoordelenwordtgenoemdhunoorzakelijkerelatiemetgeweld.Daarbijwordtonderscheidgemaakttussendriefuncties.

468 DeVogel2013

Derisicofactorenkunnenbeslissingenomgeweldtegebruikenmotiveren,ontremmenofdestabiliseren.Metdielaatstefunctiewordtmetnamegedoeldopdeverstorendeinvloedvanmiddelengebruik.

Metzoveelwoordenwordtindetoelichting(p.93/94)aangegevendatvoorhetvaststellenvanderelevantievanrisicofactorengeenobjectievetestofeeneenduidigewetenschappelijkerichtlijnvoorhandenis.Diebeoordelingenzoudeneigenlijkaangemerktmoetenwordenalshypotheses,

‘gebaseerdopwetenschappelijketheorieënenonderzoek,professioneledeskundigheidendefeitenindebetreffendecasus’.Tweemethodenwordengeadviseerd:“Teneerstewordtanamnestischonderzoeknaargewelddoordeonderzochteinhetverledensterk

aanbevolen.Dooreenzorgvuldigebestuderingvaneerderegewelddadigeincidentenkanmendegedragsmatige,cognitieve,affectieveensituationeleoorzakenvangeweldidentificeren.Voortoekomstiggeweldhoevennietdezelfdeoorzakeneenroltespelen,maardezeinformatiebiedtwel

eenstevigebasisvoorhetformulerenvanhypothesesoverderelevantievandeverschillenderisicofactorenvoortoekomstiggeweld…………Eentweedebruikbaremethodeomdemogelijkeoorzakelijkheidvanrisicofactorentebegrijpenis

dooreenfunctioneleanalysevangeweldtemaken.Hetvoornaamstedoelhiervanisommeerinzichttekrijgenindefunctie–ofhetdoel–datgeweldheeftvooreenpersoon.”469

5.4 Stoornisengewelddadigdelictgedrag; samenvattingenbeschouwing

5.4.1 BeperkteforensischerelevantievandepsychischestoornisHetonderzoekindithoofdstukheeftlatenziendatdepsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderanderezijnterugtevindeninhetclassificatiesysteemvandeDSM,opzichzelfnietovertuigendverklarendnochvoorspellendzijnvoorgewelddadig(delict)gedrag.

Bijdeschizofreniezienweelkaartegensprekendeonderzoeksresultatenwatbetreftdecorrelatietussendezestoornisengeweld.470Inenkelemeta-analyses471zijnmethodologischekanttekeningengeplaatstbijgevondencorrelaties.Alsbelangrijkbezwaarwordtgenoemddatinvrijwelalle

onderzoekentenonrechte(naardeopvattingvandeonderzoekers)hetcategorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntisgenomen.Ervanuitgaandedatschizofrenieveelbeterzouzijnopte

vattenalseenmulti-dimensioneelconstruct,zoubijeengevondencorrelatie,daarmeenognietzijnverklaardwelkeaspectenvandatconstructeenrolhebbengespeeld.Overdevoorspellendekrachtvanpersoonlijkheidsstoornissenenpsychopathievoorgewelddadig

delictgedragbestaatweinigtwijfel.472Dieisaanwezig.Tochisdeforensischebruikbaarheidvandieconstateringbeperkt.Ookhierspelenmethodologischeproblemen.Grootsteknelpuntlijkttezijndatindediagnostischecriteriavangenoemdestoornisseninbelangrijkemateelementenzijnterug

tevindendieopzichzelfalalsgewelddadig(delict)gedragzijnaantemerken,danweldaarmee

469 DeVogel2013.470 Rice&Harris1992,Modestin&Amman1995,Steadman1998,Fazel2009enHarris2015.471 Bo2011,Steinert2012enNederlof2013.472 Zieparagraaf5.2.4.

directverbandhouden.473Correlatieskunnendaardooreentautologischkarakterkrijgen.Eentweedeprobleemisvergelijkbaarmetwatwerdopgemerkttenaanzienvanschizofrenie.Zoweldepersoonlijkheidsstoornissenalsdepsychopathiezijndusdanigglobaleconcepten,meteenbreed

scalaaancriteria,datbijeeneventuelecorrelatieniethelderiswelkeelementennupreciesdevoorspellendekrachtvormenvandebetreffendestoornis.474Watbetreft(hetaldannietalsstoornisaantemerken)middelenmisbruikzijnerbetrekkelijk

evidentsignificanterelatiestussenenerzijdsmisbruikvanmiddelenenanderzijds(vooralvermogens)criminaliteit.Nietteminblijkenderelatiescomplextezijn.Hoewelerveelstudieszijnovercorrelationeleverbanden,zouernogweinigbekendzijnoverdeprocessenenmechanismen

diewerkzaamzijninderelatiestussenmiddelengebruik,criminaliteitencriminelerecidive’.475Alswekijkennaarderecidivevoorspellendekrachtvandepsychischestoornisinrelatietotandererelevantefactoren,danblijktookindatgevaldiebetekenisbeperkttezijn.Hetmeestscherpkwam

datnaarvorenbijeenvergelijkingvanverschillendeversiesvanhetzelfderisicotaxatie-instrument.Metbetrekkingtotde‘psychischestoornis’bleekdat,bijvoorbeeld,inhetactuariëleinstrument,deVRAG,deitemspersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieenpsychopathieuitdeherzieneversie,

VRAG-R,zijnweggelaten.OokdeindeHKT-30onderdehistorischeitemsopgenomen‘psychischestoornissen’,persoonlijkheidsstoornissen’en‘psychopathie’zijnindeherzieneversieHKT-Rnietmeeraanwezig.Inaldezegevallenzijnergeenaanwijzingendatdeinhoudelijkewijzigingeninde

stoornisgerelateerdeitemsvannegatieveinvloedzijngeweestopdevoorspelkrachtvandeinstrumenten.Ookdevergelijkingvaneeninstrumentwaarindepsychischestoornisnietalsitemisopgenomen(StatRec)metinstrumentenwaarindatwelhetgevalis,boodgeenaanwijzingendat

hetnietmeelatenwegenvandepsychischestoornisafbreukdeedaandepredictievevaliditeit.

5.4.2 VanglobaleconceptennaarspecifiekedimensiesenfunctiesDebelangrijksteuithetvoorgaandetetrekkenconclusieisdat,iniedergevaldegenoemde,globale

pathologischebeeldenzichslechtlenenvoordeverklaringenvoorspellingvangewelddadigdelictgedrag.Overeenbreedfrontzienwedat,inhetonderzoeknaardebetekenisvande‘psychischefactor’voordelictgedrag,deaandachtenigszinswordtverlegdnaarspecifiekeaspecten

indepersoonendiensgedrag.Driemetelkaarsamenhangendeonderzoeksveldenspringeninhetoog:(1)persoonlijkheidsprofielenendimensies,

(2)psychischefunctiesen(3)defunctievanhetgedrag(geweld).

BijdepersoonlijkheidsdimensieszienwedatinhetonderzoekvanBettencourt(2006)476deverbindingwordtgelegdmetheteerderindezestudiebesprokenvijf-factorenmodel.477

473 Zieparagraaf5.2.4.3.474 Widiger1994,Roberts2007.475 Lammerse.a.2014.476 Zieparagraaf5.2.4.4.477 Paragraaf4.4.4.

OokhetonderzoekvanRoberts(2007)478pastindezebenadering,indiezindatdeviersamenstellende‘delen’of‘factoren’vanhetpsychopatischbeeld479hetkarakterdragenvaneen‘profiel’.

Deonderzoekenlatenziendatbepaaldeprofielencorrelerenmethetplegenvangeweld.Hetverleggenvandeonderzoeksfocusvanglobaleconceptennaarspecifiekepsychischefunctiessignaleerdenwemetnamebijdeschizofrenie,480waarbijvooraldeindatziektebeeldpassende

psychoseonderwerpvanonderzoekwas.Afgaandeopdewisselendeuitkomstenvandeonderzoeken,bleekdecorrelatietussendespecifiekeTCO-wanen481engeweldoverigensopzijnminstonderwerpvandiscussie.Ookisgekekennaardetijdfactor(‘temporalproximity’van

psychoseenagressiemaarookde‘firstepisodepsychosis’).Dezespeelteenrol,maarnietlosvanandererelevantefactoren.482Watopvaltisdetoenemendeaandachtvoordebetekenisvanhetaffect.HetonderzoekvanUlrich

(2013)lieteensterkecorrelatiezien(bij‘temporalproximity’)tussenwoedeengeweldalsgevolgvaneenwaan(metTCOkenmerken).Dewoede(‘angerexpression’)alsrelevantefactorkomtooknaarboveninhetonderzoekvanDaffern(2009).Hetginghieromdevraagwelkefunctiegeweld

vervultbijpersonen(incasugedetineerden)meteenpersoonlijkheidsstoornis.DeaandachtvoordefunctievangeweldzienweoverigensookterugbuitendezetheoretischekadersindetoelichtingopdeHCR-20v3483,waarinvoorhettoetsenvanderelevantievande

risicofactorenonderanderewordtbepleitomopcasusniveaueenfunctioneleanalysetemakenvanhetgebruiktegeweld.

5.4.3 Van‘dustbowlempiricism’naarophetindividugerichte theorievormingInparagraaf5.3wasdevraagwatdekrachtisvandestoornisalsgeweldvoorspellendefactorin

relatietotanderefactoren.Derisicotaxatie-instrumentenstaanhierbijcentraal.Eenknelpuntindeontwikkelingvandieinstrumentenbleektezijndatdedynamische(veranderbare)factorenweliswaardemeesterelevantiehebbenvoorinterventiesopdelictgedrag,maardatde

voorspelkrachtvandiefactorenachterblijftbijdievande(praktischminderbruikbare)historische(statische)factoren.

Indeliteratuurzijnbijhetzoekennaareenoplossingvanditdilemmatweemetelkaarsamenhangendeontwikkelingenzichtbaar.

Teneerstelijkterredelijkeeenstemmigheidtebestaanoverdenoodzaakvantheorievorming.Hetontbrekenvaneenconsistentevisiebijdekeuzevanderelevantefactoren,doorBonta(1997)aangeduidals‘dustbowlempiricism’,wordtintoenemendematealsprobleemgezien.

478 Zieparagraaf5.2.4.2.479 Hare2005.480 Paragraaf5.2.3.2.481 Psychotischesymptomenwaardoorbetrokkenezichbedreigdvoeltdanwelhem/haarhetgevoel

gevendatanderendecontroleovernemen.482 Large2011.483 Paragraaf5.3.3.3.

Indeaangedragenconceptenzienwe,naasteenrelativeringvanhetbelangvanhetonderscheidtussendynamischeenstatischefactoren,bijvoorbeeldaandachtvoorhetzichtbaarmakenvaneentothetvoorspeldegedragleidendecausaleketen(Mann2010),maarvooralwordtgezochtnaar

verklaringsmodellen,waarindefocusligtophetbegrijpenvandeinteractietussenindividuenzijnomgeving.484Indenadrukopdatindividueleaspectisdetweedeontwikkelingzichtbaar,indiezindatdeals

relevantbeoordeeldepersoonsgebondenfactorenopeenbetrekkelijkspecifiekniveauwordenbeschreven.Mannspreektover‘individualpropensities’of‘beheptheden’vandebetrokkene.Die,indetijdinenigemateconstante,kenmerkenzoudendeeerdergenoemdecausaleketeningang

zetten.OokbijAndrews&Bonta(1994/2010)ligt,inhunmultifactoriëlebenadering,hetstartpuntbijhetindividu.Zijkiezendaarbijvooreenpsychodynamischebenadering.DeVogel(2013)pleitervoorderelevantievanbepaaldefactoren(indeHCR-20v3)tetoetsendoorinanamnestisch

onderzoek‘degedragsmatige,cognitieve,affectieveensituationeleoorzakenvangeweld(te)identificeren’.Psychopathologie(inengerezin)alsrelevantefactorkomenweindezevoorstellenniettegen.

Andrews&Bontastellenmetzoveelwoordendatnaarhunopvattingpsychopathologischeconcepten,voordeverklaringvandelictgedrag,slechtbruikbaarzijn.Dezeopvattingsluitaanbijdeeerdereconstateringdathetbelangvandepsychischestoornis,alsglobaalconcept,inde

risicotaxatiesinstrumentenminderlijktteworden.

5.4.4 VerklarenenvoorspellenHetverklarenenvoorspellenvan(delict)gedragistotnutoemeestalineenademgenoemd.Vaak

wordtveronderstelddatdefactorendieinverbandtebrengenzijnmettoekomstigegedragingenookwelverklarendzullenzijnvooreerdergedragenomgekeerd.485Hetis,binnendestrafrechtelijkecontextvanditonderzoek,vanbelangnategaanofdezehypothesejuistis.De

rechterwordtimmers,enerzijdsbijdetoerekeningenanderzijdsbijdegevaarsprognose,metbeideinvalshoekengeconfronteerd.Dekwestiekwamnaarvorenbijdeinterpretatievanderesultatenvanrecidivevoorspellend

onderzoekmetgebruikmakingvanrisicotaxatiesinstrumenten.486Kernvanhetprobleemlijkttezijndatderelatietussenvoorspellendefactorenentoekomstiggedraginveelinstrumentennietmeerisdaneencorrelatieengeenverklarendofcausaalverband.487Meerspecifiek,kenmerkenveel

risicofactorenzichdoorenerzijdsdestatistischecorrelatiemethetvoorspeldegedragenhetgegevendatderisicofactorindetijdvoorafgaataandatgedrag/deuitkomstvandevoorspelling.488Meerbetekenisiservaaknietaantoetekennen.

Hetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandbrengtmetzichmeedatdegebleken

484 ZieookWard&Beech2015methunals‘integrativepluralism’aangeduidemethode,waarin

verklarendetheorieënvanuitverschillendeinvalshoeken(psychologisch,neurobiologisch,maatschappelijkenz.).wordenbenaderd.

485 Kooijmans&Meynen2012.486 Paragraaf5.3.3.1.487 Philipse2005,p.37.488 MonahanineencitaatvanWard&Beech2015.

statistischecorrelatietussendebetreffendefactorenhettoekomstiggedragnietzondermeergetransponeerdkanwordennaarhetverleden.Relevantefactoreninhetrisicotaxatie-instrumentkunnendaaromnietzondermeergebruiktwordenvoordeverklaringvaneeneerdergepleegd

delict.489Deredenering,datwanneerdestoornisineenactuarieelinstrumentnietofnegatiefvoorspellendisvoorgewelddadiggedragindetoekomst,datdanookwelzalgeldenvoorhetindexdelictindezaak

gaatdusnietop.Omdielinktekunnenleggenismeerinformatienodigoverdeaardvandegeconstateerde(cor)relatie.Opditpuntgekomen,kunnenweaansluitenbijdebovenstaandebeschouwingoverde

ontwikkelingvan‘globaleconceptennaarspecifiekebeelden’.Metdeontwikkelingvantheoretischeconceptenalsgrondslagvoorderisicotaxatieendeaandachtvoorspecifiekeverklarendepsychischeeigenschappenenfuncties,lijktdeinhoudvanderelatietussende

relevantefactorenenhet(delict)gedragconcreterteworden.Doordatdanmindersprakeisvaneenlouterstatistischecorrelatieencausaleverbandenbeterzichtbaarworden,lijktdestapvanvoorspellennaarverklarenkleinerteworden.

Bijdeomgekeerderedenering–delictverklarendefactorenzullenookwelvoorspellendzijnvoortoekomstiggedrag–doethetgeschetsteprobleemzichnietvoor.Hetisaannemelijkdatde,op

casusniveaugeïnventariseerdedelictverklarendecriminogenefactorenookvoordetoekomstvoorspellendzullenzijn.Weliseenkanttekeningteplaatsenbijde,bijtoepassingvanmetnamedeTBSgehanteerde,veronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag.

Hetprobleemishiernietzozeerdateenverklarendefactornietvoorspellendkanzijn,maardat,alseenvandeconclusiesvanditonderzoek,devaliditeitvandehierbenoemdeverklarendefactor(destoornis)alszodanigalterdiscussiestaat.

489 Andrews&Bonta2010,p.82.

Hoofdstuk6 Hetjuridisch-normatievekader

6.1 Inleiding

Hetdoelvandithoofdstukiseennaderebeschouwingvandenormatievekaders,waarbinnenaandestoornis,maarookaananderepsychischeafwijkingeninhetstrafrecht,betekeniswordtgegeven.

Eerder490isalgekekennaardegevallenwaarindepsychischeafwijkingenjuridischerelevantiekunnenhebben.Devraagaandehandvanwelkcriteriumindegenoemdegevallenrechtsgevolgenkunnenwordenverbondenaandeaanwezigheidofde‘doorwerking’vandepsychischeafwijking–

inhetgedrag,danwelindeprognosevanbepaaldgedrag–ishiermeeevenwelnognietbeantwoord.

Inhoofdstuk2bleekdeaanwezigheidvaneenpsychischeafwijkinginveelrechtsgebiedenjuridischgevolgentekunnenhebben.Ookkwamnaarvorendatinveelgevallennietdeafwijkingzelfmaar

dedaarmeesamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhet(mogelijk)uitdeafwijkingvoortvloeiendegedragconsequentiesheeftvoordedeelnameaanhetrechtsverkeer.Erwordtdaneen‘tussenstap’gemaakt,waarmeedeafwijkingjuridischebetekenisofjuridische

relevantiekrijgt,indiezindatdezedaardoorvatbaarwordtvoorjuridischenormering.Dietussenstap,kentvelevariantenmaarlaatzichsamenvattenonderdenoemerscompetentieengevaar.491

Nagegaanisookinwelkebepalingenbinnenhetstrafrechtdepsychischeafwijkingeenrolspeelt.Eenbelangrijkevariantblijkttezijn,diewaarindebeoordelingvaneenincompetentievoorligt.

Bijcompetentiemoetinhetstrafrechtvooralgedachtwordenaandeuitsluitingvandeaansprakelijkheid(intermenvanverwijtbaarheid)492indeschulduitsluitingsgronden.Bijdetoerekeningsvatbaarheidvormtdepsychischestoornishetkernbegripmaarbijdepsychische

overmachtgaathetomeendooreenexterneomstandigheidgeluxeerde‘psychischedrang’.Eenerkenningvanhetberoepopnoodweerexcesvereistevenweldeaanwezigheidvanweereenanderegeestelijketoestand,namelijkde‘hevigegemoedsbeweging’.Debetreffende

schulduitsluitingsgrondenzijnderhalveverbondenmetdeaanwezigheid(endedoorwerking)vanspecifiekedoorwetofjurisprudentiegeformuleerdepsychische‘afwijkingen’.Eenkleinerolblijktweggelegdtezijnvoordevariantwaarin,alsgevolgvaneenverminderde

competentie,rechtenofbevoegdhedenwordenbeperkt.Deze‘civielrechtelijkgekleurde’variant(wilsonbekwaamheid)vindenweteruginenkelestrafvorderlijkebepalingen.493Hetconstituerenvaneenrechtmetalsredendatdestoornisalsbeperkingofhandicapwordtbeschouwd,isinhet

strafrechtnietaandeorde.

490 Hoofdstuk2.491 Hoofdstuk2.492 Zievoorhetgebruikvandeterm‘strafrechtelijkeaansprakelijkheid’paragraaf1.2.2.493 Zieparagraaf2.2.1.

Eengroterelevantieheeftdeaandestoornisverbondengevaarsnotie,diewijzienbijdestrafrechtelijkemaatregelen,meerinhetbijzonderbijdeTBS,dePIJendeplaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ).Indatgevalgaathetnietomdebeoordelingvaneencompetentie,

maaromdeinschattingvandekansdatbepaald(gevaarlijk)gedragzichindetoekomstzalvoordoen.494Echter,eenindicatievoorgevaarlijk-/delictgedragindetoekomstwordtindemeestegevallenafgeleiduiteenbreedscalavanfactoren495enslechtswanneereenTBS,PIJofeenPPZaan

deordeis,zal,rechtens,degevaarsinschattingontleendmoetenwordenaandestoornisvandeverdachte.Buitendetoepassingvandezemaatregelenkunnenookookanderepsychischetoestanden,maarooknietpersoonsgebondenfactorenalsgrondslagdienenvoordeinschatting

vangevaar.Uithetbovenstaandeblijktdatookinhetstrafrechtdebetekenisvandestoornisofdeafwijking

moetwordengezochtbinnendecontextvandenotiescompetentie(endanmetnamedestrafrechtelijkeaansprakelijkheid)engevaar.Dezenotieszijnnietvangelijke‘orde’.Bijcompetentiegaathetomde(retrospectieve)inschatting

vanhetvermogenbepaaldgedragteontwikkelenofnatelaten.Gedragsdeskundigisdat‘vermogen’ofdie‘competentie’uittedrukkenintermenvanpsychischefuncties.Bijgevaargaathetomdewegingvandekansopbepaald(schadelijk)gedrag.

Doorooktekijkennaardecriteriaofdenormen,aandehandwaarvanrechtsgevolgenwordenverbondenaandeincompetentie(ontoerekeningsvatbaarheid)endewegingvanhetgevaar,zullenwebeterzichtkrijgenopdebetekenisdie,inhetrecht,aandeonderliggendestoornisof‘afwijking’

wordttoegekend.Omdat,zoalsgezegd,denotiescompetentieengevaarnietvangelijke‘orde‘zijnzullen,naarverwachting,ookdecriteriaaandehandwaarvanhetrechtsgevolgwordtbepaald,verschillen.

Andersgezegd,hetcriteriumvoordebeoordelingvandetoerekenbaarheidhoeftniethetzelfdezijnalshetcriteriumwaarmeedegevaarsinschattingvoortoekomstigdelictgedragwordtgewogen.Eenbelangrijkpuntbetreftdevraagofdenotiescompetentieengevaar,inhetstrafrecht,exclusief

gebondenzijnaandestoornis.Bijdeinventarisatievandeknelpuntenzagenwijaldatstrafrechtelijkeaansprakelijkheidookkanwordenbeperktdoordeaanwezigheidvananderepsychischetoestandendandestoornis496ofdoorexterneomstandighedendienietdirectmetde

psychischetoestandvandeverdachtetemakenhebben.Ookbijdewegingvangevaarkaneenbreedscalavanfactorenbetrokkenworden.Alleenbijdebovengenoemdedriestrafrechtelijkemaatregelendientdestoornisdebeslissendegevaarvoorspellendefactortezijn.

Erlijktdusgeensprakevaneenexclusievegebondenheidvandenotiescompetentieengevaaraandepsychischestoornis.Ookanderepsychischeconditiesblijkenimplicatiestekunnenhebbenvoordestrafrechtelijkeaansprakelijkheidenookbijdeinschattingvangevaargaathetommeerfactoren

danalleendestoornis.

494 Zieparagraaf2.2.2.495 Zieparagraaf5.3.3.3;inhetbijzonderAndrews&Bonta2010.496 De‘psychischedrang’bijpsychischeovermachtende‘hevigegemoedsbeweging’bijhet

noodweerexces.

Datkanbetekenendataandienotiesenhetdaarmeeverbondennormatievekader,inhetstrafrecht,eenbrederewerkingkanwordentoegekend,losvandevraagwelkefactoren(destoornisofanderszins)leidentotincompetentieengevaar.Inhoofdstuk7wordtdieoptienader

uitgewerkt.

6.2 Normatievekaders

Indevoorgaandeparagraafis,uitgaandevandestrafrechtelijkrelevantenotiescompetentieengevaar,onderscheidgemaakttussen,aandeenekant,depsychischefactorendiebijde

beoordelingvandecompetentieenhetgevaareenrolspelenenanderzijdsdecriteria(normatievekaders)diebijdiebeoordelingwordengehanteerd.Indezeparagraafwordendienormatievekadersnaderonderzochtenzullenbijdecompetentievarianten(toerekening/psychischeovermacht

ennoodweerexces)diekadersmetelkaarwordenvergeleken.Hetonderzoeknaardenormatievenotiesbijgevaarislastig.Defeitelijkeinschattingvanhetgevaar

endenormatievewegingvandeernstdaarvanlopenvaakinelkaaroverenzijnmoeilijkteontrafelen.Aanknopingspuntvoorhetonderzoekvormthetwettelijkgevaarscriterium.Bijbepaaldestrafrechtelijkemaatregelenisdatgevaarscriteriumverbondenmetdepsychischestoornis.

6.2.1 Toetsingscriteriumbijdetoerekening

Deontoerekenbaarheidisjuridisch‘sober’geregeld.Artikel39WvSdoetnietmeerdanstraffeloosheidgaranderenvoordegeneaanwiehetstrafbaarfeitvanwegeeenpsychischestoornisnietkanwordentoegerekend.Inwelkegevallenenvolgenswelkecriteriadietoerekening

achterwegekanblijvenisongewis.Erisslechtsdezekerheiddatdepsychischestoornisredengevendmoetzijnvoorhetniettoerekenen.Striktgenomen,naardelettervandewet,iszelfsgeencausaalverbandvereisttussendestoornisenhetstrafbaarfeit.497Voorhetachterhalenvan

deredenvandezesoberheidendebijdetoerekeningtehanterencriteriamoetenweterugindegeschiedenisvandewet.

6.2.1.1. Wetsgeschiedenis

Bijdebesprekingdaarvaninparagraaf3.2.1(wetsgeschiedenis)zagenwijdatindeaanonsWetboekvanStrafrechtvoorafgaandeCodePenale(geldendtot1886)hetzogenaamdepsychiatrisch-diagnostischecriteriumwerdgehanteerd.Dathoudtindatdeaanwezigheidvaneen

psychischestoornisbijdeverdachteopzichvoldoendewasomdeontoerekenbaarheidaantenemen.Dieconstructiemaaktehetformulerenvannaderecriteriaoverbodig.BijdetotstandkomingvanhetWetboekvan

Strafrechtwerdhetontbrekenvanhetvereistevaneencausaalverbandtussendestoornisenhet

497 ZieNieboer1970,p.72e.v.

beganefeitechteralsbezwaargezien.DeDuitsewetwerdalsvoorbeeldgenomen.Daarinwassprakevaneenbreedscalaaanpsychischebeeldenentoestandendietotstraffeloosheidkondenleidenmitssprakewasvanhetontbrekenvande‘freieWillensbestimmung’.Metdatlaatstelijkt

een(beginvaneen)criteriumgegeven.InheteersteontwerpvanhetNederlandseWetboekvanStrafrechtwerddieconstructieovergenomendoorstraffeloosheidtegaranderenvoordegenedie,tengevolgevaneenpsychischestoornis‘nietinstaatiszijnwiltebepalen’tenaanzienvanhet

gepleegdefeit.Over‘toerekenen’werdnietgesproken.Vanuitpsychiatrischehoekkwamechterkritiekopdetebeperkendewerkingvanhetwilscriterium.‘Door‘krankzinnigheid’tebeperkentothetnietkunnenbepalenvandewil,gaatdewetgevervolgensRamaeruitvaneenopvattingvan

‘krankzinnigheid’dieinstrijdismetde‘psychiatrischeervaring’.AanBijlsma498valtteontlenendatRamaereencriteriumvoorsteldewaarineencausaalverbandtussenstoornisendelicttotstrafuitsluitingleidt,eencriteriumdatvolgenshemonderschrevenwordtdoordemeest

gezaghebbendepsychiaters’.Demeningenbinnendepsychiatriewarenechterverdeeld.Het‘wilscriterium’vondwelgenadeindeogenvandegeneesherenvanvierkrankzinnigengestichtendienaaraanleidingvanartikel47OROkenbaarmaaktendatnaarhunoordeeldeeisvaneen

verbandtussenstoornisendelictberustopde‘volgenshenindepsychiatrieachterhaaldeveronderstellingdateen‘krankzinnige’verantwoordelijkkanzijnvoorhandelingendienietdirectuitzijn‘krankzinnigevoorstellingen’voortvloeien.Een‘krankzinnige’kanvolgensdegeneesheren

nooitverantwoordelijkwordengehoudenvoorzijndadenenmoetdus–netalsonderartikel64CP1810–altijdvanstrafwordenuitgesloten’.499DeministerslootzichechteraanbijdeopvattingvanRamaerenweeseropdatdegrenstussen‘vrijwillig’en‘onvrijwillig’nietscherptetrekkenviel.

Onderverwijzingnaar‘culpaincausaachtige’situaties,waarinook‘nietvrijwillige’gedragingen(bijvoorbeeldbijdronkenschapofbijomissiedelicten)onderstrafrechtelijkbereikzoudenmoetenblijven,werdbeslotentoteentekstwijziging.Doeldaarvanwaseenformuleringtekiezendie‘noch

dedeskundigen,nochdenrechter(vanwieroordeeltenslotte,bijelkeformule,tochallesafhangt)knelt’.500Heteerstedeelvanartikel37kreegdevolgenderedactie:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijke

vermogensnietkanwordentoegerekend….’Totopdedagvanvandaagisdezetekst(thansartikel39)nietwezenlijkveranderd.Dathoeftmisschienooknietteverbazen.Allemogelijkekritiekenwarenindetekstgeabsorbeerd,

metalsresultaateenkaleensobereformulering.HetbrachtNieboertotdestellingdat‘geenartikelvanhetwetboekmetzoweinigwoordenzoveelproblemenaansnijdtzonderzeoptelossen’.501Watoverisgeblevenisnietmeerdaneenimplicieteverwijzingnaardenotiedateenpersoonmeteen

psychischestoornisonderomstandighedengedisculpeerdkanworden,waarbijhet,viadecausalerelatietussendiestoornisenhettoerekenen(‘wegens’),aanderechterwordtovergelatenomdatvangevaltotgevaltebekijken.Hetdaarbijtehanterencriteriumontbreektindewet.Tochzienwe

datdeMemorievanToelichtingin1879502bij(hetoverigensnooittotwetverheven)art47OROeenaanknopingspuntbiedt:‘Destrafwetspreekttotdennormaalontwikkeldenmensch,tothem

498 Bijlsma2016,p.23.499 DevoorgaandepassageisontleendaanBijlsma2016,p.23dieverwijstnaarJ.G.Pott,Beschouwingen

overart.37WetboekvanStrafrechtDelft,KleynvanWilligen1881alsmedenaarNieboer1970p.72.500Smidt1891,p.374.501 Nieboer1970,p.79502 Smidt1891,p.364.

diemetbewustheidhandelt,dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen’.Daarwerdechteronmiddellijkaantoegevoegd:‘Terwijlindewetenschapthansoverdezestellingenweinigofgeenverschilmeerbestaat,stuitmen

indewetgevingnogsteedsopdemoeilijkheidomdezescherpenduidelijkuittedrukken’,waarmeedeverklaringwerdgegevenvoordekalewettekst.

6.2.1.2. Internationaalperspectief,eenrechtsvergelijkingInhetontbrekenvaneenwettelijkcriteriumvoordebeoordelingvandetoerekenbaarheidneemtdeNederlandsewetgeving,internationaalgezieneenbetrekkelijkgeïsoleerdepositiein.Wereldwijd

wordeninverschillenderechtssystemenopelkaargelijkendetoetsingscriteriagehanteerddieinveelgevallenontleendlijkentezijnaanhetAngelsaksischerechtssysteem.503Hetdaarincentraalstaandebegripinsanitydefenseistebeschouwenalseenequivalentvandeontoerekenbaarheidin

hetNederlandserecht.504Hetbelangrijksteverschilisnietvaninhoudelijkeaard,maarheefttemakenmethetbelangvandebepalingenindeprocesvoering.InhetAmerikaanserechtvindteenbeoordelingvandegeestelijketoestandvandeverdachteveelalplaatsindevervolgingsfase

wanneerdecompetencetostandtrialwordtgetoetst.Hetvoorliggendepuntisdannietdetoerekening,maardevraagofdeverdachte,inverbandmeteenpsychischestoornis,instaatkanwordengeachtdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen.Eenvergelijkbare

(maarzeldentoegepaste)bepalingkenthetNederlandserechtinartikel16WvSv.505HetbelangvaneenjuridischtoetsingskadervoordeinsanitydefenseinhetAmerikaanserechtlaatzichverklarendoordeverantwoordelijkheidvandejuryvoorhetoordeelovereen

‘toerekeningsverweer’.Vandejurywordtverwachtzichovereendergelijkverweeruittesprekenaandehandvaneeninstructievanderechter,dieindevormvaneentestdetoetsingscriteriabevat.506

Dekernvanenkelebelangrijketestswordthierkorttoegelicht.507AandebekendeM’NaghtenRules508valtteontlenendatdeverdachte,alsgevolgvaneen

geestesziekte,nietwistwathijdeed,ofdathijnietwistdatwathijdeedverkeerdwas.Indezestandaardstaathetweten,hetcognitieveaspect,centraal.Criticiwarenvanmeningdatdaarinook

503 Zievooreenwereldwijdoverzichtvande‘insanitydefense’indeverschillenderechtssystemen,Simon

&Ahn-Redding2006alsmedePalermo2010.504 ZievooreenrechtsvergelijkingvanbeideconceptentussenhetNederlandseenhetAmerikaanserecht

Bijlsma2016,p.75e.v..505 ZienaderBijlsma2016,p.80t/m82dieeropwijstdatdecompetencetostandtrialook(andersdanin

artikel16WvSv)inhoudtdatdeverdachteinstaatmoetzijntotoverlegmetderaadsmanendevoorbereidingvanzijnverdediging.

