The Mental Disorder in Criminal Law3 Over de grenzen van de stoornis The Mental Disorder in Criminal...
Transcript of The Mental Disorder in Criminal Law3 Over de grenzen van de stoornis The Mental Disorder in Criminal...
1
Overdegrenzenvandestoornis
TheMentalDisorderinCriminalLaw
2
3
Overdegrenzenvandestoornis
TheMentalDisorderinCriminalLaw
Proefschrift
terverkrijgingvandegraadvandoctoraande
ErasmusUniversiteitRotterdam
opgezagvande
rectormagnificus
Prof.dr.H.A.P.Pols
envolgensbesluitvanhetCollegevoorPromoties.
Deopenbareverdedigingzalplaatsvindenop
vrijdag1december2017om9.30uur
MaartenMariaBeukers
geboren8januari1951teVlaardingen
4
Promotiecommissie
Promotoren:
Prof.mr.P.A.M.Mevis
Prof.dr.G.Meynen
Overigeleden:
Prof.mr.F.W.Bleichrodt
Prof.dr.H.J.C.vanMarle
Prof.mr.T.Kooijmans
5
InhoudsopgaveLijstvanafkortingen 9
Hoofdstuk1 Inleiding 11
1.1 Terreinverkenning 11
1.1.1 Depsychischestoornisinhetstrafrecht 121.1.2 Verkenningvanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk 18
1.1.2.1 Verantwoording 181.1.2.2 Ervarenproblemenronddediagnostiekenvaststellingvandestoornis 191.1.2.3 Causaalverbandstoornisentenlastegelegdeenhetadviesoverdetoerekening 23
1.1.2.4 Prognosedelictgedrag 281.1.3 Ontwikkelingenindecontext 281.1.3.1 Psychiatrie 28
1.1.3.2 Strafrecht 291.2 Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek 341.2.1 Probleemstellingenonderzoeksvragen 34
1.2.2 Terminologischekwesties 371.2.3 Overzichtvandehoofdstukken 38
Hoofdstuk2 De‘stoornis’inhetNederlandserecht 40
2.1 Inleiding 402.2 Psychischeafwijkinginhetlichtvancompetentieengevaar 422.2.1 Competentie 422.2.2 Gevaar 462.3 Nadererechtsvergelijking 472.3.1 Vijfvragen 472.3.1.1 Beschrijvingvandepsychischeafwijking 47
2.3.1.2 Exclusieverolvoordestoornis? 502.3.1.3 Definities 522.3.1.4 Causaliteitenwegingsfactoren 55
2.3.1.5 Wiebeslist? 582.3.2 Wilsonbekwaamheidenontoerekenbaarheidnadervergeleken 622.4 Beschouwing 66
5
6
Hoofdstuk3 Depsychischestoornisenanderepsychischetoestandeninhetstrafrecht 69
3.1 Inleiding 69
3.2 Gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvangeestvermogens;groeivanhetconcept 693.2.1 Wetsgeschiedenis 693.2.1.1 Wetinwording 70
3.2.1.2 Depsychopatenwetten 733.2.1.3 HerzieningvandeTBRendeWetBOPZ 763.2.2 Eennadereafgrenzingvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht 79
3.2.2.1 Dewettelijkestoornisendegrenzenvandewet 803.2.2.2 Jurisprudentie 863.2.2.3 Visiesbinnendeforensischegedragswetenschappen 97
3.2.3 Verschillendestrafrechtelijkestoornisconcepten 983.3 Psychischeovermachtennoodweerexces 100
3.3.1 De‘psychischedrang’bijdepsychischeovermacht 1003.3.2 De‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexces 102
3.4 Conclusies 1043.4.1 Hetstrafrechtelijkstoornisbegripnaderingevuld 1043.4.2 Destrafrechtelijkestoornisenpsychopathologie,nieuwevragen 105Hoofdstuk4 Overdegrenzenvandestoornisindepsychiatrieendepsychologie 108
4.1 Inleidingenvraagstelling 108
4.2 Strafrechtenpsychiatrie,eenhistorischverbond 1084.3 Degrenzenvandestoornis,hetpsychiatrischperspectief 1114.3.1 HetnosologischdenkenendeDSM 111
4.3.2 Hetmedischmodel 1154.3.3 Afwijkingvaneenstatistischenorm 1164.3.4 Schadelijkedysfunctie 117
4.3.5 Verliesvanbetekenis 1184.3.6 Leedenbeperkingen 1194.3.7 Eendynamischconcept 120
4.3.8 DepsychischestoornisindeDSM 1214.4 Overdegrenzenvandestoornis,hetpsychologischperspectief 1234.4.1 Inleiding 123
4.4.2 Dimensionelediagnostiek 1244.4.3 Functionelediagnostiek 1274.4.3.1 Grondslagen 127
4.4.3.2 Toepassinginhetforensischeveld 129
6
7
4.4.3.3 Beschouwing 1324.4.4 Persoonlijkheidsdimensies 1334.4.5 AlternatiefDSM-5modelvoorpersoonlijkheidsstoornissen 134
4.4.6 Psychischeproblematiek:nieuwdiagnostischmodel 1364.5 Samenvattingenbeschouwing 137Hoofdstuk5Stoornisalsverklarendeenvoorspellendefactorvangewelddadigdelictgedrag 142
5.1 Inleiding 1425.2 Stoornisengewelddadigdelictgedrag,eencausalerelatie? 1435.2.1 Stoornisengeweld,eenbreedgepercipieerdewerkelijkheid 143
5.2.2 Beperkingenvanditoverzicht 1445.2.3 Psychiatrischestoornis 1455.2.3.1 Oudereonderzoeken 145
5.2.3.2 Deperiodena1985 1495.2.3.3 Middelengebruik 159
5.2.3.4 Depsychiatrischestoornisengeweld,eensamenvatting 1605.2.4 Persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie 1625.2.4.1 Persoonlijkheidsstoornis 162
5.2.4.2 Psychopathie 1645.2.4.3 Tautologischecorrelatie‘persoonlijkheidsstoornis’endelictgedrag? 1655.2.4.4 Differentiërenenspecificeren 1675.3 Destoornisalseenvanderecidivevoorspellendefactoren 1695.3.1 Inleiding 1695.3.2 Depsychischestoornisinderisicotaxatie-instrumenten 171
5.3.3 Theoretischebeschouwing 1775.3.3.1 Actuariëlemethode 1775.3.3.2 Dynamischebenaderingen 180
5.3.3.3 Theorievorming:debalanstussenpersoons-enomgevingsgebondenfactoren 1815.4 Stoornisengewelddadigdelictgedrag;samenvattingenbeschouwing 1855.4.1 Beperkteforensischerelevantievandepsychischestoornis 185
5.4.2 Vanglobaleconceptennaarspecifiekedimensiesenfuncties 1865.4.3 Van‘dustbowlempiricism’naarophetindividugerichtetheorievorming 1875.4.4 Verklarenenvoorspellen 188Hoofdstuk6 Hetjuridisch-normatievekader 190
6.1 Inleiding 1906.2 Normatievekaders 192
7
8
6.2.1 Toetsingscriteriumbijdetoerekening 1926.2.1.1 Wetsgeschiedenis 1926.2.1.2 Internationaalperspectief,eenrechtsvergelijking 194
6.2.1.3 HettoetsingscriteriuminhetNederlandsestrafrecht 1956.2.2 Toetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces 2016.2.2.1 Psychischeovermacht 201
6.2.2.2 Noodweerexces 2046.2.3 Hetjuridisch-normatievekaderbijgevaar 2066.2.3.1 Destoornisenhetgevaarscriterium 206
6.2.3.2 Gevaar:feitofnorm? 2076.2.3.3 Eentoetsingscriteriumvoordeverschillendesancties? 2106.3 Hetjuridisch-normatievekader,samenvattingenbeschouwing 211Hoofdstuk7 Wijziginginhetperspectief 213
7.1 Overwegingen 2137.2 Vanstoornisnaardefunctievandestoornis 2157.2.1 Competentie 2157.2.1.1 Toerekeningenwilsonbekwaamheid 215
7.2.1.2 Toerekening,psychischeovermachtennoodweerexces 2177.2.1.3 Deverbindingtussendeverschillendejuridischeconcepten 2187.2.1.4 Naderonderzoeknaarderolvandestoornisbijhetniettoerekenen 221
7.2.1.5 Perspectiefwijziging:samengesteldcriteriumalsuitgangspuntvoorhetniet ‘toerekenen’ 2227.2.2 Gevaar 224
7.2.2.1 Stoornisenmaatregel 2247.2.2.2 Destoornisalsexclusievevoorspellendefactor? 2257.2.2.3 Perspectiefwijziging:nietdestoornismaarhetgevaaralsrichtinggevendenotie? 227
7.3 Conclusie 229
Beantwoordingvandevragenenconclusies 230Samenvatting 233Summary 242
Literatuur 252CurriculumVitae 264Dankwoord 264
8
9
LijstvanafkortingenAPD AntisocialPersonalityDisorderAUC AreaundertheCurve
Avas afwezigheidvanalleschuldBW BurgerlijkWetboekCIDRRI ClinicalInventoryofDynamicReoffendingRiskIndicators
DD DeliktenDelinkwentDIS DiagnosticInterviewScheduleDSM DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders
ECLI EuropeancaselawidentifierEF executievefunctiesEHRM EuropeesHofvoordeRechtenvandeMens
EVRM EuropeesVerdragvoordeRechtenvandeMensfMRI MagneticresonanceImagingHCR Historical,Clinical,andRiskManagement
HKT-R Historische,KlinischeenToekomstige-RevisieHR HogeRaad
ICD InternationalStatisticalClassificationofDiseasesandRelatedHealthProblemsISD PlaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedadersLJN Landelijkjurisprudentienummer
MAVRAS MacArthurViolenceRiskAssessmentStudyMvA MemorievanAntwoordMvT MemorievanToelichting
NIFP NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologieNIMH NationalInstituteofMentalHealthNJ NederlandseJurisprudentie
NJB NederlandsJuristenbladNVVP NederlandseVerenigingvoorPsychiatrieOGRS OffenderGroupReconvictionScale
O.R.O. oorspronkelijkregeringsontwerpvoorhetWetboekvanStrafrechtPBC PieterBaanCentrumPCL-R PsychopathyChecklist—revised
PDQ PersonalityDiagnosticQuestionnairePET PositronEmissionTomographyP.P.R. PolitiekePartijRadicalen
P.S.P. PacifistischSocialistischePartijPIJ PlaatsingineeninrichtingvoorjeugdigenPPZ Plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis
Rb. RechtbankS.H.A.P.S. SpecialHospitalsAssessmentofPersonalityandSocialisationSPJ StructuredProfessionalJudgment
StatRec StatistischRecidiverisicoSt.G.B. Strafgesetzbuch
9
10
TBS terbeschikkingstellingTCO Threat/control–override(symptomen)v.h. voorlopigehechtenis
v.i. voorwaardelijkeinvrijheidstellingv.v. voorwaardelijkeveroordelingVRAG ViolentRiskAppraisingGuide
WetBOPZ WetbijzondereopnemingeninpsychiatrischeziekenhuizenWfz WetforensischezorgWGBO Wetopdegeneeskundigebehandelingsovereenkomst
WIA WetwerkeninkomennaararbeidsvermogenWvggz WetverplichtegeestelijkegezondheidszorgWvSr WetboekvanStrafrecht
WvSv WetboekvanStrafvorderingWzd Wetzorgendwangpsychogeriatrischeenverstandelijkgehandicaptecliënten
10
11
Hoofdstuk1 Inleiding1.1 TerreinverkenningDezestudierichtzichopdeanalysevandebetekenisenhetbelangvandepsychischestoornisvoor
hetNederlandsestrafrecht.Directeaanleidingvormendeervaringenvanprojustitiarapporteursindeforensischerechtspraktijk.Definitieproblemenendevertalingvandiagnostieknaarstrafrechtelijkrelevanteadviezenstellendedeskundigenregelmatigvoorproblemen.Eennadere
beschouwingleertdatdezeproblemeninveelgevallenzijnterugtevoerenop,danwelsamenhangenmet,deafbakeningenoperationalisatievanhetstoornisconceptbinnendestrafrechtelijkecontext.Hiermeewordtenerzijdsgedoeldopdevraaghoehetbinnende
gedragswetenschappenvigerendestoornisconcepttoepassingkanvindeninhetrechtsdomein,maaromgekeerdgaathetookomdevertaalslagvanuithetinhetstrafrechtopgenomenstoornisconceptnaarheteigendomeinvandegedragsdeskundige.Devragenbeperkenzichechter
niettothetconceptvandestoornismaarbetreffenookdefunctiediedepsychischestoornisvervultinhetstrafrecht.Hoezijnbijvoorbeeldstoornisentoerekeningmetelkaarverbondenen
watis,onderanderebijdetoepassingvandeTBS,debetekenisvandestoornisvoordeinschattingvanhetrecidivegevaar?Hetroeptde,voorditonderzoekalsgrondslaggeldende,vraagopnaarderelevantievande
stoornisenisdaarmeeookverklarendvoordetitel:‘Overdegrenzenvandestoornis’.Dietitellaatzichoptweemanierenlezen.Indeeersteplaatswordtgedoeldopdevraaghoeenopwelkewijzedepsychischestoornistedefiniërenis.Denadrukligtopgrenzen.Bij‘Overdegrenzenvande
stoornis’ligtdenadrukopoverengaathetomdeverkenningvanhetgebied‘aandeanderekant’vandestoornis,datwilzeggendaarwaardestoornisalsconceptvoorhetstrafrechtnietvanbelangis.Hetgaatdanoverforensischrelevantepsychischebeeldendienietalsstoorniszijnaante
merken.Dezescheidslijnisgeplaatsttegendeachtergrondvanhetgegevendatinhetstrafrechttweesporenzichtbaarzijn.Aandeenekantiserdestrafrechtelijk‘dogmatische’weg,waarin,medemethetoogopderechtsbescherming,bijdetoerekeningendetoepassingvanstrafrechtelijke
maatregelensprakeisvaneenafgebakendstoornisconcept.Aandeanderekantzienweeentoenemendemaatschappelijkenpolitiekedrukomhetstrafrechtintezettenbijhetbestrijdenvandecriminaliteit.Indie,opgedragsbeïnvloedinggerichte,bredeaanpak,vormtdestoornisals
zodanignietdeexclusievetebewerkenfactor.1Indithoofdstukwordendezevragenvertaaldnaareenprobleemstelling,diezaldienenals
grondslagvoorhetverdereonderzoek.Dezeparagraafbevatdeopmaatnaardienadereprobleemstellingenbestaatuitdriedelen.Inheteerstedeelworden,vanuithetjuridischeperspectief,globaalderolendebetekenisvandepsychischestoornisinhetstrafrechtgeschetst.
Hetdaaropvolgendedeelbevateeninventarisatievandeknelpuntenendilemma’sdiezichindeforensischerapportagepraktijkrondditthemavoordoen.Vervolgenswordendezebevindingengeplaatstindecontextvan(recente)ontwikkelingenbinnendepsychiatrieenhetstrafrecht.
Tenslottewordtinparagraaf1.2deprobleemstellinggeformuleerdenvolgendaarookenige
1 Zienaderparagraaf1.1.3.2Strafrecht,onder‘Tweestrafrechtelijkeperspectieven’.
11
12
nadereopmerkingenoverdeinrichtingvanhetonderzoek.Datonderdeelvandithoofdstukbevatookeenleeswijzer2.Decentraleprobleemstellingwordtinhoofdstuk8beantwoord.
1.1.1 Depsychischestoornisinhetstrafrecht
Inditglobaleeninleidendeoverzichtvanderolendebetekenisvandestoornisinhetstrafrechtwordtonderscheidgemaakttussendiesituatieswaarindewetuitdrukkelijkspreektovereenpsychischestoornisendiewaarindiestoornisweleenrolspeeltofkanspelenmaarnietdoorde
wetwordtgenoemd.Inhetlaatstegevalwordtbijvoorbeeldgedoeldopdevoorwaardelijkesanctiesendeverbredingeninhetsanctiepakketzoalsbijdemaatregelvanplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD).Ookindiegevallenwordteenstrafrechtelijkkader
gebodenvoorbehandelingvanpsychischeproblematiekvandeverdachteindemeestbredezinvanhetwoord.
a.GebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensOmtebeginnenzienwedathetWetboekvanStrafrecht(WvSr)nietspreektover‘psychische
stoornis’maarover‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Dezeomschrijvingkomenwetegenindeartikelen37,37a,39en77svanhetWetboekvanStrafrechtenindeartikelen16,509aen562vanhetWetboekvanStrafvordering(WvSv).Omwillevande
leesbaarheidiservoorgekozenhiernatochdetermen‘psychischestoornis’ofkortweg‘stoornis’tegebruiken.
Uitgenoemdeartikelenblijktdatdepsychischestoornisinhetmateriëlestrafrechteenrolspeeltbij
deontoerekeningsvatbaarheid,bijdeopleggingvandeterbeschikkingstelling(TBS),deplaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ),deplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ)eninhetstrafprocesbijdebeslissingoverdevervolgingvandeverdachte,bijhetnemenvanbijzondere
maatregelendoorderechterinverbandmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisbijdeverdachtealsmedebijdeexecutievandevrijheidsstraf.
Aandeschulduitsluitingsgrondvandeontoerekeningsvatbaarheidligthetadagiumtengrondslag
datdeplegervaneenstrafbaarfeitslechtsdanstrafverdientalshijverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorwathijdoet(oflaat):‘geenstrafzonderschuld’.Inartikel39WvSrisditprincipeuitgewerktvoordesituatiewaarindeverdachtelijdendeisaaneenpsychischestoornis.
Dewetzegtoverigensnietmeerdandatdegenedieeen(strafbaar)feitbegaat‘dathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend’nietstrafbaaris.Omtotdat(rechterlijk)oordeeltekomenmoetdestoornisworden
vastgesteldenvervolgensaannemelijkwordengemaaktdathethandelenvandeverdachtezoalsomschrevenindetenlasteleggingvanuitdiestoornisteverklarenis.Ermoetdussprakezijnvaneenverklarendverbandtussenstoornisenhettenlastegelegde.Zowordtartikel39WvSralthansinde
praktijkuitgelegd.
2 Paragraaf1.2.2
12
13
Zoalsgezegdbetreftartikel39eenschulduitsluitingsgrond.Als,naarhetoordeelvanderechter,isvoldaanaandevoortoepassingvandezebepalinggeldendecriteria,volgteenontslagvanrechtsvervolging.Erissprakevanschulduitsluitingofniet.Deindepraktijkgehanteerdegradaties
vantoerekeningsvatbaarheidzijnindewetnietterugtevinden.Dewetkentmaaréénvariant:deontoerekeningsvatbaarheid.
Bijdemaatregelenspeeltdestoornisopverschillendemaniereneenrol.Deplaatsingineenpsychiatrischziekenhuisopgrondvan(heteind2016geldende)artikel37WvSr
isslechtsmogelijkindienhetstrafbaarfeitaanbetrokkenenietkanwordentoegerekend,wegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Ermoetsprakezijnvanontoerekeningsvatbaarheid.Voortoepassingvandezemaatregelbijslechtseenverminderde
toerekeningsvatbaarheidbiedtdewetgeenruimte.Bijeenvoorgenomenwetswijziging3zouartikel37WvSrkomentevervallen.Inderedactie,zoalsverwoordindetweedenotavanwijzigingenbijdeWvggz,4kanderechterindestrafzaak,inde
gevallenalsbedoeldinartikel2.3vandeWfz,eenzorgmachtigingafgeven,voorzoverdaartoeaandecriteriauitdeWvggzofdeWzd5isvoldaan.Dezewijziginghoudtindatbinnenhetstrafrechthetvereistevandeontoerekenbaarheidzoukomentevervallen.Inplaatsdaarvanwordtdanvande
strafrechtergevraagdlangsdewettelijkelijnenvandeWvggzteoordeleneninvoorkomendegevalleneenzorgmachtigingaftegeven.DitheefttotgevolgdathetindeWvggzgehanteerde
stoornisconceptookindestrafzaakeenrolgaatspelen.HoewelinhetstrafrechtendeWvggz,bijeeninwerkingtredingvandiewetinzijnhuidigeredactie,metdeomschrijving‘psychischestoornisofverstandelijkehandicap’,dezelfdeterminologiewordt
gehanteerd,lijktdebetekenisdaarvaninbeiderechtsgebiedenniethetzelfdetezijn.6IndeWvggzwordtnamelijkaangeslotenbijhetstoornisbegripvandeWetBOPZ.7VoortoepassingvandeWetBOPZkomenslechtsdiestoornisseninaanmerkingdievoorspellendzijnvoorhetgevaar.Het
strafrechtkentdiebeperkinginhetstoornisconceptniet.Hoewelhetintheoriedenkbaarzouzijndateendergelijkeuitlegvanhetstoornisbegripbijtoepassingvandestrafrechtelijkemaatregelengehanteerdwordt,lijkthetiniedergevalvoordebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheid,
langsdelijnenvanartikel39WvSr,nietbruikbaar.Daargaathetimmersnietomeenbeoordelingvanhetgevaarmaarvandeaansprakelijkheidvandeverdachte.
VoordetoepassingvandeTBSgeldt,opgrondvanartikel37aWvSr,alsvoorwaardedatdepsychischestoornisaanwezigwas‘tijdenshetbegaanvanhetfeit’.Eencausaalverbandtussendie
stoornisenhettenlastegelegde,zichvertalendineenverminderingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheidisgeenwettelijkvereiste.DeHogeRaadheeftverschillendemalenuitgesprokendatvoorhetopleggenvaneenTBSniethoeftvasttestaandatdebewezenverklaarde
3 WetsvoorstelWetforensischezorg,KamerstukkenI,2012/13,32398.4 KamerstukkenII,2015/16,32399,nr.25.5 Wetzorgendwangpsychogeriatrischeenverstandelijkgehandicaptecliënten,KamerstukkenI,
2013/14,31996.6 Zieparagraaf3.2.1.3.7 Zieparagrafen2.3.1.3.en3.2.1.3.
13
14
feitenhetgevolgzijnvandegeestesgesteldheidvandeverdachte.8Inderechtspraktijkenindeliteratuurwordtoverditpuntoverigensverschillendgeoordeeld.Somswordtgestelddatoverdekansopherhalingvansoortgelijkedelictenalstenlastegelegd,gedragskundiggeengefundeerde,
individueeltoegespitsteconclusieskunnenwordengetrokkenzondernauwkeurigeanalysevanhettenlastegelegdeenderolvandestoornishierbij.9DaarnaastspeeltdestoornisbijdeTBSeenrolbijdeinvullingvanhetgevaarscriterium.
Hetbijzonderegevaardatdeverdachteoplevertvoordemaatschappijmoetiniedergevaluitdestoornisvoortvloeien,zovaltafteleidenuiteenarrestvandeHogeRaaduit1982.10DeprominenteroldiedestoornisbijdeopleggingvandeTBSistoebedeeld,wordtonderstreept
doorhetvereistedatderechterdemaatregelslechtskanopleggenalsadviesisuitgebrachtdoortweegedragsdeskundigenvanverschillendedisciplines,waarondereenpsychiater.
Demaatregelvanplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ)konbijdeinvoeringin1995ookwordenopgelegdalsgeensprakeisvaneenpsychischestoornis.Alsdiestoorniswelaanwezigwastentijdevanhetfeitdiendebijdevoorgeschrevenadviseringdoortweegedragsdeskundigeneen
vandiedeskundigeneenpsychiatertezijn.Aanwezigheidvaneenstoornisboodookjuridischderuimtevoordemaximaleverlengingtotzevenjaar.Bijdeinvoeringvanhetadolescenten-strafrecht11is,inartikel77sWvSr,deaanwezigheidvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijke
stoornistentijdevanhetbegaanvanhetmisdrijf,alsvereistevooropleggingvandePIJ,indewetopgenomen.DewettelijkevoorwaardenvoortoepassingvandeTBSendePIJzijn,onderanderemetdezewijziging,dichtbijelkaarkomenteliggen.Belangrijkverschilblijftdehandhavinginartikel
77sWvSrvanhetzogenaamde‘hulpverleningscriterium’,inhoudendedatdemaatregelinhetbelangmoetzijn‘vaneenzogunstigmogelijkeverdereontwikkelingvandeverdachte’.Dit(pedagogischgefundeerde)‘bestwilcriterium’iskenmerkendvoorhetjeugdstrafrecht.Hoewel
dePIJ,vanuithetTBSperspectief,hiermeeeenherkenbarevormheeftgekregen,zijnvoorderechtspraktijkenkelevragenopengebleven.AanderegelingvandeTBSisnadervormgegevendoordejurisprudentie.Wijzagendatbijdeinvullingvanhetgevaarscriterium,opgrondvaneen
uitspraakvandeHogeRaad,hetgevaaruitdestoornismoetvoortvloeien.OokislangsdedezewegvastkomentestaandateencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdegeenvereisteisvoorhetopleggenvandeTBS.BijdePIJontbreektdezejurisprudentiële‘verfijning’.Tochheeftde
wetgeverernietvoorgekozenomindewettekstvandePIJ-maatregelhieroverduidelijkheidteverschaffen,maarzichbeperkttotenkeleopmerkingenindeMemorievanToelichting.12Zowordt,overigenszondernadereoverwegingen,gesteld(pag.38)datvoorhetopleggenvandemaatregel
slechtsruimtezalzijn‘wanneerhetgepleegdemisdrijfdoordiestoornisniet,ofslechtsinverminderdemate,aandeveroordeeldekanwordentoegerekend’.
8 HR13maart1979,ECLI:NL:HR:1979:AC2939, NJ1979,364.
HR14maart2006,ECLI:NL:HR:2006:AU5496(LucydeB.).HR22januari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC1311(Kraggenburg).
9 Zienader:VanMulbregtenSierink2004,p.131,alsmedeHofstee2003,p.84enBijlsma2010,p.51-74.
10 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.11 Wetvan27november2013totwijzigingvanhetWetboekvanStrafrecht,hetWetboekvan
Strafvorderingenenigeanderewetteninverbandmetdeinvoeringvanhetadolescentenstrafrecht,Stb.2013,485.
12 KamerstukkenII,2012/13,33498,nr.3.
14
15
Ookwordtaangegeven(pag.24)datpij-erswordenbehandeld‘inverbandmeteendooreenpsychiater13vastgesteldepsychischestoornis,waardoorvanhetgedragvandeveroordeeldegevaaruitgaat.…..Wanneerdestoornisadequaatisbehandeldenhetgevaarvoordesamenlevingis
geweken,hoeftdepij-maatregelooknietlangervoortteduren’.Dit‘toerekeningsvereiste,nochhetaandestoornisverbonden‘gevaarscriterium,zijnindetekstvandewetterugtevinden.HettoerekeningsvereistestaatbovendienopgespannenvoetmetwatdeHogeRaadbijdeTBSheeft
uitgesproken.Hetlijkteropdatdewetgever,methetoogophetversterkenvandebeveiligings-functievanhetjeugd-enadolescentenstrafrecht,vooralbelangheeftgehechtaanhet‘synchroniseren’vandewettelijkeregelingenvanTBSenPIJ.Watinditverbandmisschienwelhet
grootstegemisvormtindeMemorievanToelichting,iseenbeschouwingoverbelangennoodzaakvandecentralepositiedieindenieuweregelingvandePIJaandepsychischestoornisistoebedeeld.
OokinhetWetboekvanStrafvorderingwordtdepsychischestoornisgenoemd,waarbijnetalsin
hetWetboekvanStrafrechtwordtgesprokenovereengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Artikel16WvSvzietopdevervolgingvandepsychischgestoordeverdachte.Alsblijktdatde
verdachtedooreenpsychischestoornisnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen,wordtdievervolgingdoorderechtergeschorst.
Opgrondvanartikel509aWvSvkanderechter,inelkestandvanhetonderzoek,bijeenvermoedendatsprakeisvaneenpsychischestoornisendeverdachtetengevolgedaarvannietinstaatiszijnbelangenbehoorlijktebehartigen,‘zulksbijbeslissingverklaren’.Hetbelangrijkstegevolgvandie
verklaringisdatalleopgrondvanhetWetboekvanStrafvorderingaandeverdachtetoegekendebevoegdheden,tevenstoekomenaanderaadsman.14Indienvóórdetenuitvoerleggingvaneeninkrachtvangewijsdegeganeuitspraakvanderechterde
veroordeeldeisgaanlijdenaaneenpsychischestoornis,kanderechter,opgrondvanartikel562WvSv,detenuitvoerleggingopschorten.Watopvaltisdatdewetgeverinditgevalalleenspreektovereen‘ziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.De‘gebrekkigeontwikkeling’wordtniet
genoemd.Eenanderverschilmetdetweevoorgaandestrafvorderlijkebepalingenisdatinartikel56215deimplicatiesvandestoornisvoorhetonvermogenvandeverdachtenietgenoemdworden.Deaanwezigheidvandestoornisisvoldoendevoorhetinroepenvanhetrechtsgevolg,losvande
vraagofdiestoornisertoeleidtdatdeverdachtedestrekkingvandeprocedurebegrijpten/ofzijnbelangenkanbehartigen.16
13 Dezeverwijzingnaaruitsluitenddepsychiateris,gezienhetwettelijkevereistevaneendubbelrapportage,vermoedelijkeen‘slipofthepen’.
14 Artikel509dlid3WvSv.15 Artikel562lid1WvSv
Indienvóórdetenuitvoerleggingvaneeninkrachtvangewijsdegegaanvonnisofarrest,houdendedeveroordelingtotvrijheidsstraf,deveroordeeldeisgaanlijdenaaneenziekelijkestoornisvanzijngeestvermogens,kanhetgerechtdathetvonnisofarrestheeftuitgesproken,deopschortingdertenuitvoerleggingbevelen.
16 Ditlaatsteaspect(hetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandeproceduretebegrijpenen/ofzijnbelangentebehartigen)is,vanwegedeverbindingmetdewilsonbekwaamheid,eenbelangrijkeredenomdeartikelen16en509aWvSvinditonderzoektebetrekken.Artikel562WvSvblijftomdezelfderedenverderbuitenbeschouwing.
15
16
b.Voorwaardelijkekadersen’niet(expliciet)stoornis-gerelateerde’maatregelen
Zoalsgezegdmoetbijeenbeschouwingoverderolendebetekenisvandepsychischestoornisinhetstrafrechtonderscheidwordengemaakttussendiesituatieswaarindestoornis,metals
wettelijketiketde‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’,explicietindewetwordtgenoemdendegevallenwaarindiepsychischestoornisweleenrolspeeltofkanspelen,maarnietalszodanigwordtaangeduid.
Metdezelaatstewatcryptischeconstateringwordtverwezennaardevoorwaardelijkekadersinhetstrafrechtdiebetrokkenekunnenverplichtentotmedewerkingaaneenbehandelingvandiestoornis,maarooknaarenkelemaatregelen.Naastdemaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoor
stelselmatigedaders(ISD)17kan,voorhetvolwassenenstrafrecht,ookdevrijheidsbeperkendemaatregel18wordengenoemd.DevoorwaardelijkestrafendeISDmaatregellijkendebelangrijkstevoorbeeldentezijnenwordenhierondernaderbesproken.
Devoorwaardelijkestraf19
Indeartikelen14ae.v.WvSrisderegelingvandevoorwaardelijkestrafondergebracht.Inditverbandzijnvooralvanbelangdebijzonderevoorwaardendiederechteropgrondvanartikel14clid2kanverbindenaaneenvoorwaardelijkeveroordeling.Dezevoorwaardenkunnenworden
gesteldnaastdeinheteerstelidvermeldeenbijiederevoorwaardelijkeveroordelinggeldendealgemenevoorwaarden.Deindewetgenoemdebijzonderevoorwaardenhebbenbetrekkingopherstelofvergoedingvandedoorhetactueledelictveroorzaakteschadeofzijngerichtophet
voorkomenvandelictgedragindetoekomst.Dielaatstedoelstellingisnietdirectindewettekstterugtevindenmaarvloeitvoortuitdeaardvanderegeling.Algemeenwordtdaaromaangenomendatdevoorwaardendoorderechterslechtsinhetvonniskunnenwordenopgenomenalsdezeeen
strafrechtelijkrelevantdoeldienen.Daarmeewordtgedoeldopdevoorkomingvanrecidive,waarbijderechterbovendienhetproportionaliteitsbeginselinachtdienttenemen.Inditkaderzijnvooraldeoprecidivebeperkinggerichtevoorwaardenvanbelang.Hetbetreft
voorschriftenvoorhetgedragvandeveroordeeldeindetoekomstindemeestbredezin,variërendvanverboden/gebodenzichaldannietopbepaaldeplaatsentebevindentotdeopnemingineenzorginstelling.Kennelijkuitgaandevaneenmogelijkcausaalverbandtussenbijdebetrokkene
aanwezigepersoonlijkeproblematiekenhetdelictgedragvoorzietdewet,naastdealgenoemdeopneming,inspecifiekopzorggerichtevoorwaarden,zoals:- eenverbodophetgebruikvanverdovendemiddelenofalcohol(inclusiefdeverplichtingtot
medewerkingaandecontroledaarop);- eenverplichtingzichonderbehandelingtestellenvaneendeskundigeofzorginstelling;- hetverblijfineeninrichtingvoorbegeleidwonenofmaatschappelijkeopvang;
- hetdeelnemenaangedragsinterventies.