506 Zievooreenbesprekingvandepraktischeproblemenbijhethanterenvaneeninsanitytest,Bijlsma2016,p.82en83.

507 ZievooreenbesprekingvandeverschillendeinsanitytestsMeynen2011ben2013enuitgebreiderBijlsma2016,p.85e.v..

508 ‘Atthetimeofcommittingtheact,thepartyaccusedwaslaboringundersuchadefectofreason,fromdiseaseofthemind,asnottoknowthenatureandqualityoftheacthewasdoing;orifhedidknowit,thathedidnotknowwhathewasdoingwaswrong.’M’Naghtens’sCase,10CL.&Fin.200,8Eng.Rep.718(H.L.1843).

debeperkinglag.Nietdegedachten,maardehandelingenvandeverdachtezoudenbepalenddienentezijn.Alsalternatiefwerdgepleitvoorde‘Irresistableimpulsetest’waarbijdepsychischestoornishetdelictgedragvolledigdiendeteverklaren.Eenanderetestwasde‘Producttest’,

inhoudendedat‘anaccusedisnotcriminallyresponsibleifhisunlawfulactwastheproductofamentaldiseaseordefect’.509IndeModelPenalCodevan1962510werdenhetcognitieveenhetwilsaspectsamengevoegd.Hetgaatdannietalleenomhetbesefvanhetongeoorloofdzijnvanhet

gedragmaarookomhet(on)vermogenomzichnormconformtegedragen.Dietweeelementen,ookwelaangeduidmetdetermen‘cognitief’en‘volitief’(dewilbetreffend),vindenweinwisselendecombinatiesterugindeverschillenderechtssystemen.IndeVerenigdeStatenismenop

federaalniveaumet‘TheInsanityDefenseReformAct’van1984weerteruggekeerdnaardeM’NaghtenRules,511terwijlinhetrechtvandeafzonderlijkestatenwisselenddeM’NaghtenrulesendeModelPenalCodewordtgevolgd.WatopvaltisdatintweeandereAngelsaksische

rechtssystemen(CanadaenGrootBrittannië)bijde‘insanitydefense’alleenhetcognitievecriteriumwordtgehanteerd,terwijlintweecontinentalesystemen(DuitslandenFrankrijk)zowelhetcognitievealshetvolitievecriteriumgeldt.512

Nederlandspringteruit,indiezindat,zoalseerdergeconstateerd,dewetzelfgeenenkelaanknopingspuntbiedt.Welzijn,zobleekhiervoor,indeMemorievanToelichtingbijhetwetsontwerpvan1879,metenigegoedewil,beideelemententerugtevinden.Hetcognitieve

aspectistelezeninde‘normaalontwikkeldenmensch,……diemetbewustheidhandelt,terwijlhetvolitieveaspectvervolgensbenadruktwordtmetdezinsnede:……dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen’.

6.2.1.3 HettoetsingscriteriuminhetNederlandsestrafrechtDewetbevat,zoalsgezegd,geentoetsingscriteriumvoorhetniet-toerekenen.Uitdetekstvanartikel39WvSrvalt,striktgenomen,zelfsnietafteleidendatvoorhetniet-toerekeneneencausaal

verbandtussenstoornisendelictalsvereistegeldt.513Overigensisonomstredendateenredelijkewetsinterpretatiemetzichmeebrengtdatvoortoepassingvanartikel39aannemelijkmoetzijndathetstrafbarefeitvoortvloeituitdestoornis.Doordecausaleverbindingvanstoornisen

toerekeningindewettekst,ishetoordeelvanderechterindecausaleketengeplaatst.Hetdaarbijtoetepassencriterium(ookeencausaalcriterium)isonbenoemdgebleven.WezullenanderebronnenmoetenraadplegenomzichttekrijgenopwatinhetNederlandserecht

defactoalscriteriumgeldtofdienttegelden.Voordehandligtomnategaanofhetinveelbuitenlandserechtssystemencognitieveen/ofvolitievecriterium,ookinhetNederlandserechtvan

509 Simon2006.510 ‘Apersonisnotresponsibleforcriminalconductifatthetimeofsuchconductasaresultofmental

diseaseordefecthelacksthesubstantialcapacityeithertotappreciatethecriminality(wrongfulness)ofhisconductortoconformhisconducttotherequirementsofthelaw.’(TheAmericanLawInstituteModelPenalCode;ontleendaanElliot1996).

511 Voorde‘insanitydefense’wordtindeReformActalsvoorwaardegeformuleerddat‘thedefendant,asaresultofaseverementaldiseaseordefect,wasunabletoappreciatethenatureandqualityorthewrongfulnessofhisacts’(Simon2006).

512 Simon2006.513 DeHullu2015,p.347,Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.278,noot2.

toepassingisofdatmogelijkanderecriteriaeenrolspelen.Echter,daaraanvoorafgaatdevraagofvolstaankanwordenmeteencausaalcriterium,indiezindatvoorhetniet-toerekenenvoldoendeisdatdestoornishetdelictgedragverklaart.Alsdathet

beslissendecriteriumzouzijn,komtderelevantievananderecriteriatevervallen.514

Hetcausalecriterium

Meynen(2011b/2013)heeftbetrekkelijkrecenthetdebatoverhetontbrekenvaneen

toetsingscriteriumbijdetoerekeningheropend.Hijwijsteropdatwemethetformatvoorhetpsychiatrischonderzoek515(opbasisvanartikel39WvSr)nietverderkomendanhetcentralebegrip:beïnvloedingdoordestoornis.Dejuridischrelevanteaardvandiebeïnvloedingwordtniet

genoemd,aldusMeynen.Destandaardvraagstellingnodigtdedeskundigedusslechtsuittothetonderzoekenvandeverklarendeverbandentussenstoornisendelict.

Bijlsma516heeftinzijnonderzoeklatenziendatdefeitenrechterzichslechtsbijuitzonderingexplicietuitlaatoverhetcriteriumdatindegevallendieleidentotontoerekeningsvatbaarheid,is

toegepast(in66vande519zaken).Ofderechterindeanderegevallende‘causalelijn’vandedeskundigeheeftgevolgdvieluithetonderzoeknietoptemaken.Ookisnietvastgesteldofdoordedeskundigenbijhunadviesnoganderecriteriadanhetcausalecriteriumzijngebruikt.Iniedergeval

werdin17vande66onderzochteuitsprakendoorderechterdecausaleinvloedvandestoornisophetdelictalscriteriumvoorontoerekenbaarheidgenoemd(p.55).Hoedanooklijkthetcausalecriteriuminderechtspraktijkeenrolvanbetekenistespelen.Bijlsmaverwijstinditverbandook

naardeRichtlijnpsychiatrischonderzoekenrapportageinstrafzakenvandeNVVP(2013).Nieboer(1970)ispleitbezorgervanhetcausalecriterium.Derechtvaardigingvandiekeuzeziethij

indenotiesdietengrondslagliggenaandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidendetoerekening(p.144e.v.):‘Alsdedaderschuldigis,komtdedaadvoorzijnrekening.Niet-toerekenenbetekent“hetstellenvan

hetfeitoprekeningvanandereomstandigheden”(M.v.T.-1911p.4),b.v.oprekeningvaneenpsychischeafwijking.Eendergelijkeafwijkingkrijgtvanuitdeschuld-ideebezieneenzelfstandige,autonomepositiealsoorzaakvandedaad,losvandepersoonvandedader.Maardanmoeter

tenminsteenigcausaalverbandbestaantussenafwijkingendelict.Menkanhiersprekenvanhetcausaleaandeelvandeafwijkingbijdetotstandkomingvanhetdelict.Naarmateditaandeelgroteris,isdeschuldkleiner.

Ditishetcriterium.Dematevanschuldomgekeerdevenredigmethetcausaleaandeelvandeafwijking.Gemakshalvezullenwijhiersprekenvanhetcausalecriterium.’Nieboerzietalsvoordeelvanditcriteriumdeeenvoudendeevidentie.Hijisvanoordeeldathetis

afteleidenuit‘watdewetgeverheeftverstaanonderhetbegriptoerekening,uithetnormaliteitspostulaatenuitdestrafrechtelijkeschuldleer’.

514 Bijlsma2016,p.200.515 NIFP2014c.

516Bijlsma2016,hoofdstuk3.

Bijlsma(p.199)plaatstzijnbeschouwingoverdegeldigheidvanhetcausalecriteriumindesleutelvanhetuitgangspuntdataanzijnonderzoektengrondslagligt:‘Hetrechtopstrafuitsluitingvandepsychischgestoordeverdachtemoet…..wordenbeoordeeldinhetlichtvandenormenvoor

schulduitsluitingdievoorde‘normale’verdachtegelden.Hetcriteriumvoorontoerekenbaarheidmoetdiesituatiesbestrijkenwaarindestoorniseenstrafrechtelijkrelevantverschilmetde‘normale’verdachteinhoudt,opgrondwaarvanaanvaardbaarisdenormenvoorschulduitsluitingdievoorde

psychisch‘normaal’functionerendeverdachtegelden,nietonverkortopdepsychischgestoordeverdachtetoetepassen.‘Hetonderzoekrichtzichvervolgensopdevraag‘onderwelkeomstandighedeneenstoornisinde

zinvanartikel39Sreenstrafrechtelijkverschilmetde‘normale’verdachtekaninhouden…’.Daaraanvoorafgaand‘wordtonderzochtofhetenkelefeitdateencausaalverbandtussenstoornisendelictbestaateendergelijkstrafrechtelijkrelevantverschilopkanleveren’:Alscausaliteittussen

stoornisendelictgeengevalleninsluitwaarindestoornisnietaanvaardbaarmaaktdateenpsychischgestoordeverdachtevanallerechtsvervolgingwordtontslagen,hoeftnietverdergezochttewordennaareencriteriumvoorontoerekenbaarheid.Alscriteriumvoorontoerekenbaarheidkan

indatgevalcausaliteittussenstoornisendelictgelden.’(p.200)Vervolgenswordtgestelddatcausaliteitweldergelijkegevalleninsluitendatderhalvegezocht

moetwordennaareennadereafbakening.AlsvoorbeeldvaneendergelijkgevalwordtgenoemdeenaandeCommentariesopdeModelPenalCodeontleendesituatie:‘indieneenverdachteeenmoordopeenfamilielidpleegtonderdeinvloedvandewaanvoorstellingdathijdaardooreen

erfeniszalontvangen,bestaatgeenrelevantverschilmetde‘normale’verdachtedietenonrechtedenktdateenmoordtoteenerfeniszalleidenenisgeengrondvoorschulduitsluitingaanwezig’.Erisdaninzekerezinweleencausalerelatietussendestoornisenhetdelict,maargeen

strafrechtelijkrelevantverschilmetdenormaleverdachte,dieeenschulduitsluitingrechtvaardigt.HetcausaliteitscriteriumisindeogenvanBijlsmaniettoereikend.Causaliteitspeeltbijdebeoordelingvandeontoerekenbaarheid,inzijnvisie,nietteminweleenbelangrijkerol.Hetcausaal

verband(infeitelijkezin)tussenstoornisendelictdienttegeldenalsondergrens(p.204).Hijdoeltdaarmeeopde‘empirischecausaliteit’diemetdezogenaamde‘condiciosinequanon-test’kanwordenvastgesteld.Daarvanissprakealshetgevolgnietzouzijningetredenalshethandelenvan

deverdachtewordtweggedachtuitdecausaleketen.Deconclusieluidtdateencriteriumvoorontoerekenbaarheidnadermoetafbakenenonderwelkevoorwaardenschulduitsluitingaanvaardbaaris,alseenmaaleencausaalverbandtussenstoornisen

delictisvastgesteld’.

HetcognitieveenhethandelingsaspectinhettoetsingscriteriumHoewelcausaliteitbijdebeoordelingvandetoerekeningeenbelangrijkvereisteis,isdaarmeehetantwoordopdevraagnaareeninhoudelijktoetsingscriteriumnognietgegeven.Eencausaalverbandlaat,zoalsuithetvoorgaandebleek,immersdemogelijkheidopendatzicheengeval

aandientwaarinhetdelictgedragisteverklarenvanuitdestoornis,maarniettemineenredelijkegrondvoorhetniettoerekenenontbreekt.517

517 ZievoorverschillendecausaliteitslerenDeHullu2015,p.178.

AanheteindevandevorigeparagraafhebbenwijgeziendatindewetsgeschiedeniseenvoorzichtigeaanwijzingtevindenisdatookvooronzewetgeverdetweeaspectendiewijinenkeleAmerikaanseinsanityteststegenkwameneninternationaalookinverschillenderechtssystemen

wordengehanteerd,richtinggevendzijnvoordebeoordelingvandetoerekening.518Kortsamengevatgaathetomhetsamengesteldcriteriumvanhetontbrekenvanbegripvandewederrechtelijkheid/ongeoorloofdevanhetfeitofdemogelijkheidominovereenstemmingmetdat

begriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen.Inverschillendebewoordingenkomenweditbegrippenpaar(ofeenvandeelementendaarvan)inrechtsstelselsenliteratuurtegen.519HoewelinhetNederlandserechteenexplicietcriteriumontbreekt,lijkthetsamengesteldcriterium

defactotocheenroltespelen.Indederdevraagvandestandaardvraagstelling520gaathetweliswaaromhetonderzoeknaardeinvloedvandestoornisop(hetgedragtentijdevan)hettenlastegelegde,maardieinvloedwordt,indetekstvandevraagstelling,verbondenmetde

‘gedragskeuzes’vandeonderzochte.

VanKordelaar(1998)steldezichophetstandpuntdathiermeedestandaardvraagstelling521‘geheelenalgeplaatstisineenzogehetenvoluntatiefkader.Hetcognitievekaderontbreekt’.Vandedeskundigewordtimmersalleengevraagdzichuittesprekenoverdesturingsmogelijkhedenvande

verdachteennietoverdiensinzichtinzijnhandelenendewederrechtelijkheiddaarvan.522VanKordelaarachtdatlaatsteaspect,bijdebeoordelingvandetoerekenbaarheid,kennelijknietteminvanbelangenlostditpuntopdoortestellendatdecognitievefaculteitenbeschouwd

kunnenwordenalseenaspectvandesturingsmogelijkhedenvaneenindividu.Hetontbrekenvansturingsmogelijkhedenimpliceert,indieredenering,hetontbrekenvaninzicht.Dezeredeneringvolgendzoudeconclusiekunnenzijndatderechterinzijnvraagstellingaandedeskundigeook

gebruikmaaktvanhetsamengesteldcriterium.InhetonderzoekdatBijlsma523deednaardeindefeitenrechtspraakgehanteerdecriteriavoorontoerekenbaarheidkomenwe,ophetsamengesteldcriteriumbetrekkinghebbende,overwegingeninderdaadtegen,maardaarnaastwordenook

anderecriteriagehanteerd.Indemeestegevallenwaarinderechtertotontoerekeningsvatbaarheidkwam,bevattedemotiveringoverigensgeenmateriëlebeoordelingvandeontoerekenbaarheid.Hetonderzoekbevattegeeninformatieoverdewijzewaaropdedeskundigenhunadvieshadden

geformuleerdenofdaarinaanwijzingentevindenzoudenzijnvooreengehanteerdcriterium.

518 IndeNederlandseliteratuurzijnmeerderecriteriavoorontoerekenbaarheidbepleit.Genoemdkunnen wordenonderanderehetnormaliteitscriteriumvanVanBemmelenenhetkarakter-criteriumvan

Wiersma.ZievooreenbesprekingvandeverschillendecriteriaNieboer1970,p.179e.v.enBijlsma2016,p.31e.v..

519 ZienaderBijlsma2016,p.249.520 Vraag3(NIFP2016):Beinvloeddedeeventueleziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvande

geestvermogensonderzochtesgedragskeuzesengedragingententijdevanhettenlastegelegde?521 Devraagstellingzoalsdiein1998werdgehanteerdverschildeopditpuntnietvandeactuele

vraagstelling.522 Tegenditstandpuntvaltintebrengendatdeinvloedvandestoornisindetekstvandevraagstelling

nietisgespecificeerdendaarmee,inbeginsel,ruimtelaatvoorzowelhetcognitieve-alshetwilsaspect.

523 Bijlsma2016,hoofdstuk3.

Nieboer524heeftzichkritischuitgelatenoverhet‘samengesteldcriterium’.Hijonderscheidtvierelementen:

• hetnormatieveelementverwijstnaarwatindeomschrijvinghierbovenmet

‘wederrechtelijkheidvanhetfeit’wordtaangeduid.Debandbreedteindeformuleringvanditelementisgroot.Hetkanvariërenvan‘debetekenis’tot‘destrafbaarheid’;

• hetcognitieveelementbetrefthet‘begrip’.Inandereformuleringenwordtookgesproken

over‘besefvan’;• hetvolitieveelementheeftbetrekkingopdewilsbepalingofzoalsinbovenstaande

omschrijving:‘demogelijkheidom………tekunnenhandelen’;

• hetrelatieveelementlegtdeverbindingtussendebeidedelenvanhetcriteriumdoor‘dewilsbepalingofhethandelentebetrekkenophetbesefofhetinzicht’.

AlsbezwaartegenhetsamengesteldcriteriumzietNieboeronderanderedaterbijdeverminderdetoerekeningproblemenkunnenontstaan:‘Hetkann.l.vanuitdeschuldleerbillijkzijnombijeenpsychischeafwijkingmetonvoldoendebetekenis-besefenverminderdemogelijkhedentot

normconformhandeleninhetgeheelniettoeterekenen.’Deaandiekritiektengrondslagliggendeveronderstellingis,datwanneerniet(inalleopzichten)aanhetcriteriumisvoldaanderechternietdemogelijkheidzouhebbenniettoeterekenen.

Deeigenverantwoordelijkheidvanderechterbijhettoerekenenwordtdaarmeemiskend.Inparagraaf6.2.1isdevraagalopgeworpenof,methetformulerenvaneencriteriumwelallevoordebeoordelingvandetoerekeningrelevantenormatievekadersgegevenzijn.Eendwingenderolvan

hetcriteriumzouimmersvoorbijgaanaandenoodzakelijkeredelijkheidstoetsdoorderechter.Indevolgendeparagraafwordtnaderopditpuntingegaan.EentweedebezwaarvanNieboerisdat‘wanneeralleenmetcognitieveenvolitieveelementen

wordtgerekend’miskendwordtdatdemensmeerfunctiesheeft.Genoemdwordendedriftmatige,emotioneleenintegratievefuncties.Metditbezwaarlijktnietonderkendtewordendatdielaatstgenoemdefunctieseenrolkunnenspelenindetoepassingvanhettweededeelvanhet

criterium.Hetonvermogentothetbepalenvandewiloftehandelenovereenkomstighet(inbeginsel)aanwezigenormbesefkanimmersverstoordzijn,nietalleendoorcognitievemaarookdoordriftmatigeofemotionelefactoren.

PleitbezorgervoorhetintroducerenvaneentoetsingscriteriumisMeynen(2013).Hijspreektovereenjuridischestandaard,ervanuitgaandedattoerekeningeenjuridischbegripisenhetoordeel

daaroveraanderechterwordtovergelaten.Hijkomttoteendrieledigcriterium:5251) Dehandelingwasnietonderdecontrolevandewilvandeverdachte.2) Dewilkwamnietvandeverdachtezelf;hetwerdhem‘opgelegd’dittewillen;

(bevelshallucinaties,mb)en3) Deverdachtebegreepdehandelingofdecontextdaarvanniet(ofwaardeerdedezeniet

zoalsdiewas).Striktgenomen,valtheteerstecriterium,inhoudendedatdehandelingnietondercontrolevandewilvandeverdachtestaat,juridisch,buitendereikwijdtevanhettoerekenen.Bijhandelingendie

524 Nieboer1970,p.175e.v..525 ZieoverditdrieledigcriterumookBijlsma2016,p.71.

nietgewildzijn,zokanimmerswordengeargumenteerd,ontbreekthetbijmisdrijvenvereisteopzetenzalvrijspraakvolgen.Indetweeoverigecriteriazienwe,inomgekeerdevolgorde,enkeleaspectenvanhet‘samengesteldcriterium’terug,metdienverstandedatwatNieboerhet‘relatieve

element’noemt,bestaandeindeverbindingtussendebeidedelenvanhetcriterium,ontbreekt.Hetgaatdusomtweelosstaandecriteria.Inhet‘normatieveelement’wordthetcriteriumzeerruimgedefinieerdindiezindathetbegripvandehandelingzichnietbeperkttothet

‘ongeoorloofde’of‘wederrechtelijke’daarvan.HieronderzullenweziendatBijlsmawatdatbetrefteenveelstriktercriteriumhanteert.Bijlsma526ontwikkeldeeencriteriumvoorontoerekenbaarheidenkwamuitophetvolgende

‘toetsingskader’:‘Vanontoerekenbaarheidissprakealsdeverdachte: A. tentijdevanhetdelictlijdtaaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijn

geestvermogens B. alsgevolgwaarvanhij C1 nietkonbegrijpendathetfeitwederrechtelijkwas

of C2 onvoldoendeinstaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvande wederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen’

HetonderCvermeldecriteriumsluitnaadloosaanbijhetsamengesteldcriterium.Aanknopingspunt

voorhetonderzoeknaareentoetsingscriteriumvormdevoorBijlsmaheteerderdoorhemgeformuleerdestoornisconceptindezinvanartikel39WvSr.Datstoornisconceptisontleendaande‘indestrafrechtelijkesystematiekbeslotenliggendeveronderstellingenover“normaal”psychisch

functioneren’enkentdrieonderdelen:stoornisvanmentaletoestanden,rationaliteitofmentalecausaliteit(p.186).527

VanbelanginhetkadervanditonderzoekisvooraloptemerkendatinhettoetsingskadervanBijlsmaweliswaardepsychischestoornisalsuitgangspuntwordtgenomen,maardatbijhetoperationaliserenvandatconceptbinnenhettoetsingskadernotieswordengehanteerddieniet

exclusiefverbondenzijnmetdiestoornis.Bijdeuitwerkingvanheteerstesubcriteriumgaathetbijvoorbeeldomhetvermogenomteredeneren,problemenoptelossen,abstracttedenkenenteoordelen(p.232).Ditbetreftpsychischefunctiesdieooklosvaneenstoornis(zoals

ontwikkelingsstoornissen)beoordeeldengewogenkunnenworden.Opeenvergelijkbaremanierdraaithetbijhettweedesubcriteriumomdedoorbetrokkeneervaren‘drang’die,zoalsbijdepsychischeovermacht,zijnoorzaakniethoefttevindeninpathologie.Hetroeptdevraagopwelk

aspectuiteindelijkbepalendisvoordetoerekening,destoornisofhetonvermogentotuitdrukkingkomendindebeperkingvanbepaaldepsychischefuncties.Inhetvolgendehoofdstukwordtnaderopdezekwestieingegaan.

526 Bijlsma2016,p.245.527 Zietevensparagraaf3.2.2.1.

6.2.2 Toetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces

6.2.2.1 PsychischeovermachtOokdepsychischeovermachtis,netalsdeontoerekenbaarheid,eenschulduitsluitingsgrondwaarbijdepsychischetoestandvandeverdachtededisculperendefactoris.528Hetbelangrijkste

verschilisdatbijdepsychischeovermachtdeoorzakelijkefactorgelegenisineenexterneomstandigheid,terwijlhetbijdetoerekeningomdepsychischestoornisgaat.Ookde

toetsingskaderslijkendaarmeefundamenteelteverschillenindiezindathetbijdetoerekening,geïndividualiseerd,ontleendwordtaandeuitdestoornisvoortvloeiendebeperkingenvandeverdachte,529terwijlbijdepsychischeovermachtderechter,inmeeralgemenezin,naar

‘redelijkheid’toetstofdeverdachteweerstandhadbehorentebiedenaande‘drang’tothetplegen

vaneenstrafbaarfeit.Tochzagenwijdatintoenemendematehetconceptvandepsychische

overmacht‘geïndividualiseerd’lijktteworden.530Bijdebeoordelingvanhetvoordepsychischeovermachtrelevante‘weerstandsvermogen’tegendevanbuitenkomendedrukbleekdat,indegehanteerdemaatstaf,eenverschuivingplaatsvindtvande‘gemiddeldeburger’naarwatvan‘deze

burger’inredelijkheidverwachtmagworden.Bijdebeoordelingvandatweerstandsvermogenkunnenzelfsookpathologischefactoreneenrolspelen.Descheidslijnmetdetoerekeningwordtdunnerendevraagdientzichaanofer,metdetoenemendevergelijkbaarheidvandeconcepten,

ookovereenkomstenzijnindetoepassingvaneentoetsingscriterium.Daarvoorwordteerstgekekennaardesamenstellendebestanddelenvanhetconceptpsychische

overmacht.Voorstrafuitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtmoetsprakezijnvaneenpsychischedrangtothetplegenvaneenstrafbaarfeit,waarbijdiedrangveroorzaaktwordtdooreen‘vanbuiten

komendeomstandigheid’.531DeHogeRaadspreektvan‘eenvanbuitenkomendedrangwaaraandeverdachtegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebieden’.532BovendienbleekdatdeHogeRaad533geenjuridischebelemmeringzietvoorhetbetrekkenvandepersoonlijkheidvande

verdachtebijdebeantwoordingvandevraagofdeverdachteredelijkerwijzegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebiedenaandedrang.Hieruitvalt,omtebeginnen,afteleidendatertussendevanbuitenkomendeomstandigheidende

psychischegesteldheidvandeverdachteeenverklarendverbanddienttezijn.Deaardvandatcausaleverbandisvergelijkbaarmetdecausalerelatietussenstoornisendelict.Bijlsma534spreektvan‘empirischecausaliteit’,‘diekanwordenachterhaalddoordevraagtestellenofhetgevolgook

zouzijningetredenalshethandelenvandeverdachtewordtweggedachtuitdecausaleketen,dezogenaamdecondiciosinequanon-test’.535AlswedezeomschrijvingleggennaastdebewoordingenvandeHogeRaad,kunnenwedeconclusietrekkendathetbijpsychischeovermacht

528 Zieparagraaf3.3.1.529 Zieparagraaf6.2.1.530 Paragraaf3.3.1.531 Zieparagraaf3.3.1.532 HR30november2004,ECLI:NL:HR:2004:AR2067,NJ2005,94m.nt.Mevis.533 HR6december2011,ECLI:NL:HR:2011:BR1144.534 Bijlsma2016,p.204.535 ZienaderverschillendecausaliteitslerenbijDeHullu2015,p.178e.v..

entoerekeningkennelijkomhetzelfdecausaliteitsbegripgaat.Hetverschilbestaatindeaardvandefactorendieindecausaleketenmetelkaarverbondenworden.Bijdetoerekeninggaathetomderelatietussenstoornisen(delict)gedrag,bijdepsychischeovermachtmoetwordennagegaanof

de‘vanbuitenkomendeomstandigheid’verklarendisvoorde‘drang’,ofteweldeintentietotbepaald(delict)gedrag.Indeoorzakelijkefactorbijdepsychischeovermachtkan,zoalswijzagen,evenwelookdepersoonlijkheidvandeverdachte(endaarmeeeventuelepathologie)worden

betrokken,waarmeedegrenstussen‘extern’en‘intern’vervaagt.Deoorzakelijkefactorenbijenerzijdspsychischeovermachtenanderzijdsdetoerekeningkomendaarmee,inhoudelijk,dichtbijelkaarteliggen.

Tentweedezienwedatvanderechterwordtverwachttebeoordelenofdatcausaalverbandtussendevanbuitenkomendeomstandigheidendepsychischegesteldheidvandeverdachtevandienaardis,datdedaaruitvoortvloeiendedrangtothetplegenvanhetfeit,redelijkerwijze,

verontschuldigbaaris.Dieredelijkheidstoetsmagbovendien,gezienderuimteomookdepersoonlijkheidvandeverdachtedaarbijtebetrekken,inenigemategeïndividualiseerdworden.Daarmeezijndefactorendiederechterinzijnbeoordelingdientmeetewegenbenoemd,maaris

noggeentoetsingscriteriumgeformuleerd.

HettoetsingscriteriumTussendetoerekeningendepsychischeovermachtwordtdoorBijlsmaeenverbindinggelegdbijdebesprekingvanhettweededeelvanhettoetsingscriteriumvoordetoerekening.536Indat(handelings)deelvanhettoetsingscriteriumwordtnagegaanofdeverdachtewellichtonvoldoende

instaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen.Inditdeelvanhettoetsingscriteriumwordenbesef(vanhetwederrechtelijke)enhethandelenmetelkaarverbonden.Hetgaatomhetonvermogenmentaletoestandenopnormale

wijzeingedragomtezetten.Erwordtdangesprokenovermentalecausaliteit.Diementalecausaliteitisgestoordalswensenenovertuigingennietopnormalewijzeinverbandstaanmetgedrag.Daaraanwordttoegevoegd:537‘Ooktenaanzienvande‘normale’verdachtekanhet

vermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenzijnaangetast.Deoorzaakdaarvanisgeenpsychischestoornis,maareenvanbuitenkomendedrang,bijvoorbeeldeendreigement’.Voordeschulduitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtwordtevenwelals

criteriumgenoemd‘datdeverdachtemoethebbengehandeldonderinvloedvaneenvanbuitenkomendedrangwaaraanhijredelijkerwijzegeenweerstandkonenookniethoefdetebieden’.HetisechterdevraagofdezeaandejurisprudentievandeHogeRaadontleendeaspectenvanhet

conceptpsychischeovermacht,voldoenalstoetsingscriterium.Heteerstedeelvandit‘criterium’isvanfeitelijkeaardenverwijstnaarhetcausaliteitsvereiste(tussendevanbuitenkomendeomstandigheidendepsychischetoestand).Hettweededeelverleentdeopdrachtaanderechterna

tegaanofdeuitdiepsychischetoestandvoortvloeiendedrangtothetplegenvaneenfeitredelijkerwijzeverontschuldigbaaris.Devraagopgrondvanwelkenorm(en)derechtertotdat(redelijk)oordeelkankomen(endaarmeedevraagnaareentoetsingscriterium)isdaarnogniet

meebeantwoord.

536 Zieparagraaf6.2.1.3.537 Bijlsma2016,p.236.

DatantwoordiseigenlijkaldoorBijlsmazelfgegevenwanneerhijsteltdatooktenaanzienvande‘normale’verdachtehetvermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenkanzijnaangetast.Terechtwijsthijeropdatookeenvanbuitenkomendedrangdaarvande

oorzaakkanzijn(ennietalleeneenstoornis).Datzoubetekenendathetmetdit‘onvermogen’of‘beperktevermogen’samenhangendetweedetoetsingscriterium(hetonvoldoendeinstaatzijninovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen)wellichtook

toepasbaarisbijdepsychischeovermacht.Hiermeelijktenigebevestiginggevondentekunnenwordenvoordeaanheteindevandevorigeparagraafvoorzichtiggeformuleerdeconclusie,dathettoetsingskader,zoalsgeformuleerdinhet

samengesteldcriterium,538richtinggevendzoukunnenzijnvoorhetaldannietverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,losvandevraagwelkefactoroffactorenverklarendzijnvoordepsychischebeperkingenvandeverdachtezoalsdieinhet(samengestelde)criteriumworden

omschreven.

DeredelijkheidstoetsBijdepsychischeovermachtisbeslissendof,naarhetoordeelvanderechter,deverdachte‘redelijkerwijs’weerstandhadmoetenbiedenaandedrang.InHazewinkel-Suringa539lezenwij:‘Blijkbaarismetovermachteenkrachtbedoeld,waartegenweerstandbiedenredelijkerwijzenietis

tevorderen’.DeHogeRaad540heefthetovereentoestandwaarindeverdachtenietredelijkerwijsweerstandhadkunnenenbehorentebiedenaandedrang’.Knoops541steltzichophetstandpuntdathetinartikel40Srgeïncorporeerderedelijkheidscriteriumhetwezenraaktvandepsychische

overmacht.Bovendienzouhetanderespecifieketoetsingscriteriaincorporeren.Alleandereaanpsychischeovermachtindoctrineenrechtspraakgestelderegulatieveeisen,zoalsdievandeproportionaliteitenvandesubsidiariteit,alsmedehetleerstukvande(non-)culpa/dolus

incausa,gaaninfeiteopinditimplicieteelementvanartikel40Sr:hetredelijkerwijzegeenweerstandkunnenbieden.Of,omhetanderstezeggen,dezeeisenzijnvanditlaatstebegripnietmeerdaneenafgeleide(p.114).EenbelangrijkargumentvoordezestellingnameontleentKnoops

aanenkelearrestenvandeHogeRaad,542waaruitzouzijnafteleidendatdelagererechterbijdebeoordelingvaneenberoepoppsychischeovermachtgehoudenzouzijnaaneen‘beslissingsvolgorde’.Derechterdiemeteenberoepoppsychischeovermachtwordt

geconfronteerd,moetzichervooreerstrekenschapvangevenofdeverdachtehandeldeinpsychischeovermacht(lees:redelijkerwijzegeenweerstandheeftkunnenbieden).Pasingevalvanbevestigendebeantwoordingvandeze(preliminaire)vraag,kanderechterzichoverdeeventuele

eigenschuldvandeverdachteuitlaten(p.119).Bijlsma543zietinhetredelijkheidscriteriumvoorpsychischeovermachtzelfseenbelangrijkonderscheidendelementmetdetoerekening:

538 Geformuleerdals:hetontbrekenvanbegripvandewederrechtelijkheid/ongeoorloofdevanhetfeitof

demogelijkheidominovereenstemmingmetdatbegriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen539 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.296.540 HR17november1987, ECLI:NL:HR:1987:AD0042,NJ1988,809enHR3mei1988,

ECLI:NL:HR:1988:AB8419,NJ1989,391.541 Knoops1998,p.121.542 VerwezenwordtnaarHR21oktober1986,ECLI:NL:HR:1986:AC9531,NJ1987,607,(hetzogeheten

tweedeEuthanasiearrest)enHR2februari1993,ECLI:NL:HR:1993:ZC9193,NJ1993,602.543 Bijlsma2016,p.248.

‘SubcriteriumC2bevat–andersdanhetcriteriumvoorpsychischeovermacht–geenobjectiverendelementals‘redelijkerwijs’.Ofiemand‘redelijkerwijs’ietswelofnietkan,wordtbepaalddoordeeisendieaandegemiddeldeburgerkunnenwordengesteld.Inhetgevalvanverdachtendieaaneen

stoornisleidenzoudatbetekenendatvandestoornismoetwordengeabstraheerd,terwijljuistdestoornisdeomstandigheidisopgrondwaarvandeverwijtbaarheidvandeverdachteintwijfelwordtgetrokken.’

De‘redelijkheidstoets’alsbelangrijkafrondendcriteriumvoorhetbeoordelenvaneenberoepoppsychischeovermacht,lijkt,gezienhetbovenstaande,redelijkonomstreden.Echterbijdestelling

vanBijlsma,datdieredelijkheidstoetseenbelangrijkonderscheidendelementvormttussendebeideschulduitluitingsgronden,iseenkanttekeningteplaatsen.Dedeskundigezal,alsdeaanwezigheidvaneenpsychischestoorniswordtvermoed,eendiagnose

stellenintermenvan‘psychopathologie’aldannietgecombineerdmeteenclassificatie,maardestrafrechtelijkerelevantieontstaatpasbijde‘vertaling’naarbepaaldeincompetentiesdiezichlenenvoorwegingineentoetsingskader.Daarmeeishet‘stoornisdomein’verlaten.Eenintrinsieke

aandegediagnosticeerdestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniettoegerekendkan/moetworden,ontbreekt.Maarookdevoordeniet-toerekeningrelevante‘incompetentie’isnieteenduidigvasttestellen.

Onderzoeklaatziendataandieincompetentieveelaluiteenlopende(aldannietpersoonsgebonden)redengevendefactorentengrondslagliggen.544Dieredengevendefactorenzijnveelalnietvangelijke‘orde’enindematewaarinzijdoorwerkeninhetgedragvandeverdachte

(afzonderlijkofinhunonderlingeinteractie)nietofslechtsinglobalezin,kwantitatieftewegen.De‘verbinding’tussendeverklarende/voorspellendekrachtvandiefactorenendetoepassingvanhetjuridischrelevante(tweeledige)criteriumvoordeaansprakelijkheidvanbetrokkenekandaarom

nietandersplaatsvindendanlangsdewegvanhetredelijkoordeel.Bijhetwegenvandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidlijktdus,nietalleenbijdepsychischeovermachtmaarookbijdeontoerekeningsvatbaarheid,hetredelijksoordeelvanderechterbeslissendte(moeten)zijn.545

EigenlijkbevestigtBijlsmadezeconclusiedoortestellendatdeze‘normatievetoets...nietprincipieelverschillend(is)vandebeoordelingofaanéénvandeandereschulduitsluitingsgrondenisvoldaan’

(p.260).

6.2.2.2 NoodweerexcesInhoofdstuk3iseropgewezendatnoodweerexceswelwordtgezienalsbijzonderevariantvan

psychischeovermacht.546Datzoukunnenbetekenendatvoordeopbouwvanhettoetsingscriteriumbijbeideschulduitsluitingsgrondendezelfderedeneringgevolgdkanworden.In

grotelijnenisdatookhetgeval.

OokbijnoodweerexceslijktdestellingvanBijlsmaoptegaandat‘ooktenaanzienvande‘normale’

544 Zieparagraaf5.4.545 Zievooreennadereuitwerkingparagraaf7.2.1.3.546 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.327.

verdachtehetvermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenkanzijnaangetast’.547Ookbijnoodweerexcesis,inbeginsel,geensprakevaneenpsychischestoornis,maarvaneennietpathologischegemoedstoestand.Daarwaarbijdepsychischeovermachtwordt

gesprokenoverde‘vanbuitenkomendedrang’alsoorzaakvandatonvermogen,kunnenwedaarbijnoodweerexcesde‘wederrechtelijkeaanranding’(alsspeciesvooreen‘vanbuitenkomendedrang’)voorlezen.Hetzouertoeleidendatnaastdestoornisendepsychischedrangookdedoor

dewederrechtelijkeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbewegingverklarendkanzijnvoorhet‘onvermogen’of‘beperktevermogen’zoalsdatinhettweededeelvanhetsamengesteldcriterium(hetonvoldoendeinstaatzijninovereenstemmingmetzijnbegripvande

wederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen)eensleutelrolvervult.Welmoetdeaantekeningwordengemaaktdaterindecausaleketenbijdetoerekeningeenstapminderwordtgemaaktdanbijdeanderetweeschulduitsluitingsgronden.Datkan,indeonderlinge

vergelijkingvandeconcepten,verwarringwekken.Bijdetoerekeninggaathetomhetcausaleverbandtussenstoornisendelict(ofindewettelijketerminologie:hettoerekenen).Bijpsychischeovermachtennoodweerexceswordennaastdepsychischetoestanden(‘psychischedrang’

respectievelijk‘hevigegemoedsbeweging’)ookdeoorzakelijkefactorenbenoemd(‘vanbuitenkomendeomstandigheid’respectievelijk‘dewederrechtelijkeaanranding’).548Overdevoordestoornisverklarendefactor(en)wordtbijdetoerekening,althansindejuridischecontext,niet

gesproken.DedoorBijlsmagehanteerdeterminologie‘vanbuitenkomendedrang’isoverigens,inditverband,enigszinsverwarrend,althansnietonderscheidendindesamenstellendefactorenvandepsychischeovermacht.Dezeomvattenimmerszowelde‘vanbuitenkomendeomstandigheid’

alsde‘psychischedrang’.Voordetoepasbaarheidvanhettoetsingscriteriumlijktditverschilnietrelevant.Aangrijpingspuntvoorhettoetsingscriteriumvormtimmersdepsychischetoestandvandeverdachteennietdedaarvoorverklarendefactoren.

Overdeindevorigeparagraafbesprokenredelijkheidstoetsals‘afrondendcriterium’,valthetvolgendeoptemerken.Noodweerexcesonderscheidtzichvanhetnoodweeronderandereindiezin,datbij

noodweerexcesook‘deoverschrijdingvandegrenzenvandenoodzakelijkeverdediging’,onderomstandighedenwordtgedisculpeerd.Hetproportionaliteitsbeginsel-endaarmee(eendeelvanhet)redelijkheidscriterium–lijkt,opheteerstegezicht,niettegelden.Tochisdatniethetgeval.De

Hullu549formuleerthetalsvolgt:‘Binnennoodweerexcesisnietallestoelaatbaar,hetgaateromwatvandeverdachteinkwestiehierredelijkerwijsnogmochtwordengevergd’.Ditstandpuntwordt,onderandere,onderbouwdmeteenarrestvandeHogeRaad,550waaruitdoorDeHullualsvolgt

wordtgeciteerd:“DeHogeRaadverwierphetcassatieberoepdoorvooroptestellendatvoorhet‘onmiddellijkgevolg’uitart.41lid2Sr‘betekenistoekomtaandematewaarindegrenzenvandenoodzakelijke

verdedigingzijnoverschredenalsmedeaandeaardendeintensiteitvandehevigegemoedsbeweging.KennelijkheefthetHofgeoordeelddat,ookindienvandedoorennamensde

547 Zievorigeparagraaf.548 Bijnoodweerexceswordtinditverbandgesprokenvan‘dubbelecausaliteit’:hetexcesmoetzijn

veroorzaaktdoordehevigegemoedsbewegingendeemotiemoetdoordeaanrandingzijnopgewekt.ZieDeHullu2015,p.328.

549 DeHullu2015,p.326.550 HR8april2008,ECLI:NL:HR:2008:BC4459,NJ2008,312m.nt.Keijzer.

verdachtegesteldefeitenzoumoetenwordenuitgegaan,dedoordeverdachtegepleegdedoodslagnietkanwordenaangemerktalseenonmiddellijkgevolgvaneendoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbeweging,waarbijhetHofinhetbijzonderbelangheefttoegekendaandematevan

disproportionaliteitvandebewezenverklaardegedraging.Datoordeelgetuigt(…)nietvaneenonjuisterechtsopvatting,terwijlhetevenminonbegrijpelijkis.DaarbijheeftdeHogeRaadgeletopdedoordeverdachtegesteldeaanrandingendedoorhetHofbewezenverklaardedoodslagenmede

inaanmerkinggenomenhetgeenomtrentdehevigegemoedsbewegingisaangevoerd.“IndeproportionaliteitstoetswordendoordeHogeRaaddusbetrokken(engewogen)de

oorzakelijkefactor(aanranding),depsychischeconditiesvandeverdachte(hevigegemoedsbeweging)enhetdelict(doodslag).DeHulluconcludeertdatdezeuitspraakgoedpastbijhetkaraktervan‘strafuitsluitingsgrond’endedaaraanverbonden‘normatievetoetsing’.

Naasthetproportionaliteitsvereistegeldtbijnoodweerexces,zijhetinminderemate,ookhetsubsidiariteitsvereiste.Noodweer(exces)veronderstelteennoodzaaktotverdediging.Veeloptiestotalternatiefgedragzijnbinnendatkaderdannietvoorhanden.Nietteminsluithetnietbenutten

vaneenvluchtmogelijkheidnietuitdatzichtocheensituatievannoodweerexcesvoordoet.551Tenslotteisookbijnoodweerexcesdenkbaardatdeverdachtezich,dooreigenschuld,begeeftindesituatiewaarindenoodzaaktotzelfverdedigingontstaat.Derechterzaldanmoetentoetsenofer

sprakeisvanculpaincausa.552IndevisievanKnoops553verwijzendeze‘regulatieveeisen’(proportionaliteit,subsidiariteitenculpaincausa)bijdepsychischeovermachtnaarhetdoorderechtertoetepassen‘redelijkheidscriterium’.Gezienhetvorenstaandeistebepleitendatde

situatiebijhetnoodweerexcesgeenandereis.

6.2.3 Hetjuridisch-normatievekaderbijgevaar

6.2.3.1 DestoornisenhetgevaarscriteriumDepsychischestoornisenhet(daaruitvoortvloeiende)gevaarzijnkenmerkendeelementenindrie

strafrechtelijkemaatregelen:deplaatsinginhetpsychiatrischziekenhuis(PPZ),deTBSendeplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ).Alswezoekennaarhetnormatievekader

waarbinnenhetaandestoornisverbondengevaarwordtbeoordeeld,ligthetvoordehanddeblikterichtenophetindebetreffendeartikeleninhetWetboekvanStrafrechtopgenomengevaarscriterium:

• Degeneaanwieeenstrafbaarfeitnietkanwordentoegerekendkanineenpsychiatrischziekenhuiswordengeplaatst‘indienhijgevaarlijkisvoorzichzelf,vooranderen,ofvoordealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen’(artikel37WvSr);

551 ZieDeHullu2015,p.316endedoorhemaangehaaldeconclusievanA-GVellingavoorHR8juli2008,

LJNBD0443overhetdooreendoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbewegingnietzienvaneenvluchtmogelijkheid.

552 ZienaderDeHullu2015,p.328.553 Zievorigeparagraaf.

• OpleggingvandeTBSendePIJismogelijkindien‘deveiligheidvananderen,danweldealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederenhetopleggenvandiemaatregeleist(artikelen37arespectievelijk77sWvSr)

Watopvaltisdatinhetindezebepalingenvervattegevaarscriteriumeenexplicieteverwijzingnaardestoornisalsgevaarvoorspellendefactorontbreekt.Hetgevaarscriteriumisindiezin‘stoornisneutraal’.554

VoorderelatietussendestoornisentoekomstigdelictgedragmoetenwebijdeTBSkijkennaardejurisprudentie.Uitdewetsgeschiedenis555eneenarrestvandeHogeRaad556valtoptemakendathetbijzonderegevaardatdeverdachtevoordemaatschappijopleverttoegeschrevenmoetworden

aandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringvandiensgeestvermogens.HetgelijktijdigheidsvereistevanstoornisenhetactueledelictbijzoweldePPZalsdePIJenhetontoerekenbaarheidsvereistebijdePPZ,ondersteuntdegedachtedatdiegevaarvoorspellende

krachtvandestoornisookbijdeopleggingvandiemaatregelenalsvereistedienttegelden.VoordePPZkomtdaarbijdatdezeistebeschouwenalsdestrafrechtelijkevariantvandemaatregelendieinhetkadervandeWetBOPZgetroffenkunnenworden.IndeBOPZzijnstoornisengevaar

directmetelkaarverbonden.557BijdePIJmoetenwetevensopgrondvandewetgevingsgeschiedenisaannemendateenrelatietussendestoornisentoekomstigdelictgedragalsvereistegeldt.558

6.2.3.2 Gevaar:feitofnorm?Eentweedepuntbetreftdevraagofhet‘gevaarscriterium’indegenoemdebepalingeneen

normatiefkarakterdraagtofloutervanfeitelijkeaardis.Voorhetlaatstepleitdatinbeideversiesvanhet‘criterium’detebeschermenbelangenconcreetwordenomschreven.Hetmoetimmersgaanomdebedreigingvandeveiligheidvananderen,danweldealgemeneveiligheidvanpersonen

ofgoederen.BijdePPZkomtdaar(metopdeachtergronddeWetBOPZ)noghetgevaarvoorbetrokkenezelfbij.MevisenVegter559sluitenzichkennelijkbijdezevisieaan.Zijstellendatdewetgeverheeftgekozen

‘vooreenfeitelijkeomschrijvingdieisontleendaanhetgewonespraakgebruik’.Ookaan‘gevaar’kennenzijeenfeitelijkebetekenistoeenstellenhetopeenlijnmethetbinnendegedragswetenschappengehanteerdebegrip‘risico’.Debeidebegrippenzoudeninwisselbaarzijn.

Desuggestiediehiervanuitgaatisdatrechterendeskundigedezelfdenotieshanteren,metals‘risico’(of‘gevaar’)datdeverantwoordelijkhedenbinnenhetjuridischengedragskundigdomeinniethelderwordenonderscheidenengescheiden.Hetisdaaromvanbelangscherpertekijkennaar

watdebegrippen‘gevaar’en‘risico’inhoudenendaarookhetbegrip‘kans’aantoetevoegen.Eentaalkundigebenaderingismogelijkbehulpzaambijhetontrafelenvandemeeralgemene

554 Zieinditverbandookhetgevaarscriterium,zoalsdatbijde(nietstoornis-gerelateerde)ISDmaatregel

isgeformuleerd.Inietskorterebewoordingenwordtinartikel38mlid1sub3WvSralsvoorwaardegestelddatde‘veiligheidvanpersonenofgoederenhetopleggenvandemaatregeleist’.

555 NadereMvAbijhetwetsontwerpBOPZ,KamerstukkenII1979/80,11270,12556 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,NJ1983,268.557 Paragraaf2.2.2.558 Paragraaf1.1.1.559 MevisenVegter2011,p.122.

betekenisvandezebegrippen.Deinhetwoordenboek560voorkomendebetekenisvan‘gevaar’is:dekansopietsergs.Hetbevatdaarmeetweeaspecten:de‘kans’eniets‘ergs’.Dattweededeelvandeomschrijvingomvateennormatiefaspect.‘Ietsergs’isnietobjectiefvasttestellenenvraagt

omeennormatieveweging.Gevaarisderhalvemeerdanalleen‘kans’endatstemtookovereenmetdebelevinginhetnormalespraakgebruik.561Voorrisicozijninverschillendewoordenboekentweebetekenissengevonden,dievoorons

onderwerpverhelderendkunnenzijn.Deeerstebetekenislijktopdievan‘gevaar’maarheeftminderlading,namelijk:dekansdatzichietsvervelendsvoordoet.Indetweedebetekenisontbreekthetnormatieveaspect.Hetwordtdan,ineenneutralesetting,omschrevenals:de

waarschijnlijkheiddateenbepaaldeffectzichbinneneenbepaaldeperiodeofonderbepaaldeomstandighedenvoordoet.Kanstenslotteiseenneutraalbegripvanfeitelijkeaard,waarinhetnormatieveaspect(dateriets

ergsofvervelendsgaatgebeuren)ontbreekt.‘Kans’in‘kansberekening’illustreertdithelder.MevisenVegterhebbengelijkdatindegedragswetenschappenhetbegrip‘risico’wordtgehanteerd,waarbijinditkaderalsbelangrijkstevoorbeelduiteraardgeldthetbegrip‘risicotaxatie-

instrument’.Bijeen‘risicoanalyse’dooreengedragsdeskundigedraaithetindekernomdeinschattingvandekansdatzichbepaald(naderteomschrijven)gedragvoorzaldoen.Nochdevraagstellingvande

rechter,nochdespecifiekedeskundigheidvandeprojustitiarapporteur,verlangtdataandie(feitelijke)bevindingeneenwaarderingwordttoegekendvande‘ernst’vanhetteverwachtengedrag.

Hetverlenenvaneen(normatiefbepaald)gewichtaandatgedragis,ineenstrafzaak,nietaandedeskundige,maaraanderechter,diedeuitkomstvandieweginginsamenhangmetdeingeschattekans,zalgebruikenalsonderbouwingvooreeneventueeltoetepassenstrafrechtelijkesanctieen

dezwaartedaarvan.Derechterkanenzalzichdaarbijuitdrukkenintermenvan‘gevaar’.Datstemtovereenmetdebetekenisvan‘gevaar’zoalshierbovenomschreven.Alswehetinditkaderhebbenoverhetdoordeskundigengehanteerdebegrip‘risico’danpastdaarbij,gezienhetvorenstaande,

deneutralebetekenis.Indezecontextzijn‘gevaar’en‘risico’duszekernietinwisselbaar.Dezerzijdsisereerdervoorgepleitdedomeinenvandeskundigeenrechter,bijdeoordeels-enbesluitvormingoverhetgewenstejuridischekadervoordestrafrechtelijkeinterventie,te

ontvlechten.562Dedeskundigezouzich,indiensadvies,moetenbeperkentotdegedragskundigrelevanteaspectenvande,medeopbasisvanderisicoanalyse,aanbevoleninterventie.Daarbijvalttedenkenaandeinhoudendeverwachteduurvandebehandeling,alsmedeaanhet

behandelperspectiefendemotivatievanbetrokkene.Omderechtereenhandvattebiedenbijdekeuzevanhetjuridischkaderdienendantevens,zogoedmogelijk,devooreensuccesvollebehandelinggeldenderandvoorwaardentewordengeformuleerd.Dangaathetom

behandelstructuur(ambulant/klinisch)endevereistebeveiligingsgraad.Indetoelichtingbijde

560 VanDaleOnline;www.vandale.nl.561 Eigenlijkiseralleengevaaralsdekanseenzekeregrootteheeft.Bijeenhelekleinekansspreektmen

inderegelnietvan‘gevaar’.Indiezinziterinhetbegripkansookeennormatiefaspect,namelijkeen‘aanmerkelijke’kans.Echter,indezeanalysezalikuitgaanvaneen‘neutraal’kansbegrip,waarbijheteenrekenkundigekansbetreft.

562 ZieBeukers2005,p.505e.v..

rapportage-formatsvanhetNIFP563wordthierinnogverdergedifferentieerd,waarbijonderscheidwordtgemaakttussen‘zorgprognoseenbeïnvloedingsmogelijkheden’en‘interventieadviesen–condities’.

Derechteris,zoalsgezegd,verantwoordelijkvoordekeuzevanhetjuridischkaderwaarbinnendesanctievormkrijgt.564Indiekeuzeleunthijvooreenbelangrijkdeelopdehemdoordedeskundigeaangereiktefeitelijkeinformatieoverrecidivekansenenbehandelopties,maarindekerndraaithet

omeenstrafrechtelijk-normatieveafweging,waarbijzowelproportionaliteitalssubsidiariteiteenrolspelen.Zijndefeitelijkegegevensvandienaarddatdaarmeedematewaarineenmaatregelingrijptinhetpersoonlijklevenvandeverdachtegerechtvaardigdwordt(proportionaliteit)enzijn

eralternatieveinterventiesvoorhandendieminderingrijpenmaarhetzelfdedoeldienen(subsidiariteit)?Of,gegevendegedragskundigeinschattingdat,alsgevolgvandestoornis,bepaalddelictgedragzich,naarzekerewaarschijnlijkheid,zalvoordoen,eenTBSgeïndiceerdis,hangtmede

afvanfactorendiegeenbetrekkinghebbenopdestoornismaaropdedelictcontext,opaardenernstvanhetingeschattedelictgedragindetoekomstenopdemaatschappelijkeimpactvanhetfeit.Inartikel37WvSr(PPZ)isvoordezenormatievewegingeenaanknopingspunttevindeninde

keuzevanhetwoord‘gevaarlijk’.BijdeTBSendePIJisdatnormatieveaspectafteleidenuitdeformuleringdat‘deveiligheid…hetopleggenvandiemaatregeleist’(vetmb).OokhetvoorschriftdatderechterbijhetopleggenvandeTBSendePIJdeernstvanhetbeganefeitofde

veelvuldigheidvanvoorafgeganeveroordelingenwegensmisdrijfinaanmerking dienttenemen565

wijstinderichtingvaneenjuridisch-normatievetoets. Hetpleidooiomtekomentoteenscherperonderscheidindetaakverdelingtussenrechterendeskundigebijdekeuzevanhetjuridischkadervooreenstrafrechtelijkeinterventie,zoukunnen

leidentotdeaanbevelingdatdedeskundigezichonthoudtvaneenexplicietadviesomtrentdetoepassingvaneenbepaaldkader.Dedeskundigekanzichbeperkentothetbenoemenvande

gedragskundigeconsequentiesvaneenkeuzevooreenbepaaldkaderdoorderechterendaarbijverschillendealternatievenbespreken.566IndezelfdelijnwordtookingenoemdformatvanhetNIFPdedeskundigetotterughoudendheidaangezetmetdevolgendeformulering:

Doesuggestiesmetbetrekkingtotdestrafrechtelijkekader(s)diewenselijk,nodigofonmisbaarzijnomvoorgesteldeinterventies,zowelophetgebiedvanbehandelingalsophetgebiedvanbeveiliging,degrootstmogelijkekansvanslagentegeven.

Inhetrechterlijkoordeelkan,metdieterughoudendheidvandedeskundige,beterzichtbaarwordenopgrondvanwelke(normatieve)overwegingendebeslissingdoorderechterisgenomen.

563 Algemenetoelichtingbijderapportage-formatspsychiatrische,psychologischeentriplerapportages

ProJustitiavolwassenenversie2014,NIFP.564 DerechterkaneenTBSgelastenookalsniettotdezemaatregelisgeadviseerd.ZieHR2februari2016,

ECLI:NL:HR:2016:178.565 Ziedeartikelen37alid4respectievelijk77slid4WvSr.566 Bijvoorbeeld:‘bijeenvoorwaardelijkeveroordelingisnietteverwachtendatbetrokkenezichaande

voorwaardenzalhouden’,of‘eenbehandelingheeftalleenkansvanslagenindiendezeineenintramuralesettingplaatsvindt,zoalsbijdeverplegingsvariantvandeTBS’.

6.2.3.3 Eentoetsingscriteriumvoordeverschillendesancties?Terugkerendnaardeaanhetbeginvandithoofdstukgesteldevraag,vanuitwelknormatiefkaderhetgevaarindestrafrechtelijkecontextwordtbeoordeeld,valtonderscheidtemakentussende

(‘stoornisgerelateerde’)maatregelenenanderestrafrechtelijkesancties.Watdemaatregelenbetreft,blijkthetnormatieveaspectvanhetjuridischkadertenaanzienvanhetgevaarwataanhetoogonttrokkentezijndoordeenigszinsverhullendeterminologieinde

wettelijkebepalingenvandestrafrechtelijkemaatregelenendoorderechtspraktijk,waarindetaakgebiedenvanrechterendeskundigemetelkaarverstrengeldzijngeraakt.Eenontvlechtingdaarvanlaatziendatbijdestrafrechtelijkemaatregelenhetnormatievekadervoordevaststelling

vanhetgevaarzich,althansinhetwettelijkgevaarscriterium,beperkttotdeomschrijvingvandemetdemaatregelentebeschermenbelangen,meerinhetbijzonderdealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen.Destoornismaaktgeendeeluitvanhetwettelijkgevaarscriterium,maar

langsdewegvandejurisprudentieendetoelichtingvandewetgever,isdestoornis,alsgevaarvoorspellendefactor,welonderdeelgewordenvanhettoetsingskaderbijenkelestrafrechtelijke

maatregelen.567Eenbelangrijkerechtswaarborgvoordetoepassingvandemaatregelenzitverscholenindehanteringvanhetbegrip‘gevaar’waarvandeinvullingendewegingdeverantwoordeljkheidvanderechteris.Hetgaatimmersomeenzodaniggevaardattoepassingvan

eenbepaaldesanctieaangewezenis.568BijdeTBShebbenwederhalvedesituatiedatnietiedergevaardetoepassingvandezemaatregelkanrechtvaardigen,maarslechtsvoorzoverdatgevaarinhetwettelijkgevaarscriteriumis

omschreven,waarbijbovendiendestoornisdedoorslaggevendevoorspellendefactormoetzijn.Deeisdathetmoetgaanomeenzodaniggevaardattoepassingvandemaatregelaangewezenis,verplichtderechtertoteentoetsvandeproportionaliteit.Ookmethetstrafrechtelijkverleden

dient,opgrondvanartikel37alid4WvSr,rekeningtewordengehouden.Hettoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaarmaaktderhalvedeeluitvaneenbrederkadervoordetoetsingvandenoodzaaktottoepassingvandemaatregel.Hetwordtgevormddoordewegingvandeaarden

deernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Indieafwegingzalderechterbovendiendemaatschappelijkeimpactvanhetstrafrechtelijkvergrijpbetrekken.

Alswekijkennaardeniet(expliciet)stoornis-gerelateerdemaatregelenendeinbijzonderevoorwaardenvervattegedragsinterventies,danblijkendegenoemdesamenstellendebestanddelenvanhettoetsingskader(prospectief,delictcontextenretrospectief)minderduidelijkaanwezigte

zijn.Aandegedragsinterventiesopbasisvanvoorwaarden(algemeneenbijzonderevoorwaarden)ligtweliswaardeveronderstellingtengrondslagdatvandekantvandeverdachteindetoekomst

(recidive)gevaartevrezenis,maareenwettelijkgevaarscriteriumontbreekt.569Hetverbandmethetrecidivegevaarkomttotuitdrukkingindealgemenevoorwaardevanhetnietplegenvanstrafbarefeitenendedaaraangekoppeldeproeftijd.570

567 Zieparagraaf1.1.2.4.568 HR20januari2009,ECLI:NL:HR:2009:BG1645.569 EenuitzonderinggeldtvoordeTBSmetvoorwaarden.570 Zieartikel14ae.v.WvSr.

Hetdoelvandemaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)is‘beveiligingvandemaatschappijendebeëindigingvanderecidivevandeverdachte’.571 Bijdetoepassingvandezemaatregelhoeftgeenrechtstreeksverbandtebestaantussendeaarden

omvangvandetenlastegelegdefeitenendeduurvandevrijheidsbenemendestrafrechtelijkereactie.Aanhetproportionaliteitsvereiste,datvoorzichtigdoorklinktinenkelearrestenvandeHogeRaad572overdeinhoudvanbijzonderevoorwaardenlijktbijdeISDminderbelangteworden

gehecht.BijdetotstandkomingvandewetopdeISDisdiemogelijkedisproportionaliteittussengepleegdfeitensanctieduurweleenpuntvandiscussiegeweest.

6.3 Hetjuridisch-normatievekader,samenvattingen beschouwingBijdetoerekeningsvatbaarheidblijkter,ookvoorhetNederlandserecht,eenredelijkbredeconsensustebestaanoverdeaanwezigheidvaneencognitiefeneenhandelingsaspectinhettoete

passencriterium.Demeestebronnenbetrekkenbeideaspectenookopelkaar,indiezindathetonvermogentothandelengerelateerdisaanhetcognitiefbepaaldeinzicht.Welzijnerindeformuleringvanditals‘samengesteld’aanteduidencriteriumnuanceverschillen.Inhetcognitieve

elementwordtbijvoorbeeldonderscheidgemaakttussen‘begrijpen’en‘kunnenbegrijpen,terwijlwebijdeaardvanhethandelenzoweldekwalificatie‘ongeoorloofd’als‘onrechtmatig’tegenkomen.Tenslottewordthet‘handelings-element’ookwelals‘wilselement’aangeduid.Inde

kerngaathetechtersteedsomeenbeperkingvandeverdachteindiens‘inschattingsvermogen’enhet‘sturingsvermogen’inrelatietothetdelictgedrag.

Eenbelangrijkebevindingtenslotteisdatdeinhettoetsingscriteriumgehanteerdenotiesnietzondermeerverbondenzijnmetdepsychischestoornis.Eenverminderd‘inschattingsvermogen’kanuitgedruktwordeninbeperkingenindeexecutievepsychischefunctiesvanbetrokkene,dieniet

noodzakelijker-wijzehunoorzaakhoeventevindenineenstoornis.Ookeenbeperkt‘sturingsvermogen’kaneenanderedaneenpathologischeverklaringhebben.Bijdepsychischeovermachtwordtbijvoorbeeldgesprokenovereen(methetbeperktesturingsvermogen

vergelijkbare)‘psychischedrang’diehetgevolgisvaneen‘vanbuitenkomendeomstandigheid’.Ditzoukunnenbetekenen,dathetsamengesteldcriterium,richtinggevendzoukunnenzijnvoorhet

aldannietverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,losvandevraagwelkefactoroffactorenverklarendzijnvoordepsychischebeperkingenvandeverdachtezoalsdieinhet(samengestelde)criteriumwordenomschreven.Ditheeftdevraagopgeroepenofeninhoeverreditcriterium

wellichtooktoepassingkanvindenbijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexces.Erblijkenaanwijzingentezijndatvoorhetantwoordopdevraagof,bijvoorbeeld,eenpsychischestoornis,eenpsychischedrangofeenhevigegemoedsbewegingimplicatiesheeftvoorde

strafrechtelijkeaansprakelijkheid,derechterhetzelfdetoetsingskaderzoukunnenhanteren.

571 Artikel38mlid2WvSr.572 HR20oktober1964,NJ1966,119enHR26november1968,ECLI:NL:HR:1968:AB6079, NJ1970,123.

ZiebijditlaatstearresttevensdeconclusievanAGRemmelinkdieexplicietingaatophetproportionaliteitsvereiste.

Nagegaanzoukunnenwordeninhoeverrehet‘samengesteldcriterium’datinhetvoorstelvanBijlsma(2016)alstoetsingskaderbijdetoerekeningnaderverfijndis,ookhierinaanmerkingkomt. Het normatievekaderwaarbinnenaandegevaarsnotieinhetstrafrechtuitdrukkingwordtgegeven,

bleek,andersdanbijdecompetentie,nietzoeenvoudiguittedrukkenineentoetsingscriterium.Voorzoversprakeisvaneentoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaar,blijkthetdeeluitmakenvaneenbrederkadervoordetoepassingvandebetreffendemaatregel(zoalsbijdeTBS).

WellijkthetuitderegelingvandeTBSafgeleidekadereenaanknopingspunttekunnenbiedenbijtoepassingvanallesancties.Gedoeldwordtopdewegingvandeaardendeernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaard

endeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Proportionaliteitishierhetsleutelbegrip.Ditglobalekaderlaatdemogelijkheidopendat,afhankelijkvandeaardvandeinterventieendeconcretesituatie,derechterbepaaldeelementenmeerofminderzwaarlaat

wegen.ZoalswijzagenzalbijvoorbeeldbijdetoepassingvandeISDmindergewichtwordentoegekendaandeernstvanhetactueledelictdanbijdetoepassingvandeTBS.

Hoofdstuk7 Wijziginginhetperspectief

7.1 OverwegingenDezestudierichtzichopdeinhoudendebetekenisvanhetstrafrechtelijkstoornisbegrip,de

‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Erwerdnaarentegelijkertijdoverdegrenzenvandestoornisgekeken.Indeprobleemsteling573kwamnaarvorendathetniethelderishoehetstrafrechtelijkstoornisbegripzichverhoudttothetstoornisconcept

binnenhetidioomvanpsychiaterenpsycholoog,waarinde(strafrechtelijkminderrelevante)meerzorggerelateerde‘psychopathologie’richtinggevendisvoorhetstellenvaneendiagnose.Bijdetoerekeningenbijdeinschattingvanhetrecidiverisicoindestrafzaak,zagenwijdatookandere

(psychische)conditiesdanalleendestoornisverklarendenvoorspellendkunnenzijnvoordelictgedrag,terwijldiagnostischdieaspectennietindestandaardvraagstellingvoordeprojustitia

rapporteurzijnbetrokken.Indiegevallenwaarin,indewisselwerkingvanpsychische,situatieveencontextuelefactoren,dedynamiekvoordeverklaringvanhettenlastegelegdezichtbaarisgeworden,dwingtdevraagstelling(ronddetoerekening)weertoteenreductienaareen

monocausaalverbandmetdestoornis.Datzelfdeprobleemdoetzichvoorbijdeinschattingvandekansopdelictgedragindetoekomst,althanswanneereenstrafrechtelijkemaatregel(TBS,PPZofPIJ)inbeeldkomt.Indiegevallenwordtvandedeskundigeimmersgevraagdinzichtelijktemaken

ofenhoeeengediagnosticeerdestoornisvoorspellendisvoordatdelictgedrag,terwijlhetgedragsdeskundigonderzoekindemeestegevallenlaatziendatookhiersprakeisvanmultifactoriëlepatronen.

Hetbeeldwordtnogcomplexerwanneerwedebrederecontextvandebesluitvormingindestrafzaakerbijbetrekken.Bijdebeschrijvingvande‘Ontwikkelingenindecontext’574zagenwijdatdestrafrechtpraktijkeenhybridekarakterheeft.Aandeenekantdwingendebepalingenrond

toerekeningenstrafrechtelijkemaatregelentoteenexplicietebeslissingvanderechteromtrentderoldiedestoornisspeeltintelastegelegd-entoekomstigdelictgedrag,terwijlanderzijds,alsgeentoerekeningsverweerwordtgevoerdofeenmaatregeloptienietaandeordeis,derechter,

bijvoorbeeld,bijhetstellenvanvoorwaarden,juridischveelruimteheeft.Bijdevaststellingvandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidendetoetepassensanctiebehoeftdevraagofeenpsychischestoornisdaarineenrolspeeltdangeenexplicietantwoord.Ookhierzalderechterrekeninghouden

metdematewaarindeverdachteinstaatwasde(delict)situatieinteschattenenmetdiensvermogenomzijngedragdienovereenkomstigtebepalen.Schuldintermenvanverwijtbaarheidisdaarbijdecentralejuridischenotie.Eeneventuele‘stoornis’kanookdaneenrolspelenen

eventueelleidentothetrechterlijkoordeeldatsprakeisvaneenverminderingvandetoerekenbaarheid,maarookbuitendatgevalenookzonderrapportagevaneendeskundigekanenzalderechteralle(ookcontextueleensituatieve)factorenbetrekkeninzijnoordeeloverde

strafrechtelijkeaansprakelijkheid.Lastigisevenweldatdevraagstellingbijdepjrapportagevanoudsheristoegesnedenopdie

573 Paragraaf1.2574 Zieparagraaf1.1.3‘Destandaardvraagstelling:vanlineairnaarmodulair’.

gevallenwaarintoerekeningenhetopleggenvaneenstrafrechtelijkemaatregelvooropstonden.Opdatlaatstepuntheeftinmiddelsééncorrectieplaatsgevonden.Watbetreftrisicoanalyseengedragsinterventieiserenigenuanceringindevraagstellingaangebracht,indiezindatookandere

factorendandestoornisbijdeanalyseendeinterventiebetrokkenkunnenworden.Probleemisalleendathet‘diagnostischdeel’vandevraagstellingdaarnietopisaangepast.Datdeelisnogsteedsexclusieftoegespitstopdediagnostiekvaneeneventuelestoornis.