17 Artikel38me.v.WvSr.18 Artikel38ve.v.WvSr.19 Hoewelhetstrafrechteenveelheidaanvoorwaardelijkemodaliteitenkent(zowelbijdestraffenalsbij
demaatregelen)wordthiervolstaanmetdebesprekingvandevoorwaardelijkestrafopgrondvanartikel14ae.v.WvSr.Dieregelingstaat,voorhetpuntwaarhethieromdraait-hetbijdevoorwaardenontbrekenvaneenexplicieteverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis–modelvoordeandereregelingen.
16
17
Dezelijstisnietlimitatief,geziendemogelijkheidvoorderechter,opgrondvanartikel14clid2sub14WvSr,ookanderevoorwaardentestellendiehetgedragvandeveroordeeldebetreffen.
Watopvaltisdatdewetzichbeperkttoteenaanduidingvande(i.c.ophetrealiserenvanzorggerichte)voorwaarden.Eenwettelijkeeis,datdeonderliggende(metdetestellenvoorwaardetebewerken)problematiekredengevendisgeweestvoorhetactueledelictofvoorspellendisvoor
toekomstigdelictgedrag,ontbreekt.Zoalseerdergesteld,vloeitdatverondersteldecausaleverbandwelvoortuitdeaardvanderegeling.Vooronsonderwerpisvooralvanbelangdatiniedergevalookeenverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisontbreekt.Derechterisvrijte
kiezenvoordiegedragsinterventiesdiestrafrechtelijkrelevantzijn.Veelalzaldaarindepreventievanhetplegenvanstrafbarefeitendeleidraadvormen.Andersdanbijdestrafrechtelijkemaatregelenschrijftdewethiernietvoordat,alvorenste
besluitentothetstellenvangedragsbeïnvloedendevoorwaarden,derechterzichvaneendeskundigadviesmoetvoorzien.Indepraktijkgebeurtdatoverigenswel,waarbijafhankelijkvandeaardvandeproblematiekreclasseringsrapportageen/ofeenprojustitiarapportagedooreen
gedragsdeskundigewordtuitgebracht.
ISD20Demaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)strekttotmaatschappelijkebeveiligingenhettegengaanvanoverlastgevendgedrag.Datmoetworden
bereiktdoorbeëindigingvanderecidivevandeverdachte.VooropleggingvandeISDdienttewordenvoldaanaanformeleeisendiebetrekkinghebbenopdeernstvanhetbeganefeitenopeerdereveroordelingen.Alsdantevensisvoldaanaanhetinartikel
38mlid1sub3WvSropgenomengevaarscriteriumligtdewegnaardezemaatregelopen.Aanwezigheidvaneenpsychischestoornis,verslavingofandereproblematiekisgeenvereiste.Welzegtdewetdatalsdeverdachteverslaafdisofsprakeisvan‘anderespecifiekeproblematiek’
waarmeehetplegenvanstrafbarefeitensamenhangt,demaatregelmedestrekttothetoplossenvandieproblematiek.Maarookhierontbreekteenspecifiekeverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.DatneemtnietwegdatindepraktijkbijdeISD-gesteldenpsychische
problemenvaakeenprominenterolspelen.IndevoorwaardelijkevariantvandeISD21kanderechtervoorwaardenstellenmetbetrekkingtothetgedragvandeveroordeelde.Dievoorwaardenkunnenookinhoudendatbetrokkenezich
ambulantofintramuraallaatbehandelen.Eenverwijzingnaardeaanwezigheidvaneenstoornisofspecifiekeproblematiekdieredengevendzouzijnvoordiebehandelingisnietindewetopgenomen.
AlvorenstebesluitentothetopleggenvandeISDmaatregeldientderechterzichtevoorzienvaneenadvies.Indewetwordtnietvermeldvanuitwelkdeskundigheidsgebieddatadviesmoet
wordenuitgebracht.Indepraktijkbetrefthetvooralreclasseringsadviezenmaarinvoorkomendegevallenwordtookgeadviseerddoorpsychiatersen/ofpsychologen.
20 Artikel38me.v.WvSr.21 Artikel38pWvSr.
17
18
1.1.2 Verkenningvanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensische rechtspraktijk
1.1.2.1 VerantwoordingHetstoornisconceptinhetstrafrechtishetcentralethemavandezestudie.Bijdenavolgende
inventarisatievanknelpuntenendilemma’svormtdiestoornishetreferentiepunt.HetperspectiefvanwaaruitisgeïnventariseerdisdatvanhetNederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie(NIFP).HetNIFPbemiddeltbijdetotstandkomingvandegedragsdeskundigeprojustitia
rapportage.OnderdeelvandiebemiddelingisdevakinhoudelijkeenjuridischefeedbackdiehetNIFPgeeftopdeinhoudvanderapporten.HetNIFPneemtalduskennisvandeproblemenendilemma’swaarmeerapporteursbijdeopstellingvanderapportagegeconfronteerdworden.22
Denavolgendeinventarisatievormtmededeneerslagvandedaaruitverkregeninformatie.Dezeinventarisatiebeoogtnietmeerdandeaanleidingvanditonderzoekweertegeven,enaldusookenigecontextteschetsenvoordeonderzoeksvraagdielatergeformuleerdwordtendiede
grondslagvanditonderzoekvormt.Deknelpuntenendilemma’swordentoegelichtaandehandvandeindepraktijkgehanteerdestandaardvraagstelling.23Depsychischestoornislooptalseenrodedraaddoordievraagstellingenveelvandebeschrevenknelpuntenhoudenverbandmetdie
stoornis.24Indehuidigevraagstellingzijnvoorderapporteurvierbasiselementente
22 Deauteuris,alsjurist,indatkader,overeenperiodevanongeveertienjaardoorrapporteurs
geconsulteerdoverdejuridischeenforensischeaspectenvanhetrapportagewerk.
23 StandaardvraagstellingvoorproJustitiarapportagesvolwassenen(NIFP2016):0. Alsverdachteweigertonderzochtteworden,totwelkeoverwegingenvandeonderzoekergeeftdieweigering
aanleiding?1. Isonderzochtelijdendeaaneenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens
(geestesstoornis)enzoja,hoeisdatindiagnostischezinteomschrijven?2. Hoewasdittentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegde?3. Beïnvloeddedeeventueleziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogensonderzochtes
gedragskeuzesengedragingententijdevanhettenlastegelegde?4. Zoja,kuntudangemotiveerdaangeven: a. Opwelkemanierdatgebeurde, b. Ofditleidttothetadviesomhettenlastegelegdeineenverminderdematedanwelinhetgeheelniettoete
rekenen,en c. Indiengeadviseerdwordtomineenverminderdematetoeterekenen,preciseerditgedragskundig.5. a. Welkeverwachtingheeftu,geletopdehiervoorbeschrevenstoornis,tenaanzienvanhetrisicooprecidive? b. Welkebeschermendefunctiesindepersoonlijkheidoffunctionerendienenhierbijinogenschouwteworden
genomen? c. Welkecontextuele,situatieveofandereconditiesdienenhierbijinogenschouwtewordengenomen?(was:
welkeanderefactorenenconditiesmoetenhierbijinogenschouwwordengenomen?) d. Iserietstezeggenovereventueleonderlingebeïnvloedingvandezefactorenencondities?6. Zijnerargumentengelegenindepersoonlijkheiden/ofontwikkelingvanonderzochtedieaanleidinggevenhet
minderjarigenstrafrechttoetepassen?(dezevraagalleenopnemenenbeantwoordenalsonderzochtetentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegdedeleeftijdvan23jaarnogniethadbereikt)Zoja,volgdejeugdvraagstelling.
7. a. Welkeaanbevelingenvangedragsdeskundigeenvanandereaardzijntedoenvoorinterventiesdiehet eventuelerecidivegevaarkunnenbeperken,b. Binnenwelk(e)juridisch(e)kader(s)zoudendezegerealiseerdkunnenworden?
24 Ookindepsychiatriewordtdezeterm,stoornis,gebruikt,zieVanMarleenVanderWolf(2013,p.86-87):“Diagnoseszijndoorgaansnamenvansyndromen,ookindepsychiatrie…Eenidealtypischeziekte
18
19
onderscheiden:dediagnostiek,dedoorwerkingvaneeneventuelestoornisinhettenlastegelegde,derisico-inschattingenhetadviesovereengedragsinterventie.
1.1.2.2 Ervarenproblemenronddediagnostiekenvaststellingvandestoornisa.VaststellingvandestoornisindestrafrechtelijkecontextDeindrukbestaatdatrapporteurshetbijdediagnostiekinhetkadervandepjrapportagegeregeldlastigvindeninzichtelijktemakenwaaromineenbepaaldgevalaldannietgeconcludeerdwordttot
deaanwezigheidvaneenstoornis.Tweeaspectenzijndaarbijteonderscheiden:1-Problemenbijdeclassificatievandestoornis
DeprojustitiarapporteurkanbijdeclassificatievandestoornisindeDSM25temakenkrijgenmetdesituatiewaarinnietgoedisteobjectiverenofbetrokkenealdannietvoldoetaaneenofmeerderevandevooreenbepaaldestoornisindeDSM-IVgeldendecriteria26.Diecriteriazijn
dichotoomgeformuleerd,metdienverstandedatvooreenclassificatievandestoornismoetwordenvastgesteldofaldannietaandecriteriaisvoldaan.Vooreengraduele(dimensionele),vaakmeermetdefeitelijkesituatiecorresponderende,benaderingis,iniedergevalindeDSM-IV,weinig
ruimte27.Parametersvooreenhelderonderscheidtussendeaan-ofafwezigheidvaneenstoornisontbreken.HetprobleemlijkttewordenversterktdoordatdeDSMprimairbedoeldisvoortoepassingbinnendezorgsetting.Diagnostiekenclassificatievanstoornissen28vindendoorgaans,
iseenziektebeelddatbekendismeteenvasteoorzaak,eenbepaaldtypischbeloop,vastemeetbarelichamelijkeafwijkingenenvervolgenseenvaststaandebehandelingeneenteprognosticereneindtoestandmetofzonderbehandeling.Dewetenschapisechternognietzoverdatdemeesteziektenopdezeideaaltypischewijzeinkaartzijngebracht.Medeomdieredenwordtdeterm‘ziekte’indepsychiatrsichlieververvangendoorhetminderspecifieke‘stoornis’..
25 Sinds2016isinNederlanddeDSM-IVvervangendoordeDSM5.Alshetvanbelangwordtgeachtonderscheidtemakentussenbeideversies,danzaldatindezestudieexplicietwordenaangegeven.Watbetreftdebevindingendievanuitderapportagepraktijkdegrondslagvormdenvoordebeschouwingenindezeparagraafzijopgemerkt,datdezedaterenuiteenperiode(vancirca2000tot2012),waarindeDSM-IVhetgeldendekaderwas.DeverschillentussendeDSM-IVendeDSM5lijkenechternietvandienaardtezijndatdezebevindingenaanactualiteithebbeningeboet.
26 Vandeprojustitiarapporteurwordtinhetformatvoorderapportageprojustitia(NIFP2014c)gevraagddestoornisteclassificerenvolgensdecriteriavandeDSM.
27 IndetoelichtingopdeDSM-IVwordtweliswaardemogelijkheidgebodenernstenbeloopvandeaandoeningnadertespecificeren,maar‘despecificatieslicht,matigenernstigmoetenalleengebruiktwordenalsactueelaanallecriteriavandestoorniswordtvoldaan’.Zie‘BeknoptehandleidingbijdediagnostischecriteriavandeDSM-IV-TR’(2007),p.3,alsmedeparagraaf4.4.2.ZietenaanzienvanbeperkingenvandeDSM,waaronderdieindeforensischecontext,ookVanMarleenVanderWolf(2013,p.102-105).
28 Diagnostiekenclassificatievanstoornissendienenoverigensduidelijkvanelkaartewordenonderscheiden.IndeRichtlijnpsychiatrischediagnostiekvandeNVvP(2015)wordtdevolgendeaanbevelinggedaan:
• Maakookbijhetformulerenvandeuitkomstenvandediagnostiekonderscheidtussenclassificatieendiagnostiek.
• Beginindienmogelijkdeverslagleggingmeteennarratieveonschrijvingvandediagnostischeoverwegingen,geefdandediagnostischeformuleringmetstageringenprofilering,entotslotdeclassificatievolgensdeDSM-5.
19
20
maarnietuitsluitend,plaatsbinnendecontextvandezorgenzijndaaropookgericht.IndetoelichtingopdeDSM-IVwordtbijvoorbeeldaangegevendatbijmeerderediagnosesdeaandoeningdieredenwasvoorhetcontact(lees:zorgcontactmb)ofvoordeopneming,als
hoofddiagnosewordtgesteld.29Datreferentiepuntisvoorderapporteurmindergoedtegebruikenbijdediagnostiekindeforensischesetting.30Diediagnostiekisnietprimairgerichtopzorg,maarisvanbelangvoorde
beantwoordingvanvragenrondtoerekening,risicoanalyseentoetepassengedragsinterventies.Omdateenforensischdiagnostischreferentiekaderontbreektwordtdeprojustitiarapporteurindediagnostischetwijfelgevallenvaakvooreenprobleemgeplaatst.
2-Stoornisindezinvandewet?Indeeerstevraagvandestandaardvraagstellingwordtderapporteurgevraagdvasttestellenof
onderzochtelijdendeisaan‘eenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’.Dieterminologieisontleendaandewet,31maarvoorderapporteurisnietaltijdhelderinhoeverrehetidioomvanzijneigendeskundigheidsgebiedovereenstemtmetdatvanhet
recht.Alsvoorbeeldkandienendesituatiewaarinbijbetrokkeneantisocialepersoonlijkheidstrekkenwordenvastgesteld,diemogelijkverklarend(envoorspellend)zijnvoorhetdelictgedrag,maar
waarbij,althanslangsde(classificatie)lijnenvandeDSM-IV,nietkanwordengeconcludeerdtotdeaanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornis,omdatnietaanallecriteriavandeDSMisvoldaan.DatkanleidentotdeclassificatievaneenPersoonlijkheidsstoornisNietAnderszinsOmschreven
(NAO),maarinveelgevallenkaneensignificantematevanlijdenofbeperkingeninhetsocialeofberoepsmatigeleven,zoalsvereistindeDSM-IV,nietwordenonderbouwd.Volstaanwordtdanmetdeconstateringdatsprakeisvan‘trekkenvaneenpersoonlijkheidsstoornis’.32Devraagdient
zichaanofhiermeegesprokenkanwordenvaneenstoornisindezinvandewetenofdaarmeedeeerste(diagnostische)vraagvandestandaardvraagstellingpositiefkanwordenbeantwoord.Dekernvanhetprobleemlijkttezijndatinartikel39WvSrdeparametersvoorhetvaststellenvan
de‘gebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornisvandegeestvermogens’nietgegevenzijn,terwijlanderzijdsditbegrip–inelkgevalinzijnletterlijkevorm–ookgeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioom.Ditbiedtderapporteurduseenbeperkthouvast.
• Formuleerdediagnosezodatdezepastbijdevraagstellingenderedenvandepsychiatrische
diagnostiek,enformuleerdediagnosezodanigdatdezeeenlogischeonderbouwinggeeftvoordegeïndiceerdebehandeling.
29 Zie‘BeknoptehandleidingbijdediagnostischecriteriavandeDSM-IV-TR’(2007)p.5enp.6.30 Zienaderparagraaf4.3.1..31 Zieonderanderedeartikelen37(plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis),37a
(terbeschikkingstelling)en39(ontoerekeningsvatbaarheid)WvSr.32OokVanMarleenVanderWolfwijzenopbeperkingenvandeDSM,tenaanzienvan
persoonlijkheidsdiagnostiek:“DeDSM-IVbiedtonvoldoendemogelijkhedenomeenpersoonlijkheidteomschrijvenenisdaarvoorooktestatisch.Hetallesofnietsclassificerenverdraagtzichmaarmoeizaammethetdimensionelekaraktervandepersoonlijkheidsdiagnostiek.”VanMarleenVanderWolf2013,p.102.
20
21
Hetbelangvandezekwestieisintussenevident.Deaanwezigheidvaneenstoornisindezinvan(determinologievan)dewetisimmersvoorwaardevoordevaststellingvaneenbeperkingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheidvandelictueushandelenenraaktdaarmeede
strafbaarheidendestraf.Maarhetstoornisbegripgeldtookalsvereistevoordeopleggingvandeterbeschikkingstellingenanderemaatregelen.
b.ReikwijdtevandediagnostiekDient,bijdebeantwoordingvandevragenvanderechter,dediagnostiektewordentoegespitstlouteropdeaan-ofafwezigheidvaneenstoornisofwordtvanderapporteureenbrede
beschrijvingverwachtvanallevoorhetdelictgedragrelevantepersoonlijkheidsfactoren?Destandaardvraagstellingishelderopditpuntenbeperktzichtotdeeersteoptie.Datisverklaarbaarvanuitdestructuurvandevraagstellingwaarbijdevervolgvragenzichrichtenopdedoorwerking
vaneeneventuelestoornisinhettenlastegelegde,leidendtoteenadviesoverdetoerekeningsvatbaarheid,enwaarbijvervolgensvanderapporteurookeenoordeelwordtgevraagdoverdebetekenisvandiestoornisvoordelictgedragindetoekomst.Diebeoordelingis,zoals
hierbovennaarvorenkwam,onderanderevanbelangvoordeeventueleopleggingvaneenstrafrechtelijkemaatregel,meerinhetbijzondervandeTBS.Problemendoenzichvoorzodraindebetreffendecasusderapporteurtotdeconclusiekomtdater
argumentenzijnvoorrecidivebeperkendegedragsinterventiesbinnenhetkadervaneenvoorwaardelijkesanctie,zonderdatgesprokenkanwordenvanpathologieinengerezin.Vaakgaathetdanomgedragskundigtebewerkenpersoonlijkheidstrekkenvanbetrokkene,aldannietin
samenhangmetcontextuelefactoren(relationeel,sociaal-maatschappelijk),waarbijdieproblematieknietalsstoornisindezinvandewethoefttewordenaangemerkt.Hierbovenbleekdatderechterbijhetstellenvanvoorwaardenbijdevoorwaardelijkevariantenvande
verschillendesancties,maarookbijdeopleggingvandeISD,daarvoorjuridischdenodigeruimteheeftenindiegevallenvaakookbehoefteheeftaaneengedragsdeskundigadvies(naastdatvandereclassering).Voorderapporteurislastigdatdestandaardvraagstelling(bijdeeerstediagnostische
vraag),striktgenomen,geenruimtebiedtvooreendergelijkebredebeschrijvingvanpersoonsgebondenproblematiek,nietzijndeeenpsychischestoornisinengerezin.Inderapportagepraktijkleidtdattotverschillendereacties.
Inveelgevallenwordthetprobleemopgelostdooreenuitgebreidediagnostischebeschouwing,dieookdenietpathologischeelementenomvat,waarnavervolgensbijrisicotaxatieenadviseringovereengedragsinterventienaardieelementenwordtverwezen.Bijdebeantwoordingvandeeerste
diagnostischevraagwordtdanvolstaanmetdeconstateringdatgeensprakeisvanpathologie.Ookzienwedeneiginghetstoornisconceptopterekken,waarbijgebruikwordtgemaaktvande(veronderstelde)ruimtedieartikel39WvSrbiedtomproblematiekaantemerkenals‘gebrekkige
ontwikkelingvandegeestvermogens’33zonderdatdieproblematiekclassificeerbaarisbinnendestructuurvandeDSM.Verwezenwordtnaardebovenbeschrevenproblemenbijhetstellenvaneen
diagnoseendeclassificatiedaarvan.Eenderdereactieisalsenigszinsdogmatischaantemerken.Diehoudtindat,wanneerlangsdelijnenvandepsychopathologie,34instriktezinnietvaneen
33 Zievoorhetonderscheidtussende‘gebrekkigeontwikkeling’ende‘ziekelijkestoornis’vande
geestvermogensparagraaf3.2.2.3.34 Inaansluitingopdeforensischerapportagepraktijkwordthierhetbegrip‘psychopathologie’
gehanteerd.Opdeinhoudvanditbegripwordtinhoofdstuk4dieperingegaan.
21
22
stoorniskanwordengesproken,ervoordegedragsdeskundigerapporteurgeentaakligtderechteromtrentrisicoanalyseengedragsinterventiesvanadviestedienen.Debeantwoordingvandevragenstoptdannadeeerste,innegatievezinbeantwoorde,diagnostischevraag.
c.Wiesteltdestoornisvast?Opheteerstegezichtlijkthetevidentdatderapporteur,alsgedragsdeskundige,degeneisdie,op
grondvanzijnexpertise,vaststeltofsprakeisvaneenpsychischestoornis.Tochblijktdezekwestieietsgecompliceerdertezijn.Ookbijderechterligthiereenverantwoordelijkheid.35IllustratiefisdeuitspraakvanhetGerechtshofArnhemindeHoogerheidezaak.36Doordatde
verdachteindezezaakgeweigerdhadmeetewerkenaaneenonderzoekinhetPieterBaanCentrum,warendedeskundigennietinstaatantwoordtegevenopdevraagofbijverdachtetentijdevanhetplegenvanhetdelictsprakewasvaneenpsychischestoornis.Hethofsteltniettemin-
opgrondvandebeperktebevindingenvandegedragsdeskundigen,insamenhangmetdebevindingenvaneengedragsdeskundigonderzoekineeneerderestrafzaakuit2004eneengrootaantalaanwijzingenuithetstrafdossieroverdepsychischegesteldheidvanverdachte-zelfvastdat
voldoendeaannemelijkisdatbijverdachtetentijdevanhetbegaanvanhetstrafbarefeiteengeestelijkestoornisbestond.Hethofoverweegtdat‘wetnochjurisprudentievereistdatdestoorniswordtgeclassificeerdvolgenshethandboekDSM-IVendatdezedienttewordenvastgestelddoor
eendeskundige’enverbindtdaaraandeconclusiedat‘…derechter….totdevaststellingvaneenstoorniskankomen,ookalkunnendegedragsdeskundigenopbasisvandevoorhengeldendewetenschappelijkecriteriaentuchtrechtelijkenormenniettotdieconclusiekomen’.Dieuitspraak
ligtinlijnmeteerderejurisprudentievandeHogeRaad,terwijldeHogeRaadwederom,37ookindezezaakhetarrestvanhetHofinstandliet.OndanksdeafwijkendekoersvanhethofDenBoschindezelfdezaakisdejurisprudentieopditpuntdusredelijkconsistent.
Dezejurisprudentie,kortgezegdinhoudenddatingevallenwaarindegedragsdeskundige,opgrondvanzijnwetenschap,geenstoorniskanvaststellen,derechterdatopanderegrondeninbepaaldegevallenwelkandoen,isvoorsommigegedragsdeskundigenmoeilijktebegrijpen,38Devraagdient
zichimmersaanwelkedecriteriazijndiederechterbijdievaststellingdienttehanteren39enofderechterweloverdedeskundigheidbeschiktomtothetvaststellenvaneenstoornistekomen.Hoewelditsoortgevallenzichindeforensischerechtspraktijknietvaakvoordoenisdekwestievan
fundamenteelbelangbijdelatertebesprekenvraagoverinhoudenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht.40
35 HR9januari2001,ECLI:NL:HR:2001:AD4678, NJ2001,112;HR22januari2008,
ECLI:NL:HR:2008:BC1311;ZieookMevisenVegter2011.36 HofArnhem18mei2011,ECLI:NL:GHARN:2011:BQ4981.37 HR22mei2012,ECLI:NL:HR:2012:BW6184.38 DatgeldtoverigensnietvoorMooijdievanoordeelisdatinditverbanddestoornisookeenjuridische
normbevatenderechterhier‘eeneigenverantwoordelijkheidheeftindenormvindingoppsychiatrischterrein’,Mooij2005p.12.
39 DezevraagisbesprokendoorA.R.Mackor2012.40 Paragraaf3.2.2.
22
23
1.1.2.3 Causaalverbandstoornisentenlastegelegdeenhetadviesoverde toerekeningBijdebeantwoordingvandevraagoverdetoerekeningsvatbaarheidstuitdegedragsdeskundige,metdehuidigevraagstelling,opverschillendeproblemen:
DoorwerkingvandestoornisNahetstellenvandediagnoseendeeventuelevaststellingvaneenstoorniswordtvande
deskundigegevraagdderechterteinformerenoverdemogelijkedoorwerkingvandiestoornisinhettenlastegelegdeendaaraanvervolgenseenadviesteverbindenoverde
toerekeningsvatbaarheid.Sprekendover‘doorwerking’vandestoorniswordtgedoeldophet,voorhetaannemenvanontoerekeningsvatbaarheid,uitdewetafteleidenvereistevaneencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegde.41
Deeerstestapisdievandevaststellingvaneengelijktijdigheidsverband,datwilzeggendatdestoorniszichvoordeedtentijdevanhetplegenvanhetfeit.Voorwaardeisuiteraarddatdegesteldediagnoseookretrospectief(d.w.z.ophetmomentvandedelicthandeling)standhoudt.
NaarhetoordeelvanVanKoppen42isdatnietmogelijk.Erzoudengeenmethodenzijnwaarmeedepsychischeconditievandeverdachtetentijdevanhetdelictkanwordenvastgesteld.Indeliteratuurisditstandpuntbekritiseerd43enookindeforensischerechtspraktijkleverthetinde
meestegevallengeenproblemenop.Welkandeaardvandestoorniseenrolspelen.Eenbelangrijkonderscheidisdattussendestoornissendieindetijdgezieneenzekerebestendigheidkennen(zoalsbijvoorbeelddebijjustitiabelenveelvoorkomendepersoonlijkheidsstoornissen44)ende
stoornissenmeteenfluctuerendbeeld(psychotischestoornissenmetflorideepisoden).Inhetlaatstegevalkaneenretrospectieftestellendiagnoseinderdaadproblematischzijn.Verderspeeltuiteraardeenrolhoeveelinformatieverkregenkanwordenomtrentdetoestandvanbetrokkene
tentijdevanhetdelict.Bijeenverdachtedieweigertdaaromtrentteverklarenkandateenprobleemopleveren.Lastigerwordthetvoordedeskundigebijdevolgendestap,wanneeraannemelijkgemaaktmoet
wordenofenzoja,inhoeverredestoornisvaninvloedisgeweestopdegedragskeuzemogelijkhedententijdevanhettenlastegelegde.Waarhetomdraaitisdateenverbindingmoetwordengemaakttussendeopsymptoomniveaugediagnosticeerdestoornisende
opgedragsniveaubeschrevendelicthandelingen.Overdewegwaarlangsdezeexercitiemoetwordenuitgevoerdbestaat(intheorie)indeliteratuurredelijkeeenstemmigheid.45Vanuitdevaststellingvandesymptomenzoudevertaalslagmoetenplaatsvindennaardevraagwelke
functionelebeperkingendestoornisvoorbetrokkeneoplevert.Doorookindedelictanalysehetgedragvanbetrokkenetevertalennaarfunctiebeperkingenontstaateenreferentiekaderdatinzicht
41 Dewetspreektstriktgenomenovereencausaalverbandtussendestoornisenhettoerekenen.Artikel
39WvSrluidtimmers:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend’.Indepraktijkwordtditopgevatalseencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdefeit.
42 VanKoppen2004aen2004b.43 Mooij2012enBeukers2005,p.488-511.44 Canton2004.45 ZiebijvoorbeeldVanPanhuis1994alsmedeDeKom2002enBeukers2005.
23
24
kanbiedeninderelatietussenstoornisendelict.Eenverderenuanceringvindenweinhetonderscheidtussendekennendeendeexecutievefunctiesdatvoordebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidvanbelangkanzijn.Ookwordtwelgesprokenoverenerzijdshetcognitief
betekenisverband(derelatietussende(geïnvalideerde)kennendefunctiesenhetvermogenhetgedragtesturen)enanderzijdshetvoluntatiefbetekenisverband(samenhangendmetdegestoordewilsfuncties).46
Voordeforensischerechtspraktijkisvanbelangvasttestellendatmetdezestapinderichtingvaneenfunctionelebenaderingvanhetdelictgedragderelatiemetdepathologie,inelkgevalindezinvandedoordeDSMomschrevenstoornissen,wellichtwatlosserwordt.Bedoeldwordttezeggen
datbijeenanalysevangedragopfunctioneelniveaunietalleende‘gestoorde’maarookdegezondefunctiesbetrokkenzullenmoetenworden,waarbijde,voordebeoordelingvandetoerekeningbelangrijke,maarvoorderapporteurnieteenvoudigtebeantwoorden,vraagrijsthoe
de‘gezonde’functieszich(kwalitatiefmaarookkwantitatief)verhoudentotde‘gestoorde’functies.Laterindezestudiezalditpuntnaderwordenonderzocht.47
AdviesoverdetoerekeningsvatbaarheidAlsafsluitingvanhetvragenclusteroverhetverbandtussenstoornisentenlastegelegdewordtdedeskundigegevraagdteadviserenoverdetoerekeningsvatbaarheid.
Ditbetrefteenomstredenkwestie.Ishetwelmogelijkvoordegedragsdeskundigezichuittesprekenoverdetoerekeningsvatbaarheid?48Hetishiernietdeplaatshetdispuutoverdezekwestieuitgebreidtedocumenteren.Volstaanwordtmeteenkortesamenvatting.
Aandeenekantvanhetspectrumwordtbetoogddatdedeskundigezichweldegelijkeenoordeelkanvormenoverdetoerekeningsvatbaarheid,nudatvanfeitelijkeaardzouzijn(andersdanhetnormatieveoordeeloverdetoerekening),49terwijlaandeanderekantvanhetspectrumwordt
gepleitvoorhetschrappenvandetoerekeningsvatbaarheiduitdewetalszijndeeenonhoudbarejuridischefictie.50Daartussenintreffenwehetstandpuntaandatdetoerekeningeenjuridischenotieiseneenalszodanigterespecteren,tothetdomeinvanderechterbehorend,normatief
concept,waarbijvoorhetoordeelvandegedragsdeskundigegeenplaatsis.Diezouzichmoetenbeperkentothetaanleverenvandevoordebeoordelingvanderelatietussenstoornisendelictrelevantecomponentenenzichmoetenonthoudenvaneenuitspraakoverde
toerekeningsvatbaarheid.51Indeforensischepraktijklijktdemeestonderschrevenopvattingtezijndatweliswaarhettoerekenenbehoorttothetnormatievedomeinvanderechter,maardatdaarmeeeenadviesvan
dedeskundigeoverde(matevan)toerekeningsvatbaarheid–naasteninhetverlengdevandefeitelijkebeschrijvingvanderelatietussenstoornisendelict-nietwordtuitgesloten.52InzoweldeBestpracticevoorpsychologenalsinderichtlijnvandeNVVP,waarnaarhiervoorisverwezen,
wordtiniedergevalbenadruktdathetbegriptoerekeningsvatbaarheidgeen(empirisch)vastte
46 VanKordelaar1998,alsmedeNIFP2007p.63.47 Paragraaf4.4.3.48 Zievoorhetgebruikvandetermen‘toerekenbaarheid’en‘toerekeningsvatbaarheid’paragraaf1.2.2.49 Mooij2005b,p.129.50 VanKoppen2004b.51 Beukers2005,Meynen2013,HummelenenAben2015.52 NIFP2007,p.65e.v.alsmedeNVVP2013,p.57e.v.
24
25
stellendelictkenmerkisenevenmineen‘symptoom’vaneenstoornis.Hetiskennelijkgeenconceptdatbehoorttothetidioomvanhetdeskundigheidsgebiedvanpsychiaterenpsycholoog.Inbeidedocumentenwordtdanookenigeterughoudendheidbepleitbijdeadviseringoverde
toerekeningsvatbaarheid,indiezindatvoordefijnmazigheidvande5-puntschaalwaarlangsdematevantoerekeningsvatbaarheidkanwordenuitgedrukt,53vanuitgedragsdeskundigperspectief,geenwetenschappelijkeevidentiebestaat.Dedeskundigezouzichmoetenbeperkentothetadvies
niettoeterekeneninhetgevaldestoornisvolledig(terminologieNVVP)ofoverheersendenonontkoombaar(terminologieBestpractice)verklarendisvoorhetdelictgedrag,danwelinminderematetoeterekenen.Ingevalvanafwezigheidvanpathologieofhetontbrekenvaneen
causaalverbandtussenstoornisentenlastegelegde,zouhetadviesmoetenluidendater‘vanuithetgedragsdeskundigonderzoekgeenredenisomverminderd(ofniet)toeterekenen’(Bestpractice).Metnamedezelaatstekwestie(hetloslatenvande5-puntschaal)brengtveel
rapporteursdiealsindsjaarendaggewendzijnmethanteringvandieschaaleenadviesuittebrengen,enigszinsinverwarring.
Dediscussieoverhetaldannietloslatenvande5-puntschaal54heeftinoktober2016geleidtoteenwijzigingvandestandaardvraagstellingvoorpjrapporteurs,zoalsdieinsamenspraaktussenNIFPenderechterlijkemachttotstandisgekomen.55Dievraagstellingisgepubliceerdopdewebsitevan
hetNIFP56metdevolgendetoelichting:‘Samengevatbetreftdebelangrijkstewijzigingdemanierwaarophetadviesoverhettoerekenenwordtbeschreven.Inplaatsvandeoude‘5-puntsschaal’zalhetadviesvoortaanwordenbeschreven
indriemodaliteiten:volledigtoerekenen,ineenverminderdmatetoerekeneneninhetgeheelniettoerekenen.Binnendestandaardvraagstellingiseenvervolgvraagopgenomen,waarbinneningevalhetadviesomineenverminderdematetoeterekenen,dematevanverminderingnader
gepreciseerdwordtvanuitdegedragsdeskundigeonderbouwing,zekeralsersprakeisvanzwaarderemaatregeladviezen(tbs,PIJ).’
AnderedanstoornisgerelateerdefactorenInhetonderzoeknaardeverklarendefactorenvoorhetdelictgedragblijktuitveelpj-rapportagesdatsprakeisvaneencombinatievanendogeneenexogene(bovendienelkaarbeïnvloedende)
factoren,diedeverdachtemogelijkhebbenbeperktindecontroleoverzijngedrag.Diebevindingpastnietgoedindestructuurvandestandaardvraagstellingwaarin,bijdetoerekeningsvraag,eeneenzijdigefocusligtopde(inhetstrafrechtalsuitsluitendendogeenveronderstelde)aande
stoornisgerelateerdefactoren.Ditknelpuntmanifesteertzichinverschillendevarianten.Aandehandvanvoorbeeldenwordtdattoegelicht.
53 Gedoeldwordtopdeindepraktijkgehanteerdeindeling:
ontoerekeningsvatbaarsterkverminderdtoerekeningsvatbaarverminderdtoerekeningsvatbaarlichtverminderdtoerekeningsvatbaartoerekeningsvatbaar
54 ZieookMevis2010.55 Zieparagraaf1.1.2.1.56 www.nifpnet.nl.
25
26
Indeeerstevariantgaathetomdesituatiewaarindedeskundigeweliswaareenstoornisdiagnosticeert,maarwaarbijnietdiestoornismaaranderepersoonsgebondenfactorenverklarendzijnvoorhetdelictgedrag.Als(fictief)voorbeeldkanwordengenoemdeenzaakwaarbij
onderzochteeenlichamelijkehandicapheeftdiehemernstigbeperkt.Betrokkenewordtverdachtvanhetplegenvanontuchtmetminderjarigen.Diagnostischissprakevaneenantisocialepersoonlijkheidsstoornis.Derapporteuroverweegtdatbetrokkene’sgebrekkige
persoonlijkheidsontwikkelingweliswaareenrolspeeltbijdegedragskeuzesdiehijmaakt,maardatdezehemnietbelemmertinzijnmogelijkhedenom,vanuiteenintactnormbesef,aftezienvandelictgedrag.Bijdetoerekeningzouden,vanuithetperspectiefvanderapporteur,vooralde
psychologischegevolgenvanbetrokkene’slichamelijkehandicapgewogendienenteworden.Demetdiehandicapverbondenfrustratie(inditgevalnietalspathologischaantemerken‘beperking’)zouzichvertaleninhetonvermogendemethettenlastegelegdesamenhangendelustente
bedwingen.Meteendergelijkeredeneringwordtnietonderkenddateennietstoornisgerelateerdefactor(frustratiedooreenfysiekehandicap)verklarendisvoorhetdelictgedrag.Voorderechterisdatuiteraardwelbelangrijkeinformatie,maarnietinhetkadervandetoerekening.
Ineentweedevariantwordtgeenstoornisvastgesteld,maariswelsprakevandisculperendefactorenindepersoonvandeverdachteendeomstandigheden.Inhetvoorbeeldgaathetomeen
man,verdachtvanmishandelingvanzijnzoontje.Erisgeensprakevaneenpsychischestoornisenbetrokkenezouindiezinalsvolledigtoerekeningsvatbaarmoetenwordenbeschouwd.Welkan,alsverklaringvoorhetdelictgedrag,gesprokenwordenvaneenverstoordevenwichttussen
draagkrachtendraaglast.Indieoverwegingwordenaandeenekantde‘zwakkekanten’indepersoonlijkheidvanbetrokkene(rigideit,kinderlijkheid,onvermogentotrelativerene.d.)betrokkenenaandeanderekantcontextuelefactoren(stressvolleomstandigheden,afwezigheidnatuurlijk
steunsysteem).Derechtbankkanmetdieomstandighedenrekeninghoudenbijdeopleggingvandestraf.
Eenderdevariantheeftalskenmerkdatzowelpathologischealsnietpathologischefactoreneenrolspelenbijdetotstandkomingvanhetdelict.Indezaakdiealsvoorbeelddientwerdbetrokkeneverdachtvanmoord.57Diagnostisch
concludeerdederapporteurtotdeaanwezigheidvandestoornisvanAsperger.Daarnaastkamptebetrokkenemetdeemotionelegevolgenvanseksueelmisbruikinhetverleden,waarvoorhijhetslachtoffervandemoordverantwoordelijkhield.Dieemotionelegevolgenhaddenwelinvloedop
hetgedragvanbetrokkenemaarwaren,naarhetoordeelvanderapporteurs,nietpathologischvanaard.Extracomplicatieindezecasuswasdefamiliecultuur.Hetouderlijkgezinvormdeeenextreemgeslotenstructuurmetallegevolgenvandienvoorhet(on)vermogenvanbetrokkenetothet
aangaanenonderhoudenvansocialecontacten.Watbetreftdefeitenkwamheter,kortsamengevat,opneerdathetslachtofferonverwachtbij
betrokkenevoordedeurstond.Betrokkenewasuithetveldgeslagendoordeconfrontatiemetdegenediehemvroegermisbruiktzouhebbenenzou(psychisch)nietinstaatzijngeweesthemde
57 Rb.Limburg26juni2013,ECLI:NL:RBLIM:2013:4535.
26
27
toegangtotdewoningteontzeggen.Hetslachtofferzouzichdominant,grensoverschrijdendensterkbepalendhebbengedragenendaarmeedeangstenwoedebijbetrokkenehebbengevoed.Openigmomentvastgepaktdoorhet(latere)slachtoffer,sloegenbijbetrokkenedestoppendoor
enheefthijmeteenmeshetslachtofferdekeeldoorgesneden.Indereconstructievanhet,vooralaandehandvandeverklaringenvanbetrokkene,doorrapporteursopgesteldedelictscenarioblekenzoweldepathologie(Asperger),deemotionelegevolgenvanhetseksueelmisbruikalsde,
metdefamiliecultuursamenhangende,beperktecopingvaardighedeneenroltehebbengespeeldinmetnamedeaanloopnaarhettenlastegelegde.Samenhangendmethetseksueelmisbruikwerdbetrokkenegeconfronteerdmetgevoelensvanangstenwoede.Daarnaastvoeldehijzich
machteloosenovergeleverdaandedoorhetslachtoffer‘geregisseerde’situatie.Diemachteloosheidkonnaarhetoordeelvaneenvanderapporteurszowelsamenhangenmetdeervarentrauma’salsmethetmetdepathologiesamenhangendeonvermogenomalternatief
gedragteontwikkelen.Ookhetonvermogenomopenigmomenthulpinteroepenenaldusuithetfatalescenariotestappenwasopdezefactoren,maarookopdegeslotenfamiliecultuur,terugtevoeren.Persaldobleekhetvoorderapporteurswelmogelijkderechtereniginzichttebiedeninde
intrapsychischedynamiekdietotdemoordhadgeleid,maarwashetondoenlijkdeinvloedvanpathologischeenniet-pathologischefactorendaarinvanelkaartescheiden.Vanbelangdaarbijisteonderkennendatenkelepsychischeconditiesdie(mede)verklarendwarenvoorhetdelictgedrag
naarhuninhoudookaanwezigzijnindegrondenvoortoepassingvanandereschulduitsluitings-grondendandeontoerekenbaarheid.Zondertewillenstellendatindebeschrevencasuseenberoepoppsychischeovermachtofnoodweerexcesvoorhonoreringinaanmerkingzoukomen,zijn
dedaarvoorrelevantepsychischetoestandenwelteherkennen.Debeschrevenangstenwoedeineensituatievanzelfverdedigingkanmogelijkwordengezienals‘hevigegemoedsbeweging’diebijhetnoodweerexceseenrolspeelt.Devoorpsychischeovermachtrelevante‘psychischedrang’isin
decasusterugtezienbijdebeschrevenmachteloosheidvanbetrokkeneenhetonvermogentothetontwikkelenvanalternatiefgedrag,waarbijdeverklaringvoordatonvermogennietpathologischis.Hoewel,zoalsaangegeven,nietvalttezeggenofindevoorliggendecasusde(hoge)
drempelvandebetreffendeschulduitsluitingsgrondengehaaldzalwordenofdatanderszinsaandedaarvoorgeldendecriteriaisvoldaan,isinformatieoverdienietpathologischepsychischetoestandenvoorderechterwelvanbelang.Bijdestraftoemetingkunnenzijeenbelangrijkerol
spelen.Zoalsgezegdbiedtdegangbarestandaardvraagstelling,doordeeenzijdigefocusopdiagnostieken
doorwerkingvandestoornisophetdelictgedrag,voordergelijkecasuïstiekweinigruimte.Uiteraardkaninhetrapport,indeforensischebeschouwing,dievoorafgaataandebeantwoordingvandevragen,detothettenlastegelegdeleidendedynamiekinbredezinbeschrevenworden.Echter,
voorhetdaaraanvoorafgaandeonderzoeknaardesamenstellendebestanddelenvandiebredeanalysebiedenvraagstelling(enhetformatvoorhetonderzoek58)onvoldoendeaanknopings-
punten.Datonderzoekdientzichimmerstoetespitsenopdediagnostiekvanpathologie.Deanderefactorenzijnindehuidigestructuur,oneerbiediggezegd,nietmeerdan‘bijvangst’.
58 ZieNIFP2014c.
27
28
1.1.2.4 PrognosedelictgedragToepassingvandeTBSisdirectgerelateerdaandepsychischestoornis.Aanwezigheidvaneenstoornistentijdevanhettenlastegelegdegeldtalswettelijkevoorwaardeenhetgevaarvoor
nieuwdelictgedragdient,opgrondvandewetsgeschiedenisendejurisprudentie,vanuitdestoornistewordenverklaard.59Inzoverrelegitimeertennormeertdestoornisde(duurvande)TBS.Dievereistenstaanopgespannenvoetmethetgroeiendinzichtdatbijdevoorspellingvan
(crimineel)gedragdestoornisslechtseenbeperkterolspeelt.Ditleidtsomstotweliswaarjuridischcorrecte,maarvoorgedragsdeskundigennietaltijdtebegrijpenuitsprakenvanderechter.EenmooivoorbeeldvormteenzaakdiediendebijhetgerechtshofinDenBosch.60Indezezaakwerdin
eersteaanlegdoordepjrapporteurs,opbasisvaneenbrederisicoanalyse,geadviseerdtotTBS.HetPBCkwam,intweedeaanleg,ondanksdemeteerdererapporteursgedeeldezorgoverhettoekomstigfunctionerenvanbetrokkene,totdeconclusiedatdestoornisslechtsinbeperktemate
haddoorgewerktinhettenlastegelegdeenerdaardoornietstezeggenvieloverhetrecidivegevaaralsgevolgvandiestoornis.EenTBSwerddaaromnietgeadviseerd.Hethofvolgde
hetPBCenoverwoogdaarbijdathetPBC,andersdandevier(!)andererapporteurs(naarhetoordeelvanhethofterecht)eenonderscheidmaaktetussenenerzijdsherhalingsgevaaralleentengevolgevaneenpersoonlijkheidsstoornisenanderzijdsherhalingsgevaardatmedezouzijnafte
leidenuitanderefactoren.BijanderesanctiemodaliteitendandeTBS(ofdePPZdanweldePIJ)iseenprognosevandelictgedragopgrondvaneenstoornisminderofnietalseisaanwezig,maarkanzulkswelvan
belangzijn.Datisbijvoorbeeldhetgevalbijhetstellenvanbijzonderevoorwaardenbijdevoorwaardelijkeveroordeling,devoorwaardelijkeinvrijheidstellingendeschorsingvandevoorlopighechtenis.61
1.1.3 Ontwikkelingenindecontext
1.1.3.1 PsychiatrieVerschillendeontwikkelingenindepsychiatriezijnvanbelangvooreenbeterbegripvanhet
stoornisconceptinhetstrafrecht.Meestinhetoogspringendzijndepublicatiesindeneurobiologiedie,opbasisvangeavanceerdeonderzoekstechnieken,inzichtgevenindeneuralemechanismeninhetmenselijkbreinenvragen
oproepenoverhetwezenvanhetbewustzijnenhetbestaanvaneenvrijewil.
59 NadereMvAbijhetwetsontwerpBOPZ,KamerstukkenII1979/80,11270,12;HR9november1982,
ECLI:NL:HR:1982:AC1088,NJ1983/268,DD83.099.60 HofDenBosch7mei2007(nietgepubliceerd).61Respectievelijkdeartikelen15e.v.WvSr,14ae.v.WvSren80WvSv.Zienaderparagraaf1.1.3.2.Zie
tevensBleichrodt1996,p.76.Indealdaaropgenomenvergelijkingtussendebijzonderevoorwaardeexart.14clid2WvSrendeTBSwordtoverigens(watbetreftdestoornis)alleendevoordeTBSgeldendewettelijkeeisvermelddatertijdenshetbegaanvanhetfeitsprakemoetzijnvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Ophetprognostischaspectwordtnietnaderingegaan.
28
29
Eentweede,publicitairmindergevoelige,ontwikkelingvindtplaatsindepsychiatrie,waarbij,mededoortoepassingvandiezelfdeonderzoekstechnieken,dediagnostiekendeclassificatievanpsychiatrischestoornissengaandewegineenanderperspectiefwordengeplaatst,althansten
dele62.Eenbelangrijkeveranderingisdeontwikkelingvaneencategorialenaareendimensionelediagnostiek,inhoudendedatdediagnoseineencontinuümwordtgeplaatst.Dieontwikkelingis
enigszinszichtbaarbijdetotstandkomingvandeDSM-5alsopvolgervanhettotnumeestgebruikteclassificatiesysteemDSM-IVTR.Eenparallelle,daarmeesamenhangende,ontwikkelingisdiewaarbijindediagnostiek,meerspecifiek,gekekenwordtnaarbeperkingenopfunctieniveau.
Dimensioneleenfunctionelediagnostieklijkeneenbelangrijkeroltegaanspelenindetoekomstvandepsychiatrieendepsychologie.Indezeontwikkelingzijnziektebeeldennietalleengoedtebegrijpenvanuitglobalecategorieën
(depressie,schizofreniee.d.)maarkunnendezeookbeschrevenwordenopeenspecifieker(functie)niveauenintermenvandimensies.Datheefttweegevolgen.Geconstateerdefunctiebeperkingenblijkennietexclusiefaanbepaaldeziektebeeldenteverbindenendevraagof
(eencombinatievan)bepaaldefunctiebeperkingenaldannietalspathologischmoetwordenaangemerktisnieteenduidigtebeantwoorden.Erontstaatalshetwareeencontinuüm,waarbijdeovergangvan‘gezond’naar‘ziek’nietconcreetisvasttestellen.Inzijnuitersteconsequentieishet
stoornisconceptvanartikel39WvSr.,‘degebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’,voordepraktijkvanderechtsplegingdaarmeenietmeeradequaathanteerbaar.Maarookopeenanderpuntbeweegthetstoornisconcept.Nietlangerwordtalsvanzelfsprekend
aangenomendateenstoornis(exclusief)endogeenvanaardis.Hetinzichtiswijdverbreiddateenpsychischestoornisslechtsbegrepenkanwordenvanuitdeinteractietussenpersoon(lijkheidsaspecten),biologischeaspectenenomgeving(sinvloeden).Endogeneenexogene
factorenbepaleninonderlingesamenhanginhoud,expressieenernstvandepathologie.Hoewelhiernogslechtssprakeisvanontwikkelingenindepsychiatrieendecategorialediagnostiekendestoornisals‘endogeenconcept’nogzekernietgeheelzijnverlaten,vraagthetgeschetste
perspectiefwelomeendoordenkingvandegevolgendaarvanvoorhetstrafrecht.
1.1.3.2 StrafrechtTweestrafrechtelijkeperspectievenVeelknelpuntenendilemma’sindepraktijkvandepjrapportagezijnterugtevoerenophet
gegevendathetstrafrechtvoorwatbetreftdepositievandepsychischgestoordeverdachteeenhybridekarakterheeft.Dathybridekarakterhoudtverbandmetdeverschillendefunctiesdiehetstrafrechtvervult.Enerzijdsrechtsbeschermingenanderzijdscriminaliteitsbestrijdingzijndaarbij
de,vaakmetelkaaropgespannenvoetstaande,noties.HethuidigeWetboekvanStrafrechtwordtveelalgezieninhetlichtvandeklassiekliberaletraditie.Beperkingvanstaatsmacht,formelegelijkheidvanburgersenlegaliteitvanhetoverheidshandelen
62Zienaderhoofdstuk4.
29
30
zijndaarbijdesleutelbegrippen.63Indietraditiepasteenbeperkingvandereikwijdtevanhetstrafrecht.Daartegenoverstaatderecenteontwikkelinginhetstrafrechtdieaansluitbijdemaatschappelijke
enpolitiekebehoefteaanmeerveiligheidenhetterugdringenvan(deomvangvan)decriminaliteit.Datvertaaltzichjuistinuitbreidingvandereikwijdtevanhetstrafrechtindesfeervandestrafbaarstellingenverhogingvanstrafmaxima,maarookinnieuwestrafrechtelijkevoorzieningen
gerichtopbeheersingvanongewenstgedragindetoekomst.Hetveiligheidsdenkenisdaarmeedominantgeworden.64
RechtsbeschermingTegendezeachtergrondblijktdatdepsychischestoornisinhetstrafrechtonderandereeenrolspeeltinhetlichtvanderechtsbescherming.Eenbelangrijkenotieisbijvoorbeelddatbijde
verdachtediealsgevolgvaneenpsychischestoornisdereikwijdtevanzijnstrafbaarhandelennietkonoverzien,danwelgeencontrolehadoverdathandelen,strafrechtelijkeschuldnietaanwezigwordtgeacht.Dienotie(teherleidentothetadagium:geenstrafzonderschuld)isoverigensniet
alleenfeitelijk/gedragsdeskundigtefunderen,maarkentookeenmorele,ethischecomponent.Vanuitdienotieheeftzichhetleerstukvandetoerekeningontwikkeld.BijdeTBSspeeltdestoorniseenbelangrijkerolbijdebeperkingvandereikwijdtevanhetoverheidsingrijpen.DeTBSkanniet
wordenopgelegdzonderaanwezigheidvaneenstoornisen,hoeweldeHogeRaadvoordeTBSeenverminderingvandetoerekeningsvatbaarheidnietalseisstelt65,dienthetcausaleverbandtussenstoornisendelictgedragindetoekomstwelaannemelijktezijn.Debehandelingvandestoornis,of
althanshetaanboddaartoe,isdaaromonderdeelvandetenuitvoerleggingvandezevrijheidsbenemendemaatregel.ToepassingvandeTBSwordtdusuitdrukkelijkbeperkttotdecategorievandepsychischgestoordeverdachten.Destoornisbiedtopdezemanierenerzijds
rechtvaardigingvoorstraffeloosheidenanderzijdseenlegitimatievooreeningrijpendebeheersmaatregel.Eenheldereomschrijvingvanhetconceptvandestoorniseninzichtindewijzewaaropdoorwerkingvandiestoornisinactueeloftoekomstigdelictgedragkanwordenvastgesteld,
isdaarmeevangrootbelang.Rechtsbeschermingenlegitimatiezijnhierstrafrechtelijkdesleutelwoorden.Vanuithetperspectiefvandepjrapporteurstaandiagnostiek,beschrijvingvanderelatietussenstoornisendelictgedrag,alsmedebewerkingvandestoornisinhetlichtvande
recidivebeperkingcentraal.
StrafrechtalsinstrumentvoorcriminaliteitsbeheersingGeziendeontwikkelingvanhetstrafrechtalsmiddelomcriminaliteittebestrijdenisnaasthetterdiscussiestellenvaneenaantalstrafrechtelijkebeginselen,66sprakevaneenuitbreidingvanhetstrafrechtelijksanctiearsenaal.Demaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatige
dadersenderegelingvandevoorwaardelijkeveroordelingzijndaarvanvoorbeelden.Indezeregelingengaathetominterventiesinhetgedragvandeveroordeeldeindemeestbredezinvanhetwoord.
63 ZieDeHullu2015p.10.64 Klip(2010)spreektinditverbandvandeontwikkelingvaneen‘schuldstrafrecht’naareen
‘daadstrafrecht’,waarinnietdematevanschuldmaarhetresultaatvandegedragingallesbepalendis.65 Zievoordejurisprudentiedeverwijzinginparagraaf1.1.1.66 ZienaderKlip2010.
30
31
Dieinterventiesbeperkenzichniettotveroordeeldenmeteenpsychischestoornis.Psychischeproblematiekblijktdefactoinveelgevallenweleenbelangrijkeroltespelen.Bijhetzoekennaaraanknopingspuntenvoorbeïnvloedingvanhetgedragisdevraagofin‘formelezin’(strafrechtelijk
ofgedragsdeskundig)sprakeisvaneenstoornisechternietrelevant.Welligthetvoordehandteveronderstellendateendoorwerkingvandestoornisinhetdelictgedrag,leidendtoteenverminderingvandetoerekeningsvatbaarheid,dehoogtevandestrafmatigt.Dieverminderde
toerekenings-vatbaarheidhoudtimmersindatdeverdachteinminderemateverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorzijngedrag.Debeperktematevanschuldzoudanmoetenleidentothet,naarrato,verminderenvandehoogtevandestraf.Tochisderelatietussendematevanschulden
dehoogtevandestrafnietzoeenduidig.HoeweldeHogeRaadinhetMelkenWater-arrest67hetadagium‘geenstrafzonderschuld’alsrechtsregelheeftaanvaard,isvoorhetbeginsel‘strafnaardematevanschuld’geenbevestigingtevindeninderechtspraak.68Nietteminlijkthet(beperkte)
onderzoekinderechtspraakvandefeitenrechtervanClaesenenDeVocht(2012)aanwijzingentebevattendatderechterbijdestraftoemetingdematevantoerekeningweldegelijkmeelaatwegen.
Strafrechtelijkishetaccentverschovennaarcriminaliteitsbeheersingenrecidivebeperking.Vanuitgedragsdeskundigperspectiefisdanvanbelangdatderisicotaxatiezichnietbeperkttotstoornisgerelateerdefactorenendatgedragsinterventieadviezenverderreikendanalleende
bewerkingvandestoornis.Datsluitaanbijdebevindingendietengrondslagliggenaandeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumenten,waaruitblijktdateenveelheidaan(aldannietpersoonsgebonden)factorenvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag,waarbijdestoornis
slechtseenbeperkterelevantielijkttehebben.69Dediagnostiekzou,indatperspectief,naasthetvaststellenvaneeneventuelestoornis,tevensgerichtmoetenzijnophetinkaartbrengenvanallevoorhetgedragvandeverdachterelevante(persoonlijkheids)factoren.
Samengevatlijkenzichtweesporentehebbenontwikkeld.Inhetene,als‘juridischdogmatisch’tebenoemen,spoorvormtdestoornishetreferentiepuntvoorderechtsbeschermingvande
verdachteendelegitimatievoortoepassingvanstrafrechtelijkemaatregeleneninhetanderespoorisdiestoornisalszodanigjuridischvanondergeschiktbelangenishetcentralethemahetverminderenvanrecidivedoorbewerkingvandelictveroorzakendeproblematiekindemeestbrede
zin.Dietweesporenkunnenzichineenendezelfdezaakaandienenafhankelijkvandedoordedeskundigegeadviseerde,respectievelijkdoorderechtergekozen,interventie.Ookvoordevoorlichtingsrapportageinstrafzakenisdehiergeschetsteontwikkelinginde
strafrechtelijkecontextvanbelang.Weziendatterugindewijzigingendiedestandaardvraagstellingvoordeprojustitiarapporteurineenperiodevanongeveertienjaar(medionegentigerjarenvorigeeeuwtot2012)heeftondergaan.
Destandaardvraagstelling:vanlineairnaarmodulairHistorischvormtdestrafrechtelijkenotievandeontoerekeningsvatbaarheidvanwegede
‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’dekernenhetbeginvande
67 HR14februari1916,NJ1916,681.68 HR10september1957,NJ1958,5.69 Ziedaaromtrentnaderparagraaf5.3.
31
32
forensischepsychiatrie.70Dienotieisonlosmakelijkverbondenmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.Hetstellenvaneenopdeaanwezigheiddaarvangerichtediagnose,isdaarmeevanoudsherdeeerstevraagdieaandeforensischdeskundigepsychiaterofpsycholoogwordt
voorgelegd.Indehierbovenaangehaaldestandaardvraagstelling71gaathetinvraag1omhetactuelediagnostischoordeelenwordtdatindetweedevraaguitgebreidnaardeeventueleaanwezigheid
vandestoornistentijdevanhettenlastegelegde.Vervolgenswordtindevraagstellingdedeskundigeuitgenodigdstapsgewijseenmogelijkerelatietussendestoornisende‘gedragingententijdevanhettenlastegelegde’teonderzoeken,teverklarenenteduiden.Nadezeophetverleden
gerichtevragengaathetvervolgensomdeinschattingvanhetdelictgevaarindetoekomst.Indeoorspronkelijkeversievandestandaardvraagstelling72ginghetuitsluitendomdevraagofenopwelkewijzedepsychischestoornisvoorspellendzoukunnenzijnvoortoekomstigdelictgedrag.73De
invraagzesteadviserenmaatregelentervoorkomingofbeperkingvanhetherhalingsgevaardiendenzichindiestructuurlogischerwijsterichtenopdebewerkingvandeaandiestoornisgerelateerdefactoren.Aldusbestondeen‘gesloten’systeem,waarbijdepsychischestoornishet
uitgangspuntwasenderodedraadvormdebijdebeantwoordingvandevervolgvragen.Deopeenvolgendevragenvloeidenuitelkaarvoortenstondenindiezinineen‘lineairverband’.Dezevraagstellingslootnaadloosaanbijhethierbovenbeschreven‘juridischdogmatische’
strafrechtelijkespoorwaarinrechtsbeschermingenlegitimatiedecentralenotieszijn.Inhettweede(actuele)strafrechtelijkespoorwordtechterbredergekekennaarallevoorde
inschattingenbeheersingvanrecidiverelevantefactoren.Deontwikkelingvanhetstrafrechtalsinstrumentvoordebeheersingvancriminaliteitenhetgroeiendeinzichtdatdestoornisalsvoorspellendefactorvoordelictgedrageenbescheidenrolspeelt,komenhiersamen.Die
ontwikkelingheeftzijnvertalinggevondenineenaanpassingvandestandaardvraagstelling.74Dekernvandieaanpassingvormtdeuitbreidingvandeopderisicoanalysegerichtevijfdevraag.75Naastdestoorniswordtnuookgesprokenover’contextuele,situatieveofanderecondities’diebij
derisico-inschattinginogenschouwgenomenmoetenworden.Dezeuitbreidingimpliceerteenfundamentelebreukmethetoorspronkelijkelineaire‘gesloten’systeem.Waarindieopzetdediagnostiek(vandestoornis)hetmateriaallevertopbasiswaarvandevervolgvragente
beantwoordenzijn,isdatbijdie‘anderefactorenencondities’nietmeer(uitsluitend)hetgeval.Uiteraardwordenookbijpsychiatrischediagnostiekcontextuelefactoreninaanmerkinggenomen
70 Koenraadt2004.71 Zieparagraaf1.1.2.1.72 VanPanhuis1994.73 Vraag5(VanPanhuis1994)luidde:‘Kandedeskundigegemotiveerdaangeveninwelkemateenop
welkewijzedeeventueleziekelijkestoornis/gebrekkigeontwikkelingbijvoortbestaanervanopnieuwaanleidingkangeventotsoortgelijkeofanderestrafbarefeitenalswaarvanverdachtenuverdachtwordt?’
74 VanPanhuis2000.75 Indehuidigeredactie(2016)luidtdievraag:
a. Welkeverwachtingheeftu,geletopdehiervoorbeschrevenstoornis,tenaanzienvanhetrisicooprecidive? b. Welkebeschermendefunctiesindepersoonlijkheidoffunctionerendienenhierbijinogenschouwdienente
wordengenomen? c. Welkecontextuele,situatieveofandereconditieshierbijinogenschouwdienentewordengenomen? (was:welkeanderefactorenenconditiesmoetenhierbijinogenschouwwordengenomen?) d. Iserietstezeggenovereventueleonderlingebeïnvloedingvandezefactorenencondities?
32
33
enbeschreven,maarslechtsvoorzoverdezerelevantiehebbenvoorhetvaststellenvaneenstoornis.Bijderisico-inschattingaandehandvanderisicotaxatie-instrumentengaathetominformatieoverfactorenmeteenzelfstandigebetekenisvoorhettoekomstiggedrag,losvan
eventuelepathologie.76‘Systematisch’heeftdatalsconsequentiedatdevraagoverderisico-inschattingendedaarmeesamenhangendevraagoverhetrisicomanagement(vraag6)(alseenzelfstandige‘module’)‘losraken’vandedaaraanvoorafgaandevragen.Voordebeantwoordingvan
delaatste(prognostische)vragenzullenookanderebronnengeraadpleegdmoetenwordendanalleenvoordediagnostiekvandestoornisenvoordeanalysevandiegegevenszaldeleervandepsychopathologiewaarschijnlijkniettoereikendzijn.
Dezedynamiekvaneen‘verzelfstandiging’vandeprognostischeoprisico-inschattingenmanagementgerichtevragenwordtweerversterktdoordetoenemendebehoefteinde
strafrechtsplegingaanhandvattenvoordebeheersingvanmetnameveelvoorkomendecriminaliteit.Derechtspraktijklaatziendatinzakenwaarin(medecontextueelbepaalde)persoonlijkheidsproblematiekeenrolspeeltbijhetdelictgedrag,deaandachtmeeruitgaatnaarhet
vindenvaneenadequateinterventiedannaardevraagvandetoerekening.Datneemtnietwegdatinanderezaken,metnamebijernstigedelictenmetmogelijkonderliggendepsychiatrischeproblematiek,devraagvandetoerekeningendeprognostischeinschattingopgrondvaneen
psychischestoornis77indevoorlichtingaanderechtereenbelangrijkezonieteencentralerolblijvenspelen.Geziendeindiezakenteverwachteningrijpendestrafrechtelijkereactieisdenadrukopdemeerstrafrechtelijkdogmatischeaspecten(rechtsbeschermingbijdetoerekeningen
legitimatiebijdetoepassingvaneenmaatregel)alleszinsgerechtvaardigd.Alduslijkthetbeeldteontstaandat,afhankelijkvanhetsoortzaakdatzichaandient,hetaccentindeprojustitiarapportageopverschillendeaspectenkanliggen.Tweeclustersvanvragenmet
enerzijdsdiagnostiek,toerekeningenprognostiekopgrondvandestoornisenanderzijdseenbrederisicoanalysemeteendaaropafgestemdeinterventie(aldanniettherapeutisch)zijndantebeschouwenalsafzonderlijkemodulesbinnendevraagstelling.