Degeschetsteproblematieknodigtuittoteenheroriëntatieopdepreciezerolenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht.Indezeparagraafzal,aandehandvanderesultatenvanhet

voorgaandeonderzoek,daartoeeenaanzetwordengegeven.Eenwijzigingvanhetperspectieflijktteverdedigen.Diewijziginghoudtindatonderzochtzoukunnenwordeninhoeverredeaandestrafrechtelijkeconceptenvandetoerekeningenaandegevaarsnotiebijdemaatregelenten

grondslagliggendeuitgangspuntenookgewaarborgdkunnenworden,zonderaandepsychischestoornis(inallegevallen)eenexclusieveroltoetekennen.Tegendeachtergrondvandebevindingenuitdehoofdstukken3,4en5,zijndeoverwegingendaarbijdat:

• hetstrafrechtelijkstoornisbegripambiguis.Juridischisheteenopen,nietafgebakendconcept,waarbijhetdeverantwoordelijkheidisvanderechter,deaanwezigheiddaarvan,inrechte,vasttestellen.Feitelijkzijnhetechterdedeskundigendieopgrondvanhetbinnenhuneigenidioom

geldendeconcept‘psychopathologie’inhoudgevenaanhetwettelijkstoornisbegrip;• psychopathologiealsrichtinggevendenotievoorwatonderstoornismoetwordenverstaanniet

goedhouvastbiedtvoorforensischediagnostiek.Eenpsychischestoornisisgeenscherp

afgebakendconceptmaarmogelijkbeteroptevattenalseendimensioneelconstruct.Eenbelangrijkcriterium,namelijkofbijbetrokkenesprakeisvanlijdenofbeperkingen,isuiteindelijkzorggerelateerdenforensischdaardoormindergoedbruikbaar;

• depsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderandereterugtevindenzijninhetclassificatiesysteemvandeDSM,opzichnietovertuigenddirectverklarendnochvoorspellendzijnvoor(delict)gedrag.Hoewelhetonderzoekopdatterreinnognietheeftgeleidtotuitgekristalliseerdemodellen,zijnersterkeaanwijzingendatdelictgedragbeterbegrepen

kanwordenvanuitmultifactoriëlemodellenwaarindimensioneelgeordendepersoonlijkheidsprofielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefunctieseenrolspelen.

Geziendiebevindingenlijktheteropdat,opzijnminst,eendeelvandebovengeschetsteknel-puntenterugtevoerenisophetstoornisbegrip,datalsconceptlastigisaftebakenenenwaarvanooknietisgeblekendathetstrafrechtelijkrelevantis,indiezindatdelictgedrager

overtuigendmeeverklaardofvoorspeldkanworden.Erzijnwelverbanden,zoalsbleekindestudievanCoid(2013),maarinmeeralgemenezin,blekendirecte,sterkeverbandennietgoedvasttestellen.Inhetnavolgendewordendaarmeedeimplicatiesvanditonderzoeknaarde

grenzenvanhetstoornis-begripbeschrevenenverkend.Ofdattotwijzigingvandewettelijkeregelingvanbestaandejuridischeconceptenenregelgeving(instraf-,bestuurs,-ofcivielrecht)moetleideniseenanderevraagomdatbijhetantwoordopdevraagnaardewenselijkheidvan

eendergelijkewijzigingvan(wettelijk)conceptenookanderefactorendanalleendiewelkeinditonderzoekaandeordezijngesteld,vanbetekeniszijn.

7.2 VanstoornisnaardefunctievandestoornisAlsvragenaandeordezijnoverdebetekenisvaneenconcept–inditgevaldepsychischestoornis

–maardatconceptniettemininhetrechteenbelangrijkerolspeelt,dringtdevraagzichopwelkefunctiedat(stoornis)conceptvervultinhetrechtssysteem.Denkbaarisimmersdathetbelangvanhetconceptnietontleendwordtaandeinhouddaarvanmaaraandefunctiediehetvervult.

Inhoofdstuk2isgekekennaardebetekenisofdefunctievandestoornisinhetNederlandserecht.‘Competentie’en‘gevaar’blekendecentralenotiestezijninverbandwaarmeedestoorniseenrol

speelt.Inhoofdstuk6zijndejuridisch-normatievekadersgeschetstwaarbinnenaandenoties‘competentie’en‘gevaar’alsjuridischefunctiesbinnenhetstrafrechtrechtsgevolgenwordenverbonden.Indithoofdstukwordendiebevindingenbijelkaargebracht,inhunonderlinge

samenhanggeplaatstenwordtdegedachteonderzochtominhetstrafrechtzowelbijhettoerekenenalsbijdegevaarsprognosevoorbepaaldemaatregelennietdestoornismaardeonderliggendefuncties,‘competentie’en‘gevaar’,alsrichtinggevendenotiestehanteren.

7.2.1 Competentie

’Competentie’wordtinditonderzoek,zoalseerderaangegeven,575opgevatalshetvermogenvanbetrokkenetotdeelnameaanhetrechtsverkeer.Alsdiecompetentienietofinverminderdemateaanwezigis,kunnendaarinhetrechtconsequentiesaanwordenverbondenindevormvan

beperkingvanbepaalderechtenofbevoegdhedenindetoekomst,zoalsbijdewilsonbekwaamheid,danweldoorbetrokkenenietofinminderemateverantwoordelijktehoudenvoorgedragingeninhetverleden(deretrospectieve‘aansprakelijkheidsvariant’bijhetnietofinverminderdemate

toerekenen).Deindevorigeparagraafaangekondigdeperspectiefwijzigingvraagt,ophetpuntvande

competentie,eerstomeenperspectiefverbredingvandefunctievandestoornis.Dewenselijkheiddaarvankan(buitenhetstrafrecht)wordenbelichtvanuitdeeerderbesprokenrechtsvergelijkingmethetcivieleenhetgezondheidsrecht576enbinnenhetstrafrechtdoorhetzichtbaarmakenvan

vergelijkbareaspectenin(hetpsychischelementvan)toerekening,psychischeovermachtennoodweerexces.577

7.2.1.1 ToerekeningenwilsonbekwaamheidInhetciviele-engezondheidsrechtheeftde‘beperkingvancompetentie’inderegelgevingvormgekregeninhetverbindenvanrechtsgevolgenaanhetonvermogenvanbetrokkenetot‘waarnemingofwaarderingvanzijnbelangen’.Dieformuleringvindenwij,inverschillende

varianten,terugbijdecuratele,dehandelingsonbevoegdheidendewilsonbekwaamheid.Watopvaltisdatslechtsinenkelegevallendie‘incompetentie’,opgrondvandewet,expliciet

575Zieparagraaf2.2.1.

576 Zieparagraaf2.3.2.577 Zieparagraaf6.2.2.

verbondenwordtaaneenonderliggendepsychischestoornis(curatele).Ookbijdewilsonbekwaamheidkaneenstoornisdeoorzaakzijn,maarindemeestegevallenwordtslechtshet‘onvermogen’alscriteriumgenoemd.Hetkomteropneerdat,bijdebeoordelingvande

‘competentie’inhetciviele-engezondheidsrecht,destoornisslechtseenbeperkterolspeelt.Inallegevallenkunnenookanderefactorenredengevendzijnenvaakwordtdestoornisnietgenoemd.Centraalstaatdewegingvanhetvermogenvanbetrokkenetotwaarnemingofwaarderingvanzijn

belangen.Voorzoverdestoorniswelgenoemdwordt,ishetbelangdaarvanbeperktdoordathetalleengaatomstoornissendiedatvermogenaantasten.Alswekijkennaarhetstrafrechtdanblijkencompetentievrageneenroltespelenbijdetoerekening

(aansprakelijkheidsvariant),maarookintweestrafvorderlijkebepalingen,waarindeincompetentiegezienkanwordenalseenvormvanwilsonbekwaamheid.Aanhetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen(artikel16WvSv)ofomzijn

‘belangenbehoorlijktebehartigen’(artikel509aWvSv),wordenbepaalderechtsgevolgenverbonden.Deals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’aangeduidestoornisstaatindezebepalingencentraalengeldtalsexclusievevoorwaarde.Zonder

aanwezigheidvandiestoornisendeverklarendekrachtdaarvanvoorhet‘onvermogen’kunnendezebepalingengeentoepassingvinden.Bijdestrafvorderlijkebepalingengaathet(althansvolgensdeinparagraaf2.2.1gevolgdeinterpretatie)inzekerezinomeenvormvan

wilsonbekwaamheid,maarnietvaltintezienwaarom,andersdaninhetcivielerecht,alleendeopeenstoornisgebaseerdeonbekwaamheidrechtensgevolgenzoumogenhebben.Dewetvoorzietnietindesituatiewaarindeverdachtedestrekkingvandetegenhemingestelde

vervolgingnietbegrijptofnietinstaatiszijnbelangenbehoorlijkwaartenemen,alsdaargeenstoornisaantengrondslagligt.Eennietalspathologischaantemerkenverstandelijkebeperkingincombinatiemetdecomplexiteitvandebetreffende(bijvoorbeeldfraude)zaakis,inhetgevalvan

artikel16WvSv,eenvoorbeeldvaneendergelijkesituatie.Methetloslatenvanhetstoorniscriteriumiseendispuutoverdevraagofdiebeperkingaldannietalsstoornis,indezinvandewet,kanwordenaangemerktoverbodigenkanhetonderzoekzichtoespitsenopdekernvraag,

namelijkopheteventueleonvermogenvanbetrokkene,meerinhetbijzonderofdezenietinstaatwasdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen.

Watbetreftdetoerekeningvaltvooralopdatdezedirectgerelateerdwordtaandestoorniszonderdatdewetaangeeftinwelkevermogensofcompetentiesbetrokkenedoordiestoornisbeperktzoumoetenzijn.578Datneemtnietwegdaterweldegelijkaanknopingspuntenzijnvoordetoepassing

indepraktijkvanwatMeynen(2013)eenjuridischestandaardnoemt.Uithetvorigehoofdstukkwam,ondanksuiteenlopendeformuleringen,hetredelijkbreedgedragenbeeldnaarvorendathetbijdetoetsingvandecausalerelatietussendestoornisenhetdelictgaatomhet(cognitief

bepaalde)inschattingsvermogenvandeverdachteenhet(brederbepaalde)sturingsvermogenvanhetdaaropvolgende(delict)gedrag.Meestalwordtinditverbandgesprokenoverhet

‘samengesteldcriterium’.Indevergelijkingvandewilsonbekwaamheidmetdeontoerekenbaarheidbleekdatalswedezeconceptenophetniveauvandejuridischestandaardnaastelkaarleggen,ereengrotematevan

overeenstemmingbestaat.Inbeidegevallenwordthet(cognitieve)vermogentothetinschatten

vaneensituatieofdeconsequentiesvanheteigenhandelenbeoordeeld.Inhetstrafrechtkomtdaar(doorhetonlosmakelijkverbandmethetgepleegdedelict)nogbijde(retrospectieve)beoordelingvanhetsturingsvermogen,waarbijanderedanalleencognitieveaspectenoffuncties

betrokkenzijn(b.v.impulscontrole).Eerderiseropgewezendatookbijeen(inuitzonderlijkegevallen)retrospectievebeoordelingvandewilsbekwaamheideendergelijketoetsingteoverwegenzouzijn.

Fundamenteelverschilisdatinhetciviele-enhetgezondheidsrechtde‘functie’(hetonvermogentotwaarderingenbehartigingvanbelangen)vooropstaatenbeslissendisvoordetoepassingvandebetreffendebepalingen,terwijlinhetstrafrechtdeaanwezigheidvaneenstoornisdeeerstete

beantwoordenvraagis,waarbijdedaaruitvoortvloeiendebeperkingeninhetfunctionerenindeartikelen16en509aWvSvexplicietwordenbenoemd,maarbijdetoerekeningonvermeldgeblevenzijn.

7.2.1.2 Toerekening,psychischeovermachtennoodweerexcesDeoverwegingompsychischeovermachtennoodweerexcesindeze‘perspectiefverbreding’tebetrekkenisdathetookindiegevallengaatomeenniet‘toerekenen’(inbredezin)opgrondvan

eenpsychischetoestandbijdeverdachte.Eenvergelijkingvandedrieschulduitsluitingsgrondenkanzichtbiedenopdefunctiediezijvervulleninhetrechtendaarmeeookverhelderendzijnvoordefunctievandestoornisinartikel39WvSr.

Indebeschouwingoverhettoetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces579kwamnaarvorendathetverschiltussendedrieschulduitsluitingsgrondenvooralgelegenisindeaardvandevoorstrafuitsluitingoorzakelijkefactoren:destoornis(toerekening),decombinatievan

de‘vanbuitenkomendeomstandigheid’ende‘psychischedrang’(psychischeovermacht)endecombinatievan‘aanranding’en‘hevigegemoedsbeweging’(noodweerexces).Kenmerkendvoordedrieschulduitsluitingsgrondenisdateenbepaaldepsychischetoestandvandeverdachte

uiteindelijkleidttothetdisculperen.Hoewelweopheteerstegezichttemakenhebbenmetzeerverschillendepsychischebeelden(stoornis,psychischedrangenhevigegemoedsbeweging)ineenonderlingverschillendejuridischecontextlaatdejurisprudentieziendat,indecontextvandedrie

schulduitsluitingsgronden,descheidslijntussendiebeeldenvaagis.Deaanwezigheidvanpathologiesluitnietuitdatsprakeisvan‘psychischedrang’ofeen‘hevigegemoedsbeweging’terwijlomgekeerdeeneventuelestoornisdeovermachtofdegemoedsbewegingmedekunnen

‘invullen’.Hetgemoedvaneengestoordekaneerder‘hevigbewogen’zijntotdeinnoodweerexcessverrichtehandeling.Tenslottebleekdatdegenoemdepsychischetoestandenlangsdezelfdewegjuridischerelevantie

kunnenkrijgen.Voorhetantwoordopdevraagofeenpsychischestoornis,eenpsychischedrangofeenhevigegemoedsbewegingvanzodanigeaardisdatdezeimplicatiesheeftvoorde

strafrechtelijkeaansprakelijkheidkanderechterdanopditpuntmogelijkerwijzehetzelfdetoetsingskaderhanterenomhetpsychischeelementintevullen.Datbetrefthetmeerbesproken‘samengesteldcriterium’waarin,kortgezegd,getoetstwordtofhetbegripontbreektvande

wederrechtelijkheidvanhetfeiten/ofsprakeisvandeonmogelijkheidominovereenstemmingmet

datbegriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen.Hettoetsingscriteriumbiedtechterslechtsglobaalhouvast.Notiesals‘hetbegripontbreekt’of‘onmogelijkheidomconformdatbegriptehandelen’kenneneenzekerebandbreedteenzullengeplaatstmoetenwordenindecontextvan

decasus,waarbijdeernstvanhetfeitalsmedesituatieveencontextuelefactorenindebeoordelingbetrokkenmoetenworden.Diewegingisaanderechter,diedaarbij,inalledriedegevallen,‘naarredelijkheid’zaloordelen.

Geziendebevindingdatdescheidslijntussendeverschillende,voordetoepassingvandedrieschulduitsluitingsgrondenrelevantepsychischebeeldennietscherptetrekkenvaltendiebeeldenbovendienmetelkaarverwevenzijn,kanhetaccentinalledriedegevallenmogelijkverlegd

wordennaardetoetsingvanhet‘onvermogen’.Datwilnietzeggendatdewettelijkecriteriaookindebewoordingenindewetgelijkmoetenwordengetrokken.Metdezerelativeringalsuitgangspuntkan(louter)aandehandvanhetgeeninditonderzoekoverdestoornisisbevonden,deverbinding

tussendeverschillendeconceptenalsmogelijkeverbeteringindetoepassingvanelkvanhenindepraktijknaderwordenverkend.

7.2.1.3 DeverbindingtussendeverschillendejuridischeconceptenDeverbredingvanhetperspectiefnaarandererechtsgebiedenenbinnenhetstrafrechtnaarandereschulduitsluitingsgronden,laatziendatvoorbeperking(ofhetontbreken)vandecompetentievanbetrokkenetotdeelnameaanhetrechtsverkeeruiteenlopendefactoren

redengevendkunnenzijn.Diefactorenendedaaropvolgende,totincompetentieleidende,causaleketen,wordeninhetrechtnietaltijdexplicietbenoemd.Demeest‘explicietevariant’zienwebijhetnoodweerexces,

waarbijindewetde‘wederrechtelijkeaanranding’alseersteredengevendefactorwordtgenoemdende‘hevigegemoedsbeweging’devolgendestapindecausaleketenvormt.Hoewelbijdepsychischeovermachtdiestappenindewetnietuitdrukkelijkzijnterugtevinden,kentditconcept,

inhetdoordejurisprudentievormgegeven,rechteenvergelijkbareopbouw.Een‘vanbuitenkomendeomstandigheid’leidttoteen‘psychischedrang’.Een‘externe’redengevendefactorontbreektbijdetoerekening.Depsychischetoestandzelf(indevormvaneenstoornis)vormthet

beginvandetotstrafuitsluitingleidendecausaleketen.Watindezedriestrafrechtelijkevariantenontbreektishet(expliciete)voordeincompetentiebeslissendecriterium.Bijdewilsonbekwaamheidzienwehetspiegelbeeld,indiezindatdaarjuistwelhetcriteriumwordt

genoemd,namelijk‘hetonvermogentotwaarderingvanzijn/haarbelangen’,terwijldedaarvoorredengevendefactorniet,ofbijuitzondering,vermeldwordt.Dieuitzonderingentreffenweonderandereaanindeartikelen16en509aWvSv,waarindepsychischestoornisredengevendmoetzijn

voordewilsonbekwaamheid.Deverbindendefactorindeze,tothetoordeelvaneenbeperkteofafwezigeincompetentie

leidende,eninverschillenderechtsgebiedengehanteerde,juridischeconstructies,isdatinallegevallenexplicietofimplicieteentoetsingkaderwordtgehanteerddatingrotelijnendezelfdestrekkingheeft,namelijk(eendeelvan)hetsamengesteldcriteriumincombinatiemeteen

redelijkheidstoetsdoorderechter.Hetkomtereigenlijkopneerdatderechtvaardigingvoorhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandebetrokkenevoorzijngedragisgelegenindiens(enkelvoudigof

tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.Ditzoukunnenbetekenendatwehiernietalleentemakenhebbenmeteentoetsingscriterium,maarmeteenverderreikendeethischenotie.580Hetcognitieveen/ofvolitieveonvermogenvanbetrokkenevormtdaarvande

kern.Voordedaaraanteverbindenjuridischeconsequentieszijndevoordeincompetentieredengevendefactoren(dusinzoverre)welvanbelang.Degedachtehierbijisdatdeethischenotie

(zichmanifesterendinhet‘onvermogen’)degrondslagbiedtvoorhetdisculperen,maardataardenachtergrondvanhetonvermogenbepalendzullenzijnvoordematewaarinderechterdevertaalslagkanmakennaareenbeperkingofzelfsuitsluitingvanstrafrechtelijkeaansprakelijkheid

(de‘toerekening’).Complicerenddaarbijisdatmeestalnietsprakeisvanéénmaarvaneensamenstelvanverschillendeinteracterendepersoonsgebonden,situatieveencontextuelefactorendieverklarendzijnvoorhetonvermogen.581Eentoetsingscriteriumkaninaldieuiteenlopende

situatiesnietmeerdanrichtinggevendzijn.Deuiteindelijketoetszal,naafwegingvanalleaspectenvandezaakinredelijkheidmoetenplaatsvinden.Tweevoorbeeldenuitverschillenderechtsgebiedenmakenditduidelijk.

Ofdenotaris,bijdegenediezijntestamentwilwijzigen,besluitovertegaantottoetsingvandewilsbekwaamheid,hangtafvaneenreeksvanmogelijkindicatievefactoren,zoalsdeleeftijdvanbetrokkene,eenmedischpsychiatrischevoorgeschiedenisenderolvananderebetrokkenen,zoals

familieledenmeteenmogelijkbelangbijdezaak.Bijeenindicatiezalvervolgensdebeslisvaardigheidvanbetrokkenewordengetoetstaandehandvaneenenkeleparameters(vermogenkeuzeuittedrukken,informatietebegrijpen,eigenbelangentewaarderen,logisch

redeneren).582Diebeslisvaardigheidisgeenabsoluutgegeven,maarzal,opalleonderdelen,gerelateerdwordenaandeinhoudendecomplexiteitvandevoorliggendeakte,alsmedeaande(sociale)contextwaarbinnendieakteeenrolgaatspelenenleidentothetoordeeldatinmeerof

minderematesprakeisvan(on)vermogen.Uiteindelijkzaldenotarismoetenbesluitenofindatconcretegevalsprakeisvanwilsonbekwaamheid.Diekwalificatie‘oogt’dichotoom,indiezindathetlijktofer,inhoudelijk,eenscherponderscheidtemakenvalttussenbekwaamenonbekwaam

endaarmeeeenkwaliteitvandebetrokkenewordtweergegeven,terwijlhetinfeiteomnietmeergaatdanhetoordeelvan,inditgeval,denotaris,dienaafwegingvanallerelevantefactoreninredelijkheideenknoopdoorhakt.

Indestrafrechtelijkcontextkanalsvoorbeelddieneneengeval,waarineenvrouwvanTurkseafkomsthaarmangedoodheeft.583Diagnostischwassprakevancognitievebeperkingen,een

dissociatievestoornisenafhankelijkeenontwijkendepersoonlijkheidstrekken,dienietalspathologischwerdenaangemerkt,maarindedynamieknaardetotstandkomingvanhetdelictweleenrolspeelden.Contextuelefactorenbestondeninhetjarenlangmoetenlevenonderdedrukvan

eengewelddadigeechtgenoot(slachtoffervandedoding),eengeïsoleerdbestaandooreenslechtecultureleintegratieenhet,mededaardoorchronischoverbelastzijnindedagelijkserealiteitvan

eengezinmetvierkleineopgroeiendekinderen.

580 Opdeethischeaspectenzaliknietnaderingaan.Ziehiervoorbijvoorbeeld:Elliot1996enMeynen

2016.581 Zievoordetheoretischeonderbouwingvandemultifactoriëlebenaderingparagraaf5.3.3.3.582 Zieparagraaf2.3.1.5.583 Rb.Rotterdam,ECLI:NL:RBROT:2014:5366.

Hoewelindebetreffendezaakmeercomplicerendefactoreneenrolspeelden,gaathethieromhetmetregelmaatindeforensischepraktijkterugkerendegegeven,datbijdevraagofbetrokkenestrafrechtelijkaansprakelijkkanwordengehouden,onderzoeknaarhetlineaireverbandtussen

pathologieendelictgeenbevredigendeoplossingbiedt.Hetdelictgedragishierterugtevoerenop(aldannietpathologische)aspectenindepersoonvandeverdachteencontextuelefactorenwaarinookderdenhunaandeelhebben.Situatievefactorenronddedoding(onderanderede

planmatigheidvanhetdelict)relativeerdenhetcognitieveenvolitieveonvermogen.Decombinatie(eninteractie)vanaldiefactorenheeftdefactogeleidtoteenzekerematevanonvermogeninhetbesefvandeongeoorloofdheidvanhethandelen(dedoding)respectievelijkhetonvermogen,

conformeen(inzekeremate)intactbewustzijn,daarnaartehandelen.Dematewaarindiefactorenafzonderlijkeninhunonderlingesamenhangtotdatonvermogenhebbengeleidisinobjectievezinnietvasttestellenenvergteenwegingdoorderechter.Vanuitdegedragskundigforensische

wetenschappenkunnenslechtsindicatiefdaaromtrentuitsprakenwordengedaan.584Uiteindelijkzalderechternaarredelijkheidmoetenwegenendaaraaneen(normatief)oordeelverbindenoverdeverwijtbaarheid.

Devertalingvandatoordeelnaareenbeslissingindestrafzaakisechtervoorallastigwanneereenberoepisgedaanopontoerekenbaarheidofwanneerderechteranderszinsaanleidingzietnaardietoerekenbaarheidonderzoektedoen.Indatgevalzaldeintensiteitvande‘stoornisfactor’immers

afzonderlijkgewogenmoetenworden,585wat,gegevendeinteractiemetdecontextuelefactoren,buitengewoonlastigzalzijn.Verwarrendisookdathetrechterlijkoordeeloverdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidbijdebesluitvormingdoorgaansleidttoteen‘verdeling’overde

toerekenbaarheid(impactvandestoornis)endestrafmaat(impactvandeanderefactorenincombinatiemetdeuitkomstvandetoerekening).Watbetreftdesituatieveencontextuelefactorenis,inextremegevallen,ooknogdenkbaardat,aldannietsubsidiair,eenberoepwordtgedaanop

psychischeovermachtof(ineenanderedandebeschrevencasus)noodweerexces.Netalsbijdetoerekeningdwingtdatdantotevenzoproblematischonderzoeknaareenlineairverbandvanhetonvermogenmet(indatgeval)een‘vanbuitenkomendeomstandigheid’respectievelijkeen

‘wederrechtelijkeaanranding’.Waarhetopneerkomtisdathetwettelijksysteemvandeschulduitsluitingsgrondendwingttoteenmonocausalereconstructievanhetverbandtussenderedengevendefactoren(stoornisofexterneomstandigheidofwederrechtelijkeaanranding)enhet

delict,terwijlrechtspraktijkenwetenschappelijkonderzoeklatenziendatindemeeste,zonietalle,gevallensprakeisvancomplexecausaleketens,waaraanmeerdere,ooknoginteracterende,redengevendefactorentengrondslagliggen.Dieredengevendefactorenzijn,zoalseerdergesteld,

veelalnietvangelijke‘orde’enindematewaarinzijdoorwerkeninhetgedragvandeverdachte(afzonderlijkofinhunonderlingeinteractie)nietofslechtsinglobalezin,kwantitatieftewegen.Hetisaanderechterom,inredelijkheid,hetgewichtvandiefactoren,inhunonderlingesamenhang,te

wegenen,aandehandvanhettoetsingscriterium,tevertalennaareenoordeeloverhettoerekenen,zulksmedebinnendetypischeeigenheidvandebetreffendeschulduitsluitingsgrond

vanontoerekenbaarheid,psychischeovermacht,respectievelijknoodweerexces.

584 Ziehoofdstuk5.585 D.w.z.dematewaarindiefactoreenbijdrageheeftgeleverdaandetotstandkomingvanhetdelict.Zie

paragraaf6.2.1.3,alsmedeNieboer1970,p.150.

7.2.1.4 NaderonderzoeknaarderolvandestoornisbijhetniettoerekenenDevraagdiezichaandientiswelkeroldestoornisnupreciesvervultbijdejuridischebepalingomtrentdetoerekening.

Bijlsma586steltdatbijdetoerekening(indezinvanartikel39WvSr)‘juistdestoornisdeomstandigheidisopgrondwaarvandeverwijtbaarheidvandeverdachteintwijfelwordtgetrokken’.Destoorniszelfwordtdaarmeeeenlegitimatievoordestrafuitsluiting,kennelijklosvan

detoepassingvanhetintermediair,hettoetsingscriteriumofhettoetsingskader.Hetroeptdefundamentelevraagopwelkezelfstandigebetekenis,naasthettoetsingscriterium,aandestoorniszelfmoetwordentoegekendbijhetdisculperen.

Dievraagisvanfilosofisch/ethischeaard,maardaaraanvoorafgaateenanderevraag,namelijkwathiermet‘stoornis’wordtbedoeld.ZowelMooij587alsBijlsma588verwijzenvoorhet(psychiatrisch)objectiverendekadervandepsychischestoornisnaarhetclassificatiesysteemvande

DSM,maarvoegendaarmeteenaantoedatnietalleindatsysteemopgenomenstoornissenstrafrechtelijkerelevantiehebben.Mooijsteltdateenpsychiatrischestoornis,inverbandmetdetoerekeningsvatbaarheid,weliswaarobjectiveerbaarmoetzijnmaar‘tevenseeninnerlijkezijde

..(moet)..hebbendiehaarinverbanddoetstaanmethetvermogentotoverleg’.VoorBijlsmazouhetslechtsgaanomstoornissenvan‘mentaletoestanden’,rationaliteit’en‘mentalecausaliteit’.589

Metdezerelativeringenintermenvanpsychischefuncties,wordthethetdenkeninstriktdichotometermenoverdeaan-ofafwezigheidvaneenpsychischestoornis(inelkgevaldeels)verlaten.Nietdeaanwezigheidvaneen(indeDSMgeclassificeerde)stoornismaarhetbeschreven

onvermogen,intermenvandysfuncties,iskennelijkdoorslaggevendbijdetoerekening.Genoemdeauteurshebbendeze‘denkstap’explicietgemaaktdoorhetbenoemenvanhetonvermogen,maarveelalblijftdezeonvermeld.BijHazewinkel-Suringa590lezenwij:‘Art.39immersbeschouwthet

geestelijkdefectopzichzelfnietalsgrondvoorstraffeloosheid,maarenkeleenzodanigdefect,waardooraandedaderditfeitnietistoeterekenen’.Ookhierzienwederelativeringvandezelfstandigebetekenisvandestoornis,maarwordtnietinzichtelijkgemaaktwathet

onderscheidendcriteriumisomdestapnaarhetniet-toerekenentekunnenmaken.Striktgenomenzougesteldkunnenworden,datalleenindiendepsychiatrisch-diagnostische

methode591wordtgevolgdof(uitsluitend)hetcausaalcriterium592wordtgehanteerd,depsychischestoornisbijdetoerekeningzelfstandigebetekenisheeft.Inheteerstegevalisvoorde

ontoerekenbaarheidvoldoendedateenpsychischestoornisisvastgesteldeninhettweedegevalisvoldoendedatnavaststellingvandestoornishetcausaalverbandmethetdelictaannemelijkisgemaakt.Zodraopenigerleiwijze‘strafrechtelijkrelevante’criteriawordenaangelegdbijde

selectievanstoornissendanwelbijdewijzewaaropdestoornisdoorwerktinhetdelict,ontstaat

586 Bijlsma2016,p.249.587 Mooij2004,p.123.588 Bijlsma2016,p.202.589 Bijlsmadefinieerthiermeedestoornisindezinvanartikel39WvSr(p.185).590 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.278.591 Zieparagraaf3.2.1.1.592 Zieparagraaf6.2.1.

eentoetsingskaderdatdezelfstandigebetekenisvandestoornisbijdevraagnaardetoerekenbaarheidrelativeert.593

Concreetkomtheteropneerdat,alsbijhetplegenvaneenstrafbaarfeit,deaanwezigheidvaneenpsychischestoorniswordtvermoed,dedeskundigeeendiagnosekanstellenintermenvan‘psychopathologie’aldannietgecombineerdmeteenclassificatie,maardat,inhetlichtvande

toerekening,deuiteindelijkestrafrechtelijkerelevantiepasontstaatbijde‘vertaling’naarbepaaldeincompetentiesdiezichlenenvoorwegingineentoetsingskader.Vaneenintrinsiekeaandegediagnosticeerdestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniet

toegerekendkan/moetworden,isnietgebleken.594Onzeanalyselaatinfeiteziendatdatgenewatuiteindelijkrelevantisvoorhettoerekenen,nietzozeerdestoornisis,maardedysfunctieenmeerinhetbijzonderhetonvermogen.Dierelevantievaltteontlenenaanhet‘onvermogen’dat,

mogelijk,inverbandstaatmetdiestoornis,maarookeenandereoorzaakkanhebben,zoalsbijvoorbeelddeniet-pathologischeredengevendefactorenbijpsychischeovermachtennoodweerexces.

Datvermeldingenomschrijvingvanhet‘onvermogen’alstoetsingscriteriumvoorhettoerekenentoereikendkanzijn,wordtgeïllustreerddoordedewettelijkeregelingvandewilsonbekwaamheid.Daarinblijktdathetinhetrechtvastleggenvandeoorzakelijkefactorenvanhetonvermogengeen

noodzaakis.Dieconstateringisvanbelangomdatwijzagendatindeeerderbeschrevenstrafrechtelijkecasus595denoodzaaktotonderzoeknaareenlineairverbandmetéénbepaaldefactordewerkelijkheidgeweldaankandoenenderechtervoorlastigedilemma’skanplaatsen.

7.2.1.5 Perspectiefwijziging:samengesteldcriteriumalsuitgangspuntvoorhetniet ‘toerekenen’

Nietdestoornismaarhet‘onvermogen’vanbetrokkene,totuitdrukkingkomendinhetsamengesteldcriterium,lijktdoorslaggevendtezijnbijdebeoordelingvandestrafrechtelijkeverwijtbaarheid.596

593 Indeliteratuuriswelgestelddatdecomponentvaneenpsychischestoornisbijde

ontoerekeningsvatbaarheid,enigeobjectiviteitverleentaanhetoordeeloverdetoerekening.Ziehierover:Meynen2016.Uiteraardkomtdande,ookindezestudiegestelde,vraagophoeobjectiefdiecomponentis.

594 Ziehoofdstuk5.595 Paragraaf7.2.1.3.596 Degedachteomnietaandestoornismaaraanhetonvermogenbeslissendebetekenistoetekennen

bijeenberoepopontoerekeningsvatbaarheid,wordtookbesprokenineenbijdragevanMeynen(2012)onderdetitel“Shouldthe‘InsanityDefence’beReplacedbyan‘IncapacityDefense’”,waarinhijverwijstnaarMatthewsenVincent.Beideauteurstrekkendevergelijkingmetdebeperkteaansprakelijkheidvanhetjongekind.VolgensMatthewsisderedendatweeenkindnietverantwoordelijkhoudennietgelegenindeleeftijdalszodanig,maarinhetmetdieleeftijdverbandhoudendeonvermogen.ZieookMeynen2016,paragraaf5.1.3..

Datgegevenkanredenzijnindetoekomstnaderteonderzoeken:(1) inhoeverreeenpsychischestoornisalsvereistevoorhetniet-toerekenen(inart39WvSr)dient tegelden

(2) ofaanhetsamengesteldcriteriumalstoetsingskadervoorhetniettoerekenen(inbredezin) strafrechtelijkzelfstandigebetekeniskanwordenverleend.597

Eenbredeformuleringvandatsamengesteldcriterium598is,datvoorhetniettoerekenensprakezoumoetenzijnvan:‘hetontbrekenbijdeverdachtevanhetbegripofbesefvanwathijdoetofvanhetwederrechtelijke

daarvan(inschattingsvermogen)en/ofvanhetonvermogenominovereenstemmingmetdatbegripofbesefzijngedragtebepalen(sturingsvermogen)’.599Deoverwegingenvoordezekeuzezijn:

- Hetsamengesteldcriteriumbevatgeenelementendieeenonlosmakelijkverband veronderstellenmeteenpsychischestoornis.Hetgaatomdewaarderingvanpsychische

(cognitieve-ensturings)functies,losvandeaanwezigheidvaneventuelepsychopathologie.- Hetsamengesteldcriteriumblijkt,ookinbrederezin,nietnoodzakelijkerwijsgebondenaan

eenconcreettebenoemenredengevendefactor(stoornis,psychischedrang,hevige gemoedsbeweginge.a.).Hetcivielerechtlaatziendathettoetsingscriterium,ookindit opzicht,zelfstandigebetekeniskanhebben.

- Hetsamengesteldcriteriumlijktonderuiteenlopendeomstandighedeneenconsistentenotie tezijnvoorhetbeoordelenvancompetentie.Ookindevergelijkingmetpsychischeovermacht

ennoodweerexcesblijktdathetomeenvergelijkbaarcriteriumgaat,datindiegevallenin verbandwordtgebrachtmetanderedanstoornisgerelateerdeverklarendefactoren.

Ineersteinstantiezalderechterdankijkennaarhetsamengesteldcriterium;tegelijkertijdisuiteindelijkbeslissendofinredelijkheidkanwordentoegerekend,600waarbijderechtvaardigingvanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,isgelegenindiens

(tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.

597 Aanniet‘toerekenen’wordthier,zoalsgezegd,eenbredebetekenisgegeven,indiezindatdaarook

depsychischeovermachtennoodweerexcesonderwordenbegrepen.WetshistorischlijkenwedaarmeeteruggekeerdtezijnbijdeoorsprongvanhetWetboekvanStrafrecht.Inparagraaf3.2.2.1onder‘Normaliteitalsstrafrechtelijkehypothese’,bleekdatdewetgeverhetcriteriumdatdeverdachte‘hetongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen’vantoepassingachtteopallestrafuitsluitingsgronden.

598 ZievooreenuitgebreidonderzoeknaardehistorischeeninternationalegrondslagvanhetsamengesteldcriteriumBijlsma2016.

599 EenbelangrijkverschilmethettoetsingscritriumvanBijlsmaisdatindezeformulering(o.a.aansluitendbijdeopvattingenvanMooij2004aenMeynen2016)ookhet‘ontbrekenvanhetbegripofhetbesefbijdeverdachtevanwathijdoet’totniet-toerekenenzoumoetenleiden.Bijlsma2016beperktzichinzijncriteriumtotbesefvanhet‘wederrechtelijke’(p.223en245).

600 Ziehierbovenonder‘Deverbinding’.

7.2.2 Gevaar7.2.2.1 StoornisenmaatregelEentweedeaandestoornisgerelateerdeenvoorhetstrafrechtrelevantefunctiebetreft(debeheersingvan)gevaar.Gevaarisinhetstrafrechteenrelevantenotieomdatdezedirectverbandhoudtmeteenvandefundamenteledoelstellingenvanhetstrafrecht,depreventievan

delictgedrag.601Aanhetpreventiedoelwordtimmersnaderinhoudgegevendoorafbakeningvanhetgevaar.Gevaarwordthierbreedgedefinieerd.Hetgaatnietalleenomgevaarvoorderden,zoals

geformuleerdinhetwettelijkgevaarscriterium(bijdestrafrechtelijkemaatregelen),maarookrecidivegevaarofruimer,het‘gevaar’datbetrokkenewederomkomttothetplegenvanstrafbarefeiten,wordthieronderbegrepen.Alsdatgevaaraannemelijkis,kandat,doortoepassingvaneen

strafrechtelijkeinterventie,leidentothetinperkenvanvrijhedenenbevoegdhedenvanbetrokkene.Deverbindingtussendestoornisenhetgevaarisbijzonder,indiezindateen(verondersteld)

verbandtussenbeideneenstrafrechtelijkingrijpenlegitimeert.WijzagendatbijdeTBS(maarookindeWetBOPZ)stoornisengevaarexclusiefaanelkaargekoppeldzijn.Alshetgevaarnietvanuitdestoornisaannemelijkgemaaktkanworden,ontbreektdegrondvoorhettreffenvandeindie

wettelijkeregelingenvoorzienemaatregelen.AndersdanbijdeWetBOPZisdezekoppelinginhetstrafrechtnietindewetverankerd.

Derelatietussendepsychischestoornisendetoepassingvandedriestrafrechtelijkemaatregelen,waarindestoorniseenrolspeelt,deTBS,dePPZendePIJ,isoverigensnieteenduidiggeregeld.602Iniedergevalopdriepuntenkunnenstoornisenmaatregel(juridisch)metelkaarinverband

wordengebracht:a- gelijktijdigheid,indiezindatdestoorniszichvoordeedtentijdevanhettenlastegelegde,dat redenisvoortoepassingvandemaatregel;

b- devoorwaardedat(inverbandmetdestoornis)hettenlastegelegdefeitinmeerofmindere matenietkanwordentoegerekend;enc- deveronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoortoekomstiggevaarlijkgedrag.

VoordeTBSendePIJgeldtdatdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornistentijdevanhetplegenvanhetfeiteenwettelijkvereisteis.VoordePPZmoetdatgelijktijdigheidsvereisteworden

afgeleiduitdevoorwaardedatsprakemoetzijnvanontoerekeningsvatbaarheid.603Ookophetpuntvandetoerekeningendegevaarsprognose,zijnerverschillen.Plaatsingineenpsychiatrisch

601 ZienaderDeHullu2015,p.6overde‘verenigingstheorie’,waardepreventiedoelstellingdeelvan

uitmaakt.DeHulluverwijstinditverbandooknaarSanctiesinPerspectief,NotavanhetMinisterievanJustitievanfebruari2000.ZietevensHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.906e.v..

602 Zieparagraaf1.1.1.603 Uitgaandevandetekst(eind2016)vantweewetsvoorstellen,hetwetsvoorstelWetforensischezorg

(Wfz)enhetwetsvoorstelWetverplichtegeestelijkegezondheidszorg(Wvggz),wordthetvereistevandeontoerekeningsvatbaarheidalsvereistevoor(watnunogheet)BOPZ-machtigingdoordestrafrechterlosgelaten.Indatkaderwordtvoorgesteldartikel37WvSrtelatenvervallenkomentevervallen.Dezemogelijkhedenwordennadergeregeldinartikel2.3Wfz..Zienaderparagraaf8.3.3..

ziekenhuisis,opgrondvandewet,slechtsmogelijkindienhettenlastegelegdenietkanwordentoegerekend.BijdeTBSontbreekteendergelijkebepaling.DeHogeRaadheeftmeermalenuitgesprokendateencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdenietalswettelijkvereiste

geldt.OokbijdePIJishieroverindewetnietsvastgelegd,maaropmerkelijkgenoegwordenindeMemorievanToelichtingstrikteregrenzengehanteerddanindewettekst.Deverwachtingwordtdaarinuitgesprokendatvoorhetopleggenvandemaatregelslechtsruimtezalzijn‘wanneerhet

gepleegdemisdrijfdoordiestoornisniet,ofslechtsinverminderdemate,aandeveroordeeldekanwordentoegerekend’.604WatbetreftdeaandestoornisteontlenengevaarsprognosezienwedatdiebijdeTBSgebaseerdisopjurisprudentie.BijdePIJmoetenwedatverbandaannemenopgrond

vandeMemorievanToelichting.605VoordePPZontbreekteenexplicieteregelingmaarkanopbasisvandeaardvandemaatregel-waarinhetdoordestoornisveroorzaaktedelictcentraalstaat-aanhetwettelijkgevaarscriteriumgeenandereuitlegwordengegevendandathetgevaaraande

stoornismoetwordentoegeschreven.OokVanderWolfsteltzichopdatstandpunt,onderverwijzingnaarderelatiemetdeWetBOPZ,waarineendergelijkcausaalverbandgeldt.606

7.2.2.2 Destoornisalsexclusievevoorspellendefactor?

Dekernvanderelatietussendestoornisendegenoemdemaatregelenlijktgevormdtewordendoordeveronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoordelictgedrag.Datdierelatie(enniet

degelijktijdigheidofhetvereistevandeontoerekenbaarheid)dekernvormt,kanwordenafgeleiduitdedoelstellingvandemaatregelendieprimairbeveiligendis.ZekerbijdeTBSisoverdiedoelstellingweinigtwijfel.‘Hetdoelvandeterbeschikkingstellingisdebeveiligingvande

samenlevingennietsanders’.607Behandelingvandebetrokkeneisniethetdoelmaarhetmiddel,608zoblijktuitdewetsgeschiedenis.609OokdeHogeRaadvolgtdielijn.610Hoeweldewetvoorzietindemogelijkheid

datzoweldePPZalsdePIJwordtopgelegdinhetbelangvandebetrokkene,611hebbenookdezemaatregelen,geziendeovereenkomstenindeformuleringvanhetgevaarscriteriumendestrafrechtelijkecontextwaarindezemaatregeleneenplaatshebbengekregen,primaireen

beveiligingsfunctie.612Diebeveiligingsfunctiemaaktdatde(veronderstelde)voorspellendekrachtvandestoornisvoordelictgedraghetcentraleelementvormt.Devereistenvangelijktijdigheidendecausalerelatie

tussendestoornisenhettenlastegelegdefeitlijkenindatopzichtondergeschiktenoties.613

604 Zieparagraaf1.1.1.605 Zieparagraaf1.1.1.606 VanderWolf2012,p.163.HijverwijsttevensnaarEHRM4oktober2000,BJ2001,36m.nt.Dijkers.607 ZieMevis2011,p.343,alsmedeHaffmans1989,p.92enBijlsma2010.608 ZievooreenuitgebreidebesprekingvandebehandelbaarheidalsdoelstellingvandeTBS,VanderWolf

2012,p.176e.v..609 ZieHaffmans1989,p.92610 HR13december1983,ECLI:NL:HR:1983:AC3321,NJ1984,653.611 Ziedeartikelen37respectievelijk77slid1subcWvSr.612 ZieVanderWolf2012,p.163.613 Bijlsma2010bespreektinditverbandtwee‘stromingen’.

Inhetenegevalligtdenadrukbijderechtvaardigingvandetbsophetgevaardatvandepsychischgestoordeuitgaat.Gelijktijdigheidencausaliteittussenstoornisendelictzijndannietofmindervan

Vanuithetgeschetsteperspectiefkomenzijeerdernaarvorenalswaarborgvoorhetbehoudvandestrafrechtelijkerelevantievandemaatregel,indiezindatdaarmeewordtuitgeslotendattoepassingvandemaatregelmogelijkisbijeenpsychischestoornisdiepasisontstaannahet

plegenvanhettenlastegelegde.Hoedanook,decentralenotievandevoorspellendekrachtvandestoornisiseenpremissedieindezestudienaderisonderzocht.Daarbijisgeblekendaterbijdieogenschijnlijke

vanzelfsprekendheidvraagtekensteplaatsenzijn.Eenvandeconclusiesinhoofdstuk5is,dat,bijdevoorspellingvandelictgedrag,hetonderscheidtussenpathologischeenniet-pathologischefactorenduidelijkminderrelevantisdangedacht.614

Momenteelwordt,metnameindefunctionelediagnostiek,615deaandachtookwatverlegdvanpsychischeziektebeeldennaarpsychischefunctiesenpersoonlijkheids-kenmerkenenprofielenalsprognostischrelevantefactoren.Decomplexeinteractietussenfactorenvanverschillende(aldan

nietpathologische)aardmaakthetsteedsmoeilijkerde‘pathologie’,inwelkebetekenisdanook,alsverklarendeofvoorspellendefactorteisoleren.Steedsmeerwordthetbelangbenadruktvanmulti-factoriëleverklarendeenvoorspellendemodellen.616

Inditverbandwordtookinherinneringgeroependeinheteerstehoofdstuk617gesignaleerdespanninginderechtspraktijktussenhetgegevendat,voorhetopleggenvandeTBS,aanwezigheid

endelictvoorspellendekrachtvandestoornisalsjuridischevoorwaardengelden,terwijldefacto,inlijnmetdebovensamengevattebevindingen,inderisicoanalysesdiestoorniseenbeperkte(iniedergevalgeenexclusieve)rolspeelt.Wezienditbeeldook(eneigenlijknogsterker)terugbijde

verlengingvandeTBS.Deinhoofdstuk5besprokenrisicotaxatie-instrumenten,zoalsbijvoorbeelddeHCR-20v3endeHKT-R,zijnineersteinstantietotontwikkelinggebrachtentoegepastbinnendecontextvandetherapeutischeinterventiesvandeTBS-klinieken.Diebreedgeoriënteerde

risicotaxatieheeftzijnneerslaggevondenineenformat618datdoordeTBSkliniekenwordtgehanteerdbijdeformuleringvanhetadviesoverdeverlengingvandeTBS.Watdaarinopvaltisdatbijdediagnostiek,naastdeweergavevandeDSM-classificatie,vooralaandachtuitgaatnaarde

vanuithetdelictscenariogedestilleerde‘delictdiagnostiek’.Daarinkomensamendeuitkomstvanhetdelictscenario619endedelictgerelateerdecriminogenefactoren.Alsfactorenwordengenoemd:- beperktebelastbaarheid

- onvoldoendesocialecopingvaardigheden- geringesituationelecontext(tekortaansteunenstructuure.d.)

belang.VerwezenwordtnaarKooijmans(2002)Opmaatgeregeld?Eenonderzoeknaardegrondslagendenormeringvandestrafrechtelijkmaatregel,Rotterdam,diepleitvoorafschaffingvanhetgelijktijdigheidsvereiste.Indeanderestromingwordthetstrafrechtelijkkaraktervandetbsbenadrukt.Demaatregelvindtdaarbijhaargrondslaginhetdelict.

614 Zieparagraaf5.4.615 Tegelijkertijdisdefunctionelediagnostieknogeenjongeontwikkeling,dienadereuitwerkingen

onderbouwingbehoeft.616 Zieparagraaf5.3.3.3.617 Paragraaf1.1.2.618 MinisterieV&J2014.619 Eengedetailleerdeweergavevandegebeurtenissenrondhetindexdelict:aanloopenvervolg(zie

format).

- meervoudigeverslavingsproblematiek620- onvoldoendespanningsregulatieIndeze,voorderisicotaxatieenhetrisicomanagementrelevantefactorenzienwede(DSM

geclassificeerde)stoornisnietterug(behalvedeverslavingsproblematiekdieookindeDSMeenplaatsheeft).Relevantblijkentezijnbepaaldepsychischefuncties,persoonskenmerkenencontextuelefactoren.

HieruitblijktdatdefocusbijdeinterventiesinhetkadervandeTBS,nietmeerprimairisgerichtopdestoornisofdebehandelingdaarvan,maaropdebewerkingvan(andere)relevantgeblekenrisicofactoren.621Het‘behandelparadigma’endedaaraantengrondslagliggendeveronderstelling

dathetgevaaruitdestoornisvoortvloeit,ishiermeewatopafstandkomentestaan.622Incontrastmetdezewerkelijkheid,staathetjuridischdispuutzoalsdat,onderanderebijdeverlengingvandeTBS,inderechtszaalwordtgevoerdoverhetverbandtussenhetgevaarende

stoornis.Inderechtspraakendeliteratuurgaathetdebatbijvoorbeeldoverdevraagofhetbijdeverlengingomdezelfdestoornismoetgaanalsbijdeoplegging.623Datneemtweliswaarnietwegdatderechterookrekeninghoudtmetnietstoornis-gerelateerderisicofactoren,maardespanning

tussenhetjuridisch,opdestoornisgerichteidioomenhetopdebewerkingvanallerelevanterisicofactorengerichteidioomvandekliniekenisevident.DeverbindingtussendetweewerkelijkhedenwordtoverigensinhetformatvoordeTBSklinieken

gelegdinhetlaatstedeeldaarvan,624waarineenonderbouwdebeschrijvingwordtgevraagd‘vanhetverbandtussendeaanwezigheidvandestoornis,hetgevaarscriterium,degepleegdeinterventiesendegenoemdekoersenprognose’.Opvallendgenoegontbrekeninhetformat

evenweldesamenstellendeelementenomstoornisengevaarspredictiebijelkaartebrengen.Deverbindingtussendebrederisicotaxatievandekliniekendejuridischrelevantegevaarsprognoseopgrondvandestoornislijktdusenigszinsgeforceerdtotstandtekomen.

Dejuridische‘werkelijkheid’lijktdaarmeenietmeerinovereenstemmingtezijnmetdestandvandewetenschapendeforensischepraktijkophetpuntvandevoorspellingendebeheersingvandelictgedrag.

7.2.2.3 Perspectiefwijziging:nietdestoornismaarhetgevaaralsrichtinggevende notie?Devraagkangesteldwordenofhetaccentbijdebeoordelingvandeindicatievoorhetopleggen

vaneenvandegenoemdemaatregelen,netalsbijdecompetentie,nietverlegdzoukunnen

620 Ditkanookalspsychopathologiewordenopgevat.Tegelijkertijdisduidelijkdatditniethettype

psychopathologieisdattraditioneelmetrisicowordtverbondenzoalspsychoseenschizofrenie.621 Hiermeewordtoverigensnietuitgeslotendatbepaalde(endanmetnamepersoonsgebonden)van

dezefactoren,indesystematiekvandeDSM,niettevensgeldenals‘samenstellendbestanddeel’ofkenmerkvaneenstoornis.Waarhethieromgaatisdatnietdestoornisals‘globaalconstruct’maarspecifiekefactoren(aldannietdeeluitmakendvandatconstruct)relevantiehebbenvoordeinschattingenhetmanagementvanrisicogedrag.Indieziniserdussprakevan‘overlap’.

622 ZieookVanderWolf2012,p.116e.v..623 Zievooreensamenvattingvanrelevantieuitsprakenencommentaren:VanderWolf2012,p.240e.v..624 Box9Verlengingsadvies.

wordennaardefunctie,inditgevalhetgevaar.625Ookbijdezefunctie(hetgevaar)ishetvanbelangonderscheidtemakentussendewettelijkeregelingenwaarinstoornisende(gevaars)functieexplicietenexclusief(wetofjurisprudentie)aanelkaargekoppeldzijn(PPZ,TBSenPIJ)endie

gevallenwaarinhetgevaar(ook)metanderefactorentemakenkanhebben.Indevoorwaardelijkekaderswordthetgevaarzelfsnietgenoemd,maarhet(ingeschatte)gevaarvormt,inveelgevallen,weldelegitimatievoorhetstellenvangedragsbeperkendevoorwaarden.Detestellenvoorwaarde

zalopenigerleiwijzeeenstrafrechtelijkrelevantdoel,meerinhetbijzonderdebeheersingvanhetrecidivegevaar,moetendienen.Degevaarsinschattingkan,bijtoepassingvandevoorwaardelijkekaders,maarookbijdestrafrechtelijkemaatregelISD,breedgefundeerdzijn.Juridischevereisten

tenaanzienvanaanwezigheidofvoorspelkrachtvandestoorniszijnerniet.Bijdeadviseringvanderechterwordtgebruikgemaaktvandeinzichtendiehetgebruikvanverschillenderisicotaxatie-instrumentenheeftopgeleverdmetbetrekkingtotderelevantievaneenveelheidvanfactoren,

waarondereventueelook(aspectenvan)depsychischestoornis.Dieontwikkelingheeft,zoalseerderbeschreven,626geleidtoteenmodulairevraagstelling,waarbijdatdeelvandevraagstellingdatbetrekkingheeftopderisicoananalysezichnietexclusiefbeperkttotdestoornisals

voorspellendefactor.Waarhetnuomgaatisdat,kennelijkoverdevollebreedtevanhetpaletvandestrafrechtelijkeinterventies,vanTBStotbijzonderevoorwaarde,hetgevaar(inbredezin)627derelevante

(strafrechtelijke)functieis,diedientalslegitimatievoordieinterventies,waardoor,uitvoeringgevendaandepreventiedoelstellingvanhetstrafrecht,gedragopenigerleiwijzekanwordengestuurdofbeïnvloed.

Hetwegvallenvande(gevaarvoorspellende)stoornisalsparametervoordetoepassingvandeTBS,dePPZendePIJ,zalonvermijdelijkgevolgenhebbenvoorhetsanctiestelsel.Dieconsequentieskunnenbetrekkinghebbenopdeinhoudvandevoortoepassingvandebeveiligingsmaatregelen

geldendecriteria628..Hoedanookisevenwelvanbelangdathetgevaarscriteriumwordtopgevatalseennormatieftoetsingskader.Hetbevatnietloutereenfeitelijkeopsommingvantebeschermenbelangen,zois

eerderbetoogd.629Deeveneensbepleiteontvlechtingvandedomeinenvanrechterendeskundigezouookmetzichmeebrengendatdedeskundigezichonthoudtvaneenadviesoverhetgewenstejuridischkadervoordestrafrechtelijkeinterventie(b.v.eenbepaaldestrafrechtelijkemaatregel)en

datderechter,meerdantotnutoe,daarvoorexplicietdeverantwoordelijkheidneemt.Derechterzalinzijnoverwegingenmeelatenwegendeaardendeernstvandatverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhet

strafrechtelijkverledenvanbetrokkene,alsmededemaatschappelijkeimpactvanhetstrafrechtelijkvergrijpnaastdeernst,deingrijpendheidendeproportionaliteitvandeopteleggenmaatregel.

625Bleichrodt(2002,p.134)spreektinditverbandovergevaarals‘rechtvaardiging’vande(beveiligings)

maatregel.626 Paragraaf1.1.3Ontwikkelingenindecontext.627 Datwilzeggendatdaaronderbegrepenwordenzoweldeuithetgevaarscriteriumafgeleidegevaar

voordeveiligheidvanpersonenengoederenalshetaanhetpreventiedoelvanhetstrafrechtontleenderecidivegevaar.

628ZieinditverbandBleichrodt(2002,p.134),dieervoorwaarschuwtdatzonderenigerleiverbandtussenhetgepleegdedelicteneenstoornis‘dedeurzouwordenopengezetvooreen(onwenselijke)ontwikkelinginderichtingvanlangdurigebewaringvanhardnekkigerecidivisten’.

Proportionaliteitensubsidiariteitzijndaarindeleidendenoties.Indezemotiveringiseenbelangrijkerechtswaarborggelegenvoorhetaldanniettoepassenvaneenstrafrechtelijkemaatregel.Indewettelijkeregelinggaathetuiteindelijkomdatlaatste.

7.3 ConclusieDeindithoofdstukonderzochte‘perspectiefwijziging’houdtindatindiegevallenwaarinde

‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’inhetstrafrechteenrolspeeltbijdebeantwoordingvanrechtsvragen,deaandachtvandestoorniszelfverlegdwordtnaar

defunctiediedezeinhetrechtvervult.Competentieengevaarzijndaarbijdesleutelbegrippen.Bijde,exclusiefmetdestoornisverbonden,ontoerekeningsvatbaarheid,zoudemogelijkheidvan

hetverbredenvandenotievandeschulduitsluitingonderzochtkunnenworden.Vanuiteendergelijkperspectiefzoudensituatiesdienuvallenonderdereikwijdtevandeontoerekeningsvatbaarheid,depsychischeovermachtenhetnoodweerexces,danonderéén

noemerkunnenvallen,metalscentralenotie,datderechtvaardigingvanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,isgelegenindiens(tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.Metdat‘tweelediggedefinieerdeonvermogen’wordt

verwezennaarhetsamengesteldcriteriumdatbetrekkingheeftopeenbeperktofafweziginschattings-ofsturingsvermogenvandeverdachte.Doordatcriteriumalsrechtsnormtehanteren,kanrechtgedaanwordenaandehiervooraangehaalde(ethische)notiewaarbijhetonvermogen

centraalstaatennietdeoorzaakdaarvan.Detweedefunctiedieinhetstrafrechtinverbandkanwordengebrachtmetdepsychischestoornisbetreft(debeheersingvan)gevaar.Echter,bijdepremissedatdestoornis,alszodanig,exclusief

voorspellendekrachtheeftvoortoekomstigdelictgedragzijnvraagtekensteplaatsen.Beheersingvangevaardoorbehandelingvandestoornis,eengedachtedietengrondslagligtaanenkelestrafrechtelijkemaatregelen,isdaarmeemindervanzelfsprekendgeworden.Daarmeekomtde

vraaginbeeldinhoeverredepsychischestoornisalsprimairrichtinggevendenotievoordetoepassingvandiemaatregelendienttegelden.Hetkanruimtebiedenaandegedachtehetperspectieftewijzigenenhetgevaaralsrichtinggevendcriteriumtehanteren.630

630Overigens,eendergelijkeveranderingrichtingonvermogenengevaarbetekent,vooralleduidelijkheid,op

zichzelfallerminstdateengedragskundigerapportageminderrelevantzouworden.Veeleerzoudeperspectiefwijzigingruimtekunnenbiedenom,wellichtnogmeerdannuhetgevalis,indevollebreedte

vandegedragskunde,derechtervoortelichten(zieookdeeerdergesignaleerdeknelpuntenvoorderapporteur).Voorhetuitbrengenvaneenpjrapportagezoudendaninminderematedemogelijke

aanwezigheidvaneenpsychischestoornismaarveeleervragenrondcompetentieengevaaralsindicatiekunnendienen.Hetgedragsdeskundigeonderzoekzouzichdanmeerkunnenrichtenopdepersoonvan

deverdachte,diensrelevantementalefunctiesendysfunctiesendecontextueledelictbepalendefactoren.Dezemogelijkeimplicatiesvoorhetlatenopmakenvaneenpjrapportagevragennader

onderzoekenverderedoordenking.

BeantwoordingvandevragenenconclusiesInparagraaf1.2.1(Probleemstelling)ishetdoelvandezestudievervatineendrietal

onderzoeksvragen.Langsdelijnvandievraagstellingwordenhiernaaandebevindingenuitditonderzoekenkeleconclusiesverbonden.Nadeformuleringvandeonderzoeksvragen(uitparagraaf1.2.1)volgentelkensdeopgrondvandeonderzoeksbevindingengetrokkenconclusies.

EersteonderzoeksvraagWelkeinhoudenbetekeniskunnenaanhetstoornisconceptinhetstrafrechtenerzijdsendegedragswetenschappenanderzijdswordentoegekendenhoeverhoudendezeconceptenzichtot

elkaar?Strafrechtelijkstoornisbegrip

Juridischblijktde‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’eenopenbegrippenpaartezijn,waaralle–ofinelkgevalverschillende-vormenvan‘psychischeafwijkingen’onderkunnenvallen,ookalsgeensprakeisvanpsychopathologie.Hetisde

verantwoordelijkheidvanderechterom,inrechte,deaanwezigheidvaneenstoornisvasttestellen.Helderejuridischeparametersontbrekendaarbij.Feitelijkzijnhetdeadviserendedeskundigendierichtinggevenaandeexegesevanhetwettelijk

stoornisbegripendaarbijhetbinnenhuneigenvakgebiedgeldendeconceptvande‘psychopathologie’alsrichtsnoerhanteren.

Overwatalsziekelijkestoornisdanwelalsgebrekkigeontwikkelingheefttegeldenbestaanuiteenlopendeopvattingen.Inderechtspraktijkheeftditonderscheidechterbeperkteofgeenrelevantie.

PsychiatrischstoornisconceptWijonderzochtenookof‘psychopathologie’alspsychiatrischstoornisconceptwellichteenhouvast

konbiedenvoordestrafrechter.‘Psychopathologie’blijktopeenconceptueelniveau,echteropverschillendewijzentewordengedefinieerdenlijktonvoldoendehouvasttebiedenalscriteriumvoorhetstrafrechtelijkstoornisbegrip.Tevenszagenwedat,volgenseenvandebenaderingenvan

psychopathologie,eenpsychischestoornisgeenafgebakendconceptismaarveelmeerisoptevattenalseendimensioneelconstruct.Degrenstussenziekengezondismoeilijkpreciesvasttestellen.

Eenbelangrijkcriterium,namelijkofbijbetrokkenesprakeisvanlijdenofbeperkingen,lijktindestrafrechtelijkecontextmindergoedbruikbaar,ofinelkgevalnietnoodzakelijkrelevant.

TweedeonderzoeksvraagWatkangezegdwordenoverdepremissedatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellendkanzijnvoordelictgedrag?

BeperkteforensischerelevantievandepsychischestoornisalszelfstandigefactorDepsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderandereterugtevindenzijninhetclassificatiesysteemvandeDSM,blijkenopzicheninalgemenezinnietdirectverklarendnoch

voorspellendtezijnvoor(delict)gedrag.Hoewelhetonderzoekopdatterreinnognietheeftgeleidtotuitgekristalliseerdemodellen,zijnersterkeaanwijzingendatdelictgedragbeterbegrepenkanwordenvanuitmultifactoriëlemodellenwaarin,voorwatbetreftdepersoonsgebondenfactoren,

dimensioneelgeordendepersoonlijkheidsprofielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefunctieseenrolspelen.Psychischeproblematiekisrelevant,maardiagnostiekinhetforensichkaderzounietplaatsmoetenvindenlouterlangsdelijnenvandepsychopathologie,maarvanuit

eenbenaderingwaarinpersoonskenmerkenenpsychischefunctieswordengeïdentificeerdenwordenbeschouwdinhuninteractiemetsituationele(metdedelictsituatieverbonden)encontextuele(socialecontextvanbetrokkene)factoren.

Dieontwikkelingindeforensischewetenschappenisreedsingezetenlijktaantesluitenbijdieindegeestelijkegezondheidszorg,waardediagnostischebetekenisvandecategorialeconstructenuitdeDSMaanbetekenisinboetenenwellichtsteedsmeerplaatsgaanmakenvoordimensioneleen

functionelediagnostiek.Delictvoorspellendekrachtvandestoornisisbeperkt

VoorzoveraandestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJ(inhetrecht)deveronderstellingtengrondslagligtdatdepsychischestoornisdeexclusievevoorspellendefactorkanvormenvoorhetgevaarzettendgedrag,wordtdieveronderstellingnietduidelijkondersteund

doordebevindingenuitforensischwetenschappelijkonderzoeknaarrisico(factoren).Datzelfdeonderzoeklaatziendateenreeksvanuiteenlopendefactoreninverbandkanwordengebrachtmetdelictgedrag.Het,totnogtoe,ontbrekenvaneentheoretischgefundeerd

verklaringsmodelbeperktdetoepassingsmogelijkhedenvandiekennisindeforensischepraktijk.Derelevantieenonderlingesamenhangvandebetreffende(contextuele,situatieveenpersoonsgebonden)factorenzalnietalleenwetenschappelijkmaarookopcasusniveauonderzocht

moetenworden.631

DerdeonderzoeksvraagWelkebetekenishebbendepsychischestoornisenanderepsychischebeeldenvoorde

strafrechtelijkeverwijtbaarheidendegevaarspredictie?OntoerekenbaarheidopgrondvanonvermogenVaneenintrinsiekeaandepsychischestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniettoegerekendkan/moetworden,isnietgebleken.Onzeanalyselaatziendatdatgenewat

uiteindelijkrelevantisvoorhettoerekenen,nietzozeerdestoornisis,maardepsychischedysfunctieenmeerinhetbijzonderhetonvermogenvandeverdachte.Dat‘onvermogen’kaninverbandstaanmetpsychischeproblematiek,maarkanookeenandereoorzaakhebben,zoals

bijvoorbeelddeniet-pathologischeredengevendepersoonsgebondenfactorenzoalsdiebijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexcesvanbelangzijn.

631 OnderanderehetonderzoekvanCoid2013naarboosheidgerelateerdaanpsychosebiedthiervoor

mogelijkverdereaanknopingspunten.

Dezebevindingleidttotdeconclusiedatdelegitimatievanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,primairgelegenisindiensonvermogenennietindeoorzaakvandatonvermogen.

Teoverwegenisdaaromteonderzoekeninhoeverrebijhet‘niettoerekenen’indestrafrechtelijkecontextnietdepsychischestoornismaarhet‘onvermogen’vandeverdachtealsuitgangspuntkanwordengenomen.