OokKooijmansenMeynen(2012)vestigendeaandachtopdeze‘tweedeling’inderapportage.Zijzijnvanmeningdatereenspanningzichtbaaristussendevragenoverhetverledenendieoverdetoekomstensprekenovereenhybridestructuurvanderapportageprojustitia.Dedoorhen
gesignaleerde‘spanning’tussenbeideclustersheefttemakenmethetgegevendat,zoalshierbovenookalgesuggeerdis,destoornisalsvoorspellendefactoreenbeperkterelevantieheeft.Hetbrengthentotdevraag:‘Alseenstoornisnaardetoekomstnietofslechtsinbeperktemate
76 Vanuitgedragsdeskundige(metnamepsychiatrische)hoekwordtwelhetbezwaaropgeworpendat
hiergeentaakligtvoordepsychiater,diezichvanuitzijndeskundigheidzoumoetenbeperkentotdieaspectendietemakenhebbenmetpsychopathologie.Aandit(begrijpelijke)bezwaarkanoptweemanierentegemoetgekomenworden:- ofdeforensischgeoriënteerdepsychiaterwordtgeachtzijndeskundigheidteverbredentotde risicoanalyseinbredezin;- ofderisicotaxatieinbredezinwordtuitbesteedaandaartoeopgeleidedeskundigenbuitendedisciplinevandepsychiatrie.Hetnietuitvoerenvanbedoelderisicoanalyseslijkt,geziendestandvandewetenschapopditmoment(2016)endenoodzaakderechteromtrentderisicoanalyseadequaatteinformeren,geenwenselijkeoptie.
77 VooralinverbandmeteenmogelijkeTBSoptie.
33
34
voorspellendis,ishetdanwelterechtomnaarhetverledentoedeinvloedvandestoornisalszoingrijpendteziendatweiemandzijndaadniettoerekenen?’.Dezevraagisnietretorisch,zozeggenzij,maarbedoeldalsaanzettotnaderonderzoek.Zelfwijzenzijookalopdemogelijkheiddathet
feitdatdestoornisinderisicotaxatiegeencentralerolspeelt,nognietwilzeggendathijgeencrucialeinvloedheeftgehadophettenlastegelegdegedrag.Hunonderzoeksvraagblijftdaarmeestaan78.
Indehierbovenbeschreven‘modulaire’benaderingisinbeginselgeensprakevaneenspanningtussenbeidevragenclusters,maarvaneengedifferentieerdewerkwijzebijdeformuleringvanonderzoeksvrageninverschillendesoortenzaken.
Hetprobleemisdannogweldathetstartpuntvoorbeidemodulesbestaatinde(eerste)diagnostischevraaggerichtopdevaststellingvaneenpsychischestoornis.Dieinsteekisommeerdereredenenproblematisch.Wijzagendatontwikkelingenbinnendepsychiatrie
(dimensionaliseringenfunctionalisering)vraagtekensdoenplaatsenbijdehoudbaarheidvanhetstoornisconceptalsdichotoombegripinhetalgemeenendaarmeebijdebruikbaarheiddaarvanbinnenhetstrafrecht.
Detotnogtoenietterdiscussiestaanderelatietussenstoornisendelict,zichstrafrechtelijkvertalendineennotievannietofverminderdtoerekenenkomtonderdruktestaan.Daarnaastzagenwijdatvoordeuitvoeringvaneenbrederisicoanalysemeerfactoreninhet
onderzoekmoetenwordenbetrokkendanalleeneeneventuelepsychischestoornis,watdaarvanookdebetekenismogezijn.Persoonlijkheidsaspectenindemeestbredezin,maarookcontextuelefactorenzulleninkaartmoetenwordengebracht.Dehuidigeformuleringvande
standaardvraagstellingbiedtdaarvoor,striktgenomen,geenruimte.
1.2 Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek
1.2.1 ProbleemstellingenonderzoeksvragenDegrenzenvandepsychischestoornisinhetstrafrechtvormenhetonderwerpvandezestudie.Ronddiegrenzenissprakevaneenaantalspanningsvelden.Diespanningsveldenwordenzichtbaar
zodraderechterindestrafzaakzichdooreenpsychiaterofpsycholooglaatadviserenoverdealdannietaanwezigheidvaneenstoornisbijdeverdachteen,bijeenpositievebeantwoordingvandievraag,overdeconsequentiesdaarvanvoorhettoerekenen,derisicotaxatieende
strafrechtelijkeinterventies.Heteerstespanningsveldbetreftdeafbakeningvanhetstoornisconcept.Bijdeontoerekenings-vatbaarheidenbijdetoepassingvanstrafrechtelijkemaatregelenisdestoornisvan
doorslaggevendebetekenis.Aandebetreffendewettelijkebepalingenligt,kennelijk,depremissetengrondslagdatdepsychischestoorniseenteoperationaliserenconceptis.Diepremisseverdientnaderonderzoek.
Omtebeginnenzietdeprojustitiarapporteur,bijhetbeantwoordenvandediagnostischevragenindestandaardvraagstelling,zichgeconfronteerdmethetontbrekenvaneeneenduidigkader
78 Zienaderoverditpuntparagraaf5.4.4.
34
35
waarbinnendestoorniskanwordenvastgesteld.Datheeft,zoalshierondernaderwordttoegelicht,temakenmetdeverschillendedomeinenwaarbinnendiestoorniseenrolspeelt.Depsychischestoornisinhetstrafrechtkenteenwettelijkeomschrijvingmeteeneigenstandige
betekenis,maarvindt,alsconcept,zijnbasisbuitenhetdomeinvanhetstrafrecht.Diegedragswetenschappelijkecontextlaatechterziendatdestoorniszichniet(althanssteedsminder)laatafbakenenvannietalspathologischaantemerkenpsychischetoestanden.
Complicerendisbovendiendat,uitgaandevandieeigenstandigebetekenisvandestoornisinhetrecht,derechter,naastdedeskundige,eeneigenverantwoordelijkheidheeftbijdevaststellingvandeaanwezigheidvandestoornisinhetrecht.Hetplaatstdedeskundige,zowelbinnende
strafrechtelijkecontextalsbinnenzijneigendomein,voordelastigevraagwatnupreciesdeparameterszijnbijdeuitvoeringvandediagnostiekindepjrapportage.
Naastdeafbakeningvanhetstoornisconceptspeelt,inbrederezin,devraagwelkebetekenisdestoornisheeftinhetstrafrecht.Daarbijvaltonderscheidtemakentussendestrafrechtelijkenotiesvandeverwijtbaarheid(schuld)endepreventie(gedragsinterventies).
Destoornisspeeltinhetstrafrechtretrospectiefeenrolinhetleerstukvandetoerekeningenisprospectiefvanbelangbijdetoepassingvaneendrietalstrafrechtelijkemaatregelen(PPZ,TBSenPIJ).
Deontoerekeningsvatbaarheidisgeregeldinartikel39WvSr.Aandezebepalingligtdepremissetengrondslagdatdestoornisverklarendkanzijnvoorhet(delict)gedrag,indiezindatdeimpulstot
het(delict)gedragdirectuitdestoornisvoortvloeit,danweldatbijeennietpathologischeimpulstot(delict)gedragderemmendepsychischefunctiesdoordiestoorniszijnaangetast/uitgeschakeld.Bijdestrafrechtelijkemaatregelenheeftdestoornisopdriepuntenbetekenis.Vooropleggingvan
eenmaatregelvereistdewetiniedergevaldeaanwezigheidvaneenstoornistentijdevanhetplegenvanhettenlastegelegde.BijdePPZvoegtdewetdaar(nunog)79de,ookmetdestoornisverbandhoudende,eisaantoedatsprakemoetzijnvanontoerekeningsvatbaarheid.BijdeTBSen
dePIJspeeltdietoerekening,zoalsbleek,eenminderprominenterol.Vooralvanbelangisdat,bijalledriedemaatregelen,aannemelijkmoetzijndatindetoekomstopnieuwdelictgedragzalplaatsvindenvanuitofgefaciliteerddoordiestoornis.Daarmeewordtveronderstelddatdestoornis
(aldannietexclusief)voorspellendkanzijnvoor(delict)gedragindetoekomst.Bovendienmoetdanwordenaangenomendatpathologischeenniet-pathologischefactorenvanelkaarteonderscheidenenook,naardematewaarindezefactorenhetgedragbeïnvloeden,onafhankelijkvanelkaarte
wegenzijn.Strafrechtelijkeverwijtbaarheidenstrafrechtelijkepreventiezijn,buitendetoerekeningende
toepassingvanenkelemaatregelen,nietexclusiefverbondenmetstoornisconceptenmaarmeteenbreedscalaaanrelevante(aldannietpersoonsgebonden)factoren.
Beoordelingvandestrafwaardigheidvanhetdelictgedragintermenvanschuldvraagtnietalleenominzichtinderolvandepsychischestoornis.Andere(nietalsstoornisaantemerken)psychischetoestandenkunneneveneens(mede)verklarendendisculperendzijnvoorhettenlastegelegdeen
langsanderewegdandievandetoerekening,juridischerelevantiehebben.Diepsychische
79 Zieparagraaf1.1.1.
35
36
toestandenkunnenbijvoorbeeldeenrolspelenbijhetberoepopdeschulduitsluitingsgrondenpsychischeovermachtennoodweerexces80maarook,losvandetoepassingvandeschulduitsluitingsgronden,vaninvloedzijnopdesanctienaarsoort,maatenmodaliteit.
Buitenhetgevalvandetoepassingvanbepaaldestrafrechtelijkemaatregelen,isdenoodzaaktothetmakenvanonderscheidtussenpathologischeennietpathologischefactorenbijstrafrechtelijkegedragsinterventies(bijvoorbeeldbijtoepassingvanvoorwaardelijkekaders)nietaanwezig.Alle
meteengedragsinterventietebewerkenpersoonsgebondenkenmerkenvandeverdachte,maarookcontextuelefactoren,kunnenstrafrechtelijkvanbelangzijn.Ofdiekenmerkenalsstoornistebenoemenzijn,isdaarbij,inbeginsel,nietrelevant.
Vragenrondschuldenpreventiewordeninhetstrafrechtinveelgevallenderhalvenietexclusiefverbondenmetdestoornismaarmetdepsychischetoestandvandeverdachteindemeestbredezin.Hetligtdaaromvoordehanddatindegedragsdeskundigevoorlichtingaanderechterookdie
aspectenbetrokkenworden.Lastigisevenweldatindegebruikelijke(standaard)vraagstellingvoordeprojustitiarapporteurdestoornishetuitgangspuntvormtendaarmeeinzekerezinookhetbeperkendekaderis.
Samenvattendkomtheteropneerdat:• destrafrechtelijkeengedragsdeskundigenotiesvanhetstoornisconcept,kennelijk,nietmet
elkaarovereenstemmenenhetzowelvoorderechteralsvoordedeskundigeniethelderis
welkeparametersgeldenbijdevaststellingvandestoornisindestrafrechtelijkecontext;• deontwikkelingvanhetstoornisconcept(dimensionaliseringenfunctionalisering)inde
psychiatrieendepsychologiemogelijkvaninvloedisopdevaliditeitvanhetstoornisconcept
binnendestrafrechtelijkdogmatischecontext(toerekeningengevaarspredictie);• inhetstrafrechtdestoornisvandoorslaggevendbelangisbijdetoerekeningenbijenkele
strafrechtelijkemaatregelen,maarbuitendiegevallen,devraagofsprakeisvaneenstoornis
slechtsbeperkterelevantieheeft;• destoornisindestandaardvraagstellingdiagnostischhetuitgangspuntisendaarmeein
enigemateeenbeperkendefactorvormt.Derechtspraktijkvraagtimmersomeen
voorlichtingoverdepsychischetoestandvandeverdachteindemeestbredezin;• aanartikel39WvSrendestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJde,te
toetsen,premissetengrondslagligtdatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellend
kanzijnvoordelictgedrag.
Hetstoornisconceptendeafgrenzingdaarvanmetanderestrafrechtelijkrelevantepsychische
beeldenvormendaarmeehetcentralethema.Deindezestudieteonderzoekenvragenluiden:1. welkeinhoudenbetekeniskunnenaanhetstoornisconceptinhetstrafrechtenerzijdsenin
degedragswetenschappenanderzijdswordentoegekendenhoeverhoudendezeconcepten
zichtotelkaar?2. watkangezegdwordenoverdepremissedatdepsychischestoornisverklarenden
voorspellendkanzijnvoordelictgedrag?3. welkebetekenishebbendepsychischestoornisenanderepsychischebeeldenvoorde
strafrechtelijkeverwijtbaarheidendegevaarspredictie?
80 Zieparagrafen6.2.2.1.en6.2.2.2.
36
37
1.2.2 Terminologischekwesties
Eenlastigpuntinditonderzoekishetgebruikvandeterm‘psychischestoornis’ofkortweg‘stoornis’.Hetonderzoeklaatziendatzowelinhetstrafrechtalsindegedragswetenschappende‘psychischestoornis’nieteenscherpafgebakendbegripis.Erisvoorgekozendetermstoornis
zoveelmogelijktegebruikenindezin,zoalsdatindeverschillendedeskundigheidsgebiedengangbaaris.Inhetstrafrechtwordtaangeslotenbijdewettelijkeomschrijvingenenwatbetreftdepsychiatrieenpsychologiewordtdeindeclassificatiesystemenenliteratuurgebruikteterminologie
gevolgd.Dewettelijkeomschrijvingvandepsychischestoornisinhetstrafrechtisde’gebrekkige
ontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.DezelfdeterminologiewordtookgebruiktindeWetBOPZ.Wetshistorischenconceptueelzijnerovereenkomsten,maareristocheenbelangrijkverschil.IndeWetBOPZzijndestoornisenhetdaarmeeverbondengevaardirectop
elkaarbetrokken.Slechtsdiestoornissenzijnrelevantdiegevaarkunnenveroorzaken.Ookinhetstrafrechtwordenstoornisengevaarmetelkaarverbonden,maarhetzijndaarvanelkaarlosstaandenoties.81Ooknietgevaarveroorzakendestoornissenkunnenstrafrechtelijkrelevant
zijn.82Inparagraaf2.3.1.3wordtditpuntnaderbesproken.Hierisvooralvanbelangtesignalerendatdezelfdeterminologieinverschillendewettenvanbetekeniskanverschillen.
Eenvolgendekwestiebetreftdeterm‘toerekenen’.Dezetermkan,indemeestbredezin,inverbandwordengebrachtmethetdaderschapindezinvanartikel51WvSr.83Strafbaarheidvaneenfeitverondersteltechternietalleendathethandeleninstrijdismethetrecht,maarookdatde
dadereenverwijtkanwordengemaakt,dathetfeit‘opzijnrekening’kanwordengezetof,andersgeformuleerd,kanworden‘toegerekend’.84Inhetverlengdehiervankomthettoerekenentevensaandeordebijdestrafuitsluitingsgronden.Ookalshetdaderschapiskomenvasttestaanenalle
bestanddelenvaneendelictsinhoudzijnverwezenlijkt,kunnenerzodanigeomstandighedenzijndateenstrafnietaangewezenis.BijdetotstandkomingvanhethuidigeWetboekvanStrafrechtwerd,zowelbijde‘inwendige’(lees:psychische)alsbijde‘vanbuitenaangebrachte’(lees:overmacht)
oorzaken,gesprokenover‘niettoerekenen’.85Tegenwoordigwordthetniet-toerekenenvooralinverbandgebrachtmetdetoepassingvanartikel39WvSr.Hetgaatdanomeenspecifiekevormvanniet-toerekenen,namelijkvoorhetgevaleenpsychischestoornisdaarvoorderedengevendefactor
is.Inditonderzoekvormtdielaatstebetekenishetuitgangspunt.Indezestudiewordtmet‘toerekenen’iniedergevalnietverwezennaarhetdaderschapalsbovenbedoeld.Ookwanneerwordtgesprokenover‘strafrechtelijkeaansprakelijkheid’wordtindezestudie
gedoeldopdevariantwaarinhetgaatomverwijtbaarheid.Erwordtnietonderbegrepende‘aansprakelijkheid’dieisverbondenmethetdaderschap.
81 Zieparagraaf1.1.1.82 Inparagraaf8.3.3wordteroverigensopgewezendatmetdemogelijkeintroductievande
zogenaamde‘zorgmachtiging’inhetstrafrecht,destrafrechtermetdezetweestoornisconceptentemakenzoukunnenkrijgen.
83 Artikel51lid1WvS.Strafbarefeitenkunnenwordenbegaandoornatuurlijkepersonenenrechtspersonen.
84 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.126.85 Zieparagraaf3.2.1.1.
37
38
Ookdebegrippentoerekenbaarheidentoerekeningsvatbaarheidvragenomeentoelichting.Vaakwordtgesprokenoverde‘toerekenbaarheidvanhetfeit’ende‘toerekeningsvatbaarheidvandedader’86enwordendaarmeededomeinenvanderechterendegedragsdeskundigevanelkaar
onderscheiden.Inditonderzoekwordthetstandpuntingenomendat,hoedanook,hettoerekeneneenjuridischenotieis87enhetdeverantwoordelijkheidisvanderechterzichdaaroveruittespreken.Dedeskundigekanslechtsadviserenovereigenschappenenkenmerkenvanpersonenen
demogelijkerelatiemetgedrag.Ookuitsprakenover‘vatbaarheid’voor‘toerekening’(watdaarookonderbegrepenzoumogenworden)vragenomeenopvattingovertoerekenenenzijndaarmeenormatiefenbehorendtothetdomeinvanderechter.Vanuitdezezienswijzeiserniet
eenwezenlijkonderscheidtussen‘ontoerekenbaarheid’en‘ontoerekeningsvatbaarheid’.Beidetermenwordenindezestudiedanookdoorelkaargebruikt.
1.2.3 Overzichtvandehoofdstukken
Vooreenbeterbegripvandebetekenisvanhetstoornisconceptvoorhetstrafrechtwordtinhoofdstuk2gekekennaardeplaatsvandestoornisinhetNederlandserecht.Inwelkegevallenheeftdepsychischestoornisjuridischerelevantie?Verschillenenovereenkomstentussende
verschillenderechtsgebiedenwordenonderzocht.Competentieengevaarblijkendecentralenotiestezijn.Hetderdehoofdstukrichtzichopdepsychischestoornisinhetstrafrecht.Indetitelvandat
hoofdstukwordt,naastde‘psychischestoornis’,ookgesprokenover‘psychischetoestanden’.Inditonderzoekwordenooknietalsstoornisaantemerkenpsychischetoestandenbetrokken,zoalsde‘psychischedrang’bijdepsychischeovermachtendevoorhetnoodweerexcesrelevante‘hevige
gemoedsbeweging’,zonderdatdezestrafuitsluitingsgrondenalszodanigvoorwerpvanonderzoekofconclusiezijn.Deuitkomstvanhetonderzoekindithoofdstukistweeledig.Teneerstezalblijkendatvoordeinvullingvanhetwettelijkestoornisbegrip‘psychopathologie’indepraktijkeen
belangrijkcriteriumis.Maardaarnaastzullenweziendat,noglosvandebetekenisvandatbegrip,derechtspraktijkbijhetverklarenenvoorspellenvandelictgedragmeerpsychischebeeldenbetrektdanalleendestoornis.Derechterwildoordedeskundigebreedgeïnformeerdworden,maar,zoals
gezegd,lijktheteropdatdedeskundigedaarin,doordestrakke,primairopdestoornisgerichte,standaardvraagstelling,enigszinsbeperktwordt.Inhetverlengdevandezebevindingenwordtinhoofdstuk4nagegaanwelkebetekeniswordt
toegekendaandepsychischestoornisbinnendevakgebiedenvandepsychiatrieendepsychologieenmeerinhetbijzonderofhet,voorhetstrafrechtrelevante,concept‘psychopathologie’tedefiniërenvalt.Ookhierwordt,vooralvanuithetperspectiefvandepsychologie,overdegrenzen
vandestoornisheengekekennaarpsychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken.Inhetbijzonderwordtaandachtbesteedaandefunctionelediagnostiek.
Indeprobleemstellingkwamnaarvorendatindestrafrechtelijkecontextalspremissegeldtdatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellendkanzijnvoordelictgedrag.Diepremissewordt
86 Mooij2005b,p.129.87 Zieparagraaf1.1.2.3.
38
39
getoetstinhoofdstuk5.Deconclusieisdatdeprecieze(causale)relatietussenstoornisenrecidiverisicoindeforensischewetenschaponderwerpvaneenuitgebreidediscussieis.Voorzovereralgemeneuitsprakengedaankunnenworden,geldtdatdezerelatiebeperktis.Voormiddelen-
gerelateerdestoornissen(zoalsbijv.afhankelijkheidvancocaine,alchoholetc.)kanhierbijoverigenseenuitzonderingwordengemaakt;daariseensterkererelatieaangetoond.Hoofdstuk6sluitaanopdebevindingenvanhoofdstuk2,waaruitbleekdatdenotiescompetentie
engevaardeplaatsvandestoornisinhet(straf)rechtbepalen.Debetekenisvandestoorniswordtnaderonderzochtdoornategaanwatdenormatievekaders,ofdecriteria,zijn,aandehandwaarvancompetentieengevaarwordenbeoordeeld.Bijdebeoordelingvandecompetentieblijkt
hettweeledigcriterium,waarindebeperkingvanhetinschattings-ensturingsvermogenvandeverdachtedekernvormt,alstoetsingskaderinaanmerkingtekomen.Bijgevaarisgeentoetsingscriteriumgeformuleerd.Gevaarstoetsingpastbinneneenvoordetoepassingvan
strafrechtelijkesanctiestehanterenkader.Proportionaliteitishetsleutelwoord,waarbijhetactueledelictenhetstrafrechtelijkverledendienenalsreferentiepunt.Inhoofdstuk7wordt,opbasisvandebevindingenuitdevoorgaandehoofdstukken,nadergekeken
naarderolvandepsychischestoornisalsrichtinggevendenotiebijdebeoordelingvanvoorhetstrafrechtrelevantekwesties.Hetonderzoekwordtafgeslotenmetdebeantwoordingvandeonderzoeksvragenenenkele
conclusies.
39
40
Hoofdstuk2 De‘stoornis’inhetNederlandserecht2.1 InleidingIndithoofdstukwordtronddestoornis,ophetpuntvaninhoud,betekenisendewijzewaaropdeze
wordtvastgesteld,eenvergelijkinggemaakttussenverschillenderechtsgebieden.Naasthetstrafrechtgaathetdanomhetcivielerecht,hetgezondheidsrechtenhetbestuursrecht.88Ookindierechtsgebiedenwordenimmersaandeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisinbepaalde
gevallenrechtsgevolgenverbonden.Dierechtsgevolgenkunnen,netalsinhetstrafrecht,betrekkinghebbenopdeaansprakelijkheidvanderechtsdeelnemerofmetdiensuitdestoornisvoortvloeiendegevaarlijkgedrag.Hetcivielerechtkentvoorderegelingvandeaansprakelijkheid
verschillendevarianten(handelings-ofwilsonbekwaamheidenhandelingsonbevoegdheid)diealdannietverbandkunnenhoudenmeteenpsychischestoornis.KenmerkendvoordeWetBOPZisweerhetgevaarsaspect.
Alsinverbandmeteenpsychischestoornisgevaarlijkgedragteverwachteniskandatrechtenstotvrijheidsbeperkingleiden,welkegelegitimeerdwordtdoor(hetaanbodvan)behandelingvandestoornisindetenuitvoerlegging.Ookdaarzijnparallellenaantewijzenmethetstrafrecht,meerin
hetbijzondermetdeTBSmaatregel.Ominhoudenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrechttekunnenbegrijpenenkritischte
kunnenbeschouwen,ishetdaaromvanbelanghetperspectiefteverbredenenkennistenemenvandewijzewaaropdepsychischestoornisinbredezineenrolspeeltinhetNederlandserecht.Eenbeschrijvingvandierolis,omverschillenderedenen,lastig.
OmtebeginnenisdepsychischestoornisoverdevollebreedtevanhetNederlandserechtalsuniformconceptlastigaftebakenenoftedefiniëren.Indezerechtsvergelijkingwordtgesprokenover‘stoornis’alsindewettelijkeomschrijvingimplicietofexplicietverwezenwordtnaareenvorm
vanziekteofmeerspecifiek:psychopathologie.‘Psychopathologie’isbinnenhetpsychiatrischidioomhetverzamelbegripwaarondereenbreedscalavanpsychischebeeldenvaltmetalsgemeenschappelijkkenmerkhetziekelijkofpathologischkarakterdaarvan.89Daarmeewordtde
stoornisafgegrensdvaninderegelgevingveelvuldigvoorkomendeaanduidingenvanpsychische(veelalcognitieve)functies,beperkingen,afwijkingenenaffecten.Alsverzamelbegripvoorzoweldepsychischestoornisalsvoordenietalspathologieaantemerken(afwijkende)psychische
toestanden,isindezerechtsvergelijkinggekozenvoordeterm‘psychischeafwijking’.Complicerendisverderdatvaaknietdestoorniszelfmaardemetdestoornissamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhetuitdestoornisvoortvloeiendegedragconsequenties
blijkttehebbenvoordedeelnameaanhetrechtsverkeer.Tochheeftdewetgeverderelatiemetofdeaanwezigheidvandiestoornisvaakwelexplicietbenoemd(zoalsbijvoorbeeldbijde
88 Destoornisinhetstrafrechtwordtslechtsbesprokenvoorzoverdatvoordezerechtsvergelijkingvan
belangis.Eennadereverdiepingvanhetstoornisbegripbinnendecontextvanhetstrafrechtvindtplaatsinhoofdstuk3.
89 Zieparagraaf4.2.
40
41
ontoerekeningsvatbaarheidinhetstrafrecht).Datkantemakenhebbenmetdegevoeldenoodzaakvaneenlegitimatievandeaanhetgedragofdebeperkingenverbondenrechtsgevolgen,maarookandereoverwegingenkunneneenrolhebbengespeeld.Echter,somsbeperktdewetgeverzichtot
beschrijvingvanhetrechtensrelevantegedragc.q.debeperkingen,die(mogelijk)verbandhoudenmeteenonderliggendestoornis.Datleidtdantoteenanderesystematiekvanwetgevingdanwanneerdestoornisalsuitgangspuntwordtgenomen.Focusopdebeperkingofhetgedrag
betekentookdatdestoornisdaarvoornietdeexclusieveverklaringhoefttezijn.Multifactoriëlemodellendoendanhunintrede.Ookwordtbijhetbenoemenvandestoornislangnietaltijddezelfdeterminologiegehanteerdenontbreektvaakeendefinitie.Datallesmaakthetlastigomtot
eenvergelijkingtekomenvandeverschillendewettelijkeregelingen.Omaandezebezwarentegemoettekomen,maarookomditvergelijkendonderzoekoptimaaltelatenrenderenvooronzegedachteontwikkelingronddestoornisinhetstrafrechtwordteen
duidelijkestructuurgehanteerdengerichtgezochtnaareenantwoordopspecifiekevragen.Daarmeekandeomvangvandezerechtsvergelijkingookwordenbeperkt.Eenuitputtendebestuderingvandebetreffenderechtsgebiedenisnietdepretentie.Deinhoudvandezevragen
sluitaanbijdeinparagraaf1.1.2gesignaleerdeknelpuntenendilemma’svoorprojustitiarapporteursindeforensischepraktijk.Decentralethema’sblekentezijn:- hetdiagnosticerenenclassificerenvandestoornisindeforensischecontext;
- devraagof,naastdestoornis,vanderapporteurwordtverwachtdatookandere,nietals pathologischaantemerken,psychischebeeldeninkaartwordengebracht;- deverantwoordelijkheidvoordevaststellingvandestoornis.Hetbleeknietvanzelftespreken
datdieverantwoordelijkheidexclusiefbijdedeskundigeligt.Ookderechterspeeltdaarineen rol.- dekwestievandecausaliteit.Opwelkeproblemenstuitdedeskundigebijhetinzichtelijkmaken
vaneenverklarendverbandtussenenerzijdsdestoornisenhettenlastegelegdeenanderzijds destoornisengevaarlijk/delictgedragindetoekomst?
Inhetlichtvandezethema’szijndevolgendevragengeformuleerd:1. hoewordendepsychischeafwijkingenbeschreven?Nagegaanzalwordenof,inderegelgeving, devoorhetrechtsgevolgredengevendepsychischeafwijkingenofhetgedragzijnbeschrevenof
datgekozenisvooreenomschrijvingvande(eventueelonderliggende)psychischestoornis;2. wordtindegevallenwaarindepsychischecomponentvanbelangisvoorhetrechtsgevolg,de psychischestoornis(inengezin)genoemdofkunnenookanderepsychischefactorentotdat
rechtsgevolgleiden?3. welkedefinitieofomschrijvingvan‘psychischestoornis’wordtindeverschillendewettenen regelsgehanteerdenisdaarinenigesamenhangteontdekken?
4. watvalttezeggenoverde‘causaliteit’tussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg?5. opwelkewijzeendoorwiewordenstoornisofbeperkingvastgesteldenwiebeslistoverhet
daaraanteverbindenrechtsgevolg?Alvorensopdezevragenintegaanwordtperrechtsgebiedglobaalbeschreveninwelkesituatiesde
psychischeafwijkingeenrolspeelt.Volledigheidwordthiernietgepretendeerdofnagestreefd.Gezochtisnaarvoordebetreffenderechtsgebiedenrelevantevoorbeelden.Hetzalblijkendatdepsychischeafwijkingoptweeverschillendemanierenrelevantieheeftinhet
41
42
recht.Hetgaatomtweebegrippendiedeverbindingleggentussendepsychischeafwijkingenhetrechtsgevolgendaarmeeeenjuridische‘functie’vervullen.Gedoeldwordtoptweenotiesoffuncties,diekortzijnsamentevattenonderdenoemerscompetentieengevaar.Dezenotieszijn
nietgeheelgelijksoortig,indiezindat‘competentie’verwijstnaareigenschappenofkenmerkenvaneenpersoon,terwijlmet‘gevaar’,inditverband,gedoeldwordtopdeinschattingvandekansopbepaald(schadelijk)gedrag.Devolgendeparagrafenbevatteneennaderetoelichting.
Inditoverzichtzijnookopgenomendieregelingenwaarindestoornisnietexplicietwordtbenoemd,maarwaarindezewelrechtensrelevantkanzijn.
2.2 Psychischeafwijkinginhetlichtvancompetentieen gevaar
2.2.1 CompetentieBij‘competentie’gaathetomdeinvloedvande‘psychischeafwijking’ophetvermogenvanhet
rechtssubjecttotdeelnameaanhetrechtsverkeer.Daarbijzijndrievariantenteonderscheiden,indiezindat,wanneerblijktdatdatvermogenisaangetast,dewetdaaraanopverschillendemanierengevolgenkanverbinden.Diegevolgenkunnenbestaan(a)ineenbeperkingvande
aansprakelijkheidvoorbepaaldgedrag,(b)ineenbeperkingvanrechtenofontnemingvanbevoegdhedenof(c)juistinhettoekennenvanbepaalderechtenofaanspraken,bijvoorbeeldindevormvaneengeldelijketegemoetkoming.Belangrijkverschiltussendeeerstetweevariantenisdat
bijeenbeperkingvanrechten/ontnemingvanbevoegdheden(meestal)eenactuelesituatieterbeoordelingvoorligt.Deuitkomstvandiebeoordelingheeftconsequentiesvoordetoekomst.Bijdeaansprakelijkheidsvariantvindteenretrospectievebeoordelingplaatsvanhetgedrag.90
a.BeperkingaansprakelijkheidBeperkingvanaansprakelijkheidvoorgedragdatvanuiteenpsychischestoornisofeenandere
psychischetoestandteverklarenisspeeltinhetstrafrechteenbelangrijkerol.Aansprakelijkheidvoorgedragisdaarverbondenmethetbegripschuld.Hethiergehanteerdeschuldbegripisnormatief,indiezindatdeschuldontbreektalshetverwijt
wegvalt.91Bijafwezigheidvanschuldontbreektdegrondvoorstrafrechtelijkeaansprakelijkheid.Derechterzalhetfeitdanniet‘toerekenen.92Toerekenenenschuldig-verklarenzijn(inruimebetekenisopgevat)identiek,aldusNieboer.93
Bijdeontoerekeningsvatbaarheidligtaandatniettoerekenentengrondslagdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis,dieverklarendmoetzijngeweestvoorhetgepleegdestrafbaarfeit.Destrafrechtelijkeaansprakelijkheidwordtinhetgevalvanpsychischeovermachtuitgeslotendoor
eencombinatievandebijzondereomstandighedenbijofvoorafgaandeaanhetgepleegdefeiten
90 Zienader:Dekker,ZuijderhoudtenVanMarle2011,p.3.91 ZienaderHaffmans1989,p.35e.v..92 Zievoorhetgebruikvandeterm‘toerekenen’paragraaf1.2.2.93 Nieboer1970,p.89.