Hettweeledigbepaaldeonvermogenalscriteriumvoorhetniet-toerekenenBijhetniet-toerekenenopgrondvan‘onvermogen’vandeverdachtelijkthetbreedgedragen

‘meervoudigcriterium’alsrichtsnoertekunnendienen.Eenbredeformuleringvandit‘tweeledig’criteriumluidtdatvoorhetniet-toerekenensprakezoumoetenzijnvan:hetontbrekenbijdeverdachtevanhetbegripofbesefvanwathijdoetofvanhetwederrechtelijkedaarvan

(inschattingsvermogen)en/ofvanhetonvermogenominovereenstemmingmetdatbegripofbesefzijngedragtebepalen(sturingsvermogen).Hoewelditcriteriumisontwikkeldbinnendecontextvanhetniet-toerekeneninverbandmetde

aanwezigheidvaneenpsychischestoornis,bevathetgeenelementendieeenonlosmakelijkverbandveronderstellenmetdiestoornis.Eendergelijkcriteriumzouderhalveinbeginseleenhandvatkunnenzijnvooreenbetereinvullingentoepassingvandieschulduitsluitingsgronden

waarbijdeaanwezigheidofverklarendekrachtvandepsychischestoornisnietalsvereistegeldt,zoalspsychischeovermachtennoodweerexces.

‘Gevaarscriterium’bijdestrafrechtelijkemaatregelBijdeinvullingvanhetgevaarscriteriumvalteentoetssteenvoortoepassingvaneenstrafrechtelijkemaatregel,geziendevorenvermeldebevindingen,nietteontlenenaan

monocausaleverklaringsmodellenenmeerinhetbijzonderaandepsychischestoornis,opzichzelf,alsexclusiefvoorspellendefactor.Naderonderzochtzoumoetenwordeninhoeverrehetnu,bijdeTBS,PPZenPIJgeldendevereistedateenpsychischestoornisvoorspellendmoetzijnvoor

gevaarzettendgedragindetoekomst,indewegstaataandemogelijkheideenbrederisicoanalyse(waarinalledaarvoorrelevantefactorenzijnbetrokken)inbeslissendezinmeetelatenwegenbijdetoepassingvandiemaatregelen.Datonderzoekzouzichmedemoetenrichtenopdevraagof

daarbijhetgevaarsaspectzelfalscriteriumkangelden.

Samenvatting

Inleiding

DezestudierichtzichopdeanalysevandebetekenisenderelevantievandepsychischestoornisvoorhetNederlandsestrafrecht.Heteerstedoelwasnategaanwatdeinhoudisvanhetstoornisconceptinenerzijdshetstrafrechtenanderzijdsdegedragswetenschappenenhoedie

conceptenzichtotelkaarverhouden.Devervolgvragenhebbenbetrekkingopderelevantievandestoornisvoorhettoerekeningsconceptenopdestoornisalsgevaarvoorspellendefactorbijdetoepassingvanenkelestrafrechtelijkemaatregelen.Ookisdevraaggesteldhoehetstoornisbegrip

vanartikel39WvSrzichverhoudttotdepsychischetoestandenzoalsdiebijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexceseenrolspelen.

Deonderzoeksvragenzijnvanuitverschillendeinvalshoekenbenaderd.Binnendejuridischecontextis,aandehandvanwetshistorie,jurisprudentieenliteratuur,nagegaanwatdestrekkingisvanhetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis

vandegeestvermogens’.Hetbelangvanhetonderzoeknaardeinhoudvanhetstoornisconceptbinnendepsychiatrieendepsychologie,werdmedebepaalddoordebevindingdatdevraagofeenbepaaldepsychische

toestandinhetrechtaldannietalsstoornisgeldt,indeforensischepraktijkdoorgaanszijnantwoordvindtinhetgedragsdeskundigdomein,meerspecifiekinhetantwoordopdevraagofgesprokenkanwordenvan‘psychopathologie’.

Derelevantievandestoornisiseerstonderzochtineenrechtsvergelijkendonderzoeknaardeplaatsvandestoornisinandererechtsgebiedendanhetstrafrecht.Eentweedemanieromdierelevantietebeoordelenwasdetoetsingvandeonderliggende

premissenbijdestrafrechtelijkeleerstukkenwaarindestoorniseenrolspeelt.Eenbelangrijkepremisseblijkt,kortsamengevat,tezijndatdestoorniszowelverklarendalsvoorspellendisvoordelictgedrag.Toetsingvandiepremisseisgeenjuridischeaangelegenheid,maarspeeltzichafop

gedragsdeskundigen/ofcriminologischterrein.

A.Functievandestoornisinhetrecht(hoofdstuk2)Inhoofdstuktweeis,binnenhetNederlandserecht,nagegaaninwelkegevallendepsychische

stoornisredengevendkanzijnvooreenbepaaldrechtsgevolg.Daarbijisnietalleengekekennaar(hetlastigaftebakenen)begrippsychischestoornismaarnaaralleconceptendieopenigerleiwijzeals‘psychischeafwijking’zijnaanteduiden.

Grossomodobleekdestoorniseenroltespelenbijdebeoordelingvandecompetentievanderechtsdeelnemerenbijsituatieswaarinrechtsgevolgenverbondenwordenaandeinschattingdat,alsgevolgvaneenstoornis,gevaarkanoptreden.Binnenhetstrafrechtzienwedatonderscheid

terugbijenerzijdsdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidinhetlichtvandetoerekeningsvatbaarheidenbijanderzijdshetgevaarscriteriumwaarbijdestoornis,alsveronderstelderedengevendefactor,

voordetoepassingvanenkelestrafrechtelijkemaatregelenmedealslegitimatiedient.Competentievraagstukkenzienweinverschillenderechtsgebiedenendanvooralinhetleerstukvandewils(on)bekwaamheid,waarindestoornisookeenrolkanspelen.Eennietstrafrechtelijk

gelabelderelatietussenstoornisengevaarvindenweindeWetBOPZ.Watbetreftdecompetentiewaseenbelangrijkebevindingdatnietdepsychischestoorniszelfmaardeuitdiepsychischestoornisvoortvloeiende(functioneelofingedragstermentebenoemen)

psychischebeperkingrelevantieheeftvoorhetrechtsgevolg.Indevergelijkingtussendestrafrechtelijke(toerekening)en‘civielrechtelijke’(wilsbekwaamheid)competentievariantenkwamnaarvorendatindiebeperkingenbelangrijkeovereenkomstenbestaan.Inallegevallenblijkthetbij

debeoordelingvandecompetentietegaanomhetcognitievevermogentothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin(inschattingsvermogen).Daarnaastspeelt,iniedergevalinhetstrafrecht,ookhetvermogenom,overeenkomstigdatinzicht,tehandelen(hetretrospectief

beoordeeldesturingsvermogen).Bijdewilsbekwaamheidspeeltdataspectmeestalgeenrolomdatdebeoordelingdaarvanveelalprospectiefis(erheeftnoggeenhandelingplaatsgevonden).Eenbelangrijkverschiltussenbeiderechtsgebiedenbleektezijndatinhetstrafrechtindemeeste

gevallendeincompetentieteherleidenmoetzijntoteenpsychischestoornis,terwijlbijdewilsonbekwaamheidhetonvermogenzelfinderegelgevingalsnormwordtgehanteerd.DitverschilkomthetmeestscherpnaarvorenintweebepalingeninhetWetboekvanStrafvordering,waarin

hetookgaatomwilsonbekwaamheid(deartikelen16en409aWvSv),maarwaarindestrafwetgeverdiewilsonbekwaamheidbeperkttothetgevalwaarindepsychischestoornisdaarvoorredengevendis.Inandererechtsgebiedenkomenwediebeperkingniettegen.

B.Inhoudenbetekenisvandestoornisinhetstrafrecht(hoofdstuk3en4)

HetwettelijkstoornisbegripBijhetstrafrechtelijkstoornisbegriphebbenwetemakenmeteenbegrippen’paar’:de‘ziekelijke

stoornis’ende‘gebrekkigeontwikkeling’vandegeestvermogens.InhetkadervandeWetBOPZwordthetbegrip‘gebrekkigeontwikkeling’doordewetgeveraangemerktals‘deuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:

idiotieenimbecillitasmentis’.Indestrafrechtelijkepraktijkvindtevenweleenaccentverschuivingplaatsvandeze‘cognitieveaanlegdefecten’naar‘ontwikkelingsgerelateerdepersoonlijkheidsproblematiek’.Indeliteratuurwordtevenwelbenadruktdataanhetonderscheid

tussendebeideelementenvanhetbegrippenpaarnietteveelwaardemoetwordengehecht.

HetvaststellenvandestoornisHetlijktvoordehandteliggendateenstoorniswordtvastgestelddoordepsychiaterofdepsycholoog.Indedagelijkseforensischepraktijkisdatookhetgeval.NietteminheeftdeHogeRaadaangegevendatderechtereeneigenverantwoordelijkheidheeftbijhetvaststellenvaneen

psychischestoornisbijdeverdachteenbovendien,datderechterzichnietgebondenhoefttewetenaanhetadviesvandedeskundige.

Destrafrechtelijkestoornis,eenhybrideconceptGeblekenisdatdestrafrechtelijkestoorniseenenigszinshybrideconceptis.Daarmeewordtbedoelddatwatweonderdiestoornismoetenverstaanafhankelijkisvanhetgekozenperspectiefofidioom.Binnenhetjuridischidioomontbrekenheldereparametersvoorwat,inhetstrafrecht,

alsstoornisdienttegelden.Devraagofheteen‘ziekelijk’beeldbetreftis,geziendewetshistorie,nietbeslissend.Weliswaarzijnerenkeleijkpuntenaandejurisprudentieteontlenen,maardiegevenvooralaanwelkebeperkingennietgelden.ClassificatievandestoornisindeDSMgeldtin

iedergevalnietalsvereiste.Hetlijkteropdatgeenenkelepsychischeafwijkingopvoorhandwordtuitgesloten,waarbij‘afwijking’zichooknietbeperkttot‘pathologie’.Binnenhetidioomvanderapporterendedeskundigen(psychiatrieenpsychologie)wordt

aangenomendatmethetwettelijkbegrippenpaarverwezenwordtnaardeaanwezigheidvaneen‘ziekte’of‘psychopathologie’.Ondanksdeafwezigheidvaneenjuridischenoodzaakdaartoe,ishetpathologiecriteriumleidendgewordenbijdediagnostiek.Omdieredenisnagegaanwat,binnen

hetdeskundigheidsgebiedvandepsychiatrieendepsychologiebegrepenwordtonderhetconcept‘psychopathologie’.

HetgedragsdeskundigkaderDeverkenningvanhetpsychiatrischeenpsychologischewerkveldinditonderzoekbetrofnietalleendepsychopathologie,maarwasookgerichtophetveldgelegenoverdegrensvande

stoornis.Ookpsychischebeeldendienietalsstoornis(inengerezin)zijnaantemerkenkunnenjuridischerelevantiehebben.Detweedelinginenerzijdspathologieenanderzijdspsychischebeeldenwaarbijdepathologieniet

hetrelevantecriteriumis,isingrotelijnen,terugtevindeninhetverschiltussenhetpsychiatrischenhetpsychologischdenken.Depsychiatrierichtzich,alsmedischewetenschap,primairopdiagnostiekenbehandelingvanziekten,terwijlhetindepsychologievooralgaatomdebestudering

van(normaal)menselijkgedrag.Nietteminzijnbeidevakgebiedennaarelkaartoegegroeid(zichtbaarindeklinischepsychologie).Hetonderscheidtussenhetpsychiatrischenhetpsychologischidioomisalshulpmiddelgehanteerd

omdeoppathologiegerichtemodellenteonderscheidenvandemodellenwaarindepathologieniethetleidendecriteriumis.Uitdrukkelijkwordthiergesprokenoveronderscheiden.Depraktijklaatziendatbeidebenaderingswijzenzichmetelkaarvermengenenindiezinniettescheidenzijn.

Eenvoorbeelddaarvanvormtdefunctioneleanalysevanhetmenselijkgedrag,diealszodanig‘stoornisneutraal’is,maarzodragesprokenwordtover‘dysfuncties’pathologisch‘gekleurd’raakt.

Alsnelwordtdangesprokenoverfunctionele‘diagnostiek’.

PsychopathologieinhetpsychiatrischdomeinGezienhetfeitdatdepsychiatrieeenmedischspecialismeis,ligthetvoordehanddatvoorhet

(objectief)vaststellenvanwatpsychiatrischalsziekofgezondwordtbeschouwd,eenmedischmodelwordtgehanteerd.Eendergelijkmodelverondersteltdataan,alsdiscreteeenhedentebeschouwen,stoornis-categorieënbiologisch/somatischesubstratentengrondslagliggen.Inhet

algemeenkanwordengestelddatnietisgeblekendatde(aandeDSMontleende)stoorniscategorieënéénopéénaanbiologischesubstratenkunnenwordengerelateerd.Weliswaarzijncorrelatieszichtbaargemaakttussendelenvandehersenenenexecutievepsychologische

functies,maarditzijn,zoalsgezegd,correlaties,dienoggeencausaalverbandaantonen.Bovendiengaathetomcorrelatiesmetbepaaldefunctiesennietmetziektebeelden.Ookanderepogingenomdeconceptuelegrenzenvandepsychopathologieobjectiefvasttestellen

zijnnietalgemeengeaccepteerd:- Eenrelevantebeoordelingsfactorisbijvoorbeeldhetoordeeloverhet(sociale)functionerenvan betrokkene.Datoordeelspeelteenrolinde‘exclusiecriteria’vandeDSM,maaruiteraardookin

hetmodelwaarindementaletoestandvanbetrokkenedoorzijnomgevingwordt‘geduid’.Dit criteriumisenigszinsnormgebonden(enindiezinsubjectief).- hetstatistischmodelbiedtweleengeobjectiveerddenkkadervoorhetvaststellenvaneen

stoornis,maarhetbeslissendecriteriumdaarinwordt,indebepalingvaneenafkappunt, ontleendaaneenbuitendatmodelgelegencontext,zoalsdezorgcontext.- inverschillendemodellenishetgevoelvanlijden,beperkingenendisfunctionerenvan

betrokkeneeenbelangrijk,zoniethetbeslissende,criterium.Boltonkomtmeteeneigen voorstel(datafwijktvanmeergangbaremodellen)ensteltdatinditcriteriumookdelegitimatie vandepsychiatrischeinterventiegelegenis.

Beschrijvingvanpsychischebeeldenvanuiteen‘stoornisneutraal’perspectiefZoalsgezegdstaatvanuithetpsychologischperspectiefdestoornisnietopdevoorgrond.Persoonskenmerken,indemeestbredezinvanhetwoord,wordenbeschrevenin‘neutrale’termen

enmodellen,losvandevraagofsprakeisvanpathologie.Hetkangaanomdezelfdebeeldendieinde‘psychiatrische’visiealsziekwordenaangemerkt,maarzewordenineenbrederecontextgeplaatst.

Indedimensionelebenaderingworden‘kenmerken’vaneenpersoongedefinieerdenkwantitatiefbeschrevenintermenvanintensiteit,duurenbeloop.Ofsprakeisvaneenstoornisvaltintrinsieknietuitdiekenmerkenzelfafteleidenmaariseenkwestievanafspraakovereenafkappuntopeen

dimensioneleschaal,diedeprevalentievandatkenmerkofbeeldweergeeft.Voorhetbepalenvandatafkappuntisdoorgaanshetindezorggeldendepathologiecriterium,bijvoorbeeldofsprakeisvaneenlijdenofbeperkingen,weerbeslissend.

Ookhetdenkeninpersoonlijkheidsdimensiesis,zoalsdetermalaangeeft,dimensioneelgeoriënteerdenindiezin‘stoornisneutraal’.Het,meestgehanteerde,vijffactorenmodel(‘BigFive’)verwijstnaareenvijftaldomeinenwaarinpersoonlijkheidstrekkendimensioneelworden

weergegeven.IndealternatieveomschrijvingvandepersoonlijkheidsstoornissenindeDSM-5wordtinditdimensionelemodelvoordebepalingvandeaanwezigheidvaneen‘stoornis’de

nadrukgelegdopeenvandepolenvandevijfdimensies(indedimensienegatieveaffectiviteitversusemotionelestabiliteitgaathetdanomdenegatieveaffectiviteitals‘pathologische’pool).Bijdefunctionelediagnostiek,ofbeterinneutraletermen,functioneleanalyse,wordtinde

psychologischebenaderinggesprokenoverfunctieleerofpsychonomie.Hetgaatdannietprimairomgestoordefuncties.Indemedischebenaderingligtmeerdenadrukopdysfuncties.Psychiatrischesymptomenwordengezienalsrepresentatievanonderliggendepsychische

dysfuncties.

Samenvattendkomtheteropneerdatbinnenhetgedragsdeskundigkaderhetconcept‘psychopathologie’nieteenduidigisaftebakenenenindiezinookgeenhouvastbiedtvooreenbeterbegripvandebetekenisvandestrafrechtelijke‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis

vandegeestvermogens’.Verderblijkenerverschillende(dimensioneleenfunctionele)‘diagnostische’methodentezijn,diederechterkunneninformerenoverdepsychischetoestandvandeverdachtelosvandevraagof

sprakeisvanpsychopathologie.

C.Derelatievandestoornismethetdelictgedrag(hoofdstuk5)

GlobalepathologischeconstructenforensischbeperktrelevantDeconclusieindithoofdstukluiddedatuitonderzoeknietisgeblekenvaneendirecteensterke(verklarendeofvoorspellende)relatietussendepsychischestoornisengewelddadigdelictgedrag,waarbijweleenuitzonderinglijkttegeldenvoormiddelenmisbruik/afhankelijkheid.Depsychische

stoornisisdaarbijopgevatalshetdiagnostischpsychopathologischconstructzoalsdatindeverschillendeclassificatiesystemenindevormvanziektebeeldenwordtbenoemd.Alswekijkennaarenkeleforensischrelevantgeachteziektebeeldendanzienwedatbijvoorbeeld

bijdeschizofreniemethodologischenigekritischekanttekeningenzijnteplaatsenbijonderzoekendieeenverbandsuggererentussendeschizofrenieengewelddadiggedrag.Invrijwelalle

onderzoekenzou,tenonrechte,hetcategorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntzijngenomen.Ervanuitgaandedatschizofreniebeterzouzijnoptevattenalseenmulti-dimensioneelconstruct,zoubijeengevondencorrelatie,daarmeenognietzijnverklaardwelkeaspectenvandat

constructeenrolhebbengespeeld.Eenvergelijkbaarprobleemdoetzichvoorbijdepsychopathie.HetconceptvanHareomvatvieruiteenlopendeaspecten(interpersoonlijk/affectief/levensstijl/antisociaal)watmaaktdatbijeengevondencorrelatietussen

psychopathieengeweldonduidelijkiswatnupreciesdevoorspellendekrachtisvanditconstruct.Ookvoordeantisocialepersoonlijkheidsstoornisgeldtditbezwaar,maardaarkomtnogbijdatditdiagnostischconceptelementenbevatdieookdeeluitmakenvanhettevoorspellengedrag.

Causaliteitisdanmoeilijkaantetonenendeuitkomstenvanhetonderzoekhebbeneenhoogtautologischgehalte.

Dezeglobalepathologischeconstructenlijkendaarmeeforensischnietgoedhanteerbaartezijn.Ookbijdenieuwsteversiesvanenkelerisicotaxatie-instrumentenzienwedatenigszinsafstandwordtgenomenvandezeconstructenalsrelevantevoorspellendefactor.

SpecifiekepersoonskenmerkenenfunctiesHetonderzoeknaardedelictverklarendekrachtvanpersoonsgebondenfactorenblijktzichin

toenemendematetoetespitsenoppersoonskenmerkenenspecifiekepsychischefuncties.Meestrecentzienwedatdeaandachtzichrichtophetaffect.Nietdepsychose,alsgeïsoleerdfenomeen,maarbijvoorbeeldonderliggendewoedezoubepalendzijnvoorhetgedrag.Indesfeervande

persoonlijkheidsstoornissenissprakevaneenvergelijkbareontwikkeling.Daariseveneensgekekennaardefunctievanagressie(woede).

Ookpersoonlijkheidsprofielenzouden,losvaneventuelepathologie,verbandkunnenhoudenmetgeweld.Hetvijf-factorenmodelvanpersoonlijkheidsdimensiesisbijvoorbeeldgebruiktalskadervooronderzoeknaarcorrelatiestussenpersoonlijkheidskenmerkenenagressie.

Daarnaastzienwedatindeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumentendebredestoornisconceptenhunverklarendeenvoorspellendebetekenisverliezenendatvooreenverhogingvandepredictievevaliditeitvan,metname,dedynamischefatorendeaandachtverlegdwordtnaar

specifiekekenmerkenzoalsimpulsiviteit,egocentrismeenthrill-seeking(Bonta1997enAndrewsandBonta2010).

TheoretischgefundeerdemultifactoriëlemodellenDeontwikkelingvanvalideverklaringsmodellenvoorgewelddadigdelictgedragvraagtmeerdanalleendeintroductievannieuweverklarendefactoren.Omcausalerelatiesteontdekkenente

begrijpenzullentheoretischgefundeerdeenvervolgensempirischgetoetstemultifactoriëlemodellenontwikkeldmoetenworden(Bonta1997enWard&Beech2015).Bontamaaktbijzijntheorievorminggebruikvanfactorenwaarvandeempirischeevidentieis

aangetoond.Diefactorenhebbenbetrekkingopspecifiekepersoonskenmerkenenpsychischefuncties,opleertheoretischebevindingenenopantisocialeaspecteninhetgedragenhetdenken

vanbetrokkene.BijMann(2010)gaathetomhetontrafelenvancausaleketens,terwijlWard&Beecheenpluralistischebenaderingvoorstaan,waarbijverklarendetheorieënopverschillendeniveausontwikkeldworden(psychologisch,neurobiologisch,maatschappelijke.d.).

Watopvaltisdataldezemodellenmultifactorieelzijnendatdaarinhoedanookgeensprakeisvanlineaireverbandentusseneenpsychischestoornisen(delict)gedrag.

D.Normatievekaders(hoofdstuk6)Inhoofdstuk6kwamdevraagaandeordewatdenormatievekaderszijnwaarbinnenaande

stoornisinhetstrafrechtbetekeniswordtverleend.Aandehandvanwelkcriteriumwordtindegevallenwaarindestoornisrelevantieheefteenrechtsgevolgverbonden?Bijdebeantwoordingvandezevraagisonderscheidtemakentussencompetentieengevaar.

CompetentieBijdecompetentieisvoorhetstrafrechtvooralvanbelangdevariantwaarbijhetgaatomhet

verminderdofniettoerekenen.Eennorm,ofandersgeformuleerd,eencriteriumvoorhetniet-toerekenenisaandewet(artikel39WvSr)nietteontlenen.OnderzoekvanmetnameMeynen(2016)enBijlsma(2016)heeftlatenziendataanhet

Angelsaksischerechtssysteemendaninhetbijzonderaande‘insanitytests’inhetAmerikaanserechttoetsingscriteriazijnteontlenendiewereldwijdopenigszinsovereenkomstigewijzewordentoegepast.Ondanksdeverschillenkerentweeelementenmetregelmaatterug.Datbetreft

enerzijdshetcriteriumdatdeverdachtenietwistwathijdeed,ofdathijnietwistdatwathijdeedverkeerdwas.DitalscognitiefbenoemdeelementzienweindebekendeM’NaghtenRules.IndeModelPenalCodeisdaarnogaantoegevoegdhetonvermogenvanbetrokkenezijngedragconform

hetinzicht/normconformtesturen(handelings-ofvolitieveelement).

IndeNederlandsewetsgeschiedenisis,bijdetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrecht,eenvoorzichtigeaanwijzingtevindenvoordeerkenningvanditdubbelecriterium.OokindeNederlandserechtspraktijklijkenbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidhetcognitieve

enhetvolitievecriteriumeenroltespelen.Bijlsma(2016)pleitvoorerkenningvanditdoorhemals‘samengesteldcriterium’benoemdetoetsingskader.Deformuleringdaarvanisdoorhemverfijnd.Hetcognitieveelementbestaaterindatdeverdachte‘nietkonbegrijpendathetfeit

wederrechtelijkwas’enhetvolitieveelementhoudtindathij‘onvoldoendeinstaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen’.Hettoetsingscriteriumwordtdoorgaansinverbandgebrachtmetdeaanwezigheidvaneenstoornis

enmethetconceptvandetoerekening.Inditonderzoekisookdevraagopgeworpenwatindegevallenwaarinnietdestoornis,maaranderepsychischetoestandenredengevendzijnvoorhetdisculperen,hettoetsingscriteriumis.Daarbijisgekekennaardepsychischeovermachtenhet

noodweerexces.Opheteerstegezichtzijndeverschillenmetdeontoerekeningsvatbaarheidgroot.Voorstrafuitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtmoetsprakezijnvaneen‘psychischedrang’tot

hetplegenvaneenstrafbaarfeit,waarbijdiedrangveroorzaaktwordtdooreen‘vanbuitenkomendeomstandigheid’.Noodweerexces,ookwelbeschouwdalseenbijzonderevormvanpsychischeovermacht,kenteenvergelijkbareconstructie.Devanbuitenkomendeomstandigheidis

daarbijde‘wederrechtelijkeaanranding’enderelevantepsychischetoestandwordtaangeduidmet‘hevigegemoedsbeweging’.Eenkenmerkendverschilmetde(aaneenstoornisgerelateerde)toerekeninglijkttezijndatbijdepsychischeovermachtderechter,inmeeralgemenezin,naar

‘redelijkheid’toetstofdeverdachteweerstandhadbehorentebiedenaande‘drang’tothetplegen

vaneenstrafbaarfeit.Maar,metnameophetpuntvandie‘psychischetoestand’,blijken,inde

jurisprudentie,descheidslijnentussendedrieschulduitsluitingsgrondendunnerteworden.Bijdebeoordelingvanhetvermogenvandeverdachteweerstandtebiedenaandedrukvaneenvan

‘buitenkomendeomstandigheid’(psychischeovermacht)kunnendoorderechterbijvoorbeeldookpathologischeaspectenbetrokkenworden.Detoetsingvanhetberoepoppsychischeovermacht–maarooknoodweerexces–wordtdaarmee,netalsdetoerekening‘geïndividualiseerd’.Hetopent

dewegnaareengemeenschappelijktoetsingskader.Bijhetonderzoeknaarhettoetsingscriteriumbijdetoerekeningbleekdatdesamenstellendebestanddelenvanhettweeledigecriteriumnietnoodzakelijkerwijzeverbandhoudenmeteen

stoornis.Het(beperkte)‘inschattingsvermogen’kanwordenbegrepenintermenvanpsychischefunctiesofbeperkingendaarin.Ookeengebrekkig‘sturingsvermogen’hoeftzijnoorzaakniettevindenineenpsychischestoornis.De(vergelijkbare),externgeluxeerde,‘psychischedrang’bijde

psychischeovermachtisdaarvaneenvoorbeeld.Toepassingvanhettweeledigcriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexceslijktdaarmeemogelijk.

GevaarHetgevaarsaspectspeelteenbelangrijkerolbijdetoepassingvandestrafrechtelijkemaatregelen.BijdeTBS,dePPZendePIJwordtdatgevaarinverbandgebrachtmetdeaanwezigheidvaneen

psychischestoornis.Tochwordt,inhetaandiemaatregelenverbondenwettelijkgevaarscriterium,destoornisnietgenoemd.Hetvereistevaneendelictvoorspellendekrachtvandestoornismoetwordenafgeleiduitjurisprudentieenwetsgeschiedenis.

Hetnormatieveaspectinhet‘gevaarscriterium’iswataanhetoogonttrokkendoordegehanteerdeterminologie,diesuggereertdathetvereisteverbandmetde‘veiligheidvanpersonenengoederen’vanfeitelijkeaardis.Dieuitlegwordtversterktdoorderechtspraktijkwaarinderechtervoorde

beoordelingvanhetgevaarsterkleuntophetadviesvandedeskundigeomtrentde‘risicoinschatting’.Inparagraaf6.2.3iservoorgepleitopditpuntverantwoordelijkhedenvanrechterendeskundigete‘ontvlechten’.Dedeskundigekanzichuitsprekenoverhet‘risico’ofde

‘kans’datbepaaldgedragzichzalvoordoen,maarhetisaanderechtereennormatieveafwegingtemakenintermenvan‘gevaar’.Bij‘gevaar’gaathetnietalleenomde‘kans’,maarookomdeaardendeernstvanhetgedragbinnendemaatschappelijkecontext,inrelatietotdiekans.

Devraagvanuitwelknormatiefkaderhetgevaarindestrafrechtelijkecontextwordtbeoordeeldisnieteenvoudigtebeantwoorden.Voorzoversprakeisvaneentoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaar,blijkthetdeeluitmakenvaneenbredertoetsingskadervoordetoepassingvande

betreffendesanctie.Daarbijgaathetomdewegingvandeaardendeernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Proportionaliteitensubsidiariteitzijnhierde

leidendebeginselen.

E.Wijziginginhetperspectief(hoofdstuk7)Devragendiehetonderzoekheeftopgeroepenmetbetrekkingtotzoweldeafbakeningvanhet

stoornisconceptalsderelevantiedaarvanbinnenhetstrafrecht,gavenaanleidingtoteenperspectiefwijziging.Onderzochtisofdeaandestrafrechtelijkeconceptenvandetoerekeningendegevaarsnotiebijdemaatregelentengrondslagliggendeuitgangspuntenookgewaarborgd

kunnenworden,zonderaandepsychischestoorniseenexclusieveroltoetebedelen.Ookhierisweeronderscheidgemaakttussencompetentieengevaar.

CompetentieDeinditonderzoekbepleiteperspectiefwijziginghoudtin,datinhetstrafrechtbijdeschulduitsluitingdefocusnietzozeergerichtzoumoetenwordenoponderliggenderedengevendefactoren,zoalsdestoornis,maarophetonvermogenvandeverdachte.Daarligtdegedachteaan

tengrondslagdatderechtvaardigingvoorhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachtevoorzijngedragisgelegenindiensonvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.

Dezegedachtevindtsteuninheteerdersamengevatteonderzoeknaareentoetsingscriteriumvoordetoerekening.Hetdaaruitnaarvorengekomen,inveelrechtssystemenerkende,samengesteldcriteriumheeftbetrekkingophetinschattings-enhetsturingsvermogenvandebetrokkene.Dit

criteriumlijktooktoepasbaarbijdepsychischeovermachtennoodweerexcesenbuitenhetstrafrecht,inaangepastevorm,ookdeleidraadtevormenbijdebeoordelingvandewilsonbekwaamheid.Hetsamengesteldcriteriumlijktaldus,losvandeoorzakelijkefactoren,een

zelfstandigewaardetevertegenwoordigenentoegepasttekunnenwordeninuiteenlopendesituaties.Voorhetstrafrechtopentdezebenaderinginbeginseldemogelijkheidtoteentoerekeningsconcept,waarinhet(tweelediggedefinieerde)onvermogencentraalstaat.

Naderteonderzoekenisdemogelijkheidbijdetoerekeningdepsychischestoornisalsuitgangspunt

lostelaten.Voorhettoerekenenisvanbelanghetbijdeverdachteontbrekenvaneen‘inschattings-eneensturingsvermogen’.Daaraanligtdeveronderstellingtengrondslagdatderechtvaardigingvanhetnietverantwoordelijkhoudenvandeverdachteinhetstrafrecht,gelegenis

indiensonvermogenennietindeoorzaakvandatonvermogen;

GevaarBijdegevaarsnotiewordteenvergelijkbareperspectiefwijzigingbepleit.Aandestrafrechtelijke

maatregelenvandeTBS,dePPZendePIJligtdeveronderstellingtengrondslagdatdepsychischestoornis(alscategoriaalconstruct)de(exclusieve)voorspellendefactorisvoortoekomstiggevaarzettendgedrag.Dieveronderstellingblijktnietgedragentewordendoordebevindingenuit

ditonderzoek.Velefactorenspeleneenrolenvoorzoverhetdepsychischetoestandvandeverdachtebetreft,richtdeaandachtzichgaandewegminderopdestoornisalscategoriaalconstructenmeeropspecifiekepsychischefuncties.

Hetbelangvandeperspectiefwijziginglijkthierondermeergelegeninhetonderzoekenvandemogelijheiddestoornisalsgevaarvoorspellendefactorbijdetoepassingvangenoemde

maatregelenlostelaten,endesuggestiehetgevaarzelfalslegitimatieendoorslaggevendcriteriumtehanteren.Dejuridischefocuszoumeergerichtkunnenzijnopdenormatievebetekenisvanhetgevaar.

Conclusies

Debelangrijksteconclusieszijn:• Hetstrafrechtelijkstoornisbegripisambigu.Juridischblijktde‘gebrekkigeontwikkelingof ziekelijkestoornisvandegeestvermogens’eenopenbegrippenpaar,waarallevormenvan

‘psychischeafwijkingen’onderkunnenvallen.Feitelijkgevendeadviserendedeskundigen richtingaandeuitlegvanhetstoornisbegrip.Hetbegrip‘psychopathologie’,zoalsdaarmee gewerktwordtbinnendegedragskunde(metnamedepsychiatrie),isdaarbijhet

belangrijkstecriterium;• Psychopathologiebiedt,bijnaderebeschouwing,alsrichtinggevendenotievoorwat,inhet

strafrecht,onderstoornismoetwordenverstaan,nogaanzienlijkeruimtevoorinterpretatie. Eenpsychischestoornisisgeenscherpafgebakendconcept.Infeitewordthettegenwoordig ookgeregeldopgevatalsdimensioneelconstruct.Degrenstussenziekengezondisnietaltijd

scherpvasttestellen.Eenbelangrijkcriterium,namelijkofsprakeisvanlijdenisforensisch beperktrelevant;• Decategoriaalgedefinieerdeziektebeelden(DSM)blijkeninhetalgemeennietovertuigend

verklarendnochvoorspellendtezijnvoor(delict)gedrag,waarbijvoormiddelgerelateerde stoornisseneenuitzonderinglijkttemoetenwordengemaakt.Delictgedraglijkt,volgens hedendaagseinzichten,beterbegrepentekunnenwordenvanuitmultifactoriëlemodellen

die,bijvoorbeeldinformatiebevattenoverdimensioneelgeordendepersoonlijkheids- profielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefuncties;• VoorzoveraandestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJ(inhetrecht)de

veronderstellingtengrondslagligtdatdepsychischestoornisdeexclusievevoorspellende

factorkanvormenvoorhetgevaarzettendgedrag,wordtdieveronderstellingnietduidelijk ondersteunddoordebevindingenuitforensischonderzoek.

Summary

Introduction

ThisstudyfocusesonanalysingthemeaningandrelevancementaldisordershaveforDutch

criminallaw.Thefirstobjectiveistoexaminethesubstanceoftheconceptof‘disorder’,incriminal

lawontheonehandandinthebehaviouralsciencesontheother,andhowthoseconceptsrelate

tooneanother.Thefollow-upquestionsregardtherelevanceofthedisorderfortheconceptof

imputabilityandasapredictoroffuturedangerousconductwhenapplyingcertaincriminal-law

penalties.AnotherquestionposedishowthedefinitionofdisordercontainedinSection39ofthe

DutchCriminalCode(‘DCC’)relatestothementalconditionsthatplayaroleinparticularcases,

suchasthoseinvolvingmentalforcemajeureortheuseofexcessiveforceinself-defence. Thequestionsstudiedareapproachedfromvariouspointsofview.Inthelegalcontext,legislative

history,caselaw,andprofessionalliteratureareconsultedtodeterminethescopeofthetwo

conceptsreferredtocollectivelyas‘deficientdevelopmentormorbiddisorderofthemental

faculties’.

Therelevanceofstudyingthesubstanceoftheconceptofdisorderinthefieldsofpsychiatryand

psychologyisalsoindicatedbytheobservationthat,inforensicpractice,thequestionofwhethera

certainmentalconditionisconsideredadisorderunderthelawisalwaysansweredfromthe

perspectiveofthebehaviouralsciences,andmorespecificallyfromtheanswertothequestionof

whetheragivencaseinvolves‘psychopathology’.

Therelevanceofthedisorderisfirstexaminedinacomparativelawstudyintothestatusafforded

tothedisorderinareasoflawotherthanthecriminallaw. Asecondmethodfordeterminingrelevanceistoscrutinisethepremisesunderlyingthecriminal-

lawdoctrinesinwhichthedisorderplaysarole.Animportantpremiseseemstobe–brieflyput–

thatthedisorderbothexplainsandpredictsdelinquentbehaviour.Scrutinisingthatpremiseisnota

jobforthecourts,butonethatinsteadplaysoutinthefieldsofbehaviouralscienceand/or

criminology.

A.Thedisorder’sfunctioninlaw(Chapter2) Chapter2explores,withinDutchlaw,thecasesinwhichamentaldisordermaybecausalfora

certainlegalconsequence.Thisexaminationisnotlimitedtothedifficult-to-defineconceptof

‘mentaldisorder’,buttoalloftheconceptsthatcaninanywaybeconsideredtobe‘mental

disorders’.

Thedisorderseemsmoreorlesstoplayaroleinassessingadefendant’scompetenceandin

situationsinwhichlegalconsequencesareattachedtoanassessmentthatthedefendantpresentsa

dangerasaresultofthedisorder.Weseethatdistinctionreflectedincriminallawwithregardto,

ontheonehand,criminal-lawliabilityinthelightoflegalresponsibilityand,ontheother,the

danger-assessmentcriteriaregardingwhichadisorder,asapresumedcausalfactor,servesas

justificationforcertaincriminal-lawpenalties.Weseecompetencyissuesinvariousareasoflaw,

andparticularlyinthedoctrineoflegalincapacity,inwhichadisordermayalsoplayarole.A

relationshipbetweenadisorderanddangerthatdoesnotfallwithinthepurviewofcriminallawcan

befoundintheDutchPsychiatricHospitals(CompulsoryAdmissions)Act(‘CompulsoryAdmissions

Act’).

Animportantobservationasfarascompetenceisconcernedisthatitisnotthementaldisorder

itself,butratherthementallimitation(functionalorbehavioural)thatensuesfromthatdisorder

whichisrelevantforthelegalconsequence.Incomparingthecompetencyvariantsprovidedforin

criminallaw(imputation)and‘civillaw’(decisionalcompetence),severalsignificantparallelsin

thoselimitationsmaybenoted.Inallcases,thecompetencyevaluationregardsthecognitiveability

toassessasituationandone’sownroleinthatsituation(judgment).Anotherfactor,atleastin

criminallaw,isthecapacitytoactinaccordancewiththatjudgment(theabilitytoexercisecontrol,

evaluatedretrospectively).Thataspectusuallydoesnotplayaroleindecisionalcompetence

becausethatisusuallyjudgedprospectively(beforeanacthasbeencommitted).

Animportantdifferencebetweenthetwoareasoflawisthat,inmostcriminal-lawcases,the

incompetencemustbederivedfromamentaldisorder,whereaswhendecisionalincompetenceis

beingdetermined,theincapacityitselfisgenerallyusedasthestandard.Thisdifferenceisthemost

obviousintwoprovisionsoftheDCC,whichalsoregarddecisionalincompetence(Sections16and

409aDCC)butwhichlimitthatdecisionalincompetencetosituationsinwhichthisiscausedbya

mentaldisorder.Wedonotseethatrestrictioninotherareasoflaw.

B.Substanceanddefinitionof‘disorder’undercriminallaw

(Chapters3and4)

Thestatutorydefinitionof‘disorder’ Thedefinitionof‘disorder’undercriminallawinvolvesa‘pair’ofconcepts:the‘morbiddisorder’

andthe‘deficientdevelopment’ofthementalfaculties.InthecontextoftheCompulsory

AdmissionsAct,thelegislaturedefinesterm‘deficientdevelopment’as‘adeeperformofmental

retardation–idiocy[idiotie]ormentaldeficiencyordementia[imbecillitasmentis]–causedbya

developmentaldefectin,ordamageto,thebrain’.Incriminallawpractice,aswell,weareseeing

theemphasisshiftfromthese‘cognitivedevelopmentaldefects’towards‘development-related

personalityproblems’.Theliteraturealsoemphasisesthatoneshouldrefrainfromattachingtoo

muchvaluetothedistinctionbetweenthetwoelementsofthepairofconcepts.

Diagnosingadisorder Itwouldseemobviousthatadisorderwouldbediagnosedbyapsychiatristorpsychologist,and

thatisalsothecaseindailyforensicpractice.Nevertheless,theNetherlandsSupremeCourthas

indicatedthatacourthasitsownresponsibilitytoestablishthatasuspectsuffersfromamental

disorderand,moreover,thatacourtneednotconsideritselfboundbytheopinionofanexpert. The‘criminal-lawdisorder’,ahybridconcept Itwouldseemthattheconceptofadisorderundercriminallaw–referredtohereasa‘criminal-law

disorder’–issomethingofahybrid.Thatmeansthatourinterpretationoftheterm‘disorder’is

dependentonthechosenperspectiveorparlance.Inlegalparlance,therearenoclearparameters

forwhatconstitutesadisorderundercriminallaw.Giventhelegislativehistory,thequestionof

whethertheclinicalpictureinvolves‘morbidity’isnotdeterminative.Whilesomepointsof

referencemaybegleanedfromcaselawonthesubject,thesegeneralprovideguidanceastowhich

limitationsdonotconstituteadisorder.Thereisnorequirement,inanycase,thatthedisordermust

beclassifiedintheDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM).Itappearsthatno

mentaldisorderisautomaticallyexcluded,withtheterm‘disorder’alsonotbeinglimitedto

‘pathology’.

Intheparlanceofthereportingexperts(psychiatristsandpsychologists),theassumptionismade

thatthepairofconceptsreferredtointhelawrefertothepresenceofan‘illness’or

‘psychopathology’.

Thecriterionofpathologyhasbecomedominantwhenitcomestodiagnosis,despitetheabsence

ofsucharequirementinthelaw.Thiswasthereasonforexaminingwhattheconceptof

‘psychopathology’meansintherealmsofpsychiatricandpsychologicalexpertise.

Thebehavioural-scientificframework Thisstudy’sexplorationofthefieldsofpsychiatryandpsychologyregardsnotonly

psychopathology,butalsotheareathatliesovertheboundaryofaparticulardisorder.Mental

clinicalpicturesthatcannot(inanarrowersense)beconsidereddisordersmayalsohavelegal

relevance.

Thedistinctionbetweenpathologyontheonehandandmentalclinicalpicturesregardingwhich

pathologyisnotarelevantcriterionontheother,canbefound,inbroadterms,inthedifference

betweenthinkingpsychiatricallyandthinkingpsychologically.Asamedicalscience,psychiatry

focusesprimarilyondiagnosingandtreatingdiseases,whilepsychologygenerallycentreson

studyingnormalhumanbehaviour.Thisnotwithstanding,thetwodisciplineshavegrowntowards

oneanother(ascanbeseeninthefieldofclinicalpsychology).

Thedistinctionbetweenpsychiatricparlanceandpsychologicalparlanceisusedasatoolto

distinguishpathology-orientedmodelsfrommodelsinwhichpathologyisnotthemaincriterion.

Weareexpresslydiscussingadistinctioninthiscontext,notaseparation.Practicehasshownthat

thetwoapproachesareintertwinedand,inthatsense,cannotbeseparated.Anexampleofthisis

thefunctionalanalysisofhumanbehaviour,whichis‘disorder-neutral’,asitwere,butwhich

becomestintedbypathologyassoonas‘dysfunctions’arementioned.Thetopicofthe

conversationthenquicklybecomesfunctional‘diagnostics’.

Psychopathologyinthepsychiatricdomain Obviously,giventhatpsychiatryisamedicalspeciality,amedicalmodelisusedtomakean

objectivediagnosisastowhetheranindividualispsychiatricallyillorhealthy.Suchamodel

presumesthat,consideredasdiscreteunits,disordercategoriesarebasedonunderlying

biological/somaticsubstrates.Ingeneral,itcanbesaidthatthereisnoevidencethatthedisorder

categoriesderivedfromtheDSMcannotberelatedonaone-to-onebasistobiologicalsubstrates.

Perhapscorrelationsmaybeobservedbetweenpartsofthebrainandexecutivementalfunctions,

buttheseare,assaid,correlationsthatdonotdemonstrateacausalconnection.Moreover,the

correlationsaretocertainfunctions,andnottoclinicalpictures.

Otherattemptstoobjectivelyestablishtheconceptualboundariesofpsychopathologyarealso

generallynotaccepted: - Onerelevantassessmentfactor,forexample,istheevaluationofthesubject’ssocial

functioning.Thatevaluationplaysaroleinthe‘exclusioncriteria’oftheDSM,butalsoofcourse

inthemodelinwhichthesubject’smentalconditionis‘interpreted’byhisenvironment.This

criterionistosomeextentgovernedbyanorm(andisinthatsensesubjective).

- Whilethestaticmodeldoesofferanobjectifiedconceptualframeworkfordiagnosinga

disorder,itsdecisivecriterion,indeterminingacut-offpoint,isderivedfromacontextthatlies

outsidethemodel,suchasthehealthcarecontext.

- Invariousmodels,thesubject’sfeelingofsuffering,limitation,anddysfunctionisanimportant,

ifnotadecisive,criterion.Boltonhasdevelopedhisproposalwhichdeviatesfrommore

traditionalmodelsandwhichalsoassertsthatitisinthisfeelingthatthejustificationfor

psychiatricinterventionlies.

Descriptionofmentalclinicalpicturesfroma‘disorder-neutral’perspective Asmentionedabove,thedisorderdoesnot,fromthepsychologicalperspective,takecentrestage.

Personalcharacteristics,inthebroadestsenseofthewords,aredescribedin‘neutral’termsand

models,separatefromthequestionofwhetherpathologyispresent.Thesameclinicalpicturesthat

areinterpretedasmorbidfroma‘psychiatric’viewpointmaywellbeinvolved,buttheseareplaced

inabroadercontext.

Inthedimensionalapproach,aperson’s‘characteristics’aredefinedandquantitativelydescribedin

termsofintensity,duration,andcourse.Thequestionofwhetheradisorderispresentcannotbe

intrinsicallyderivedfromthecharacteristicsthemselves,butisamatterofagreeingacut-offpoint

onadimensionalscalethatreflectstheprevalenceofthatcharacteristicorpicture.Thecut-off

pointisusuallydetermined,again,basedonthepathologycriterionappliedinhealthcare,for

examplewhetherthepersoninquestionissufferingorhaslimitations.

Thinkingintermsofpersonalitydimensionsis,asthetermitselfindicates,dimensionallyoriented

and,inthatsense,‘disorder-neutral’.Themostcommontestisthefive-factormodel(alsoreferred

toas‘theBigFive’),whichassessesanindividual’spersonalitytraitsintermsofthefivedifferent

dimensionsofpersonality.InthealternativedescriptionofpersonalitydisordersintheDSM-5,the

determinationofthepresenceofa‘disorder’inthisdimensionalmodelemphasisesoneofthe

polesofthefivedimensions(inthenegativeaffectivityversusemotionalstabilitydimension,

negativeaffectivityisconsideredthe‘pathological’pole). Whenitcomestofunctionaldiagnosticsor,inmoreneutralterms,functionalanalyses,the

psychologicalapproachinvolvesexperimentalpsychologyorpsychonomics.Itisthusnotfocused

primarilyonabnormalfunctions.Inthemedicalapproach,theemphasisliesmoreondysfunctions.

Psychiatricsymptomsareviewedasrepresentingunderlyingmentaldysfunctions. Whatthiscomesdownto,insummary,isthattheconceptof‘psychopathology’cannotbeclearly

definedinthebehaviouralscienceandthat,inthatsense,itoffersnofirmfootingforbetter

understandingthedefinitionofthecriminal-lawconceptof‘deficientdevelopmentormorbid

disorderofthementalfaculties’.

Therearealsovarious‘diagnostic’methods–dimensionalandfunctional–whichcaninformthe

courtregardingthesuspect’smentalconditionseparatelyfromthequestionofwhether

psychopathologyisinvolved.

C.Therelationshipbetweendisorderanddelinquentbehaviour(Chapter5) Globalpathologicalconstructshavelimitedforensicrelevance Theconclusioninthischapteristhatresearchhasnotshowntheretobeadirectandstrong

explanatoryorpredictiverelationshipbetweenthementaldisorderandviolentdelinquent

behaviour,althoughthereseemstobeanexceptionwhenitcomestosubstanceabuse/addiction.

Inthisrespect,thementaldisorderisunderstoodtobethediagnosticpsychopathologicalconstruct

asreferredtointheformofclinicalpicturesinthevariousclassificationsystems.

Ifwelookonlytothefewclinicalpicturesthatareconsideredforensicallyrelevant,weseethat

somecriticalremarksmaybemade,forexample,regardingtheschizophreniamethodologyin

studiesthatsuggestaconnectionbetweentheschizophreniaandtheviolentbehaviour.Invirtually

allstudies,thecategoricalconstructofschizophreniawouldbeincorrectlyusedasapremise.

Assumingthatschizophreniacouldbebetterunderstoodasamulti-dimensionalconstruct,any

correlationidentifiedwouldstillnotexplainwhichaspectsofthatconstructplayedarole.A

comparableproblemariseswithregardtopsychopathology.Hare’sconceptofpsychopathy

comprisesfourdiversefactors(interpersonal/affective/lifestyle/antisocial),which,intheeventthat

acorrelationbetweenpsychopathyandviolenceisidentified,doesnotclarifywhatexactlythe

predictivepowerofthisconstructis.Thesameobjectionappliestoantisocialpersonalitydisorder,

butwiththeadditionthatthisdiagnosticconceptcontainselementsthatarealsopartofthe

behaviourtobepredicted.Causalityisthusdifficulttoproveandtheresultsofthestudyarehighly

tautological.

Theseglobalpathologicalconstructswouldthusseemtobeoflittleuseforforensicpurposes.

Thenewestversionsofseveralrisk-assessmentinstruments,aswell,somewhatdistance

themselvesfromtheseconstructsasrelevantpredictivefactors.

Specificpersonalcharacteristicsandfunctions Studiesofpersonalfactorsasexplanationsfordelinquencyseem,toanincreasingdegree,tobe

focusedonpersonalcharacteristicsandspecificmentalfunctions.Mostrecently,weseethat

attentionhasturnedtoaffect.Thedeterminativefactorwould,forexample,betheunderlyingrage

andnotthepsychosisasanisolatedphenomenon.Acomparabledevelopmentcanbeseeninthe

realmofpersonalitydisorders,wherethefunctionofaggression(rage)isalsobeingexamined.

Apartfromanypathology,personalityprofilescouldalsobelinkedtoviolence.Thefive-factor

modelofpersonalitydimensionsisused,forexample,asaframeworkforstudyingcorrelationsbetweenpersonalitytraitsandaggression.

Inaddition,weareseeingthat,inthedevelopmentofrisk-assessmentinstruments,thebroad

conceptsofdisorderarelosingtheirexplanatoryandpredictivesignificanceandthat,inorderto

increasepredictivevalidity,particularlyofdynamicfactors,attentionisshiftingtospecific

characteristicssuchasimpulsivity,egocentrism,andthrill-seeking(Bonta1997;AndrewsandBonta2010).

Theoreticallybased,multi-factorialmodels Thedevelopmentofvalidexplanatorymodelsforviolentdelinquentbehaviourrequiresmorethan

themereintroductionofnewexplanatoryfactors.Theoreticallybasedandempiricallytestedmulti-

factormodelswillhavetobedevelopedinordertodiscoverandunderstandcausalrelationships

(Bonta1997;Ward&Beech2015). Whenformulatinghistheories,Bontausesfactorswhoseempiricalevidencehasbeenproven.

Thosefactorsrelatetospecificpersonalitytraitsandmentalfunctions,tolearningtheoretical

findings,andtoantisocialaspectsofthesubject’sbehaviourandthinking.Mann(2010)

concentratesonunravellingcausalchains,whileWard&Beechadvocateapluralisticapproachin

whichtheoriesaredevelopedatdifferentlevels(psychological,neurobiological,social,etc.).

Whatisstrikingisthatallofthesemodelsaremulti-factorialanddrawabsolutelynolinear

connectionsbetweenmentaldisorderandbehaviour,delinquentorotherwise.

D.Normativeframeworks(Chapter6) Chapter6addressesthequestionofwhatmeaningthecriminallawcanderivefromnormative

frameworkswithinwhichadisorderfalls.Incasesinwhichthedisorderisrelevant,whatcriterion

attachesalegalconsequencetothatdisorder?

Answeringthisquestioninvolvesmakingadistinctionbetween‘competence’and‘danger’.

Competence Forcriminallawpurposes,themostimportantvariantofcompetenceisthatrelatingtodiminished

responsibilityornon-imputability.Anorm,inotherwordsacriterionfornon-imputability,cannot

bederivedfromthelaw(Section39,DCC).

Research,especiallythatperformedbyMeynen(2016)andBijlsma(2016),hasdemonstratedthat

theAnglo-Saxonlegalsystem,andinparticularthe‘insanitytests’underUSlaw,provides

assessmentcriteriathatcanbeappliedsomewhatanalogouslyanywhereintheworld.Despitethe

differences,twoelementsroutinelyarise.Thefirstisthecriterionthatthesuspectdidnotknow

whathewasdoing,orthathedidnotknowthatwhathewasdoingwaswrong.Thisisthecognitive

elementweseeinthefamousM’NaghtenRules.TheModelPenalCodeaddstothisthesuspect’s

inabilitytoconformhisbehaviourtothelaw/prevailingstandards(thebehaviouralorvolitional

element).

TheDutchlegislativehistoryunderlyingthecreationoftheDCCcontainsatentativeinstructionfor

recognisingthistwo-prongedcriterion.InDutchcaselaw,aswell,thecognitiveandvolitional

criterionseemstoplayaroleindeterminingimputability.Inhisdoctoralthesis,Bijlsma(2016)

advocatesrecognisingwhathereferstoasa‘compositecriterion’assessmentframework.He

refinestheformulationofthisframework.Thecognitiveelementwouldentailthatthesuspect

‘couldnotunderstandthattheactwasunlawful,whilethevolitionalelementwouldentailthathe

‘lackedsufficientabilitytobehaveinaccordancewithhisunderstandingoftheunlawfulnessofthe

act’.

Theassessmentcriterionwouldalwaysbelinkedtothepresenceofadisorderandtheconceptof

imputability.Thisstudyalsoraisedthequestionofwhattheassessmentcriterionwouldbeincases

inwhichitwasnotthedisorder,butothermentalconditions,thatjustifiedexculpation.This

involvedanexaminationofmentalforcemajeureandtheuseofexcessiveforceinself-defence.

Atfirstglance,thisseemsverydifferentfromnon-imputability.Preclusionoftheimpositionof

criminalpenaltiesbasedonmentalforcemajeurerequiresthesuspecttohavebeenundera

‘mentalcompulsion’tocommitthecriminalact,inwhichrespectsaidcompulsionmusthavebeen

causedbyan‘externalfactor’.Theuseofexcessiveforceinself-defence,whichisactually

consideredaspecialtypeofmentalforcemajeure,issubjecttoacomparableconstruction.

Theexternalfactorinthatrespectisthe‘unlawfulattack’,andtherelevantmentalconditionis

describedasthe‘strongemotionbroughtonbytheattack’.Aremarkabledifferencebetweenthis

anddisorder-relatedimputationisthatinthecaseofmentalforcemajeurethecourtassesses,ina

moregeneralsense,whetherthesuspectcouldreasonablybesaidtohavehadtheabilitytoresist

givingintothe‘compulsion’tocommitacriminalact.Butcaselawseemstoindicatethatthe

boundarybetweenthethreegroundsforprecludingtheimpositionofcriminalpenaltiesseemsto

bethinning,particularlywithregardtotheissueof‘mentalcondition’.Whenassessingthe

suspect’sabilitytoresistthepressurefroman‘externalfactor’(mentalforcemajeure),thecourt

mayforexampletakepsychopathologicalfactorsintoaccount.Theassessmentofaclaimofmental

forcemajeure–butalsotheuseofexcessiveforceinself-defence–isthus‘individualised’,justas

imputationis.Itopensthedoorforacommonassessmentframework.

Theresearchintotheassessmentcriterionforimputationshowedthattheelementsthatconstitute

thetwo-prongedcriterionarenotnecessarilylinkedtoadisorder.Thesuspect’slimited‘judgment’

maybeunderstoodintermsofmentalfunctionsorthelimitationofthosefunctions.Thecausefor

alackofabilitytoexercisecontrolalsodoesnotlieinamentaldisorder.Anexampleofthiswould

bethecomparable‘mentalcompulsion’causedbyexternalfactorsinthecaseofmentalforce

majeure.Itseemspossiblethatthetwo-prongedcriteriawouldapplytobothmentalforcemajeure

andtheuseofexcessiveforceinself-defence.

Danger Thedangerfactorplaysasignificantroleinimposingcriminalpenalties.Althoughdetentionundera

hospitalorder(‘TBS’),committaltoapsychiatrichospital(‘PPZ’),andplacementinaninstitutionfor

juvenileoffenders(‘PIJ’)alllinkthatdangertothepresenceofamentaldisorder,thestatutory

dangercriterionforimposingthosepenaltiesmakesnomentionofsuchdisorder.Therequirement

foradisordertobeavalidpredictorofdelinquencymustbededucedfromcaselawandlegislative

history.

Thenormativeaspectofthe‘dangercriterion’hasgottensomewhatlostduetotheterminology

used,whichsuggeststhattherequiredlinktothe‘safetyofpersonsandproperty’isanissueof

fact.Thatinterpretationisreinforcedbylegalpractice,inwhichcourtsrelyheavilyonexpert‘risk

assessments’toevaluatethedangerinquestion.Section6.2.3alsoadvocates‘unbundling’the

responsibilitiesofcourtsandexpertsonthispoint.Theexpertcanspeaktothe‘risk’or‘chance’

thatacertainbehaviourwilloccur,butitisuptothecourttoperformanormativeassessmentin

termsof‘danger’.Theconceptof‘danger’isnotmerelyanotherwordfor‘chance’;italso

encompassesthenatureandseverityoftheconductwithinthesocialcontextinrelationtothat

chance.

Thequestionofwhichnormativeframeworkisusedtoassessdangerinacriminal-lawcontextis

notonethatcaneasilybeanswered.Totheextentthereisanassessmentframeworkforassessing

danger,itappearstobepartofabroaderframeworkthatassessestheapplicabilityoftherelevant

penalty.Thisinvolvesweighingthenatureandseverityoftheexpectedbehaviouragainstthe

natureandseverityoftheactualdelinquencyandthenatureandseverityofthesubject’scriminal

history.Thisweighingisgovernedbytheprinciplesofproportionalityandsubsidiarity.

E.Changeinperspective(Chapter7) Thequestionsthestudyhasraisedwithregardtoboththedelineationofthedisorderconceptand

itsrelevancewithincriminallaw,haveprovidedsupportforachangeinperspective.Thestudy

examinedwhetherthecriminal-lawconceptsofimputabilityanddangerastheassumptions

underlyingpenaltiescanalsobesafeguardedwithoutassigningmentaldisorderanexclusiverole.In

thisarena,aswell,adistinctionismadebetweencompetenceanddanger.

Competence Thechangeinperspectiveadvocatedinthisstudyentailsthat,whenitcomestoexculpationunder

criminallaw,thefocusshouldbenotsomuchonunderlyingfactorsofjustification,suchasthe

mentaldisorder,asonthesubject’sincapacity.Thisisbasedontheideathatwhetherasuspect’s

responsibilityforhisbehaviourisdiminisheddependsonhisincapacity,regardlessofthecauseof

thatincapacity.

Thisideaissupportedinthestudyoftheassessmentcriterionforimputabilitysummarisedabove.

Thecompositecriterionthatresultedfromthatstudy,andwhichisrecognisedinmanylegal

systems,regardsthesubject’sabilitytoexercisejudgmentandcontrol.Thiscriterionwouldalso

seemeligibleforapplicationtomentalforcemajeureandtheuseofexcessiveforceinself-defence

and,inamodifiedformoutsidetherealmofcriminallaw,foruseasaguideinassessingdecisional

incompetence.Thecompositecriterionwouldseemtohaveindependentvalue,apartfromthe

causalfactors,andcouldbeappliedindiversesituations.Forcriminallaw,thisapproachwould,in

principle,openthedoorforageneralconceptofimputabilitycentredonthetwo-pronged

definitionofincapacity.Thiscouldcreatethepossibilitytounitetheconceptsofnon-imputability,

mentalforcemajeure,andtheuseofexcessiveforceinself-defence.

Furtherresearchisneededonthepossibilitytoceaseusingthementaldisorderasapremisewhen

determiningimputability.Thedeterminativefactorcouldbewhetherthesuspectlacks‘thecapacity

toexercisejudgmentandcontrol’.Thispresumesthatthejustificationfornotholdingthesuspectcriminallyresponsibleliesinhisincapacityratherthanthecauseofthatincapacity;

Danger Asimilarchangeofperspectiveisadvocatedfortheconceptofdanger.Criminal-lawsanctionssuch

asTBS,PPZ,andPIJarebasedonthepresumptionthatthementaldisorder,asacategorical

construct,isthesolepredictivefactorforfuturedangerousbehaviour.Thatassumptiondoesnot

seemtobeborneoutbythefindingsofthisstudy.Manyfactorsplayaroleand,totheextentthe

suspect’smentalconditionisinvolved,attentionisgraduallyturningawayfromthedisorderasa

categoricalconstructandtowardsmorespecificmentalfunctions.

Here,thesignificanceofthechangeinperspectivewouldseemtolieprimarilyinlettinggoofthe

disorderasthepredictivefactorinimposingtheaforementionedsanctions,andthesuggestionto

allowthedangeritselftostandasthejustifyinganddecisivecriterion.

Thelegalfocuscanbeaimedmoreatthenormativesignificanceofthedanger.Alsoatthesepoints

furtherresearchisrequired.

Conclusions Themostsignificantconclusionsareasfollows.• Thecriminallawdefinitionof‘disorder’isambiguous.Legallyspeaking,the‘deficient

developmentormorbiddisorderofthementalfaculties’hasbecomeapairofumbrellaterms

underwhichalltypesof‘mentaldisorders’canbecategorised.Inpractice,consultingexperts

steertheinterpretationofthedefinitionofthedisorder.Theterm‘psychopathology’asused

withinbehaviouralscience(particularlypsychology)isthemostimportantcriterioninthis

context;

• Uponfurtherconsideration,psychopathology,whenservingasaguideincriminallawastowhat

mustbeunderstoodasconstitutingadisorder,leavesasubstantialamountofroomfor

interpretation.Amentaldisorderisnotastrictlydelineatedconcept.Infact,itisnowoften

understoodtobeadimensionalconstruct.Itisnotalwayseasytodrawaclearlinebetween‘ill’

and‘healthy’.Oneimportantcriterion–namely,whetherthesubjectissufferingorlimited anyway–ishealthcare-orientedandoflittleforensicrelevance;

• Thecategoricallydefinedclinicalfeatures(DSM)generallyprovetobeinsufficientlyexplanatory

orpredictiveofdelinquentbehaviour,withanexceptionseeminglyhavingtobemadefor

substance-relateddisorders.Asunderstoodtoday,delinquentbehaviourseemstobebetter

understoodbasedonmulti-factorialmodelswhich,primarilyandbywayofexample,contain

informationaboutdimensionallyclassifiedpersonalityprofiles,personalitytraits,and psychologicalfunctions;

• Totheextentthatthecriminal-lawpenaltiesofTBS,PPZ,andPIJarebasedonthepresumption

thatthementaldisorder(asacategoricalconstruct)isthesolepredictivefactorinassessing

dangerousbehaviour,thatpresumptionisnotclearlysupportedbythefindingsofforensic

studies.

Literatuur

Allardyce,J.,Suppes,T.,Os,J.van(2008)in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesin

DiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.

Alper,J.S.(1998),Genes,freewill,andcriminalresponsibility,SocialScienceandMedicine,46,1599-1611.

Andrews,D.A.&Bonta,J.(eerstedruk:1994laatstedruk:2010),ThepsychologyofCriminalConduct,fifthedition,Routledge,LondonandNewYork.

Appelbaum,P.S.,ClarkRobbins,P.,Monahan,J.(2000),ViolenceandDelusions:DataFromtheMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy,Am.J.Psychiatry2000;157:566-572.

Arseneault,L.,Moffitt,T.E.,Caspi,A.,etal(2000),Mentaldisordersandviolenceinatotalbirth

cohort.ArchivesofGeneralPsychiatry,5,979-986.

Assche,L.van,Persoons,P.,VandenBulcke,M.(2014),NeurocognitievestoornissenindeDSM-5:

eenkritischebespreking,Tijdschriftvoorpsychiatrie,56,p.211-216.

Bakel,A.H.A.C.van(1998),‘Eenpsychologievandeendogenie.OverdetheoretischepijlersvandeKraepeliaansenosologie’,TijdschriftvoorPychiatrie40(1998)12.

Barros,D.M.de(2007),Associationbetweenpersonalitydisorderandviolentbehaviorpattern,ForensicScienceInternational,179,19-22.

Bettencourt,A.,Talley,A.,Benjamin,A.J.,Valentine,J.(2006),PersonalityandAggressiveBehaviorUnderProvokingandNeutralConditions:AMeta-AnalyticReview,PsychologicalBulletin2006,Vol.132,No.5,751-777.

Beukers,M.M.(2005),Gedragsdeskundigerapportageinstrafzaken.Waarliggendegrenzen?Strafblad,aflevering5.

Bijlsma,J.(2010),Hetgelijktijdigheidsvereistebijhetopleggenvantbs.Eenonderzoeknaareen

dubbelzinnigcriterium,DeliktenDelinkwent2010/4.

Bijlsma,J.(2011),Drank,drugsenculpa.Zelfintoxicatieenculpaincausa:pleidooivooreen

voorzienbaarheidseis,DeliktenDelinkwent2011/44.

Bijlsma,J(2016),Stoornisenstrafuitsluiting;Opzoeknaareentoetsingskadervoorontoerekenbaarheid,WolfLegalPublishersOisterwijk.

Blackburn,R.(1986),PatternsofPersonalityDeviationamongViolentOffenders;ReplicationandExtensionofanEmpiricalTaxonomy,BritishJournalofCriminology,DelinquencyandDeviantSocialBehaviour;Jul11986;263;ProQuestpg.254.

Bleichrodt,F.W.(1996),Ondervoorwaarde,GoudaQuint,Deventer.

Bleichrodt,F.W.(2002),Hetstrafrechtelijksanctiestelselinderevisie,preadviesNederlandseJuristen-Vereniging,Kluwer,Deventer.

Blok,G.T.,DeBeurs,E.,DeRanitz,A.G.S.,Rinne,T.(2010),Psychometrischestandvanzakenvan

risicotaxatie-instrumentenvoorvolwasseneninNederland,TijdschriftvoorPsychiatrie52(2010)5,331-341.

Bolton,D.(2008),Whatismentaldisorder?Anessayinphilosophy,scienceandvalues,Oxford

UniversityPress.

Bonta,J.(1997),Doweneedtheoryforoffenderriskassessment?,ForumonCorrections

Research,1997,9,1,42-45.

Brennan,A.,Mednick,S.A.&Hodgins,S.(2000),MajormentaldisordersandcriminalviolenceinaDanishbirthcohort.ArchivesofGeneralPsychiatry,57,494-500.

Bo,S.,Abu-Akel,A.,Kongerslev,M.,HeltHaar,U.,Simonsen,E.(2011),Riskfactorsforviolenceamongpatientswithschizophrenia,ClinicalPsychologyReview31,711-726.

Canton,W.J.(2004),Gerapporteerdendan?Eenonderzoeknaarrisicotaxatie,behandelingenrecidievenbijpersonenoverwieprojustitiaisgerapporteerd,UniversiteitvanAmsterdam.

Claesen,J.&Vocht,D.de(2012),Strafnaardematevanschuld?,DeliktenDelinkwent2012/63.

Coid,J.,Kahtan,N.,Gault,S.&Jarman,B.(1999),Patientswithpersonalitydisorderadmittedtosecureforensicpsychiatricservices.BritishJournalofPsychiatry,175,528-536.