42
43
de(daarmeeverbandhoudende)gemoedstoestandvandedader.Hetgaatomdesituatiewaarindeverdachtewelandershadkunnenhandelen,maarwaarbijdatinredelijkheidnietkonwordengevergd.Ermoetsprakezijnvaneendoorexterneomstandighedenveroorzaakte‘psychische
drang’waaraandedadergeenweerstandkonenbehoefdetebieden.Ookbijhetnoodweerexces-alsbijzondereschulduitsluitingsgrondingevalvanverdedigingtegeneenaanrandingvan‘eigenofeensanderslijf,eerbaarheidofgoed’-speeltdegeestelijketoestand
vandedadereenrol.Alssprakeisvaneen‘hevigegemoedsbeweging’diedoordieaanrandingisveroorzaaktwordtookeennietproportioneleverdediginggedisculpeerd.Degrondslagvoorhetuitsluitenvanstrafrechtelijkeaansprakelijkheidisbijnoodweer(exces)gelegenineen‘natuurlijk’
verdedigingsrechtenrechtsordehandhaving.94Beperkingvanaansprakelijkheidoppsychischegrondenblijftoverigensnietbeperkttothet
strafrecht.Ookinhetbestuursrechtkunnendezesituatieszichvoordoen.InhetkadervandeWerkloosheidswetkangedachtwordenaandevraagofiemandverwijtbaarwerkloosis.Ookbijdeambtenaaraanwiewegensplichtsverzuimeendisciplinairestrafisopgelegd,kanbijde
bestuursrechterwordenbetoogddatsprakeisvanafwezigheidvanverwijtbaarheidoppsychischegronden.95
b.Beperkingrechten/bevoegdhedenVoorbeeldenzijninditgevaldehandelingsonbekwaamheidenhandelingsonbevoegdheidinhetcivielerecht,dewilsonbekwaamheidinhetciviele-enhetgezondheidsrechtendeontnemingvanderijbevoegdheidinhetbestuursrecht.Voorhetstrafrechtwordengenoemddeschorsingvande
vervolgingopgrondvanartikel16WetboekvanStrafvordering96endebijzondere(rechtsbeschermende)maatregelendiederechterkantreffenopgrondvanartikel509avandatzelfdewetboek,indiendeverdachtezijnbelangennietkanbehartigenalsgevolgvaneenstoornis.
Handelingsonbekwaamheidhoudtindatbetrokkeneinalgemenezinongeschiktisominrechteoptetreden.Datgeldtvoorminderjarigenenvoordegenendieondercuratelezijngesteld.Bijdecuratelekandepsychischestoorniseenrolspelen.Artikel1:378lid1subavanhetBurgerlijk
Wetboek(BW)spreektvan‘eengeestelijkestoornis,waardoordegestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Echter,ookverkwistingofgewoontevandrankmisbruikkunneneengrondvoorondercuratelestelling
vormen.Bijhandelingsonbevoegdheidbeperktdeongeschiktheidtothetverrichtenvanrechtshandelingen
zichtoteenbepaaldgebied.Bijmentorschapisdebetrokkeneslechtsonbevoegdomzelfbeslissingentenemenbetreffendezijnverzorgingofbehandeling.Ookhierkaneenpsychischestoornistengrondslagliggenaandeze,doorderechtertetreffen,maatregel,maardewettelijke
omschrijvingisminderstrikt.Artikel1:450BWheefthetoverdepersoondie‘alsgevolgvanzijngeestelijkeoflichamelijketoestandtijdelijkofduurzaamnietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenvannietvermogensrechtelijkeaardzelfbehoorlijkwaartenemen’.
Alssprakeisvaneen,doorderechteropgelegd,beschermingsbewind,isdebetrokkeneonbevoegd
94 ZieDeHullu2015,p.317.95 Smits1999.96 Indiendeverdachte,alsgevolgvaneenstoornis,destrekkingvandetegenhemingesteldevervolging
nietbegrijpt.
43
44
omzelfstandigfinanciëlebeslissingentenemen.Netalsbijhetmentorschapzijnookhierde‘lichamelijkeofgeestelijketoestand’vanbetrokkenedebepalendefactoren.97Ineengeheelanderrechtsgebiedspeeltdehandelingsonbevoegdheidbijdebeoordelingvande
rijvaardigheid.InvoorkomendegevallenonderzoekthetCentraalBureauRijvaardigheidopbasisvandebevindingenvaneendeskundigeofbetrokkenealdannietvoldoetaandeeisentenaanzienvandelichamelijkeengeestelijkegeschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen.98IndeRegeling
eisengeschiktheid2000zijndetestelleneisenzoweltenaanzienvanlichamelijkealsvanpsychiatrischeaandoeningentotindetailgeregeld.Wilsonbekwaamheidkanspeleninzeeruiteenlopendesituatieswaarinbetrokkenedegevolgenof
strekkingvanzijnverklaringnietoverziet.Wilsonbekwaamheidisdirectgerelateerdaandebetreffendesituatie.Indiezindringtzichdevergelijkingopmetdeontoerekeningsvatbaarheidinhetstrafrecht,dieooknietisoptevattenalseeneigenschapvanbetrokkene,maarderelatie
uitdrukttussende(geestelijke)beperkingenvandeverdachteenhetbetreffendedelict(tenlastelegging).Inhetcivielerechtgeldtalsuitgangspuntdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothet
verrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetnietandersbepaalt.99Bijonbekwaamheidkandierechtshandelingvernietigdwordenofalsnietigbeschouwdworden.100MetwilsonbekwaamheidwordtinhetNederlandserechthetonvermogenuitgedruktvaneen
persoontoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Zoalswijhieronderzullenzienisdatdemeestvoorkomendeomschrijvingindeverschillendewetten.Dezeimcompetentiehoudtverbandmeteencognitievebeperking.Vooreennadereconceptualisatievandewilsbekwaamheidverwijst
Meynen101naarAppelbaumenGrisso.Zijgaanervanuitdathetbijdewilsonbekwaamheidmoetgaanoverdevraagofvier(mentale)
vermogensinvoldoendemateaanwezigzijn:1. het(consistent)uitenvaneenkeuze;2. hetbegrijpenvanderelevanteinformatie;
3. hetkunnenredenerenoverdeverschillende(behandel)opties;4. hetwaarderenvandesituatieendeconsequentiesdaarvan.VergelijkbarecriteriatreffenweaaninhetstappenplanvandeKoninklijkeNotariële
Beroepsorganisatie.102
Inartikel3:34BWwordtspecifiekdesituatiegeregeldwaarineenstoornisvandegeestvermogensleidttotwilsonbekwaamheid.Devooreenrechtshandelingvereistewilwordtgeachtteontbreken
alsdestoorniseenredelijkewaarderingvandebijdehandelingbetrokkenbelangenbelette,ofindiendeverklaringonderinvloedvandestoornisisgedaan.Dewilsonbekwaamheidisdaarnaastspecifiekgeregeldinverschillendewettenvanuiteenlopende
aard(gezondheidsrecht,strafrecht)waarbijwisselenddestoornisaldannietalsredengevende
97 Art.1:431BW.98 Artikel94Reglementrijbewijzen.99 Artikel3:32lid1BW.100 Artikel3:32lid2BW.101 Meynen2011b.102 ‘StappenplanBeoordelingWilsbekwaamheidtenbehoevevannotariëledienstverlening’,uitgave KoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatie,mei2006.Zienaderparagraaf2.3.1.5.
44
45
factorwordtgenoemd.IndeWetopdegeneeskundigebehandelingsovereenkomst(WGBO)komtdewilsonbekwaamheidaandeordeinartikel7:465BW.Indiendepatiënt‘nietinstaatkanwordengeachttoteenredelijke
waarderingvanzijnbelangen’dientdehulpverlenerdeverplichtingen,dieuitdeWGBOjegensdepatiëntvoortvloeien,natekomenjegensderechtsvertegenwoordigervandepatiënt.Voordebeoordelingvandewilsonbekwaamheidwordtinditgevaldepsychischestoornisdoordewetgever
nietexplicietalscriteriumgenoemd.OokindewetBijzondereopnemingenpsychiatrischeziekenhuizen(WetBOPZ)kandekwestievandewilsonbekwaamheidzichaandienen.IndeWetBOPZgeldtalsuitgangspuntdatbehandeling
alleenkanplaatsvindenopgrondvaneenbehandelingsplanwaarmeedepatiëntof,indiendebehandelendartsbeslistdatersprakeisvanwilsonbekwaamheid,zijnvertegenwoordigerinstemt.103VanwilsonbekwaamheidisvolgensdeWetBOPZsprake‘indiendepatiëntnietinstaat
kanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangenterzakevandevoorgesteldebehandeling’.Ookhierontbreektindewettelijkeomschrijvingeenverwijzingnaareeneventueelonderliggendevoordewilsonbekwaamheidverklarendepsychischestoornis.
Inhetstrafrechtlijktdebeoordelingvandewilsonbekwaamheideenroltespelenbijdetoepassingvanartikel16WetboekvanStrafvordering.Opgrondvandezebepalingdientderechterdevervolgingindestrafzaakteschorsen‘indiendeverdachteaaneenzodanigegebrekkige
ontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogenslijdt,dathijnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’.Depsychischestoorniswordtindezebepalingnietalleengenoemdalsverklarendefactorvoordewilsonbekwaamheid,maarvormtzelfseen
exclusievevoorwaardevoordetoepassingdaarvan.
Deratiovandezebepalingis,indewoordenvanCorstens104,gelegenin‘eenvandebeginselenvanonsstrafprocesrecht,namelijkdatdeverdachtegedurendezijnberechtingindegelegenheidenin
staatmoetzijn,zijnverdedigingte(doen)voeren’.Devraagkangesteldwordenofhetinartikel16WvSvgeformuleerdeonvermogenwelaangemerktkanwordenalswilsonbekwaamheid.Inditartikelwordtimmersnietdealgemeneformulering
(‘hetonvermogentotbehartigingvanzijnbelangen’)gehanteerd,maarwordthetonvermogentoegesnedenopéénaspectvandewilsonbekwaamheid,105namelijkhet‘nietkunnenbegrijpen’.Hetonvermogenomeenkeuzeuittedrukkenwordtnietexplicietgenoemd.Daartegenoverkan
wordengestelddathetinartikel16WvSv(gezienderatiodaarvan),indekernnietalleengaatom‘nietbegrijpen’,maaromhet,metdat‘nietbegrijpen’samenhangende,onvermogendeverdedigingniettekunnenvoeren.Daarnaastlijktbijde(beoordelingvan)wilsonbekwaamheid,
hoedanookveelnadrukteliggenophetcognitieveaspect.Drievandeviercriteria(inbeidebronnen)hebbenbetrekkingopcognitievebeperkingen.Ookinanderegevallenwordtbijdeuitleg
103 Artikel38lid2BOPZ.104 Corstens2014,p.221.105 AlthansvolgensdebenaderingvanAppelbaumenGrissoendecriteriainhetstappenplanvande
NotariëleBeroepsorganisatie,ziehierboven.
45
46
vanhetbegrip‘wilsonbekwaamheid’denadrukgelegdopdebeperkingeninhet‘bevattingsvermogen’.106
NogopeenanderpuntinhetWetboekvanStrafvorderingkomtdekwestievandewilsonbekwaamheidaandeorde.Artikel509aWvSvverplichtderechter,inelkestandvandezaak,
tothetnemenvanextrarechtsbeschermendemaatregeleninhetbelangvandeverdachte‘indienvermoedwordtdatdegeestvermogensvandeverdachtegebrekkigontwikkeldofziekelijkgestoordzijn,endathijtengevolgedaarvannietinstaatiszijnebelangenbehoorlijktebehartigen’.
Bedoeldemaatregelenzienonderandereopeenverplichteverschijningvandeverdachteterzitting,toevoegingvaneenadvocaaten(mede)toekenningvandebevoegdhedenvandeverdachteaandeadvocaat.
Netalsbijartikel16WvSvwordtookhierdepsychischestoornisalsexclusieve,voordewilsonbekwaamheidverklarende,factorgenoemd.
c.ToekennenvanrechtenenbevoegdhedenEenpsychischestoorniskanleidentoteenbeperkingofhandicapenmetdevaststellingdaarvandegrondslagvormenvooreengeldelijketegemoetkomingofuitkering.
BelangrijkstevoorbeelddaarvanisdeuitkeringdieopgrondvandeWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA)kanwordenverstrektinverbandmeteen‘ziekte’of‘gebrek’107.Naastdezesocialeuitkeringvaltooktedenkenaancivieleprocedureswaarinschadervergoedingwordt
gevraagdvooraangedaanpsychischleed.Voordevaststellingvande(immateriële)psychischeschadekanhetinschakelenvaneendeskundigenoodzakelijkzijn.108
2.2.2 Gevaar
Depsychischestoorniskanvoorspellendzijnvoorgevaarzettendgedragindetoekomst.DatisalthansdeveronderstellingdietengrondslagligtaandewettelijkeregelingenvandeTBS109enderechterlijkemachtiging/inbewaringstellinginhetkadervandeWetBOPZ.Als(ondermeer)stoornis
engevaarzijnvastgesteld,isdaarmeedeweggeopendnaareeninbreukopdeautonomievanhetindividuindevormvaneenvrijheidsbenemendemaatregel.BijdeTBSsteltdewet110slechtsalseisdatdestoornisaanwezigwastentijdevanhetplegenvan
hetfeit(gelijktijdigheidsverband).Opdekwestievandecausaliteit(tussenstoornisentenlastegelegdeenstoornisengevaar)wordthieronder,bijdebeantwoordingvandevragen,naderingegaan.
KernvandeWetBOPZisdatmetdwangopneminggevaarwordtafgewend,alsdatgevaarwordt
106 Ziebijvoorbeelddeinparagraaf2.3.1.5besproken‘Handreikingvoordebeoordelingvan
wilsbekwaamheid’,januari2007,UitgavevaneenwerkgroepingesteldopverzoekvandeMinistervanJustitieenStaatssecretarisvanWelzijn,VolksgezondheidenCultuur.
107 Artikel4WIA.108 ZieVanPanhuis1999.109 InhetkadervandezerechtsvergelijkingblijvendePlaatsingineeninrichtingvoorJeugdigen(PIJ)ende
plaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ)buitenbeschouwing.Ookbijdezestrafrechtelijkemaatregelenwordtdegevaarzettinginverbandgebrachtmetdepsychischestoornis.Zienaderdeparagrafen1.1.1en7.2.2.1.
110 Artikel37aWetboekvanStrafrecht.
46
47
veroorzaaktdooreenstoornisvandegeestvermogens.Daarnaastkan,bijverzetvandepatiënttegendebehandeling,uitdestoornisvoortvloeiend(ernstig)gevaarookdelegitimatievormenvoortoepassingvandwangvolgenshetbehandelingsplan.111Eenzelfdecriteriumwordtgehanteerdbij
detoepassingvanmiddelenenmaatregelenindekliniek.112Hoeweldeterminologie(‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’)inhetstrafrechtendeWetBOPZgelijkluidendis,zalbijnaderonderzoeknaardedefinities(zie
hieronder)blijkendatditbegripopverschillendewijzenwordtgehanteerd.Hoewelstriktgenomen-bijhetontbrekenvanenigeaanduidingindewetinderichtingvaneenstoornis-buitenditoverzichtvallend,wordthiertochkortingegaanopdemaatregeltotplaatsing
ineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD).113Doelvandezemaatregelishetvoorkomenvanoverlastdoordebetrokkene.Eeninschattingvandekansophetplegenvandieoverlast(gevaar)vindtnietplaatsopbasisvaneenonderliggendepsychischestoornis.Inzekerezinisdatopmerkelijk
nukanwordenvastgestelddatindedoelgroepdiemetdezemaatregelwordtbestrekenmeerdandehelftvandegevallensprakeisvanpsychiatrischeen/ofverslavingsproblematiek,114dieinveelgevallenook(mede)redengevendisvoorhetdelictgedragendaarmeevoorhetopleggenvande
maatregel.IndeaandeISDvoorafgaandemaatregel,deStrafrechtelijkeOpvangVerslaafden,vormdehetverslaafdzijnwelexplicieteencriterium.BijdeISDisgekozenvooreenformeelcriterium.Erwordtgekekennaarhetstrafrechtelijkverledenincombinatiemethetalgemene(niet
stoornisgerelateerde)gevaarscriterium,zoalsdatbijallestrafrechtelijkemaatregelengeldt.
2.3 Nadererechtsvergelijking
NaditglobaleoverzichtwordtdepsychischestoornisinhetNederlandserechtopnieuwonderdeloepgenomen,maarnuaandehandvandeinparagraaf2.1geformuleerdevragen.Dezeparagraafwordtafgeslotenmeteenvergelijkingvantweejuridischeconcepten,dewilsonbekwaamheidende
ontoerekeningsvatbaarheid.Hetzijnconceptenuitverschillenderechtsgebieden,dienietteminveelraakvlakkenvertonen.Verschillendeelementenuitdebesprekingvanonderstaandevragenkomenhierinsamen.
2.3.1 Vijfvragen
2.3.1.1 BeschrijvingvandepsychischeafwijkingDeeerstevraagishoedepsychischeafwijkingenwordenbeschreven.Nagegaanwordtof,inde
regelgeving,devoorhetrechtsgevolgredengevendepsychische(dis)functiesofgedragzijnbeschrevenen/ofgekozenisvooreenomschrijving/aanduidingvaneenonderliggendepsychische
stoornis.
111 Artikel38lid5BOPZ.112 Artikel39WetBOPZ.113 Artikel38me.v.WvSr.114 Goderie2008.
47
48
Civiele-engezondheidsrechtWathetcivielerechtbetreft,valtomtebeginnenopdatdestoornis,respectievelijkdepsychischetoestandvandebetrokkene,iniedergevalindegegevenvoorbeelden,rechtensslechtsrelevantieheeftvoorzoverhetgaatomdeonderdenoemer‘competentie’vallendebeperkingvanrechtenen
bevoegdheden.Bijdecuratelewordtgesprokenover‘eengeestelijkestoornis,waardoordegestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Degeestelijkestoorniswordtbenoemd,maarkennelijkzijnslechtsdiestoornissen
relevantwaardoorbetrokkenebeperktwordtindewaarnemingvanzijnbelangen.Bijhetmentorschapendebewindvoeringwordtnietovereenstoornisgesproken.Eriseenmeeralgemeneformuleringgekozen.Gesprokenwordtovereen‘geestelijke(oflichamelijke)toestand’
dievervolgensredengevendmoetzijnvoorhetonvermogenvanbetrokkenezijnbelangenbehoorlijkwaartenemen.Inbeidegevallenvindteenbeschrijvingplaatsoptwee‘niveaus’.Zoweldeonderliggende
verklarendefactorwordtbenoemd(respectievelijkdegeestelijkestoornisendegeestelijketoestand)alsdedaaruitvoortvloeiendementalebeperking(onvermogenbelangenwaartenemen).
Hetleerstukvandewilsonbekwaamheidvindtzijngrondinhetcivielerechtmaarstrektzichinzijntoepassinguittotandererechtsgebieden.Metnameinhetgezondheidsrechtisheteenbelangrijkthema,maar,zoalswijgezienhebben,speelthetookinhetstrafrecht.
Bijdewilsonbekwaamheidligtdenadrukophet‘onvermogen’vanbetrokkene,losvandevraagwatdaarvandeoorzaakis.Datkaninbepaaldegevalleneenpsychischestoorniszijn,maardatis,
althansbuitenhetstrafrecht,geenvereiste.Het‘onvermogen’heeftindemeestegevallentemakenmet‘eenredelijkewaarderingvandebelangen’.Dieformulezagenwealbijdecuratele,hetmentorschapendebewindvoeringmaartreffenwe,inwatwisselendebewoordingenen
uitwijdingenookaaninartikel3:34BW,inhetgezondheidsrechtinartikel7:465BW(WGBO)enartikel38lid2WetBOPZ,maarookinartikel509aWvSv.Alleenartikel16WvSvishierinafwijkend,waarditartikelspreektover‘nietinstaatzijndestrekkingvandetegenhemingesteldevervolging
tebegrijpen’,eenomschrijvingdieookbetrekkingheeftopeenonvermogendeeigenbelangentebehartigen,zijhetdathieralleenhetontbrekendeinzichtenniethetdaaruitlogischerwijzevoortvloeiendeonvermogentothandelenwordtbenoemd.
Derolvandepsychischestoornisalsredengevendefactorvoordewilsonbekwaamheidlooptuiteenindeverschillenderechtsgebieden.Inhetcivielerechtwordtinartikel3:34BWexplicietgeregelddat‘iemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’alswilsonbekwaamkan
wordenbeschouwd,indienaanbepaalde(hierbovenkorttoegelichte)voorwaardenisvoldaan.Opmerkelijkgenoegwordtjuistinhetgezondheidsrecht,voorhetaannemenvanhet‘onvermogentoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen’,depsychischestoornisnietgenoemd.Juistindat
rechtsgebiedmagtochaangenomenwordendatpsychischeproblematiekeenprominenterolspeelt,ookbijdewaarderingvandewilsonbekwaamheid.Inhetstrafrechttreffenweechterdeomgekeerdesituatieaan.Indeartikelen16en509aWvSvwordtdepsychischestoornismetde
omschrijving‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’explicietgenoemd.Bijdewilsonbekwaamheidwordtindemeestegevallendusvolstaanmeteenomschrijvingophet
niveauvaneenmentalebeperking,namelijkhetonvermogentoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Slechtsinenkelegevallen(artikelen3:34BWen16en509aWvSv)wordtdat
48
49
onvermogenherleidtoteenonderliggendestoornisendebeperkingdusoptweeniveausbeschreven.
BestuursrechtInhetlichtvanhetvoorgaandeisalsbijzonderaantemerkende‘Regelingeisengeschiktheid2000’metbetrekkingtothetbesturenvanmotorrijtuigen.115Hetgaathier,zoalsbleek,omeenbeperkingvandehandelingsbevoegdheidopeenbepaaldterrein,i.c.hetbesturenvaneenmotorrijtuig.Bijde
anderegenoemdevoorbeeldenvanhandelingsonbevoegdheid,hetmentorschapendebewind-voering,isdoordewetgevereenruimcriteriumgeformuleerd,waarbijeenpsychischestoornisinstriktezinnietwordtgenoemd.Indiegevallenbleekgekozentezijnvoorde‘geestelijkeof
lichamelijketoestand’alsverklarendefactorvoorhetonvermogen‘zijnbelangenwaartenemen’.Bijdebeoordelingvandegeschiktheidvaneenbestuurdervaneenmotorrijtuigiseenanderekeuzegemaakt.Ingenoemderegelingiseenredelijkuitputtendeopsommingopgenomenvanlichamelijke
aandoeningenenpsychiatrischestoornissen,dieconsequentieskunnenhebbenvoordegeschiktheidvanbetrokkenevooreenrijbewijs.Deuitdiestoornissenvoortvloeiendebeperkingen
wordennietbeschrevenmaaralsvanzelfsprekendaangenomen.Opdebetekenisdaarvanwordthieronderbijdebesprekingvandevraagnaardecausaliteitnaderingegaan.
StrafrechtOmuitdrukkingtegevenaanhetjuridischrelevanteonvermogenvanbetrokkene(incompetentie)ligtinhetstrafrecht,andersdaninhetcivielerecht,denadrukophetbenoemenvandepsychischestoornisalsrelevantefactor.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande
geestvermogens’isdaarbijdestandaardomschrijving.DieomschrijvingtreffenweookaanindeWetBOPZ.Nietteminzijnerinhoudelijkenkeleverschillen.116Deaardvanderegelgeving(binnenhethetstrafrecht)lijktgeenverschiltemaken.Wetreffendezeterminologieaaninartikel39WvSr,
waarhetgaatomschuld(aansprakelijkheid),indeartikelen16en509aWvSvdieeenbeperkinginhoudenvanstrafvorderlijkerechten(competentie)eninartikel37aWvSrwaarinderelatiewordtgelegdmetgevaar.Eenverschilisweltezienindetoevoeginginartikel16WvSvvandezinsnede
datsprakemoetzijnvaneenzodanigestoornis‘dathijnietinstaatisdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’.Naastdestoorniswordthierdustevensdemetdiestoornissamenhangendepsychischebeperkingaangeduid,diedelegitimatievormtvoorhet
aannemenvanwilsonbekwaamheid.Eenvergelijkbarezinsnedezienweinartikel509aWvSvwaarinistoegevoegd‘dathijtengevolgedaarvan(vandiestoornis;mb)nietinstaatiszijnzaaknaar
behorentebehartigen’.Inartikel39WvSrontbreektiederhouvastvoorderechtermetbetrekkingtotdevertalingvandestoornisnaareenpsychischebeperking.Dewetgeverheefteruitdrukkelijkvoorgekozendiebeperkendepsychischefunctiesnietindewettekstoptenemen.117Artikel37a
WvSrvormtinditkadereenbijzondergeval,indiezindatindewettekstslechtsdeaanwezigheidvandestoornistentijdevanhetplegenvanhetfeitalseiswordtgeformuleerd.Bijdebesprekingvandecausaliteit(vraag4)wordtnaderingegaanopderelatiemethetgevaar.
115 Zieartikel94Reglementrijbewijzen.116 Zienaderparagraaf2.3.1.3.117 Ziedaarovernaderparagraaf3.2.1.1.
49
50
Hierbovenzijninhetstrafrechtnogtweevoorbeeldengenoemdwaarbijdepsychischeconditievandeverdachteweliswaareenbelangrijkerolspeeltbijdevraagofaansprakelijkheid/schulduitgeslotenmoetworden,maarwaarbijdeterminologievandepsychischestoornisalshierboven
beschrevennietwordtgehanteerd.Sterkernog,deaardvandeschulduitsluitingsgrondenpsychischeovermachtennoodweerexcesbrengt,zoalswijzagen,juistmetzichmeedatalleenpsychischeconditiesdienietalsstoorniszijnaantemerkenalsredengevendefactorenkunnen
wordenaangemerkt.Andersdanbijvoorbeeldbijdewilsonbekwaamheidgaathethierdusomnaastelkaarstaandeconcepten.Bijdewilsonbekwaamheidisimmerseenonderliggendestoornisnietuitgesloten.Devoordewilsonbekwaamheidrelevantementalebeperkingenliggeninhet
verlengdevanonderliggende,veelalnietbenoemde,psychischecondities(waarondermogelijkdestoornis),dieookopeenanderniveauvanabstractie,namelijkopdatvandepsychologischedysfuncties,wordenbeschreven.Bovendienbeperkendiedysfunctieszichtotcognitieve
dysfuncties.Bijhetnoodweerexcesgaathetjuistnietomcognitievedysfunctiesmaaromemotiesofaffecten,
waarbijdewetgeveraardeninhouddaarvannietscherpheeftomschrevenenzichheeftbeperkttotdeaanduiding‘hevigegemoedsbeweging’.Bijdepsychischeovermachtontbreektiedereaanduidingvandepsychischetoestandvande
verdachteindewettekst,maarookdaargaathetomeenaffect(‘psychisch-affectieveexplosie’)datsystematischgeziennaastennietinhetverlengdevandestoorniskanwordengeplaatst118.
2.3.1.2 Exclusieverolvoordestoornis?Detweedevraagisof,indegevallenwaarindepsychischecomponentvanbelangisvoorhetrechtsgevolg,aandepsychischestoornis(inengezin)genoemdeexclusievebetekeniswordt
toegekendofdatookanderepsychischefactorentotdatrechtsgevolgkunnenleiden.a Competentie
- BeperkingrechtenenbevoegdhedenBijdecuratelekande‘geestelijkestoornis’degrondvormenvoortoepassingvandezemaatregel,mitsdestoornisbeperkingenoplevertvoorbetrokkenebijdewaarnemingvanzijnbelangen.119
Daarnaastwordenalsrechtsgrondookgedragscategorieënbenoemd(verkwisting/drankmisbruik).Indiezinkanaandestoornisgeenexclusievebetekeniswordentoegekend.Voorhetmentorschapendebewindvoeringwordtdoordewetgevernietverwezennaarde
aanwezigheidvaneenpsychischestoornis.Gehanteerdwordtdezeerruimeformulering‘geestelijke(enlichamelijke)toestand’.Naastdepsychischestoorniskunnenkennelijkookanderepsychischeconditieseenrolspelen.Indiezinissprakevaneenmultifactorieelmodel.
118 Zievooreennaderebesprekingvandepsychischeovermachtenhetnoodweerexcesparagraaf3.3.119 Artikel1:378lid1subavanhetBurgerlijkWetboekspreektvan‘eengeestelijkestoornis,waardoorde
gestoorde,aldannietmettussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Echter,ookverkwistingofgewoontevandrankmisbruikkunneneengrondvoorondercuratelestellingvormen.
50
51
Bijdebeperkingvandehandelingsbevoegdheidvoordegeschiktheidmotorrijtuigentebesturenwordenzowellichamelijkealspsychischefactorenbijdebeoordelingvandiegeschiktheidbetrokken.Echter,alshetgaatomdepsychischefactorendanwordendezebeperkttot(metname
genoemde)‘psychiatrischestoornissen’.Alswedeinvalshoekvandewilsonbekwaamheidkiezen,zienwegroteverschillentussenderechtsgebieden.Inhetciviele-enhetgezondheidsrechtligtdenadrukopdepsychische(dis)functies
vanbetrokkeneendaninhetbijzonderopdecognitievebeperkingen.Diebeperkingenwordenafgemetenaanhetsteedsterugkerendecriteriumofbetrokkene‘instaatkanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen’.IndeWGBOendeWetBOPZblijfthetdaartoebeperkt
enontbreektiedereverwijzingnaareenmogelijkonderliggendepsychischestoornis.Inhetcivielerechtwordtinartikel3:34BWwelmetdiemogelijkheidrekeninggehouden,alswordtgesprokenovereenblijvendeoftijdelijkestoringvandegeestvermogens.Datneemtechternietwegdatover
devollebreedteinhetcivieleengezondheidsrechtgesprokenkanwordenvaneenmultifactorieelmodelwaarbijdestoornisalseenvanderelevantefactorenkangelden.Datligtandersbijdewilsonbekwaamheidinhetstrafrecht.Zowelinartikel16alsinartikel509a
WvSvgeldtdepsychischestoornisalsexclusievevoorwaarde.Bijhetontbrekenvaneenpsychischestoornisvindendezebepalingengeentoepassing.
- BeperkingaansprakelijkheidDeontoerekeningsvatbaarheidisinhetstrafrecht(artikel39WvSr)éénopééngekoppeldaandeaanwezigheidvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Zonder
aanwezigheidvaneenonderdieformuleringvallendepsychischestoorniskanvanontoerekeningsvatbaarheidgeensprakezijn.Inderechtspraktijkwordtaangenomendatditvereisteookgeldtbuitendedoordewetgeregeldesituatie,waarineenverminderingvande
toerekeningsvatbaarheidaandeordeis.Striktgenomenzouinhetgevalvandeverminderdetoerekeningsvatbaarheideenruimercriteriumkunnenwordengehanteerd.Tedenkenvaltbijvoorbeeldaaneenuitbreidinginderichtingvandemeerpsychologischgeëntebeperkingenzoals
dezeinhetcivieleengezondheidsrechtwordengehanteerd.120Bijdepsychischeovermachtisdepsychischestoornisinbeginselnietaandeorde.Hetgaatdaarjuistompsychischeconditiesdienietalszodanigzijnaantemerken.