Coid,J.,Yang,M.,Ullrich,S.,Zhang,T.,Roberts,A.,Roberts,C.,Rogers,R.&Farrington,D.(2007),Predictingandunderstandingriskofre-offending:ThePrisonerCohortStudy.London:MinistryofJustice,ResearchSummary6.

Coid,J.W.e.a.(2013),TheRelationshipBetweenDelusionsandViolence,FindingsfromtheEastLondonFirstEpisodePsychosisStudy,JAMAPsychiatry.2013;70(5):465-471doi:10.1001.

Corstens,G.J.M.(2014),HetNederlandsestrafprocesrecht,Kluwer,Deventer.

Craddock,N.enOwen,J.(2010),TheKraepelindichotomy-going,going…butstillnotgone,TheBritishJournalofPsychiatry196,92-95.

Daffern,M.(2009),TheFunctionofAggressioninPersonalityDisorderedPatients,JournalofInterpersonalViolence,Volume24,Number4,April2009586-600.

Dehue,T.(2012),Overde(on)wetenschappelijkheidvandeDSM,eenwetenschapstheoretischperspectief,in:Denys,D.enMeynen,G.red.(2012),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

Dekker,J.A.,Zuijderhoudt,R.H.&vanMarle,H.J.C.(2011),Wilsbekwaamheidentoerekeningsvatbaarheidvergeleken.DeliktenDelinkwent,2011/41.

Denys,D.enMeynen,G.red.(2012),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

DSM-IV-TR(2000),DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders,FourthEdition,TextRevision.Washington,DC,AmericanPsychiatricAssociation.

DSM-IV-TR(2007),BeknoptehandleidingbijdeDiagnostischeCriteriavandeDSMIV-TR,

NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,HarcourtBookPublishers,Amsterdam.

DSM-5(2014),Handboekvoordeclassificatievanpsychischestoornissen,NederlandsevertalingvanDiagnosticandstatiscalmanualofmentaldisorders,fifthedition,BoomAmsterdam.

Dijk,A.A.van(2008),Strafrechtelijkeaansprakelijkheidheroverwogen,overopzet,schuld,schulduitsluitingsgrondenenstraf,Maklu,Apeldoorn/Antwerpen.

Dolman,M.M.(2006),Overmachtinhetstelselvanstrafuitsluitingsgronden,WolfLegalPublishersNijmegen.

Egger,J.e.a.(2005),Forensischeneurowetenschappenendeverklaringvancrimineelgedrag:Stand

vanzakenenaanbevelingenvoordepraktijk,Tijdschriftvoorneuropsychologiep.11-19.

Egger,J.e.a.(2007),Assesmentofexecutivefunctioninginpsychiatricdisorders:functionaldiagnosis

astheouvertureoftreatment,ClinicalNeuropsychiatry,4,3,111-116.

Elliot,C.(1996),TheRulesofInsanity,MoralResponsibilityandtheMentallyIllOffender,StateUniversityofNewYorkPress.

Eurlings-Bontekoe,E.H.M.,Verheul,R.,Snellen,W.M.(2007),Handboekpersoonlijkheidspathologie,Houten:BohnStafleuvanLoghum.

Fazel,S.&Danesh,J.(2002),Seriousmentaldisorderin23.000prisoners:asystematicreviewof62surveys,TheLancet,Vol359,February16,2002.

Fazel,S.,Gulati,G.,Linsell,L.,Geddes,J.R.,Grann,M.(2009a),SchizophreniaandViolence:

SystematicReviewandMeta-Analysis,PLoSMed6(8):e1000120.Doi:10.1371/journal.pmed.1000120.

Fazel,S.,Långström,N.,Hjem,A.,Grann,M.,Lichtenstein,P.(2009b),Schizophrenia,Substance

Abuse,andViolentCrime,JAMA.2009;301(19):2016-2023.doi:10.1001/jama.2009.675.

Fazel,S.,Grann,M.,Carlstrom,E.,Lichtenstein,P.,Langstrom,M.D.(2009c),RiskFactorsforViolent

CrimeinSchizophrenia:ANationalCohortStudyof13.806Patients,J.Clin.PsychiatryMarch10,2009:e1-e8.

Foucault,M.(1961),Degeschiedenisvandewaanzininde17een18eeeuw,Boomuitgevers

Amsterdam.

Fridell,M.,Hesse,M.,Jaeger,M.M.,Kühlhorn,E.(2008),Antisocialpersonalitydisorderasapredictorofcriminalbehaviorinallongitudinalstudyofacohortofabusersofseveralclassesof

drugs:Relationtotypeofsubstanceandtypeofcrime,Addictivebehaviors,33,799-811.

Glas,G.(2008),Overhetpsychiatrischeziektebegrip,in:DenBoer,J.A.e.a.,Kernproblemenvande

psychiatrie,Boom,Amsterdam.

Glas,G.(2012),Watiseenpsychiatrischeziekte?in:Denys,D.enMeynen,G.(red.)Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

Goderie,M.,Lünnemann,K.D.(2008),DemaatregelInrichtingvoorStelselmatigeDaders,

Procesevaluatie,Verwey-JonkerInstituut,Utrecht2008.

Gray,N.S.,Snowden,R.J.,MacCulloch,S.,Phillips,H.,Taylor,J.&MacCulloch,M.J.(2004),Relativeefficacyofcriminological,clinical,andpersonalitymeasuresoffutureriskofoffendinginmentallydisorderedoffenders:AcomparativestudyofHCR-20,PCL:SV,andOGRS.JournalofConsultingenClinicalPsychology,73(3),523-530.

Groen,R.,BigFive,persoonlijkheidsdimensies,www.teamontwikkeling.net.

Haande,H.,Jongde,C.enRoeters,C.(2008),Misbruikenafhankelijkheidvanpsychoactievestoffen,in:Blansjaar,B.A.,Beukers,M.M.enKordelaarvan,W.F.(red.),Stoornisendelict,deTijdstroom.

Haffmans,Ch.(1989),Deberechtingvandepsychischgestoordedelinquent,GoudaQuint,Arnhem.

Hare,R.D.(2003),HarePsychopathyChecklist-Revised(PCL-R),2nded.Technicalmanual.North

Tonawanda,NY:Multi-HealthSystems.

Hare,R.D.&NeumannC.S.(2005),Structuralmodelsofpsychopathy,Curr.PsychiatryRep.2005Mar:7(1):57-64.

Hare,R.D.&Neumann,C.S.(2010),Psychopathy:AssessmentandForensicImplications,in:Malatesti,L.&McMillan,J.,ResponsibilityandPsychopathy:InterfacingLaw,Psychiatryand

Philosophy(pp.93-123).NewYork:OxfordUniversityPress.

Hazewinkel-Suringa,D.,Remmelink,J.(1996),InleidingtotdestudievanhetNederlandseStrafrecht,GoudaQuint,Arnhem.

Harris,G.T.,Rice,M.E.,Quinsey,V.L.,Cormier,C.A.(2015),ViolentOffenders,appraisingandmanagingrisk,Thirdedition,AmericanPsychologicalAssociation,WashingtonDC.

VanHattumenvanBemmelen(1953),zieKnoopsp.331.

Helzer,J.E.e.a.(2008),DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.

Hildebrand,M.&Ruiter,C.de(2000),Terbeschikkingstelling,recidiveenrisicotaxatie:derolvanpsychopathie,DeliktenDelinkwent2000/30.

Hildebrand,M.,Hesper,B.L.,Spreen,M.,Nijman,H.L.I.(2005),Dewaardevangestructureerderisicotaxatieenvandediagnosepsychopathie;eenonderzoeknaardebetrouwbaarheidenpredictievevaliditeitvandeHCR-20,HKT-30enPCL-R,ExpertisecentrumForensischePsychiatrie

(EFP).

Hofstee,E.J.(1987),TBRenTBS,GoudaQuint,Arnhem.

Hofstee,E.J.(2003),TBS,Kluwer,Deventer.

Hudziak,J.,Achenbach,T.M.,Althoff,R.R.,Pine,D.S.(2008),Adimensionalapproachtodevelopmentalpsychopathology,in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.

Hullu,J.de(2002),Enkelesuggestiesvoorherzieningvanhetstrafrechtelijksanctiestelsel,preadviesNederlandseJuristen-Vereniging,Kluwer,Deventer.

Hullu,J.de(2015),Materieelstrafrecht,Overalgemeneleerstukkenvanstrafrechtelijke

aansprakelijkheidnaarNederlandsrecht,Kluwer,Deventer.

Hummelen,J.W.,Aben,D.J.C.(2015),Functionelediagnostiekinplaatsvaneenadviesaangaande

toerekeningsvatbaarheid,ExpertiseenRecht2015-5.

Janssen,S.L.J.,VanLeeuwen,A.M.H.(2000),Dissociatieinhetstrafrecht?DD2000,p.875-890.

Jong,D.H.de(2004),Hetwetenenwillenvaneen‘normaalmens’inhetstrafrecht,Delikten

Delinkwentp.1050-1070.

Kelk,C.(2010),Studieboekmaterieelstrafrecht,4edruk,Kluwer,Deventer.

Klip,A.H.(2010),Totaalstrafrecht,DeliktenDelinkwentp.583e.v..

Knoops,G.G.J.(1998),Psychischeovermachtenrechtsvinding,GoudaQuint,Deventer.

Koenraadt,F.(2004),Historischewortelsenrecenteontwikkelingen,in:Koenraadt,F.e.a.(red.),Depersoonvandeverdachte,Kluwer,Deventer.

Kom,A.A.R.de,Mulbregt,J.M.L.van,Oudejans,J.M.(2002),RichtlijnadviseringProJustitia,Interne

PublicatiereeksPieterBaanCentrum2002,nummer7.

Kooijmans,T.&Meynen,G.(2012),DehybridestructuurvanderapportageproJustitia:overtoerekeningsvatbaarheidenrisico,DeliktenDelinkwent2012/46.

Koppen,P.J.van(2004a),Paradoxenvandeskundigen,overderolvanexpertsinstrafzake,Kluwer,Deventer

Koppen,P.J.van(2004b),Wegvandetoerekeningsvatbaarheid.Overrapportagesoverdeverdachte,Trema,april2004,p.221e.v..

Kordelaar,W.F.van(1998),DeverantwoordingsplichtvandegedragsdeskundigeProJustitia,

Sancties,p.209-222.

Kordelaar,W.F.van(2008),Hetdeskundigenonderzoek,in:Blansjaar,B.A.,Beukers,M.M.en

Kordelaarvan,W.F.(red.),Stoornisendelict,deTijdstroom,p.29e.v..

Kraemer,C.K.(2008),DSMcategoriesanddimensionsinclinicalandresearchcontexts,in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,

ArlingtonUSA.

Kusters,W.(2012),Fenomenologievandepsychose,in:Denys,D.enMeynen,G.(red.)Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

Laing,R.(1969),Hetverdeeldezelf,Boom,Meppel.

Laing,R.(1970),Hetzelfendeanderen,Boom,Meppel.

Lamme,V.(2010),Devrijewilbestaatniet,BertBakker,Amsterdam.

Lammers,S.M.M.,Soe-Agnie,S.E.,deHaan,H.A.,Bakkum,G.A.M.,Pomp,E.R.enNijman,H.J.M.(2014),Middelengebruikencriminaliteit:eenoverzicht,TijdschriftvoorPsychiatrie56(2014),1,32-

Landen,D.vander(1992),Strafenmaatregel.Eenonderzoeknaarhetonderscheidtussenstrafenmaatregelinhetstrafrecht,GoudaQuint,Arnhem.

Large,M.,Nielsen,O.(2011),ViolenceinFirst-episodepsychosis:Asystematicreviewandmeta-analysis,SchizophrenicResearch125(2011)209-220.

Leun,J.P.vander,e.a.(2011),Devogelvrij.Liberamicorumprof.Dr.Mr.MartinMoerings,BoomLemma,DenHaag.

Libet,zieLammep.322.

Link,B.G.,Andrews,H.,Cullen,F.T.(1992),TheViolentandIllegalBehaviorofMentalPatientsReconsidered,AmericanSociologicalReview,Vol.57(June:275-292).

Link,B.enStueve,A.(1994),PsychoticsymptomsandtheViolent/illegalbehaviorofmentalpatientscomparedtocommunitycontrols,in:Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.

Link,B.G.,Phelan,J.C.,Bresnahan,M.,Stueve,A.enPescosolido,B.A.(1999),PublicConceptionsofMentalIlness:Labels,Causes,DangerousnessandSocialDistance,AmericanJournalofPublicHealth,September1999,Vol.89,No9.

Lokhorst,G.J.(2012),Neuro-imagingenneuro-ethiek,in:Denys,D.enMeynen,G.red.,Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

Mackor,A.R.(2012),‘Grenzenaandeautonomievanstrafrechters:wiebewijstdestoornisenhetrecidiverisico?’inOntmoetingen.VoordrachtenreeksvanhetLutjePsychiatrisch-JuridischGezelschap.Nr.17.

Mann,R.E.,Hanson,R.K.,Thornton,D.(2010),AssessingRiskforSexualRecidivism:SomeProposalsontheNatureofPsychologicallyMeaningfulRiskFactors,SexualAbuse:AJournalofResearchandTreatment,22,191-217.

Marle,H.J.C.vanenWolf,M.J.F.vander(2013).Forensischpsychiatrischeziekteleer:eeninleiding,eenhandleiding,eenhandreiking,in:Marle,H.J.C.vane.a.(red.),Gedragskundigerapportageinhetstrafrecht,Kluwer.

Meynen,G.enRalston,A.(2011a),Zevenvisiesopeenpsychiatrischestoornis,Tijdschriftvoorpsychiatrie53,p.895-902.

Meynen,G.(2011b),Toerekeningsvatbaarheidenwilsbekwaamheid,in,‘Deforensischepsychiatriegeanalyseerd’,liberamicorumKarelOei,redactie:M.Groenhuijsen,S.Kierkels,

T.KooijmansApeldoorn.

Meynen,G.(2012),Shouldthe‘InsanityDefense’beReplacedbyan‘IncapacityDefense’?in:Oei, T. I., & Groenhuijsen, M. S. (Eds.) (2012). Progression in forensic psychiatry, Deventer: Kluwer.

Meynen,G.(2013),Eenjuridischestandaardvoorontoerekeningsvatbaarheid?’,NederlandsJuristenblad,24/05/2013,afl.21p.1384-1390.

Meynen,G.(2014),HetBreivikvonnis.Enkeleopmerkingenvanuiteenforensischpsychiatrisch

perspectief,in:Vanaandoeningtotdelict,vandelicttotsanctie.Ontwikkelingenophetgrensvlakvanpsychiatrieenstrafrecht:2000-2014,Redactie:M.vanderWolf,F.Koenraadt,C.Kelk.WoltersKluwer.

Meynen,G.(2015),Toerekeningsvatbaarheid.Overzekerheidenneurowetenschap,in:Mevis,P.A.M.e.a.(red.),Omzwervingentussenpsychiatrieenrecht;Liberamicorumprof.dr.H.J.C.vanMarle,Wolters-Kluwer,Deventer.

Meynen,G.(2016),LegalInsanity:ExplorationsinPsychiatry,lawandEthics,SpringerInternationalPublishing,Switzerland.

Mevis,P.A.M.(2010),ConceptrichtlijnProJutitia-rapportage:meerinvesterenincommunicatieblijftvereist,DeliktenDelinkwent2010/15.

Mevis,P.A.M.enVegter,P.C(2011),Rapportageoverstoornisengevaarendebetekenisvannieuwewetenschappelijkeinzichtendaaromtrentvoordierapportage,in:Leun,vanderJ.P.e.a.(red.),

MinisterievanVeiligheidenJustitie(V&J),DienstJustitiëleInrichtingen(2014),FormatAdviesVerlengingTBS2014(v.1.0).

MinisterievanVeiligheidenJustitie(V&J),DienstJustitiëleInrichtingen(2014-1),HandleidingFormatAdviesVerlengingTBS2014(v.1.0).

Modestin,J.enAmmann,R.(1995),MentalDisordersandCriminalBehaviour,BritishJournalof

Psychiatry,1995,166,667-675.

Monahan,J.M.andSteadman,H.J.(1983),CrimeandMentaldisorder:Anepidemiologicalapproach,in:T.M.Morris(Ed.),Crimeandjustice:Anannualreviewofresearch,Chicago:University

ofChicagoPress.

Monahan,J.M.(1992),MentaldisorderandViolentBehavior,PerceptionsandEvidence,Schoolof

Law,UniversityofVirginia.

Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.

Mooij,A.W.M.(1991),Deforensischepsychiatrieinhaargeschiedenis,in‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.

Mooij,A.W.M.(1998),Psychiatrierechtendemenselijkemaat,Boom,Meppel.

Mooij,A.W.M.(2004a),Toerekeningsvatbaarheid,Boom,Meppel.

Mooij,A.W.M.,(2004b),Handeling,wilsvrijheidentoerekeningsvatbaarheid,DeliktenDelinkwent,p.1070-1095.

Mooij, A. W. M. (2005a), De vraag naar de toerekeningsvatbaarheid. Ontmoetingen : Voordrachtenreeks van het Lutje Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap, nr. 11 (2005).

Mooij, A. W. M. (2005b), De doorwerking van de stoornis in de toerekeningsvatbaarheid en de gevaarspredictie, Proces 2005/4.

Mooij,A.W.M.(2012),Detoerekeningsvatbaarheid.Hoeverder?,DeliktenDelinkwent2012/3.

Mooy,A.M.(1964),Dekrankzinnigenwetvan1884,Kluwer,Deventer-Antwerpen.

Mulbregt,J.M.L.van,Sierink,H.D.(2004),Conclusieenadvies,in:Depersoonvandeverdachte.DerapportageprojustitiavanuithetPieterBaanCentrum,Kluwer,Deventerinsamenwerkingmet

WillemPompeInstituut,Utrecht.

Nederlof,A.,Muris,P.,Hovens,J.(2013),Theepidemiologyofviolentbehaviorinpatientswithapsychoticdisorder:Asystematicreviewofstudiessince1980,AggressionandViolentBehavior18

(2013)183–189.

Nieboer,W.(1970),Aegrotosuum;Detoerekeninginhetstrafrechtbijpsychiatrischeafwijkingen,

Boom,Meppel.

Nieuwenhuis,M.A.(2010),TheArtofManagement(the-art.nl),ISBN-13-978-90-806665-1-1,2003-2010.

NIFP(2007),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,BestPracticeAmbulant,Forensischpsychologischonderzoekenrapportageinhetstrafrechtvoorvolwassenen.

NIFP(2012),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPschologie,HetForensischMilieuonderzoek,Kadersenuitvoering.

NIFP(2014a),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,

Standaardvraagstelllng.

NIFP(2014b),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,Hetadviesoverhettoerekenen.

NIFP(2014c),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie’Algemenetoelichtingbijderapportage-formatspsychiatrische,psychologischeentriplerapportages

ProJustitiavolwassenenversie2014.

Noyon/LangemeijerenRemmelink(2009),WetboekvanStrafrecht.

NVVP(2013),NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,Richtlijnpsychiatrischonderzoeken

rapportageinstrafzaken,Utrecht,DeTijdstroom.

NVVP(2015),NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,Richtlijnpsychiatrischediagnostiek,Utrecht,DeTijdstroom.

Otte,M.(2004),Stoornisenstraf.Oververbandentussenwilsvrijheid,schulden

terbeschikkingstelling,DeliktenDelinkwent,p.1027-1050.

Os,J.van(2014),DeDSM-5voorbij!PersoonlijkediagnostiekineennieuweGGZ,Diagnosis,Leusden.

Palermo,G.B.(2010),SeverePersonality-DisorderedDefendantsandtheInsanityPleaintheUnitedStates:aProposalforChange,BoomJuridischeuitgeversDenHaag.

Panhuis,P.J.A.van(1994),Vandegek,dewijzenenvooraldevragen….,Proces10,p.187-192.

Panhuis,P.J.A.van(1999),Psychiatrieenbestuursrecht:psychiatrischeaspecten,in:Raes,B.C.M.enBakker,F.A.M.DepsychiatrieinhetNederlandserecht,GoudaQuintDeventer.

Panhuis,P.J.A.van(2000),DevraagstellingindeProJustitiarapportageopnieuwbekeken,Proces,79,103-105.

Panhuis,P.J.A.vanenDingemans,P.M.(2000),Geweldenpsychotischeziekte,Tijdschriftvoor

psychiatrie42(2000)11.

Peters,A.A.G.(1966),Opzetenschuldinhetstrafrecht,Kluwer,Deventer.

Philipse,M.W.G.(2005),Predictingcriminalrecidivism.Empiricalstudiesandclinicalpracticein

forensicpsychiatry,RadboudUniversityNijmegen.

Philipse,M.W.G.,Koeter,M.W.J.,Staak,C.P.F.vander,Brink,W.vanden(2006),Staticand

DynamicPatientCharacteristicsasPredictorsofCriminalRecidivism:AProspectiveStudyinaDutchForensicPsychiatricSample,LawandHumanBehavior,Vol.30,No.3,June2006.

Porter,R.(2002),‘Waanzin,eenkortegeschiedenis’,Nieuwezijds,Amsterdam.

Praag,H.M.van,AsnisG.M.,KahnR.S.,BrownS.L.,KornM.,FriedmanJ.M.,WetzlerS.(1990),Nosologicaltunnelvisioninbiologicalpsychiatry.Apleaforafunctionalpsychopathology.AnnNYAcadSci.;600:501-510.

Praag,H.M.van(1999),Nosologomanie,eenaandoeningvandepsychiatrie,Tijdschriftvoorpsychiatrie41(1999)12.

Raad,B.de,Doddema-Winsemius,M.(2006),DeBig5persoonlijkheidsfactoren.Eenmethodevoorhetbeschrijvenvanpersoonlijkheidseigenschappen,Nieuwezijds,Amsterdam.

Regier,D.A.(2008),Dimensionalapproachestopsychiatricclassification,in:Helzer,J.E.e.a,

DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA

Remmelink(2009)in:NoyonLangemeijerRemmelink.

Rice,M.E.enHarris,G.T.(1992),ComparisonofCriminalRecidivismAmongSchizophrenicandNonschizophrenicOffenders,InternationalJournalofLawandPsychiatryVol.15pp.397-409.

Rice,M.E.,HarrisG.T.,LangC.(2013),ValidationofandRevisiontotheVRAGandSORAG:TheViolenceRiskAppraisalGuide—Revised(VRAG-R),PsychologicalAssessment,AmericanPsychologicalAssociation2013,Vol.25,No.3,951–965.

Ridder,R.T.D.de,(1991),Voorlichtingvandepsychiateraandestrafrechterronddeeeuwwisseling:

diagnoseofvonnis?in:‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.

Roberts,A.D.L.&Coid,J.(2007),Psychopathyandoffendingbehaviour:findingsfromthenational

surveyofprisonersinEnglandansWales,JournalofForensicPsychiatryandPsychology,18(1),23–43.

Ruiter,C.de,(2010),Risicotaxatievangewelddadiggedrag:Empirieenpraktijk,in:Reizenmetmijn

rechter:psychologievanhetrecht,Red.Koppen,P.J.vane.a.,MaastrichtUniversity.

Ruller,S.van(1991),Deterritoriumstrijdtussenjuristenenpsychiatersindenegentiendeeeuw,in

‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.

Sansone,R.A.,Leung,J.S.,Wiederman,M.W.(2013),ExternalizedAggressiveBehaviorsinPatients

WithBorderlinePersonalitySymptomatology,SouthernMedicalJournal,106(2):136-140.

Short,V.,Lennox,C.,Stevenson,C.,Senior,J.,Shaw,J.(2012),MentalIllness,Personalityand

Violence:AScopingReview,TheOffenderHealthResearchNetwork.

Simon,R.J.&Ahn-Redding,H.(2006),TheInsanityDefense,TheWorldOver,LexingtonBooks,Oxford.

Smidt,H.J.(1891),GeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrecht.Volledigeverzamelingvanregeringsontwerpen,gewisseldestukken,gevoerdeberaadslagingen,enz.,Haarlem,TjeenkWillink,http://irs.ub.rug.nl/ppn/333847954

Smits,R.H.(1999),Psychiatrieenbestuursrecht,juridischeaspecten,in:Raes,B.C.M.enBakker,F.A.M.DepsychiatrieinhetNederlandserecht,GoudaQuintDeventer.

Spreen,M.,Brand,E.,Horst,P.Ter,Bogaerts,S.(2014),HandleidingHKT-R,Historische,KlinischeenToekomstige–Revisie,uitgave:StichtingFPCDr.S.vanMesdag.

Steadman,H.J.enFelson,B.F.(1984),Self-ReportsofViolence,ex-mentalpatients,ex-offenders,and

thegeneralpopulation,Criminology,vol.22no.3August1984321-342.

Steadman,H.J.,Mulvey,E.P.,Monahan,J.,ClarkRobbins,P.,Appelbaum,P.S.,Grisso,T.,Roth,

L.H.,Silver,E.(1998),ViolencebyPeopleDischargedFromAcutePsychiatricInpatientFacilitiesandbyOthersintheSameNeighborhoods,Arc.Gen.Psychiatry,1998;55(5):393-401.doiF:10.1001/archpsyc.55.5.393.

Steinert,T.&Haman,K.(2012),ExternalValidityofStudiesonAggressiveBehaviorinPatientswithSchizophrenia:SystematicReview,ClinicalPracticeandEpidemiologyinMentalHealth,2012,8,74-80.

Stel,J.vander(2009),"Psychopathologie-Grondslagen,Determinanten,Mechanismen"indereeksPsychiatrieenFilosofie;Boom.

Swanson,J.W.(1994),MentalDisorder,SubstanceAbuseandCommunityViolence:

AnEpidemiologicalApproach,in:Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.

Swanson,J.W.,Swartz,M.S.,VanDorn,R.A.Elbogen,E.B.,Wagner,H.R.,.Rosenheck,R.A.,Stroup,T.,McEvoy,J.P.,Lieberman,J.A.(2006),ANationalStudyofViolentBehaviorinPersonsWithSchizophrenia,ArchGenPsychiatry.2006;63(5):490-499.doi:10.1001/archpsyc.63.5.490.

Szasz,T.(1961),Dewaanvandewaanzin,Ambo.

Szasz,T.(1991),Diagnosisarenotdiseases,TheLancet,vol.338,1574-1576.

Tuinier,S.(1989),Depsychiaterendewildeman,eenveldstudieoverderelatiepsychiatrischsyndroomencriminaliteit,ProefschriftVrijeUniversiteitAmsterdam.

Ulrich,S.,Keers,R.andCoid,J.W.(2013),Delusions,AngerandSeriousViolence:NewfindingsfromtheMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy,SchizophreniaBulletindoi:10.1093/schbul/sbt126.

Urbaniok,F.e.a.(2011),NeurobiologicalDeterminism:HumanFreedomofChoiceandCriminalResponsibility,InternationalJournalofOffenderTherapyandComparativeCriminologyXX(X)1-17.

Vandereycken,W.,Hoogduin,C.A.L.&Emmelkamp,P.M.G.(red.)(1997),Handboekpsychopathologie.BohnStafleuVanLochum,Houten/Antwerpen.

Verhoeff,B.(2010),Normaalofpathologisch?-devisievanartsenfilosoofGeorgesGanguilhem(1904-1995),Tijdschriftvoorpsychiatrie52(2010)9.

Verhoeff,B.(2012),MichelFoucaultvoorbijantipsychiatrie:macht,vrijheidendemensindemaak,in:Denys,D.enMeynen,G.(red.),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.

Verwey,W.B.(2004),Psychologischefunctieleerencognitieveergnomie:eenSiamesetweeling?,TijdschriftvoorErgonomie,Jaargang29,nr.2.

Vogel,V.de,VriesRobbé,M.de,Chakhssi,F.,Ruiter,C.de(2013),HCR-20v3HistoricalClinicalRiskManagement-20Versie3,geautoriseerdeNederlandsevertaling,VanderHoevenKliniek.Ward,T.(2014),Theexplanationofsexualoffending:fromsinglefactortheoriestointegrative

pluralism,Journalofsexualaggression,20(2),130-141.

Ward,T.,&Beech,A.R.(2015),Dynamicriskfactors:atheoreticaldead-end?,Psychology,Crime&Law,21(2),100-113.

Wartna,B.,Tollenaar,N.,Bogaerts,S.(2009),StatRec:inschattingvanhetrecidivegevaarvanverdachtenvaneenmisdrijf,TijdschriftvoorCriminologie(51)3.

Widiger,T.A.&Trull,T.J.(1994),PersonalityDisordersandViolence,in:Monahan,J.enSteadman,

H.J.,ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.

Wit,K.,Dom,R.van,Fazel,S.(2013),RiskFactorsforViolenceinPsychosis:SystematicReviewandMeta-RegressionAnalysisof110Studies,PLoS/ONE8(2):e55942doi:10.1371.

Wolf,M.J.F.vander(2012),TBS,veroordeeldtotvooroordeel,TheM.C.EscherCompanyB.V.,Baarn.

Wolf,v.d.,Gremmen,Mevis,vanMarle,(2012)‘Worstelenmetdeweigerendeobservandus’,DeliktenDelinkwent,DD2012/74.

Wolswijk,H.D.(2000),Opzetenwillen;eenbijdrageaandediscussieoverhetopzetbegrip,DeliktenDelinkwent,p.793-812.

Zuijderhoudt,R.H.(2004),StoornisendeBopz,Sdu,DenHaag.

CurriculumVitaeMaartenBeukerswerdop8januari1951geboreninVlaardingen.NadestudieNederlandsRechtaandeRijksuniversiteitGroningenishijwerkzaamgeweestalsadvocaatenbinnenhetgevangeniswezen.In1985ishijbenoemdalsofficiervanjustitieinDenBoschenheefthijzichmet

nametoegelegdopdebehandelingvanjeugdstrafzaken.Vanaf2001heefthijalsjuristgewerktbijhetNederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie.Indiefunctieheefthijprojustitiarapporterendepsychiatersenpsychologengeadviseerdeneenbijdragegeleverdaande

forensischescholingvandezedeskundigen.Thansishijgepensioneerd.

DankwoordGraagwilikdiegenenbedanken,diemijbijdetotstandkomingvanditproefschriftgeholpenhebben.IndeeersteplaatsgaatmijndankuitnaarmijnpromotorenPaulMevisenGerbenMeynen

voorhunopbouwendemaarkritischecommentaar.Huninbrengheeftmijenormgeholpenomdefocustehoudenopdekernvanditproject.Eenmooieherinneringbewaarikaanalonzeinspirerendegesprekken.Ikkeekeriederekeerweernaaruitenzalzemissen.

WimvanKordelaarisallangetijdvoormijeenbakenindeforensisch-psychologischedenkwereld.Ookinditpromotietrajectheefthijmijopcrucialemomentenzowelinhoudelijkals‘motivationeel’bijdelesgehouden.

ErikBultenwilikdankzeggenvoorzijnbereidheidomhetdeelvanhoofdstuk5datbetrekkingheeftopdestoornisalsrecidivevoorspellendefactorvandeskundigengedetailleerdcommentaartevoorzien.

NietindelaatsteplaatsmoetTaleEvenhuisgenoemdworden.Hijwasdeverbindendeschakelbijhetvindenvandeliteratuurenheeftvoormijveleonmisbarebronnengeopend.RobVermolentenslottebenikerkentelijkvoordeopmaakenvormgeving,waaronderdeomslag

vanditboekwerk.

Lith,15september2017

The Mental Disorder in Criminal Law3 Over de grenzen van de stoornis The Mental Disorder in Criminal...

Documents

Transcript of The Mental Disorder in Criminal Law3 Over de grenzen van de stoornis The Mental Disorder in Criminal...

Fd Design Thinking Center: Experience als Mental Gym

medische wellness AB · Kortenbos Mental Balance Center, Thalassotherapie Mental Balance Thalassotherapie: → n → n → ne, s → n → s → r → e: → n → s → ut → e

161030 EHI Live K Schroeder Mental Health

Waterski Vlaanderen- 21 december 2017 · 12/21/2017 · Rugby Team) (2017) • Mental coach of Durbanville Bellville Rugby Club (Cape Town) 2017 • Mental Coach of the South African

Leerprocessen en subtypes bij kinderen met Developmental Coordination Disorder (DCD)

Bipolar Spectrum Disorder During Pregnancy and the ... · Bipolar disorder Bipolar disorder (manic depressive illness) is a disabling and chronic psychiatric mood disorder with a

Altijd succes: Mental Coaching GEWOON DOEN

DCD= Developmental Coordination Disorder

Onderhuids - pdf.swphost.compdf.swphost.com/logacom/workshop_8_Zelfbeschadiging.pdfEetstoornissen • Anorexia Nervosa • Boulimia Nervosa • Binge Eating Disorder. ... Boulimia

E-mental health

Implementatie ‘Blended e-(mental) health in de huisartsenpraktijk’ · 2017-01-12 · Implementatie ‘Blended e-(mental) health in de huisartsenpraktijk’ Resultaten en lessons

Online e-mental health interventie Psyfitessay.utwente.nl/66283/1/Vos, L.A. - s1232428 (verslag).pdf · MASTER THESE Online e-mental health interventie Psyfit . Een kwantitatief pre

PROGRAMMA - staproeselare.bestaproeselare.be/pdf/ProgrammaFeest17.pdf · Beauty And The Beast Medley, arr. Toshio Mashima Smooth Criminal, Michael Jackson arr. Kazuhiro Morita Prince

Mental guidance (Dutch)

ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder (aandachtstekort- en hyperactiviteitstoornis )

Multiple Complex Developmental Disorder •Herkenning •Vignetten •Behandeling Carolien Gevers GZ psycholoog- Psychotherapeut De Bascule-AMC Amsterdam.

E mental health voor eerstelijns psychologen

KennisKring E- mental Health

Mental Coaching P.S.C. West-Vlaanderen Pascal Engels Marc Rommelaere Jan Toye.

Improving Mental Health by Sharing Knowledge Peter van Splunteren, Projectleider Eigen Regie.