Eenberoepopnoodweerexceskan,onderzekerevoorwaarden,wordengedaanalssprakeisvaneen‘hevigegemoedsbeweging’,diebovendienzijnoorzaakmoetvindenindeaanvalwaartegenhetnoodweerzichricht.Dezeomschrijvingvaneenspecifiekepsychischetoestandverwijstniet
naareenvormvanpathologieofpsychischestoornismaarnaareensituatiefbepaaldegemoedstoestand.Hoeweleenstoornisnietkanwordenuitgeslotenisdemogelijkeaanwezigheiddaarvan,alszodanig,nietvanbelangbijhetaannemenvandezeschulduitsluitingsgrond.
b.Gevaar
ZonderdatopenigerleiwijzedeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisisvastgesteldkaneenTBSnietwordenopgelegd.Feitelijkgeldtzelfseendubbelstoorniscriterium.Destoornismoetaanwezigzijngeweesttentijdevanhetplegenvanhetfeit,zozegtdewetinartikel37aWvSr,en
120 Zienaderparagraaf2.3.2waarindewilsonbekwaamheidendetoerekeningmetelkaarworden
vergeleken.
51
52
destoornismoetvoorspellendzijnvoortoekomstiggevaarzettendgedrag.Dieeisvaltnietuitdewetmaaruitdejurisprudentieafteleiden.121OokbijdetoepassingvandeopdeWetBOPZgebaseerderechterlijkemachtigingofde
inbewaringstellinggeldtdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisalseenabsoluutcriterium.Anderepsychischetoestandenofbeperkingenkunnengeengrondopleverenvoordezemaatregelen.
Hierbovenhebbenwijgeziendatvoordeplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)deaanwezigheidvaneenpsychischestoornisnietalsvoorwaardegeldt.
2.3.1.3 Definities
Dederdevraagiswelkedefinitieofomschrijvingvanpsychischestoornisindeverschillendewettenenregelswordtgehanteerdenofhierinenigesamenhangteontdekkenvalt.Watopvaltisdatdewettelijkeomschrijvingenvandepsychischestoornisoverhetalgemeen
summierzijnenweinigaanknopingspuntenbiedenvoorwatdaarnuwelofnietonderbegrepenkanworden.
CivielerechtBijdecuratelewordtgesprokenovereen‘geestelijkestoornis’.Eennadereafbakeningvindtslechts
plaatsdoordedaaraangekoppeldepsychischebeperking.Slechtsdiegeestelijkestoornisisrelevantdieertoeleidtdatbetrokkeneniet(ofnietaltijd)instaatiszijnbelangenbehoorlijkwaartenemen.Inhetcivielerechtvindenwedaarnaastnogdeomschrijvinginartikel3:34BW.
Wilsonbekwaamheidkan(onderomstandigheden)aangenomenwordenbij‘iemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’.
Bestuurs-enadministratiefrechtIndeWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA)wordtgesprokenover‘ziekteofgebrek’122zonderdatonderscheidwordtgemaakttussensomatischeofpsychischeaandoeningen.Inde
MemorievanToelichtingwordtuitgebreidophetziektebegripingegaan.Hethebbenvaneenziekteisvolgensdezetoelichtingnoodzakelijkmaarnietvoldoendeomalsarbeidsongeschiktaangemerktteworden.‘Hetgaatomdebeperkingeninarbeiddiemendaardoorondervindt.Eenziekteis
volgensdeWorldHealthOrganisation"eenafwijkendetoestandvanhetmenselijkorganismemetverminderingvanautonomiediezichuitinstoornissen,beperkingenenhandicaps".Verliesaanautonomiebetekentdatiemandnietinstaatiseendeelvandesocialerollentevervullen:eris
sprakevaneenverminderingofverliesvaneenlichamelijkeofpsychischefunctiealsgevolg
121 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.122 Art.4WIADefinitievolledigenduurzaamarbeidsongeschikt
1.Volledigenduurzaamarbeidsongeschiktishijdiealsrechtstreeksenobjectiefmedischvasttestellengevolgvanziekte,gebrek,zwangerschapofbevallingduurzaamslechtsinstaatisommetarbeidtenhoogste20%teverdienenvanhetmaatmaninkomenperuur.2.Inheteerstelidwordtonderduurzaamverstaaneenmedischstabieleofverslechterendesituatie.3.Onderduurzaamwordtmedeverstaaneenmedischesituatiewaarbijoplangetermijneengeringekansopherstelbestaat.
52
53
waarvaneenverminderingofverliesvannormalegedragingen,activiteitenensocialerolvervullingoptreedt.Denormalesocialerollenwordengeheelofgedeeltelijkverdrongendoordeziekterol’.123 EerdergenoemdisaldeRegelingeisengeschiktheid2000.Dieregelingbevateenuitputtendelijst
vanlichamelijkestoornissenenhandicaps,neurologischeaandoeningen,bijwerkingenvanmedicatieentenslottepsychiatrischestoornissendievaninvloedkunnenzijnopderijvaardigheid.Eendefinitieofomschrijvingvanhetbegrippsychiatrischestoorniswordtnietgegeven.De
verschillendepsychiatrischeziektebeeldenzijnindetailuitgeschreven,waarbijkennelijkgeputisuiteenvandeclassificatiesystemenzoalsdeDSM-IV.Eenexplicieteverwijzingontbreektoverigens.
BOPZenstrafrechtDeWetBOPZspreektvan‘stoornisvandegeestvermogens’.124Alsnadereaanduidingvolgtdan:‘eengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Metde‘gebrekkige
ontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordteenverbindinggelegdmethetstrafrecht,waarindezeomschrijvinginverschillendewetsartikelenisterugtevinden.125WetshistorischenconceptueelzijnveelparallellenaantewijzentussendeWetBOPZenhet
strafrecht.Tochisereenbelangrijkverschil.IndeWetBOPZzijndestoornisenhetgevaardatdoordiestoorniswordtveroorzaaktnietlosvanelkaartezien.‘Destoornismoetdegevaarvolledadenvandebetrokkeneoverwegendbeheersen’aldusdewetgever,waaraandezenogtoevoegt:‘datde
stoorniszoingrijpendis(…)datbetrokkenehetveroorzaaktegevaaralshetwarenietkanwordentoegerekend’.126Indeliteratuurwordtaandezeomschrijving,onderanderedoorZuijderhoudt,naderinhoud
gegeven.Hijconcludeertdatdebetrokkene‘alshetwarewillooswerktuigmoetzijninhandenvandestoornis,waarbijdetoerekenbaarheidvoorhetgevaarisvervallen,wilersprakekunnenzijnvaneenpsychiatrischeziekte(truementaldisorder)diealsgeestesstoornisindezinvandeWetBOPZ
valtaantemerken’.127DeconsequentieisdatindeWetBOPZhetgevaarbetrokkenwordtbijdedefinitievandegeestesstoornis.Inhetstrafrechtisdatniethetgeval.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordtinzeeruiteenlopendecontextengehanteerd
(toerekening,toepassingmaatregelenensituatiesvanwilsonbekwaamheid),waarbijvaststellingvandestoornislosgekoppeldisvandedaaraanverbondenrechtsgevolgen.Bijdebeantwoordingvandevraagnaardecausaliteitwordtdaardieperopingegaan.
DeverwevenheidmethetgevaarinhetstoornisbegripvandeWetBOPZheeftaanvankelijknogtoteenanderverschilgeleidmethetstrafrecht.Waarhetinhetstrafrechtdewetgevervoorogenstondallegeestesziektenonderdeformuleringvanartikel39WvSrtebrengen,128leiddede
koppelingaanhetgevaarindeWetBOPZtotdeconclusiedatdiestoornissenvanwaaruithetgevaaraanbetrokkenenietkon/moestwordentoegerekenddefactobuitendewerkingvandewetvielen.Alsvoorbeeldenzijntenoemendepersoonlijkheidsstoornissenenverslavingen.
123 MemorievanToelichtingWetwerkeninkomennaararbeidsvermogen(WIA),KamerstukkenII
200/05,30034,p.25.
124 Artikel1lid1subdBOPZ.125 Zieparagraaf2.3.1.1.126 Zuijderhoudt2004p.20.127 Zuijderhoudt2004.128 Nieboer1970,p.66.
53
54
Zuijderhoudtwijsteropdatgaandeweginderechtspraaktochmeerruimteisontstaanvooreen‘erkenning’vandezestoornisseninhetlichtvandeWetBOPZ.Indatverbandnoemthijookdeeetstoornissenenhetautisme.129
DeblikvooruitwerpendzienwijdatinhetontwerpvandeWetverplichtegeestelijkegezondheidszorgdeindeWetBOPZgehanteerdeterminologiewordtverlaten.Gesprokenwordt
over‘psychischestoornis’,waarbij,blijkensdeMemorievanToelichting,130aansluitingisgezochtbijdeclassificatievanhetzogehetenDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM-IV).Meteeninwerkingtredingvandezewetzal,indehuidigeredactie(december2016),ookde
terminologieindestrafrechtelijkewetgevingaangepastworden.De‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’wordtdanvervangendoor‘depsychischestoornisofverstandelijkebeperking’.131
Detoevoeging‘verstandelijkebeperking’lijktdaarbijenigszinsoverbodigtezijn.IndeMemorievanToelichtingwordt,indeverwijzingnaardeDSM-IV,immersgestelddateenverstandelijkebeperkingals‘psychischestoornis’kanwordenaangemerkt.
Tochlijktheteropdatmetdezewijzigingvanterminologienietechtmethetverledenwordtgebroken,nuindeMemorievanToelichtingalsvoorwaardevoorhetverlenenvanverplichtegeestelijkegezondheidszorgwordtgenoemd‘datdepsychischestoornisdermateernstigevormen
aanneemtdatzijbetrokkenezodaniginzijngreepheeft,daterernstigeschadevoorhemofzijnomgevingontstaatofdreigtteontstaan’.EvenverderwordtzelfsexplicietverwezennaardetotstandkomingvandeWetBOPZendehierbovengeciteerdepassagesuitdiewetsgeschiedenis.132
NaastdeovereenkomstentussendeWetBOPZenhetstrafrechtvaltoverdesamenhangindeterminologierondhetbegrippsychischestoornisindeverschillendewettenslechtsoptemerkendatinvrijwelallegevallen,inenigerleiredactie,wordtgesprokenover‘geestvermogens’.Slechtsin
demeestrecenteregelgevingwordtdeterm‘geestvermogens’verlaten.DeRegelingeisengeschiktheid2000heefthetover‘psychiatrischestoornissen’en,zoalsgezegd,inhetontwerpvandeWetverplichtegeestelijkegezondheidszorgisovergestaptnaar‘psychischestoornis’.
Devergelijkingdringtzichopmeteeneerderewijzigingvanterminologie,namelijkdievan‘verstandelijkevermogens’naar‘geestvermogens’.Inhetoorspronkelijkeartikel37WvSr(thansartikel39)werd(overigensnauitvoerigdebatbijdetotstandkomingvandewet)133noggesproken
over‘verstandelijkevermogens’eentermdieookindeKrankzinnigenwetvan1841werdgehanteerd.Voordebetekenisvan‘geestvermogens’inhetstrafrechtwordtverwezennaarparagraaf3.2.1.1.
129 Zuijderhoudt2004.130 KamerstukkenII2009/10,32399,nr.3,p.11(MvT).131 Artikel15:11WetsontwerpWetverplichtegeestelijkegezondheidszorg,KamerstukkenII2009/10,32
399.132 KamerstukkenII2009/10,32399,nr.3,p.11(MvT).133 ZieNieboer1970,p.59.
54
55
2.3.1.4 CausaliteitenwegingsfactorenNaaraanleidingvandevierdevraagwordtingegaanopde‘causaliteit’tussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg.‘Causaliteit’ismisschiennieteengelukkigewoordkeuzeendaarom
tussenaanhalingstekensgeplaatst,maarwaaropwordtgedoeldisdevraagopwelkemanier,metwelkeredeneringenaandehandvanwelkewegingsfactoren,nadevaststellingvaneenstoornisdaaraandeconsequentievanhetrechtsgevolgwordtverbonden.Bijdeinleidingopdithoofdstukis
gestelddatdestoornisalszodanigjuridischniethetmeestrelevantisendatnietdestoorniszelfmaardemetdestoornissamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhetuitdestoornisvoortvloeiendegedragvanbelangzijnvoorhetintredenvanhetrechtsgevolg.
Alsvoorbeeldkandienendewilsonbekwaamheid.Alsdebeoordelaarhet‘onvermogenvanbetrokkenetotwaarnemingvanzijnbelangen’heeftvastgesteld,isdaarmeevoldaanaandevoorwaardevoorvaststellingvandewilsonbekwaamheid.Alsdewetechtereistdataandat
onvermogeneenpsychischestoornistengrondslagmoetliggen,zalopenigerleiwijzeinzichtelijkmoetenwordengemaaktwatdeinvloedisvandiestoornis,waarbijdanweer,omtothet
rechtsgevolgtekomen,afhankelijkvandewettelijkeformulering,aldannietdetussenstapwordtgemaaktviadepsychologischebeperking.Met‘causaliteit’wordthiergedoeldopdezeverklarendeverbanden.
a. Competentie
Strafrecht
Inhetstrafrechtspeeltdekwestievandecausaliteittussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolg,alscompetentievraag,eenrolbijbijdetoerekeningenbijdewilsonbekwaamheids-bepalingeninhetWetboekvanStrafvordering(16en509aWvSv).
Bijdeschulduitsluitingsgrondvandeontoerekeningsvatbaarheidbestaathetrechtsgevolgindenietstrafbaarheidvandeverdachte.Deredengevendefactorisdepsychischestoornis.Echternietinallegevallenleidtdiestoornistotstraffeloosheid.Datrechtsgevolgtreedtpasin,indienhetfeit,
wegensdiestoornisnietkanwordentoegerekend.Daarmeezijnwenietveelverder,indiezindatuitdeformuleringinartikel39WvSr134nietblijktwelkcriteriumdaarbijmoetwordentoegepast.Debeslissingoverdetoerekeningendaarmeeoverhetrechtsgevolgligt,zondernaderewettelijke
aanwijzingen,inhandenvanderechter.135Ookbijdestrafrechtelijkebepalingenwaarindewilsonbekwaamheidvandeverdachteeenrolspeeltgaathetomdebeoordelingvancompetentie,inhetbijzonderdecompetentieomzijn
positiediedewethemtoekentalsverdachteineenstrafproces(methetoogopzijnverdediging)adequaatinhoudtekunnengeven.Bijdeartikelen16en509aWvSvbleekdepsychischestoornisweliswaardebeslissendeverklarendefactortezijnvoordeindezebepalingengeregelde
onbekwaamheidvandeverdachte,maar,andersdanbijdeTBSendetoerekening,heefterweleen
134 ‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijke
stoornisvandegeestvermogensnietkanwordentoegerekend’.135 Zienaderparagraaf6.2.1.
55
56
operationalisatieplaatsgevonden,indiezindatindewetcriteriazijnopgenomenaandehandwaarvanderechterdewilsonbekwaamheidkanvaststellen.Daarbijisvoorwatbetreftartikel509a-waargesprokenwordtover‘hetnietinstaatzijnzijnzaaknaarbehorentebehartigen’-
aansluitinggezochtbijdeterminologiezoalsdieinhetciviele-engezondheidsrechtwordtgehanteerd.Inartikel16wordtweliswaareenmeerspecifieketerminologiegehanteerd(‘nietinstaatzijndestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen’),maarinbeidegevallen
gaathetomeenaanduidingvanpsychische(cognitieve)beperkingen.Alsdiebeperkingisvastgesteld,isdaarmeedevoorwaardevoorhetdaaraanteverbindenrechtsgevolgvervuld.Welzal,andersdanindemeestegevalleninhetciviele-enhetgezondheidsrecht,eerstnoghetcausaal
verbandtussendestoornisendiecognitievebeperkinginzichtelijkmoetenwordengemaakt.
Civielerecht
CurateleBijdecuratelewordtinartikel1:378lid1subaBWdeverbindingtussendestoornisenhetrechtensrelevantegevolggelegddoordeformule‘waardoordegestoorde,aldannietmet
tussenpozen,nietinstaatisofbemoeilijktwordtzijnbelangenbehoorlijkwaartenemen’.Daarmeeishetcriteriumgegevenwaaraanderechterkantoetsenofdestoornisvandienaardisdatdaarmeedetoepassingvandecuratelegerechtvaardigdis.
Artikel3:34BWDitartikelregeltderelatietussendeaanwezigheidvaneenstoornisvandegeestvermogensende
wilsonbekwaamheid.Deindezebepalinggeschetstecausaleketenisbetrekkelijkcomplex.Vooreengoedbegripdaarvanmoetenweeerstkijkennaardedaaraanvoorafgaandebepalingen(deartikelen3:32en3:33BW)diegaanoverdehandelingsbekwaamheidenderechtshandeling.136
Uitgangspuntisdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothetverrichtenvanrechtshandelingen.Dierechtshandelingvereisteenopeenrechtsgevolggerichtewil,diezichdooreenverklaringheeft
geopenbaard.Die(rechtensrelevante)wilkanontbrekenbijeenpersoonmeteengeestelijkestoornis.Daarkunnen,volgensdewet,tweeoorzakenvoorzijn.Destoorniskanbijbetrokkeneindeweghebbengestaanaaneenredelijkewaarderingvanzijnbelangenofdeverklaringkanonder
invloedvandestoorniszijngedaan.Inheteerstegevalwordtaangeslotenbijdeterminologiezoals
136BWboek3(vermogensrechtalgemeen)
Artikel321.Iederenatuurlijkepersoonisbekwaamtothetverrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetnietandersbepaalt.2.Eenrechtshandelingvaneenonbekwameisvernietigbaar.Eeneenzijdigerechtshandelingvaneenonbekwame,dieniettoteenof meerbepaaldepersonengerichtwas,isechternietig.Artikel33 Eenrechtshandelingvereisteenopeenrechtsgevolggerichtewildiezichdooreenverklaringheeftgeopenbaard.Artikel341.Heeftiemandwiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord,ietsverklaard,danwordteenmetdeverklaring overeenstemmendewilgeachtteontbreken,indiendestoorniseenredelijkewaarderingderbijdehandelingbetrokken belangenbelette,ofindiendeverklaringonderinvloedvandiestoornisisgedaan.Eenverklaringwordtvermoedonder invloedvandestoornistezijngedaan,indienderechtshandelingvoordegeestelijkgestoordenadeligwas,tenzijhetnadeel ophettijdstipvanderechtshandelingredelijkerwijzenietwastevoorzien.2.Eenzodanigontbrekenvanwilmaakteenrechtshandelingvernietigbaar.Eeneenzijdigerechtshandelingdieniettoteenof meerbepaaldepersonengerichtwas,wordtdoorhetontbrekenvanwilechternietig.
56
57
dieinanderebepalingenrondwilsonbekwaamheidmaarookbijdecuratele,hetmentorschapenhetbeschermingsbewindwordtaangetroffen.Inhettweedegevalgaathetomeendirectedoorwerkingvandestoornisindeinhoudvandegedaneverklaring.Dewetgeverhadhetdaarbij
kunnenlaten,maarheeftervoorgekozendebeoordelaarvandewilsonbekwaamheidniettebelastenmeteenpsychiatrischvraagstukenindeweteenpraktischcriteriumopgenomen.Menmagerinprincipevanuitgaan(eenrechtsvermoeden)datdeverklaringonderinvloedvande
stoornisisgedaan,alsderechtshandelingvoorbetrokkenenadeligwas.Deveronderstellingdaarbijiskennelijkdateenpersoonzonderstoorniszichzelfnietwillensenwetenszalbenadelen.Dat‘willensenwetens’valtweerafteleidenuitdelaatstezinsnede,waaruitblijktdathetnadeelwel
voorzienbaarmoetzijngeweest.Devraagdiezichnatuurlijkonmiddellijkaandientisof,omgekeerd,bijiemanddie,bijhetverrichtenvaneenrechtshandelingzichzelf,voorderdenevident,benadeeltdeaanwezigheidvan
eenstoornis(indezinvandewet)verondersteldmagworden.Uitdebepalingblijktnamelijkniethelderof,voordetoepassingvandezebepaling,destoornisvandegeestvermogensmoetzijnvastgesteld,voordatwordtnagegaanofdiestoornisindebetreffendesituatietot
wilsonbekwaamheidleidt.Regelingeisengeschiktheid2000
Omderelatietussendestoornisenhetrechtsgevolginzichtelijktemakenis,zoalseerdervermeld,bijdeRegelingeisengeschiktheid2000,137gekozenvooreengedetailleerdebeschrijvingvanrelevantepsychiatrischestoornissen.Enigenaderedetailleringindevormvanpsychischrelevante
(dis)functiesofanderszinsontbreekt.Opmerkelijkisdataandeenekantindealgemeneinleidingopderegelingderelatietussendegezondheidstoestandvandeverkeersdeelnemer(inclusiefgeestesziekten)enhetveroorzakenvanongevallenwordtgerelativeerd,138maaraandeandere
kantmeteenzekerestelligheidvoordeverschillendeziektebeeldenuitsprakenwordengedaanoverdeconsequentiesdaarvanvoorderijvaardigheid.Drievoorbeeldenkunnenditillustreren:- ‘Psychotischeepisodenmakendebetrokkeneongeschiktvoorelkrijbewijs’.Daarnavolgteen
relativeringvoordesituatiewaarinsprakeisvaneengeslaagdebehandeling.- ‘Mensenmeternstigewaanstoornissenzijnongeschiktvoorallerijbewijzen’.Voor‘lichtere stoornissen’worddanweereenuitzonderinggemaakt.Daarbijisinteressanttelezendatde
personenuitdie‘lichterecategorie’alleengeschiktwordengeachteenpersonenautote besturen.Hetmeteen‘lichtewaan’besturenvaneenvrachtautoisniettoegestaan.Ditverschil vraagtomeentoelichting,maardieisinderegelingnietterugtevinden.
- Dissociatievestoornissen:‘Demeestepersonenmetdezestoornissenzulleneennauwelijks verminderdegeschiktheidvertonen’.
137 Zieartikel94Reglementrijbewijzen.138 Regelingeisengeschiktheid2000
Hoofdstuk1.InleidingBijhetformulerenvanmedischegeschiktheidseisendoetzichinternationaalhetprobleemvoor,dat–afgezienvandeinvloedvanalcoholgebruik–ernogaltijdbetrekkelijkweinigepidemiologischegegevenszijnoverderelatietussendegezondheidstoestandvanverkeersdeelnemersenhetveroorzakenvanverkeersongevallen.Hetspreektvoorzichdatdeongevalskanskantoenemendooreenverminderdelichamelijkeofgeestelijkeconditievandegenedieeenmotorrijtuigbestuurt.Ookishetduidelijkdataandoeningenalsblindheidofeenernstigegeestesziekteiemandzondermeerongeschiktmakenvoordeelnameaanhetgemotoriseerdeverkeer.
57
58
Voordeelvandezemethodelijkttezijndatzoweldebetrokkenealsdebeoordelendpsychiatereenduidelijkhouvastheeft.Aandeanderekantdringtde(alindeinleidingtotderegelingopgeworpen)vraagzichopwelkwetenschappelijkonderzoekdezekwalificatiesrechtvaardigt.Deindrukwordt
gewekt(zieookdelaatstezinvandeinleiding)datdeuiteen(psychiatrische)stoornisvoortvloeiendebeperkingenevidentzijn.Datmoge,voorhetbesturenvaneenauto,bijblindheidinderdaadhetgevalzijn,bijpsychiatrischestoornissenisdattochwatminderevident.Wat,zoals
gezegd,vooralopvaltisdatiedereverwijzingnaareenbeperkingvanvoorderijvaardigheidrelevantefunctiesontbreekt,zowelinalgemenezinalsperziektebeeld.Datistemeeropvallendomdathettoeschijnt,dathetjuistvoorhetbesturenvaneenmotorrijtuignietmoeilijkmoetzijn
ombepaaldecontra-geïndiceerdefunctiesofaffectentebenoemen(impulsiviteit,angstenpanieke.d.).Diewegisnietgekozen.
b. Beoordelingvanhetgevaar
BOPZOverdeWetBOPZkunnenwehierkortzijn.Bijdebeantwoordingvandevorigevraagbleekdatdecausalerelatietussendestoornisenhetgevaargeïncorporeerdisindedefinitievandestoornis.
Slechtsdiepsychischestoornissenzijnbijdetoepassingvandewetrelevant,waarbijhetgevaardatuitdiestoornisvoortvloeitnietaanbetrokkenekanwordentoegerekend.Verwezenwordtnaarwat
daaroverhierbovenisopgemerkt.
StrafrechtVoorhetopleggenvandeTBSisdestoornisopdriepuntenrelevant.Hetminstgecompliceerdis
hetwettelijkevereiste139dattentijdevanhetplegenvanhetfeitbijbetrokkenesprakemoetzijngeweestvaneenpsychischestoornis.Methet(retrospectief)stellenvaneendiagnoseisaanditgelijktijdigheidsvereistevoldaan.Detweedeonderjuristenenigszinsomstredenkwestie140betreft
decausaliteittussendestoornisenhettenlastegelegdefeit.Voorzoveraangenomenzoumoetenwordendat,bijdeopleggingvandeTBS,hetrechteendergelijkcausaalverbandeist,zichvertalendineenverminderingofafwezigheidvandetoerekeningsvatbaarheid,wordtvoordebesprekingvan
diecausalerelatieverwezennaarwatdaaromtrenthieronderbijdetoerekeningsvatbaarheidwordtopgemerkt.Tenslottedientdestoornis-zovaltafteleidenuiteenuitspraakvandeHogeRaad141-voorspellendtezijnvoorhetgevaar.Hetbijzonderegevaardatdeverdachteoplevertvoorde
maatschappijmoetiniedergevaluitdestoornisvoortvloeien.
2.3.1.5 Wiebeslist?
Delaatstevraagisopwelkewijzeendoorwiedestoornisofdebeperkingwordtvastgesteldendoorwievervolgenseenbeslissingwordtgenomenoverhetdaaraanteverbindenrechtsgevolg.
139 Artikel37aWetboekvanStrafrecht.140 Zieparagraaf1.1.1.141 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,DD83.099.
58
59
Wijzullenziendatbijhetantwoordopdevraagdoorwiedestoornisofdebeperkingwordtvastgesteldendoorwieoverhetrechtsgevolgwordtbesloten,grossomodo,driecategorieënvanbetrokkenenzijnteonderscheiden.Omtebeginnenisernatuurlijkde,doorderechterlijke-of
bestuurlijkeautoriteitingeschakelde,(gedrags)deskundige.Vervolgenshebbenwetemakenmetdierechterlijkeofbestuurlijkeautoriteitzelf,maartenslotteblijktdatookanderedeelnemersaanhetrechtsverkeer,diemetdebetrokkenetemakenhebben,hierinsomseenrolistoebedeeld.
Curatele,mentorschapenbeschermingsbewindHetisderechterdiebeslistoverdetoepassingvandezemaatregelen.Bijdecuratelekaneen
psychischestoornisredengevendzijn,maardewetschrijftnietvoordatderechterbijzijnoordeelsvormingadviesmoetinwinnenvaneendeskundigeterzake.Voorzoverbekendisdatindepraktijkooknietgebruikelijkenwordteenadviesvanpsychiaterofpsycholoogslechtsbij
uitzonderinginhetgedinggebracht.Hetinitiatiefdaartoekanliggenbijeenvandepersonen(verwantenofhulpverleners)diedeproceduretotcuratelehebbeningezet.Kennelijkwordtderechterinstaatgeachtzelfstandigvasttestellenofeenstoornistengrondslag
ligtaanhetonvermogenvanbetrokkeneomzijn‘belangenbehoorlijkwaartenemen’.Regelingeisengeschiktheid2000
HetCentraalBureauRijvaardigheidheeft,opgrondvanartikel94Reglementrijbewijzen,detaak,‘medeopbasisvandebevindingenvandeaangewezendeskundigeofdeskundigen’teonderzoekenofdeaanvrageraldannietvoldoetaande‘….eisentenaanzienvandelichamelijkeengeestelijke
geschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen….’.IndemeerbesprokenRegelingvaltinhoofdstuk2telezendatdatdeskundigenonderzoektweevariantenkent.Deeerstevariantbetrefteenaantekeningvandekeurendartsbijdeaanvraagvanbetrokkene.
Die‘aantekening’kaneventueelaangevuldwordenmeteenGeneeskundigverslag.InbepaaldeindeRegelingperziektebeeldaangegevengevallenkandaarnaastofuitsluitendeenspecialistischrapportwordenopgestelddooreenonafhankelijkespecialist.
Wilsonbekwaamheida. artikel3:34BW
Dezebepalingiseenspeciesinhetlichtvandewilsonbekwaamheid.Hetspecifiekezitindevaststellingdatwetemakenhebbenmeteenpersoon‘wiensgeestvermogensblijvendoftijdelijkzijngestoord’.Wils(on)bekwaamheidiseencivielrechtelijkenotiedievanbelangisinalle
onderdelenvanhetrechtsverkeer.Eeniederdieaanhetrechtsverkeerdeelneemtmoetmetdezenotie,endezebepalinginhetbijzonder,rekeninghouden.Datbetekentdatdegenedietemakenheeftmetderechtshandelingvaneenpersoonwiensgeestvermogensgestoordzijn,inditartikel
kanlezenwatdaarvandeconsequentieszijn(nietigheiddanwelvernietigbaarheidvanderechtshandeling).Tevenswordtnogeenverantwoordelijkheidneergelegdbijdegenediemetde
gestoordepersoontemakenheeft,indiezindatwanneerzijnwederpartijeenrechtshandelingverrichtdievoordiewederpartijnadeligis,hijgeachtwordterrekeningmeetehoudendatdiepersoonwellichteenstoornisheeft.Ditallesbetekentdathetnietderechterisdiezichprimair
overdetoepassingvanditartikelbuigt.Datzalpashetgevalzijnalspartijenhetoverdeuitlegvandebepalingnieteenszijnenzichtotderechterwenden.Indieprocedurekandan,dooreenvandepartijen,eendeskundigenoordeelgevraagdworden.
59
60
b. boordelingwilsbekwaamheidbijnotariëledienstverleningDoordeKoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatieiseenstappenplan142uitgebrachtvoornotarissendiezichinvoorkomendegevalleneenoordeelmoetenvormenoverdewilsbekwaamheidvaneen
cliënt.Daarmeeis,inaansluitingopwatindevorigeparagraafisopgemerktoverdebredebetekenisvandewilsbekwaamheidvoorhetrechtsverkeer,alaangegevendatdeprimaireverantwoordelijkheidvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidligtbijdegenediemetde
(mogelijk)wilsonbekwametemakenkrijgt,i.c.denotaris.Alsuitgangspuntwordtbenoemddehandelingsbekwaamheidvandecliënt:‘Indieneraanleidingbestaatomdaaraantetwijfelen,dienteennotarisdegeestesgesteldheidvanzijncliëntnaderteonderzoeken’.Alsindicatorennoemthet
stappenplaneen13-talvoorbeelden,waaronderbijvoorbeelddehogeleeftijdvanbetrokkene,hetverblijfineenzorginstelling,medischeindicatie(b.v.ziektevanAlzheimer,depressiviteit)ofhetfeitdathetinitiatiefvoorhetverzoektotdienstverleningvaneenanderdandecliëntkomt.Het
stappenplangeeftvervolgensenkelepraktischeadviezen.Kernvormtdebeoordelingvande‘beslisvaardigheid’vanbetrokkene.Geadviseerdwordtdoorhetstellenvanopenvragendevolgendevaardigheden143(ofcriteria)tetoetsen.Hetstappenplannoemt:
A. hetvermogeneenkeuzeuittedrukken;B. hetbegrijpenvaninformatie;C. hetbeseffenenwaarderenvandebetekenisvandeinformatievoordeeigensituatie;
D. logischredenerenenhetbetrekkenvaninformatieinhetoverwegenvanopties.Vandenotariswordttenslotteverwachtdatdezeaandehandvandezecriteriabeslistofdecliëntvoorhetondertekenenvandenotariëleaktealswilsbekwaamofwilsonbekwaammoetworden
beschouwd.Inhetlaatstegevalkandeakteniet(althansnietopdatmoment)gepasseerdworden.c. beoordelingwilsbekwaamheidinhetgezondheidsrecht
Ongeveerindezelfdetijdalswaarinbovengenoemdstappenplantotstandkwamisookaanhulpverlenerseenhouvastgebodenvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidindevormvaneen‘Handreiking’.144Dehandreikingisvooralbedoeldvoorhulpverlenersindegeestelijke
gezondheidszorg.Genoemdwordendepsychiatrie,depsychogeriatrie,endezorgvoorverstandelijkgehandicapten.Ookhiergeldtdusweerdatdebeoordelingvandewilsbekwaamheidinhandenligtvandegenediefeitelijktemakenheeftmetdebetrokkene,i.c.dehulpverlener.
Indehandreikingwordthet‘wettelijkecriterium,145namelijkdatdepatiëntinstaatmoetkunnenwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen,geoperationaliseerdtot:‘Eenpatiëntmoetalswilsbekwaamwordenbeschouwd,alshijerblijkvangeeftdeopzijn
bevattingsvermogenafgestemdeinformatietebegrijpennaardematedievoordeaardenreikwijdtevandetenemenbeslissingnoodzakelijkis’.Ditcriteriumwordtvervolgensnader
142 ‘StappenplanBeoordelingWilsbekwaamheidtenbehoevevannotariëledienstverlening’,uitgave
KoninklijkeNotariëleBeroepsorganisatie,mei2006.143 Zieookde(sterkovereenkomende)criteriavanAppelbaumenGrisso,zoalsbesprokeninparagraaf
2.2.1.144 ‘Handreikingvoordebeoordelingvanwilsbekwaamheid’,januari2007,Uitgavevaneenwerkgroep
ingesteldopverzoekvandeMinistervanJustitieenStaatssecretarisvanWelzijn,VolksgezondheidenCultuur.
145 Indehandreikingwordtnietexplicietaangegevenopwelkewettelijkebepalinggedoeldwordt.Geziendecontextwordtaangenomendatheteenverwijzingbetreftnaardeartikelen7:450lid3BW(WGBO)en38lid2WetBOPZ.
60
61
uitgewerktdooreennaderespecificatievandeinformatiewaaroverdepatiëntgeachtwordtzicheenoordeeltekunnenvormen,teweten:- deaardvanzijngezondheidstoestand;
- deaardenhetdoelvanhetvoorgesteldeonderzoekofdevoorgesteldebehandelingenvande alternatieven;- deteverwachtengevolgenenrisico’svanhetvoorgesteldeonderzoekofdevoorgestelde
behandeling,danwelhetachterwegeblijvendaarvan.
Indehandreikingwordendezethema’snaderbesprokeninhetlichtvanhetvermogenvande
patiëntdereikwijdtevandeinformatiealdanniettebegrijpen.Eennadereonderverdelingvandementalevermogens,zoalswijdieaantroffenbijAppelbaumenGrissoeninhetstappenplanvoordenotarissen,ontbreektindehandreiking.Dekernvanhetcriteriumblijfthierbeperkttot‘begrijpen’.
DebeoordelingvandewilsbekwaamheidvandepatiëntvoorwieinhetkadervandeWetBOPZ,inoverlegtussenbehandelaarenpatiënt,eenbehandelplanmoetwordenopgesteld,isinhanden
gelegdvande‘voordebehandelingverantwoordelijkepersoon’.Indiendebehandelendepersoonbeslistdatdepatiëntnietinstaatkanwordengeachttoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangenterzakevandevoorgesteldebehandeling,pleegthijterzakeoverlegmetdewettelijke
vertegenwoordigervandepatiënt.146
BOPZ-maatregelenHetzijnderechterendeburgemeesterdie,opgrondvandeWetBOPZ,beslissenoverrespectievelijkdevoorlopigemachtigingendeinbewaringstelling.Adviesvaneenpsychiater147in
devormvaneengeneeskundigeverklaringgeldtdaarbijalswettelijkvereiste.IndeparagraafoverdedefinitievandepsychischestoornisbleekdatbijdeWetBOPZvaststellingvandestoornisenhetdaaruitvoortvloeiendegevaarnauwmetelkaarverwevenzijn.Deadviserendpsychiaterdientbij
zijndiagnostiekdebeoordelingvanhetgevaarsaspecttebetrekken.SlechtsdiestoornissenzijnrelevantinhetkadervandeWetBOPZ,waarbijhetdaaruitvoortvloeiendegevaaraandebetrokkenekanwordentoegerekend.Hetoordeelvandepsychiaterbijdebesluitvormingoverde
BOPZmaatregelenweegtdanookzwaar.Nietteminzienwijindewet148datderechter,voorhetverlenenvandevoorlopigemachtiging,zelfvanoordeeldienttezijndatde‘stoornisvandegeestvermogensvandebetrokkenegevaardoetveroorzaken’.Eenvergelijkbarebepaling149zienwe
bijdeinbewaringstellingvoorhetoordeelvandeburgemeester.
146 Artikel38lid2WetBOPZ.147 Bijdeinbewaringstellingkandatookeenartsbetreffendiegeenpsychiateris.Zieart.21WetBOPZ.
148 Art.2WetBOPZ:1 ……2. Eenmachtigingalsbedoeldinheteerstelid,kanslechtswordenverleendindiennaarhetoordeel vanderechtera. destoornisvandegeestvermogensdebetrokkenegevaardoetveroorzaken,en…………….
149 Art.20WetBOPZ1. Deburgemeesterkanslechtslastgeventotinbewaringstellingalsbedoeldinheteerstelid,indien naarzijnoordeela. debetrokkenegevaarveroorzaakt,
61
62
StrafrechtWijzagendatinhetstrafrechtdeaanwezigheidvan‘eengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’geldtalsvereistevoordetoepassingvandeartikelen37(PPZ),37a
(TBS),39(ontoerekeningsvatbaarheid)en77s(PIJ)vanhetWetboekvanStrafrechtendeartikelen16(schorsingvandevervolging)en509a(bijzonderemaatregelen)vanhetWetboekvanStrafvordering.Alleenbijdestrafrechtelijkemaatregelenschrijftdewetuitdrukkelijkvoordatde
rechter,alvorensdemaatregelopteleggen,adviesmoetinwinnenvangedragsdeskundigen.Overigenszegtdewetnietdatdedoordewetgenoemdepsychischestoornisookdoordiedeskundigenmoetzijnvastgesteld.Derechterheeftderuimteookzonderdatadviesofmeteen
afwijkendadvieszelfstandigdeaanwezigheidvaneenstoornisvasttestellen(indezinvandewet,althansvanartikel37aWvSr).150Datzalderechteroverigensnietsneldoenalsnietopenigerleiwijzedoorgedragsdeskundigeninspanningenzijngeleverdomtoteendiagnosetekomen.
Hoewelindeoverigegevalleneendeskundigenadviesnietisvoorgeschrevenkanderechterookdaneendeskundigeinschakelen.Hetgaatdanoverdebepalingendiedestrafrechtelijkeaansprakelijkheidregelen(art.39WvSr)endeartikelenwaarindebeoordelingvande
wilsbekwaamheidaandeordeis(artt.16en509aWvSv).Daarbijisinteressantteziendat,metnameindelaatstgenoemdeartikelen,doordewettelijkekoppelingvandewilsbekwaamheidaandepsychischestoornis,hetinschakelenvaneendeskundigevoordebeoordelingvandie
wilsbekwaamheidinhetstrafrechtbijnaonontkoombaaris.Wehebbengeziendatinhetciviele-engezondheidsrechtdiekoppelingtussenstoornisenwilsbekwaamheidnietzovanzelfsprekendiseninhetverlengdedaarvanooknietdeinschakelingvaneengedragsdeskundige.Opderolvande
deskundigebijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidendeafbakeningvandienstakenmetdievanderechterwordtlaterindezestudiestilgestaan.151Opmerkelijkisdat,waarinaldezegevalleninhetstrafrechteendeskundigewordtingeschakeld
voordebeoordelingvandeaanwezigheidvandestoornis,bijdepsychischeovermachtennoodweerexcesonderzoeknaardegeestelijketoestandvandeverdachteeerderuitzonderingdanregelis.Bijdevanzelfsprekendheidvandiepraktijkzijnvraagtekensteplaatsen.Knoopsheeftin
zijnproefschriftbepleitookdepsychischeovermachtineenmogelijkeonderzoeksopdrachtaaneenforensischdeskundigetebetrekken,doordezebijvoorbeelddevraagvoorteleggen‘of,enzojainwelkemate,eenbepaaldepsychischedrangvaninvloedisgeweestophetdelict’.152
2.3.2 Wilsonbekwaamheidenontoerekenbaarheidnadervergeleken
VerschillenenovereenkomstenDebelangrijksteovereenkomsttussenbeideconceptenisdeonderliggendeveronderstelde
autonomievandedeelnemeraanhetrechtsverkeer.153Inhetstrafrechtwordtdeverdachte
b. heternstigevermoedenbestaatdateenstoornisvandegeestvermogensdebetrokkenehetgevaar doetveroorzaken.
150 HofArnhem,18mei2011, ECLI:NL:GHARN:2011:BQ4981.Zietevenshierboven:‘Knelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk’.
151 Paragraaf8.3.7.152 Knoops1998,p.181.153Dekkere.a.2011.
62
63
verantwoordelijkgehoudenvoorzijndaden,tenzijaannemelijkisdathijtenaanzienvaneenbepaaldfeit,alsgevolgvaneenpsychischestoornis,zijnwilnietinvrijheidheeftkunnenbepalen.Datkanertoeleidendatderechterdeverdachtehetfeitniettoerekent.Ookinandere
rechtsgebiedenwordteeniedergeachtdestrekkingvanzijneigenbeslissingenendeconsequentiesdaarvantekunnenoverzien.Alsdatniethetgevaliskanersprakezijnvanwilsonbekwaamheid.Zowelbijdetoerekeningalsbijdewilsbekwaamheidgaathetomdebeoordelingvaneen
competentie,waarbijhetuitgangspuntisdatiedermensverantwoordelijkheidkandragenvoorzijndoenenlaten.Eenmogelijkontbrekenvandatvermogenheeftgeleidtoteenvoorzieninginhetrecht,meerinhetbijzonderdeontoerekenbaarheidinhetstrafrechtendewilsonbekwaamheidin
hetciviele-engezondheidsrecht(maarookinhetstrafrecht).Inbeidejuridischedomeinenwordtdebeoordelingvandiecompetentiegerelateerdaaneenbepaaldfeitofeenbepaaldegebeurtenis.Denkbaarisdatdeverdachtehetenefeitwelmaarhet
anderenietkanwordentoegerekend.Deaardvandestoornisenhettenlastegelegdefeitzijnbepalend.Eenpersoonkandestrekkingvaneenbijdenotaristenemenbeslissing,alsgevolgvanbeperktecognitievevermogens,wellichtnietoverzien,maartegelijkertijdgoedinstaatzijntothet
sluitenvaneenkoopovereenkomst.Iemandkandusnietinalgemenezinontoerekenbaarofwilsonbekwaamwordenverklaard.Naastdezeovereenkomsteniseenbelangrijkverschildatdejuridischecontextwaarbinnende
beoordelingplaatsvindtendeaandeincompetentieteverbindenconsequentiestotaalverschillendzijn.Ontoerekenbaarheidbetekentdatdeverdachtegeenverwijttreftengeenstrafkanwordenopgelegd.Verwijtbaarheidishetsleutelwoord.Wilsonbekwaamheiddaarentegenleidttot
beperkingindeuitoefeningvanbepaalderechtenofbevoegdheden.Bijdetoerekeningwordende(in)competentieenhethandelenvandeverdachtealtijdretrospectiefinhunonderlingesamenhangbeoordeeld.Hetuitsluitendbeoordelenvande
competentieisinhetstrafrechtnietaandeorde.Ermoetookeenfeitgepleegdzijn.Bijdewilsonbekwaamheidishetdoeljuisttevoorkomendatdeincompetentieleidttoteenbeslissingofeenhandelingenisindatgevaltoekomstgericht.Echter,nietisuitgeslotendatpasachterafkan
wordenvastgestelddatersprakewasvanwilsonbekwaamheid.Datkandanleidentothetontnemenvanhetrechtsgevolgaandiehandeling(nietigheid).
ToetsingscriteriumvoorhetonvermogenMaarwaterzijvandegenoemdeverschillen,inwezengaathet,zoalsgezegd,omhetzelfdepunt,namelijkomhetvermogenvanbetrokkeneom,binneneenbepaaldecontext,verantwoordelijkheid
tedragenvoorzijnhandelen.154Devraagisnulangswelkeweg,maarvooralaandehandvanwelkcriterium,dat(on)vermogenwordtvastgesteld.Hiermeezijnwebelandbijdekernvandezerechtsvergelijking,namelijkbijdevraagwatderelevanteparameterszijnvoordevaststellingvande
ontoerekenbaarheidendewilsonbekwaamheidenhoedezeparameterszichtotelkaarverhouden.Wijzagendatdewilsonbekwaamheideenconceptisdatinbijnaallerechtsgebiedenimplicietof
explicieteenrolspeelt.Hetvormtdeuitzonderingophetcivielrechtelijkeuitgangspuntdatiederenatuurlijkepersoonbekwaamistothetverrichtenvanrechtshandelingen,voorzoverdewetniet
154 ZietevensDekkere.a.2011.
63
64
andersbepaalt.155Bijdewilsonbekwaamheidgaathetomhetonvermogenvaneenpersoontoteenredelijkewaarderingvanzijnbelangen.Hetiseencriteriumdatbetrekkingheeftopcognitievebeperkingeninhetvermogentothetbegrijpenvaninformatie,hetkunnenredeneren,het
inschattenvaneensituatieeninhetvermogentothetkenbaarmakenvaneenkeuze.156Deoorzaakvandiebeperkingen,bijvoorbeeldeenpsychischestoornis,wordtindemeestewettelijkebepalingenvanhetBurgerlijkWetboeknietvermeld(ooknietindeWGBOendeWet
BOPZ).Veelalwordtvolstaanmethetvaststellenvandecognitievebeperkinginrelatietothetbetreffendebeslispunt.Depsychischestoorniswordtwelgenoemdinartikel3:34BW.Debetekenisvanditartikelisechternietmeerdandathetvoorzietineenregelingvoorhetgevaldestoornis
redengevendisvoordewilsonbekwaamheid.Destoornisisgeenvoorwaarde,zoalsindestrafrechtelijkeregelingen.Deontoerekenbaarheidisbijvoorbeeldonlosmakelijkverbondenmetdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornis,maarvreemdgenoeggeldtdatookvoorde
Strafvorderlijkebepalingen,waarinaanhetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen(art.16WvSv)ofomzijn‘belangenbehoorlijktebehartigen’(art.509aWvSv),rechtsgevolgenwordenverbonden.Hetlijkendeenigebepalingente
zijnwaarindeaanwezigheidvaneenstoornisalsvoorwaardegeldtvoordetoepassingvanhetwilsonbekwaamheidscriterium.Andersdanbijdewilsonbekwaamheidontbreektbijdetoerekeninginhetstrafrechteenwettelijk
criterium.Tochlijkterindepraktijk,medegeziendewetsgeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrechtendewettelijkeregelingeninveelanderelanden,redelijkbredesteuntebestaanvoordeopvattingdatereentweeledigestandaardis.Gedoeldwordtophet(cognitiefbepaalde)
inschattingsvermogenen/ofhetsturingsvermogenvandeverdachte.157Toerekeningenwilsbekwaamheid;deverbinding
Eenbelangrijkebevindinguithetvoorgaandeisdatalswedeconceptenvandewilsonbekwaamheidendeontoerekenbaarheidnaastelkaarleggenenkijkennaardebeslissendetoetsingscriteria,ereenzekerematevanovereenstemminglijkttezijn.Dieovereenstemmingzien
wevooralinhetcognitievevermogentothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin.Wathet‘handelingsdeel’betreftligtereenverschil,datzichlaatverklarendoordeuiteenlopendecontextenwaarbinnendebeoordelingenplaatsvinden.Indestrafrechtelijkecontext
zijn,zoalshiervoorbleek,intentieenhandeling(hetdelict)onlosmakelijkmetelkaarverbonden.Datverklaartdatnietalleengekekenmoetwordennaarhetinschattingsvermogenmaarooknaarhetsturingsvermogen.Bijdewilsonbekwaamheidvindtdebeoordeling(doorgaans)plaatsvoordat
hettoteenhandelingkomt.De‘handelingscomponent’beperktzichinhettoetsingscriteriumdanooktothetvermogenomeenbepaaldekeuze‘kenbaartemaken’.Hetwoordje‘doorgaans’hierbovenisnietzonderbetekenis.Wijzagendat,bijuitzondering,de
beoordelingvandewilsonbekwaamheidookretrospectiefkanplaatsvindenindiezindatachterafnaareenvoltooiderechtshandelingwordtgekeken.Datzou,striktgenomen,kunnenbetekenendat
dan,netalsbijdetoerekening,nietalleenhetinschattingsvermogenmaarookhetsturingsvermogenvandebetrokkenezoumoetenwordengetoetst.Hettoetsingskadervoordewilsonbekwaamheidvoorzietdaareigenlijknietinendevraagkomtbovenofopditpuntde
155Artikel3:32lid1BW.156Meynen2011b.157 Zienaderparagraaf6.2.1.
64
65
strafrechtelijkestandaardvoordetoetsingvanhetsturingsvermogen(inclusiefdeniet-cognitievefuncties)wellichtsoelaaszoukunnenbieden.Omgekeerdzou,gegevenhet‘kale’wettelijkkader,inhetdenkenoverhetoperationaliserenvande
toerekeninginhetstrafrecht,ookleringgetrokkenkunnenwordenuitdewettelijkesystematiekvandewilsbekwaamheid,doorhetexplicietformulerenendaarmeevoordepraktijkhanteerbaarmakenvaneenjuridischestandaard.
MetnameMeynen(2011ben2016)heefthiervoorgepleitenaandachtgevraagdvoordemogelijkheidombeidebeoordelingenopelkaartebetrekken,maariszichbewustvaneencomplicerendefactor,tewetenderolvandepsychischestoornis.Depsychischestoornisvormtde
kerninhetdenkenoverdetoerekenbaarheid.Aandeontoerekenbaarheidligtdeethischenotietengrondslagdatdegenedieonderinvloedvaneenpsychischestoorniseendelictpleegtdaarvoornietverantwoordelijkkanwordengehouden.Devraaghoehet(feitelijk)nuprecieszitmetde
veronderstelderelatietussendepsychischestoornisendelictgedragkomtlaterindezestudieaandeorde.Voorditmomentisvanbelangteziendatdienotiekennelijkzoonwrikbaaris,dathet,iniedergevalinhetNederlandserechtinartikel39WvSr,voldoendewerdgeachtomderechterde
ruimtetelatenom,ingevalvaneenpsychischestoornisbijdeverdachte,zelftebepalenwelkeaspectenvandestoornisvoorhetniettoerekenenrelevantzijn.Inbuitenlandsewetgeving,ininternationalestandaarden,maarookindeMemorievanToelichtingbijheteersteontwerpvanhet
Nederlandsewetboek,blekendieaspectenwelbenoemdtezijnenbovendieneenopvallendeconsistentietevertonen.Indekerngaathetsteedsomeen(cognitiefbepaald)inschattingsvermogeneneen(brederbepaald)sturingsvermogenvanhetdaaropvolgendegedrag.
Echter,ophetmomentdat,zoalsbepleitdoorMeynen,eendergelijkestandaard(inwelkevormdanook)deelgaatuitmakenvanhetwettelijkkader,rijstdevraagwaarhetnuinwezenomdraait.Disculpeertdestoornisofdisculpeerthetonvermogen?Alswekijkennaardewilsonbekwaamheid
danzienwedathetdaardraaitomhetonvermogen.Datishetbeslissendepunt.Deoorzaakvanhetonvermogenkomtopdetweedeplaats.Datkaneenstoorniszijn,maarookandereverklaringenofoorzakenzijnmogelijk.Uiteraardishetdenkbaardatookindestrafrechtelijke
contextwordtvastgestelddaterbijdeverdachtesprakeisvaneenonvermogen,zonderdatditherleidkanwordentoteenstoornis.Indatgevalzalderechtermoetenuitwijkennaaranderestrafuitsluitingsgrondenzoalsdepsychischeovermachtennoodweerexcesofmetdezebevindingen
rekeninghoudenbijdestraftoemeting.Hetgaatdusomtweefundamenteelverschillendebenaderingen.AlsoverwogenzouwordenbeideconceptenmeernaarelkaartoetebrengenzoudenwevoorhetvolgendedoorMeynen(2011b)
verwoordedilemmastaan:‘Zouhetmodelvandetoerekeningsvatbaarheid(waarindementalestoorniscentraalstaat)getransporteerdmoetenwordennaardewilsbekwaamheid,waartegenonderethicizeker
weerstandzalbestaan.OfzouhetjuistgoedzijnomdeAppelbaum-aanpakookbijdetoerekeningsvatbaarheidtegebruiken?Datzouinhoudendaterooktenaanzienvandeze
beoordelingbepaalderelevantecapaciteitenbijeenverdachtegeformuleerdworden,ongeachtdeoorzaakintermenvaneendiagnose.’Ditthemawordtnaderuitgewerktinhoofdstuk7‘Wijziginginhetperspectief’.
65
66
2.4 BeschouwingTerugkerendnaarhethoofdthemavandezestudie,destoornisinhetstrafrecht,ishetvanbelang
omnategaanof,aandehandeninhetlichtvanvoorgaanderechtsvergelijking,patronenzijnteontdekkenvanwaaruitdeinhetstrafrechtgemaakte(enhieronderweergegeven)keuzesvoordeplaatsbepalingvandepsychischestoornisnaderteproblematiserenzijn.
Indeinleidingopdithoofdstukwerdonderscheidgemaakttussendepsychischestoornisenanderepsychischeafwijkingendieredengevendkunnenzijnvooreendoordewetdaaraanteverbinden
rechtsgevolg.Tevenswerdvastgestelddatnietdepsychischestoorniszelf,maardeuitdiepsychischestoornisvoortvloeiendepsychischebeperkingrelevantieheeftvoorhetrechtsgevolg.Inhetgevaldepsychischestoornisalsverklarende/legitimerendefactorwordtaangemerkt,zaldus
altijdeentussenstapgemaaktmoetenwordenomtotdatrechtsgevolgtekomen.Naaraanleidingvanderechtsvergelijkingisenigzichtverkregenopdegevallenwaarindewetgeverer(toch)voorgekozenheeftomdepsychischestoornisindewet/regelgevingoptenemen.
Hetbleekdatinhetstrafrechtdepsychischestoornisinzeeruiteenlopendegevallenalsvoorwaarde/verklarendefactorindewetisopgenomen:bijdetoerekeningenbijsommigestrafrechtelijkemaatregelen,maarookbijdetweestrafvorderlijkebepalingendiebetrekking
hebbenopdewilsonbekwaamheid(artt.16en509aWvSv).BuitenhetstrafrechtvervultdepsychischestoorniseenprominenterolindeWetBOPZ,althansvoorzoverhetgaatomdetoepassingvandevoorlopigemachtiging/inbewaringstellingendetoepassingvan
dwangmaatregelentijdensdeopname.Ookinhetbestuurs-enadministratieverechtheeftdepsychischestoorniseenrolvanbetekenis.Inhetcivielerechtgeldtdepsychischestoornisalsrelevantefactorbijdecurateleen(als
uitzonderingsgeval)bijdewilsonbekwaamheid.Bijdemeestebepalingenwaarindewilsonbekwaamheidinhetciviele-engezondheidsrechteenrolspeeltwordtdepsychischestoornisnietgenoemdenwordtalsredengevendefactorvoorhetrechtsgevolg(dewilsonbekwaamheid)
genoemdeenpsychischebeperking,namelijkhetonvermogenvanbetrokkene‘totwaarnemingvanzijnbelangen’.
Inhetlichtvandetweedelingcompetentieengevaar,valtopdatdestoornisiniedergevaleenbelangrijkerolspeeltbijhetopleggenvan(vaakingrijpende)maatregelenwaarmeegevaar(lijkgedrag)beteugeldmoetwordenzoalsbijtoepassingvandeTBSendeWetBOPZ.Indegevallen,
waarinpotentieelgevaarlijkgedragvanbetrokkene,zonderdatsprakeisvaneenstoornis,tochtoteenmaatregelkanleiden,kiestdewetgevernietvooreencriteriumwaarbijdatgevaargerelateerdwordtaananderepsychischebeperkingen,maaraaneenformeelcriterium.BijdeISDendePIJ
wordtuitgewekennaareenalgemeengevaarscriterium.158Bijdebeperkingvanrechtenenbevoegdheden(competentie)is,globaal,sprakevaneen
‘aflopendereeks’diebegintbijdecuratele(handelingsonbekwaamheid)enongeschiktheidtothetbesturenvanmotorrijtuigen(handelingsonbevoegdheid),waardestoorniseenbelangrijkcriteriumis,viahetmentorschapendebewindvoering(handelingsonbevoegdheid),waarhetdraaitomde
158Ziedeartikelen38men77sWvSr.
66
67
‘geestelijketoestand’,naardewilsonbekwaamheidwaarbijhetinvrijwelallegevallengaatomhet‘onvermogentotwaarnemingvanzijnbelangen’.Naardematewaarindejuridischeconsequentiesgroterofingrijpenderzijngaatdestoorniskennelijkeensteedsgrotererolspelen.Opvallendisdat
inhetstrafrechtvanditpatroonisafgewekendoorookbijdebepalingendiedewilsonbekwaamheidregelen(artt.16en509aWvSv)tekiezenvoordestoornisalsredengevendefactor.DeWetBOPZisopditpuntmeergenuanceerd.Bijde‘gevaarsartikelen’vormtdestoornis
hetdraaipuntmaarvoordebeoordelingvandewilsbekwaamheidbijdeopstellingvanhetbehandelingsplanwordtmethet‘belangenwaarderings-criterium’aangeslotenbijhetcivielerechtendeWGBO.
Alshetgaatombeperkingvanaansprakelijkheidzienwijdatinhetstrafrechtdeaanwezigheidvaneenstoornisbijdetoerekening(indezinvanartikel39WvSr)alsexclusievevoorwaardegeldt.
Daarnaastkunnenspecifiekepsychischeconditieseenrolspelenbijbeperkingvandeaansprakelijkheidbinnendejuridischecontextvanandereschulduitsluitingsgronden(psychischeovermachtennoodweerexces).
Alswekijkennaardewijzevanbeoordelingvandevraagofsprakeisvaneenstoornisofeenpsychischebeperkingendebeslissingoverhetdaaraanteverbindenrechtsgevolg,danzienweindeverschillenderechtsgebiedeneenzeerwisselendbeeld.
Hetinschakelenvaneendeskundigevoordebeantwoordingvandeeerstevraagzienwijvooralindiegevallenwaarindewetofderegelingspreektovereenpsychischestoornis.Derolvandedeskundigeblijftdaartoebeperkt.Hetisderechterofdeambtelijkeautoriteitdiebeslistoverhet
aandebevindingenvandedeskundigeteverbindenrechtsgevolg.Tochzijnermetnameinhetcivielerechtgevallenwaarindevaststellingvandegeestelijkestoorniswordtovergelatenaannietgedragsdeskundigen.Wijhebbenhetdanoverderechterbijdecurateleende‘rechtsgenoten’bij
dewilsonbekwaamheid.Indiegevallenblijvendebeoordelingvandeaanwezigheidvandestoornisendebeslissingoverhetrechtsgevolgindezelfdehand.Zodranietmeerovereenstoorniswordtgesprokenmaardepsychischetoestandwordtuitgedrukt
intermenvanpsychischebeperkingenofspecifiekegemoedstoestanden,speeltdedeskundigebijdebeoordelingdaarvannogmaareenbeperkterol.Gedoeldwordtopmentorschap,bewindvoeringendewilsonbekwaamheid.Derechterofdegenedieanderszinsmetbetrokkenete
makenheeftwordtgeachtdementalebeperkingenvanbetrokkenetekunnenbeoordelen,tewegenendaaraanrechtensgevolgentekunnenverbinden(onderbewindstelling,raadplegenvanwettelijkevertegenwoordigers,niet-passerenvandeakte,beroepoppsychischeovermachtof
noodweerexceserkennene.d.).Inschakelenvaneendeskundigeisnietuitgeslotenmaarnietdeeersteoptie.Hetbelangvanderolvandepsychischestoornisinhetstrafrechtkomtscherpnaarvorenbijde
vergelijkingvaneenstrafrechtelijkeeneen‘civielrechtelijke’159competentievariant,detoerekeningendewilsonbekwaamheid.Eenbelangrijkeovereenkomstvanbeideconceptenblijkttezijndathet
bijdebeoordelingvandecompetentieiniedergevalgaatomhetcognitievevermogenvanbetrokkenetothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin(inschattingsvermogen).
159 Civielrechtelijkishiertussenaanhalingstekensgeplaatstomdatdewilsonbekwaamheid,waarhethier
omgaat,weliswaareencivielrechtelijkenotieis,maarinverschillenderechtsgebiedentoepassingvindt(waaronderookhetstrafrecht).
67
68
Eenogenschijnlijkverschilisdatbijhetstrafrecht,indiebeoordeling,andersdanbijdewilsonbekwaamheid,ookwordtmeegenomenhetvermogenomovereenkomstighetinzichttehandelen(sturingsvermogen).Datverschilisechternietzogrootalshetlijkt,wanneerweons
realiserendathetvooralisterugtevoerenopdecontextwaarbinnendebeoordelingdoorgaansplaatsvindt.Inhetstrafrechtisdat,perdefinitie,retrospectief,waardoorookdevoltooidehandelinginhetoordeelbetrokkenkanworden.Echter,ookbijdebeoordelingvande
wilsonbekwaamheidkandiesituatiezichvoordoen,waardoorhetsturingsvermogenookdaaralscriteriumeenrolzoukunnenspelen.Hetbelangrijkstepunttenslotteisdatbijdewilsonbekwaamheidhetonvermogendecentrale
notieis,ongeachtdeoorzaakdaarvan,terwijldetoerekeningonlosmakelijkverbondenismetdestoornis.
68
69
Hoofdstuk3 Depsychischestoornisenanderepsychische toestandeninhetstrafrecht
3.1 Inleiding
Inhetvorigehoofdstukis,vanuiteenbreedperspectief,gekekennaardestoornisinhetNederlandserecht.Datbredeperspectiefkenmerktezichdoordeordeningvanplaatsenfunctievandestoornisinhetrechtaandehandvantweeinvalshoeken:competentieengevaar.De
aandachtwordtnuinhetbijzondergerichtopdestoornisinhetstrafrecht.Omdebetekenisvandestoornisvoorhetstrafrechttedoorgronden,wordtonderzoekgedaannaarwetsgeschiedenis,jurisprudentieenliteratuur.Devraagzalaandeordekomenofdestoornisinhet
strafrechteeneenduidigbegripis,ofdatinhetlichtvandeverschillendebepalingenwaarindepsychischestoorniseenrolspeelt,daaraanverschillendebetekenissenmoetenwordentoegekend.Daarnaastzijnerargumentenom,binnendekadersvanhetstrafrecht,degrenswatteverleggen
doorookanderepsychischetoestandendanalleendestoornisinditnadereonderzoektebetrekken.Bijdeinventarisatievanknelpuntenindeforensischepraktijkkwamnaarvorendatinveel
strafzakenuiteenlopendepsychischetoestandenverklarendkunnenzijnvoorhetdelictgedragwaarbij,intermenvanschulduitsluiting,iniedergevalopcasusniveau,degrenstusseneenberoepopontoerekenbaarheid,psychischeovermachten/ofnoodweerexcesnietaltijdevenhelderis.In
hetnavolgendeoverzichtzalblijkendatwetshistorischdieschulduitsluitingsgronden,ineenbepaaldopzicht,dichtbijelkaarliggenindiezin,datderelevantepsychischetoestanden,respectievelijkde‘stoornis’,de‘psychischedrang’ende‘hevigegemoedsbeweging’inde
jurisprudentiesteedsnauweropelkaarwordenbetrokken.
3.2 Gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande geestvermogens;groeivanhetconcept
3.2.1 Wetsgeschiedenis
Hetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’vervultinhetstrafrechteenhoofdrolbijdetoerekening;hetvormtdekernvanartikel39WvSr.Inhoofdstuk1isbijdeinventarisatievanknelpuntenendilemma’svastgestelddatinditartikeldeparametersvoorhet
vaststellenvande‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’nietgegevenzijn,terwijlanderzijdsditbegrippenpaarookgeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioom.
Hetsteltpsychiatersenpsychologenbijdebeantwoordingvandeeerste(diagnostische)vraagindestandaardvraagstellingmetregelmaatvoordilemma’s.160
160 Zieparagraaf1.1.2.Inventarisatievanenigeknelpuntenendilemma’sindeforensischerechtspraktijk.
69
70
Tochontkomenwijernietaan,indezoektochtnaardebetekenisvanditconcept,ooktekijkennaardeanderebepalingeninhetstrafrechtwaarinheteenrolspeelt.GedoeldwordtopdebepalingeninhetWetboekvanStrafrechtwaarindePPZ,deTBSendePIJgeregeldzijnende
eerderbesprokenartikelen16en509aWvSv.Hierbovenhebbenwijzelfsgeziendatwevoordewetsgeschiedenisookbuitenhetstrafrechtterademoetengaan,meerinhetbijzonderbijdetotstandkomingvandeWetBOPZ.
HetbeginvandeontwikkelingligtechterveeleerderenwelindenegentiendeeeuwbijdegeboortevanhetWetboekvanStrafrechtzoalswijdatnukennen.Indiebeginfasewasdeaandachtvooralgerichtopdebetekenisvandestoornisvoorhetleerstukvandetoerekening.Ookbijde
totstandkomingvandepsychopatenwettenisdatnogvooreenbelangrijkdeelhetgeval,maarbijdeherzieningvandeTBRendeWetBOPZzullenwezienwedathetdispuutoverdebetekenisvanhetstrafrechtelijkstoornisconceptzichafspeeltinhetlichtvandeontwikkelingvandie
maatregelen.
3.2.1.1 Wetinwording161InhetprenatalestadiumvanhetWetboekvanStrafrechtgoldinonsland(tot1886)deFransewet
(CodePenale).Artikel64vanhetWetboekvanStrafregt(vastgesteldden12denvanSprokkelmaand1810)luidde:‘Daarisnochmisdaadnochwanbedrijf,zoowanneerdebeklaagdetentijdevanhet
feitinstaatvankrankzinnigheidwas,ofwanneerhijdoorovermagtgedwongenwerd’.162Watopvaltaandezebepalingisdat:
- deaanwezigheidvandekrankzinnigheidvoldoendeisvoordestrafuitsluiting.Eencausaal
verbandtussendekrankzinnigheidenhetstrafbaarfeitisgeenvereiste(psychiatrisch-diagnostischemethode);
- dekrankzinnigheidertoeleidtdatgeensprakeisvaneenstrafbaarfeit(‘misdaad’of
‘wanbedrijf’).Hetgaatdusnietomstraffeloosheidvooreenfeitdateerstbewezenmoetwordenenvervolgensalsstrafbaargekwalificeerdis,zoalsinhethuidigeartikel39WvSr.
- naastde(disculperende)krankzinnigheidookdeovermachtinditartikeleenplaatsheeft.
Wathetlaatstepuntbetreftisinhetontwerpvanhetnieuwewetboekdesamenhangtussendeverschillendestrafuitsluitingsgrondennoggoedzichtbaarindiezindat,voorwatbetrefde
toerekening,onderscheidwordtgemaakttussen‘inwendige(ziekelijkemb)oorzaken’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’(overmacht).Ervindtnuweliswaareensplitsingplaatsintweestrafuitsluitingsgronden,maarzijmakendeeluitvandezelfde‘toerekeningsnotie’.Ookde
strafrechtelijkeaansprakelijkheidvanjeugdigenwerdinditsysteemineenafzonderlijkebepalingondergebracht.
IndeMemorievanToelichtingbijartikel47(laterartikel37enthansartikel39)vanhetoorspronkelijkregeringsontwerpvoorhetWetboekvanStrafrecht(O.R.O.)werdentegenartikel64WetboekvanStrafregttweebezwarenaangevoerd.Teneerstewerdhetbegripkrankzinnigheid
161 Zienader:Smidt1891,Nieboer1970,Haffmans1989,VanderWolf2012p.319e.v.enBijlsma2016p.
19e.v..162 Nieboer1970p.38.
70
71
voordeuitsluitingvandetoerekeningsvatbaarheidalstebeperkendgezien.163Noglosvandeverschillenvaninzichtindepsychiatrieoverde‘zindezeruitdrukking’zoudaarnietondervallende‘detoestandvanbewusteloosheiduitwelkeoorzaakookontstaan,nochelkegebrekkige
ontwikkelingdergeestvermogens,bijv.diewelkehetgevolgkanzijnvanaangeborendoofstomheidofblindheid,nochelke,zelfsvoorbijgaandestoringdiervermogens’.Hettweedebezwaargoldhetontbrekenvaneen(causaal)verbandtussen‘denabnormalentoestanddergeestvermogensenhet
concretefeit’.164Voorhetontwerpvanartikel47werddaaromafstandgenomenvandeCodePenale.Deblikwerdophetoostengericht,meerinhetbijzonderopdeDuitsewetgeving.
Indetoelichtingop§51Strafgesetzbuch(St.G.B.)werdonderscheidgemaakttussengeestesziekten,andereziekten(w.o.koortsdelierenpsychischetoestandbijdebevalling)en‘besonderekörperlicheZustände’(w.o.dronkenschapenslaapdronkenheid).Hetginghierdusom
eenbreedscalavanpathologischeennietpathologischebeeldenentoestandendietotuitsluitingvanstrafbaarheidkondenleiden.Beslissenddaarbijwasofsprakewasvanhetontbrekenvande‘freieWillensbestimmung’.Omindewettekstzowelgeestesziektenalsandereziekteninéénterm
samentevattenwerdgekozenvoor‘krankhafteStörungderGeistesthätigkeit’.Alsverzamelnaamvooraldiepsychischetoestanden,diezondertotdegeestesziektentebehoren,de‘freieWillensbestimmung’opheffen(w.o.ookhevigegemoedsaandoeningen,aldusNieboer)kwammen
uitop‘ZustandvonBewusztlosigkeit’.Uiteindelijkluiddedetekstvan§51St.G.B.:‘EinestrafbareHandlungisnichtvorhandenwennderThäterzurZeitderBegehungderHandlungsichineinemZustandevonBewusztlosigkeitoderkrankhafteStörungderGeistesthätigkeitbefand,
durchwelchenseinefreieWillensbestimmungausgeschlossenwar’.165
Nieboerconcludeert(onderverwijzingnaardeDuitsetoelichting)datonder‘krankhafteStörungderGeistesthätigkeit’ookde‘gebrekkigegeestelijkeontwikkeling’begrepenwordt,‘echteralleenin
zoverredezedoordiekrankhafteStörungwasveroorzaaktendusnietinzoverreanderefactoren(zoalsgebrekkigeopvoedingenverwaarlozing)alsoorzaakmoestenwordenbeschouwd’.166Ingrotelijnen§51St.G.B.volgend,luiddedetekstvanartikel47O.R.O.:‘Nietstrafbaarishijdie
eenfeitpleegt,terwijlhijtengevolgehetzijvandentoestandvanbewusteloosheidwaarinhijverkeerthetzijvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnergeestvermogens,buitenstaatistenaanzienvandatfeitzijnenwiltebepalen’(vetgedruktmb).
163 Determ‘krankzinnigheid’treffenweookaaninde‘WettotregelingvanhetStaatstoezichtop
krankzinnigen’(Krankzinnigenwet)van1884.Dewetbevatgeendefinitievanditbegrip.Dewetgeverwas,blijkensdeMemorievanToelichting,vanmeningdat‘demedicusmoetuitmakenoferkrankzinnigheidbestaatenwilhemnietbindendooreenindewetstaandeomgrenzing’.Bron:Mooy1964.MooyverwijstoverigensnognaareencirculairevanhetMinisterievanBinnenlandseZaken,waaruitzouzijnoptemakendat‘deregering“krankzinnig”synoniemachtmet“geestesziek”‘.Onderscheidzou,volgensMooy,zijntemakentussen‘geestesziekten’en‘zenuwziekten’.Inheteerstegevalgaathetom‘geestelijkgestoorden,wiergehelepersoonlijkheidmeerofminderdooreenziekteprocesisaangetast,wiercontactmetdewerkelijkheidgeheelofgedeeltelijkisgestoord,diegeenofonvoldoendeinzichthebbenindeeigentoestand…’.Van‘zenuwziekte’zousprakezijnbij‘anderegeestelijkgestoorden,bijwieeengoedinzichtineigentoestandisblijvenbestaan,diehunverschijnselenalsziekelijkonderkennen,dieeenbehoorlijkcontactmetderealiteitbehouden…’.(Mooy1964,p.28).
164 MemorievanToelichtingbijartikel47O.R.O.,Smidt1891,p.364e.v..165 Nieboer1970,p.40.166 Nieboer1970,p.41.
71
72
Metdeterm‘bewusteloosheid’werdindezebepalingeenbegripgeïntroduceerdwaarmee,netalsindeDuitsewet,nietpathologischepsychischetoestandentotuitsluitingvanstrafbaarheidkondenleiden.
Determleiddeindeparlementairebehandelingtotveeldiscussie.IndeMemorievanToelichtingwerddevolgendeverdediginggevoerd:‘Hijdievolkomenonbewustisvanwathijdoetkanvoorgeenedoorhemindietoestandverrichte
handelingverantwoordelijkzijn.Dewetvraagtdaarbijnietnaardenoorzakenvandentoestandvanbewusteloosheid…….Zelfsvoordegevallenwaarindedaderzichvrijwillig,doorgebruikvangeestrijkedrankenofanderemiddelen,indentoestandvanbewusteloosheidheeftgebragt,mag
hiergeeneuitzonderingwordengemaakt.’167Echterjuistdekeuzevanhetvoorbeeldvanhet(vrijwillig)drankgebruikleiddeinhetparlementtotveelweerstand.DaarnaastwerddetermbewusteloosheidalsvertalingvanhetDuitse‘Bewusztlosigkeit’alsongelukkigbeschouwd.De
psychiaterRamaerpleittevoor‘onbewustheid’waaronderbegrepenzoumoetenworden:verstrooiingdergedachten,dronkenschap,hevigegemoedsbewegingen,droom,slaapdronkenheid,koortsijlen,slaapwandelen,toestandnahersenschudding,etc..168Hoewelhiermeewellichtbeter
aangeslotenzouwordenbijdeDuitsetekstheeftookditvoorstelhetnietgehaald.Determbewusteloosheidsneuveldeindediscussiedievoornamelijkbeheerstwerddoordeweerstandtegendegedachtedatookdronkenschaptotstraffeloosheidzoukunnenleiden.
VerderwerddoordewetgevertenopzichtevandeDuitsetekstnogeennieuwelementingebracht.Determziekelijkestoorniswerdalsontoereikendbeschouwd,omdatdezenietzouomvatten‘deabnormalegemoedstoestanddiehetgevolgisvanaangeborengebreken’.169Aandewettekstwerd
daaromtoegevoegddeterm‘gebrekkigeontwikkelingvandeverstandelijkevermogens’.Denoodzaakvandezetoevoegingkanbetwijfeldworden.Ookhierlijkteenvertaalprobleemgespeeldtehebben.Nieboerweeserimmersalop(ziehierboven)datonder‘krankhafteStörungder
Geistesthätigkeit’ookdegebrekkigegeestelijkeontwikkelingbegrepenzoumoetenworden.TenslottewerddoorRamaerbezwaargemaakttegendeterm‘geestvermogens’omdatditwoord‘eentheorievertegenwoordigt’,namelijkdeleervandegeestals‘onstoffelijkwezen’,datdestof
beheerscht’.170Indetoenmaligekrankzinnigenwetwerdooknietovergeestvermogensmaarover‘verstandelijkevermogens’gesproken.Dezeargumentenleiddenertoedatdielaatsteomschrijvingookinhetdefinitieveontwerpwerdopgenomen.171Artikel37WetboekvanStrafrechtwerdten
slottein1886alsvolgtvastgesteld:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijkevermogensnietkanwordentoegerekend.Blijktdathetbeganefeithem
wegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijkevermogensnietkanwordentoegerekend,dankanderechtergelastendathijineenkrankzinnigengestichtwordegeplaatstgedurendeeenproeftijd,dentermijnvaneenjaarniettebovengaande’.
SamenvattendzienwijdatdeNederlandsewetgever,deDuitsewetalsvoorbeeldnemend,uiteindelijktoteenveelbeperktereomschrijvingkwamvandepsychischetoestandendietot
straffeloosheidkunnenleiden.IndeDuitsewetginghetzowelompathologiealsomniet
167 Smidt1891,p.365.168 Nieboer1970,p.52.169 Smidt1891,p.365.170 Nieboer1970,p.52.171 Nieboer1970,p.59.
72
73
pathologischegemoedstoestandendie-mitssprakewasvaneendaardoorveroorzaaktonvermogentotvrijewilsbepaling–totstraffeloosheidkondenleiden.Inheteersteontwerpvandewet(art.47O.R.O.)wordtdielijnnogvrijstriktgevolgd,maardeparlementairebehandelingleidde
toteenforsekoerswijziging.Opvallendisvooralhetschrappenvande‘bewusteloosheid’.Beslissendvoorhetschrappenlijktechternietzozeerhetprincipiëlebezwaartegenhethonorerenvanstraffeloosheidinnietpathologischegemoedstoestanden,alsweldeweerstanddiededoorde
Minister,alsvoorbeeldaangedragen,dronkenschapopriep.Daarspitstedediscussiezichoptoe.Ookdeongelukkigevertalingvan‘Bewusztlosigkeit’in‘bewusteloosheid’lijkteenrolgespeeldtehebben.De‘reddingspoging’vanRamaeromuittewijkennaar‘onbewustheid’heeftnietmogen
baten.Watookopvaltisdeonnodigetoevoegingvande‘gebrekkigeontwikkeling’,samenhangendmeteenmisvattingomtrentdebetekenisvandeDuitsewet.HetdoetNieboerverzuchtendat‘het
onderscheid(ziekelijkestoring/gebrekkigeontwikkelingmb)onduidelijkis,psychiatrischniethanteerbaarenjuridischirrelevant.Hetiseensymptoomvangebrekkigeontwikkelingindewetstechniek,algeefthetgelukkiggeenaanleidingtotstoringindestrafrechtspleging’.172
3.2.1.2 Depsychopatenwetten173Depsychopatenwetten174kenneneenlangeontstaansgeschiedenis.Heteersteontwerpvan
ministerRegoutdateertvan28maart1911.Deinvoeringvandeuiteindelijkeversiesvondplaatsin1928.DewettenhebbendebasisgelegdvoordeTBSzoalswijdienukennen.
Aanleidingvoordewetsvoorstellenvormdedeconstateringdathettoenmaligedichotomestrafstelselalsproblematischwerdervaren.Indegevallenwaarinderechtervanoordeelwasdathetfeit,inverbandmeteenpsychoseofanderegeestesstoornis,nietkonwordentoegerekend,
bestondweliswaardemogelijkheidbetrokkeneineenkrankzinnigengestichtteplaatsen,maardeproblemenwarendaar,naarhetoordeelvandeminister,175nietmeeopgelost.Hijweeseropdat‘wanneerdeverschijnselenderpsychosezijngeweken’betrokkeneopgrondvande
Krankzinnigenwetuitdeinrichtingmoetwordenontslagen,maardatniettemingevaarvoordeopenbareordeaanwezigkanblijven‘hetzijdoordatdekrankzinnigheidzichontwikkeldeopinvalieden(enonveranderdgebleven)bodem……..,hetzijdoordatdegepleegdedelictenmetde
verschijnselenderpsychoseslechtsinzeerverwijderdverbandstonden,mindereenuitvloeiselwarenderkrankzinnigheidzelvedanwelvandenogdaarnaastbestaandegeestesafwijkingen’.Daartegenoverstondendegevallenwaarindeverdachtealsverminderdtoerekeningsvatbaar
moestwordenaangemerkt.Derechterkondanweleenlichterestrafopleggennaarratovande
172 Nieboer1970,p.67.173 Zievooreenoverzichtvandetotstandkomingvandezewettentevens:VanderWolf2012p.412e.v..174 ‘Wetvanden28stenMei1925,totaanvullingenwijzigingderbepalingenbetreffendehetstrafrecht
enstrafrechtsplegingvanpersonen,bijwietijdenshetbegaanvanhetfeitgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringdergeestvermogensbestond’(Staatsblad1925,221),ende‘Wetvanden28stenMei1925,totaanvullingvandewettotvaststellingderbeginselenvanhetgevangeniswezen’(Staatsblad1925,222).
175 KamerstukkenII1910/11,239,p.12e.v.(MvT).
73
74
verminderingvandetoerekeningsvatbaarheid,maar,zosteltdeminister:‘nuwordtalgemeenerkend,datdoortoepassingdergewonestrafmiddelenopverminderdtoerekenbaren:a.hetpsychischdefectnietzeldenverergertenb.invelegevallenhetkwaadnietindenwortelwordt
aangetast’.176Ternadereonderbouwingvandenoodzaakvandevoorgestanestelselherziening(indevormvaneenbreedtoepasbarestrafrechtelijkemaatregel)werdenindeMemorievanToelichting
uitgebreidebeschouwingengewijdaandeverschillendecategorieënvanpsychischgestoordejustitiabelenwaarmeemeninhetstrafrechttemakenkreeg.Onderscheidwerdgemaakttussendegroepvan‘misdadigepsychopathen’(1)endievande‘misdadigekrankzinnigen’(2).
Metdeeerstegroep(1)werdgedoeldop‘personendiemetdenstrafrechterinaanrakingkomen,ziekelijkegeestesafwijkingenvertoonen,zonderdatzijalsbepaaldkrankzinnigenofvolkomenontoerekeningsvatbarenzijnaantemerken’.De‘misdadigepsychopathen’werdendoordeminister
indestrafrechtelijkecontextnaderaangeduidals‘grensgevallen’.Metdietermwerdtotuitdrukkinggebracht‘hetalgemeenerkendverschijnselvandenzeergeleidelijkenovergangtusschengeestelijkegezondheidenkrankzinnigheid,vandetallozetusschenvormen,loopendevanaf
devolkomentoerekeningsvatbaarheidtothetalgeheelontbrekendaarvan’.Wathierinopvaltisenerzijdsdedimensioneel(avantlalettre)gekleurdeopvattingvanhetstoornisbegrip,enanderzijdshet,watmindergelukkige,gebruikvandestrafrechtelijk/normatievenomenclatuur
(toerekening)omdebandbreedtevaneenspectrumindepsychiatrieaftegrenzen.Totdecategorievan‘misdadigepsychopathen’werdengerekend‘lijdersaanverschillendeziektetoestanden,naderendetotbepaaldevormenvankrankzinnigheid,verderlijdersaandedrie
grootezenuwziektenepilepsie,hysterie,neurasthenie,danchronischealcoholisten,lichtzwakzinnigen,sommigesexueelperversene.a.’.Watbetreftde‘misdadigekrankzinnigen’(2)weesdeministereropdatdezeonderscheiden
moestenwordenvande‘krankzinnigeovertreder’.Devoorgesteldestrafrechtelijkemaatregelenzoudennietvantoepassingzijnopdielaatstecategorieomdatindedaarmeebedoeldegevallen‘hetdoordewetgevorderdeopzetofdedoorhaargevorderdeschuld’zouontbreken.Vrijspraak
dientdantevolgen.NaderebeschouwingvanhetindeMemorievanToelichtingmetveelomhaalvanwoordengeponeerdeonderscheidtussende‘misdadigepsychopaath’ende‘misdadigekrankzinnige’laat
ziendathetverschiltussendezebeidecategorieëntochnieterghelderiseniniedergevalnietisterugtevoerenopinhoudelijkepsychiatrisch/gedragskundigecriteria.Wekomennietveelverderdandeconstateringdatdekrankzinnigevoorplaatsingineenkrankzinnigengestichtinaanmerking
komt,waarbijde‘bepaald’krankzinnigenalsvolkomenontoerekeningsvatbaarzijnaantemerken(ziehierboven).DaterwatbetreftdeaardvandepsychischeaandoeningengeensprakeisvandegesuggereerdedichotomieblijkteigenlijkookuitdeMemorievanToelichting,wanneerdaarin
wordtgesprokenovereenzeergeleidelijkenovergangtusschengeestelijkegezondheidenkrankzinnigheid.
WijziendanookdatdituitgebreidebetoogweinigconsequentiesheeftgehadvoordeomschrijvingvandestoornisinhetwetsvoorstelRegout.Detekstvanhetvoorgesteldeartikel37bisWvSr
176 Ibidemp.13.
74
75
luidde:“Nietstrafbaarishijdietijdenshetbegaanvanhetfeitlijdendewasaanstoringofgebrekkigeontwikkelingzijnergeestvermogens,indienhetfeituitdienhoofdehemnietkanwordentoegerekend”.
Vergelekenmetdetoennoggeldendewettekst177valtopdatde‘verstandelijkevermogens’weerzijningeruildvoorde‘geestvermogens,dathetwoord‘ziekelijk’uitdetekstisverdwenen,terwijlhet‘lijdendeaan’zijnintrededoet.Deministerverwijstinzijntoelichtingnaardeswitchdiebijde
totstandkomingvanhetwetboek178gemaaktwasvan‘geestvermogens’naar‘verstandelijkevermogens’ensteltdatdieveranderinggeenverbeteringisgeweest.Hijwijsteropdaterverschillendepsychosenbestaanzonderintelligentiedefectendatbijdezogenaamdverminderd
toerekeningsvatbarendeverstandelijkevermogensnietzeldenbijuitstekgoedontwikkeldzijn.179Ookwerdhetwoordziekelijkgeschrapt.Datis,gekgenoeg,juistgebeurdomervoortezorgendatalleenpsychischestoornissenvanziekelijkeaardtottoepassingvanditartikelkondenleiden.Door
‘lijdendeaan’indetekstvooraftelatengaanaanzowelde‘storing’alsde‘gebrekkigeontwikkeling’vandegeestvermogenswerdbeoogddieziekelijkeaardvandepsychischeaandoeningtotuitdrukkingtebrengen.Omeendubbelingtevoorkomenmoesttoenhet‘ziekelijk’voor‘stoornis’
wordengeschrapt.Doelwas‘tewakentegentevergetrokkenpsychiatrisering’.Ditwerdnadertoegelichtmet:‘Opdathetvoorgesteldeartikel37toepasselijkzij,isdusnietalleennoodig,datdedadertijdenshetbegaanvanhetfeitpsychischeafwijkingenvertoonde,maarmoettevensvoorden
rechterwetenschappelijkvaststaan,datdieafwijkingenwarenvanontwijfelbaarziekelijkenaard’.180Geziendezenaderaangeduidecontextwordtmet‘wakentegentevergetrokkenpsychiatrisering’kennelijkbedoeldhetbeperkenvandereikwijdtevanartikel37.Welke
overwegingenhiereenrolhebbengespeeldblijktniet.Hetlijkteropdathetiniedergevalnietdebedoelingisgeweestdewerkingvanartikel37tebeperkentotde‘bepaaldkrankzinnigen’.Vervolgensisgezochtnaareenverderopinhetspectrumgelegencriteriumenisdatgevondeninde
‘ziekelijkeaard’vandeaandoening.Hoedanook,dezewettekstheeftdeeindstreepnietgehaald.Ruimvierjaarlater(23juli1915)werddoordetoenmaligeministervanjustitieOrtaandeTweedeKamereennotavanwijzigingvoorgelegd.Belangrijkpunthierinvormdedenadereafbakeningvan
degroepvandelinquentenwaaropdewetbetrekkingzoumoetenhebben.MinisterOrtgingweermorrelenaanhetdoorzijnvoorgangerRegoutzoscherpgeformuleerdecriterium,namelijkdathetmoestgaanomafwijkingenvan‘ontwijfelbaarziekelijkenaard’.Hijwasvanmeningdatervoordie
aanscherpinggeengoedeargumentenwaren:‘Wanneermenmochtmeenen,datdeinvoeringvanbegrippenals‘lijdende’en‘ziekelijk’waarborgenzouopleverentegenteverdoorgevoerdepsychiatriseering,danzoumenzichtenenenmalevergissen;immersomtrentdeninhoudvandie
begrippenoppsychischgebiedbestaatwetenschappelijkgrootverschilvanmeening’.Hijvervolgtmeteentweedeargument:‘Dochbovendien:denadrukinartikel37,eerstelid,moetallereerstvallenopdeslotwoorden“nietkanwordentoegerekend”.Mochtm.a.w.gebrekkigeontwikkeling
vangeestvermogensineenbepaaldgevalnietziekelijkkunnenwordengeacht,terwijlzijniettemindetoerekeningsvatbaarheidvoorzekerehandelingenzouuitsluiten,danbehoortartikel37,eerste
lid,opdiehandelingentoepasselijktezijn.’181
177 Zieparagraaf3.2.1.1.178 Zieparagraaf3.2.1.1.179 ZienaderNieboer1970,p.59alsmedeHofstee1987,p.109.180 KamerstukkenII1910/11,239,p.18(MvT).181 KamerstukkenII1914/15,50.1(voorheen239)p.5,(NotavanWijziging)
75
76
Vanuitdezeoverwegingenwerdhet‘lijdendeaan’weergeschraptenteruggekeerdnaardeoorspronkelijkewettekst,metdienverstandedatdewijzigingvanverstandelijke-ingeestvermogenswelgehandhaafdbleef.Datleiddetotdevolgende(indeuiteindelijke
psychopatenwettenopgenomen)tekstvan(heteerstedeelvan)artikel37:“Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaat,dathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnergeestvermogensnietkanwordentoegerekend”.182
Hoeweldewettekstopditpuntdusnietingrijpendwerdveranderdiswelvanbelangteziendatdewetgeverhier,inaansluitingopdeoorspronkelijkeaanhetWetboekvanStrafrechttengrondslagliggendeontwerpen,terugkeertnaardeopvattingdatvoordeafbakeningvanhetstoornisbegrip
(althansvoorwatbetreftdegebrekkigeontwikkeling)inhetstrafrechtdeziekelijkeaarddaarvannietdebeslissendegrensis.Nieboer183trektkennelijkeenandereconclusie.Naarzijnopvattingwashetduidelijkdebedoelingvandewetgeverom‘inzijnuitgangspuntallepsychischeafwijkingente
betrekken’.Hetlijkthemdaarbijzondermeerduidelijkdat‘dewetgevergeenanderepsychischetoestanden,hoeabnormaal(indezinvanongewoon)ook,indeimputatieregelingheeftwillenopnemen’.Hijvervolgtdanmet:‘Enterecht,wantvermengingvantweeongelijksoortigeelementen
(ziektenenniet-ziekten)staatdedooronsbepleiteintegratieindeweg’.184WatopvaltisdatNieboerbijdebesprekingvanditonderwerpwelhetontwerpRegoutmaarniethetlatere(totwetverheven)ontwerpvandienscollegaOrtbetrektendatbiedtopditpunt,zoalswijzagen,nujuist
eenanderbeeld.
3.2.1.3 HerzieningvandeTBRendeWetBOPZRedelijkkortnaelkaarzijnindezeventigerjarenvandevorigeeeuwaandeTweedeKamertwee
wetsontwerpenaangebodendienauwverbandmetelkaarhadden.HetbetrofdewettotherzieningvandeTBRendeWetBOPZ.185Aanhetstoornisbegripinhetstrafrechthebbendezewetten,inhunonderlingesamenhang,eennieuwedimensiegegeven.Hoeweldetekstvande
betreffendestrafrechtelijkebepalingennietwezenlijkisveranderd,isvooraluitdewetsgeschiedenisvandeWetBOPZveeltelerenoverdemetdetoenmaligetijdgeestovereenkomendevisievandewetgeveropdestoornis.
IndeMemorievanantwoordopdewetherzieningTBR186wordt,opvragenvanTweedeKamerledendaaromtrent,voordeuitlegvanhetonderscheidtusseneen‘gebrekkigeontwikkeling’eneen‘ziekelijkestoornis’vandegeestvermogens,verwezennaardenaderememorievan
antwoordinzakehetwetsontwerpBOPZ.Uitdienaderememorie187blijktdatdeaanleidingvoor
182 Wetvan28mei1925Stb.1925,221.183 Nieboer1970,p.67.184 Nieboer1970,p.68.185 OntwerpvanwettotherzieningvandebepalingenvanhetWetboekvanStrafrecht,hetWetboekvan
Strafvordering,deBeginselenwetgevangeniswezenenenkeleanderewettenomtrentdemaatregelvanterbeschikkingstellingenenigeandereonderwerpendiemetdeberechtingvangeestelijkgestoordedelinkwentensamenhangen,Kamerstukken1971/72,11932,alsmede:hetontwerpvoordeWetbijzondereopnemingeninpsychiatrischeziekenhuizen,KamerstukkenII1970/71,11270.
186 Kamerstukken1980/81,11932,nrs.5-7p.31.187 Kamerstukken1979/80,11270,nr.12,p.12e.v..
76
77
eenuitgebreideuiteenzettingvandeministeroverhetstoornisbegripindeWetBOPZ,gevormdwerddoordeongerustheidvanverschillendeKamerfractiesomtrentdereikwijdtevandenieuwewet.DefractiesvanP.S.P.enP.P.R.steldenzichophetstandpuntdat‘hetuitgangspuntvandewet
gelegenisinhetbegrip‘krankzinnigheid’indemeestklassiekezinvanhetwoord:een‘ziekte’,eeninhetindividugelegenstoornisvanbekendeofonbekendeoorsprong,dievaste‘natuurregels’volgt.Zijwezeneropdatbijdiegenendiedoorsocialeoorzakeningeestelijkeverwarringzijngeraakt,er
geensprakeisvan‘eendiagnose,voorspelbaarheidenziekten’.Dedaaruitvoortvloeiendewaarschuwingvandekamerledenhieldindatvoorbedoeldepersonenhetwetsontwerpzoufunctioneren‘alseenstrafwetvoorsocialeonaangepastheid’.Hethierindoorklinkende
maatschappijbeeldlijktverbandtehoudenmetdetoenmalige,als‘antipsychiatrie’aangeduide,nieuwestromingbinnendepsychiatrie.GewezenkanwordenopdepublicatiesinhetbeginvandezeventigerjarenvanRonaldLaing,JanFoudraineeninhetbijzonderThomasSzasz.Dielaatstehad
metzijnboek‘Hetrechtomterechttestaan’188aandachtgevraagdvoordeinzijnogendreigendepsychiatriseringvanhetrecht.Vanuitdatperspectieflaatzichdepogingvangenoemdefractiesomtekomentoteenscherpeafbakeningvanhetstoornisconceptendaarmeevandereikwijdtevande
wet,goedverklaren.Deministergingnietmeeindieongerustheidenreageerdemeteendoorwrochteengenuanceerdeuiteenzetting.Onder‘geestvermogens’zou,naardebedoelingvanhetontwerp,189moetenwordenverstaan‘de
vermogenstotdenken,voelen,willen,oordelenendoelgerichthandelen.Dezevermogenswordenbepaaldenbeïnvloeddoorbiologische,psychischeensocialefactoren’.Wanneerdandestapwordtgezetnaardestoorniswordtvervolgensopgemerktdat‘dealselementvandegeestvermogens
beschrevenfaculteitennietindezelfdematebehoeventezijnaangetastomopeenbepaaldmomenttochvaneenstoornisvandegeestvermogenstekunnenspreken’.InreactieopdesbetreffendevragenvandefractievandePvdAwordtindenaderememorievanantwoordookhetonderscheid
tussende‘gebrekkigeontwikkeling’(a)ende‘ziekelijkestoornis’(b)vandegeestvermogensnadertoegelicht.
a. ‘Onderdeomschrijvinggebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogenszijnvoordetoepassingvanhetontwerpmetnameterekenendeuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:idiotieenimbecillitasmentis.Hetgaathierom
aangeborenofopzeerjeugdigeleeftijdverworvenernstigebelemmeringenindeontwikkelingvandegeestvermogens’.Metdezeuitlegvan‘gebrekkigeontwikkeling’wordtweerteruggekeerdnaardebetekeniszoalsdie
daarbijdetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrechtaangegevenwerd.ErwordtduidelijknietvoortgeborduurdopderuimtedieministerOrtbijdepsychopatenwettenzocht,toenhijbijde‘gebrekkigeontwikkeling’expliciethet‘ziekelijk’adjectiefschrapte.
b. ‘Vaneenziekelijkestoornisvandegeestvermogensindezinvanhetontwerpkanworden
gesprokenalsdegeestvermogensnaeenkorteoflangereperiodevanontwikkelingtijdelijkofblijvendgestoordraken’.Hetbegripziektewordthierbijniet‘opgevatalseeninhetindividugelegenstoornis,zoalshersenbeschadigingen,gezwellenofinfecties’.Deziekelijkestoorniswordt,inde
188 Szasz,Th.S.‘Hetrechtomterechttestaan,rechtsbedelingdoorpsychiaters’,AmboboekenBilthoven,
oorspronkelijkeuitgave:1971.189 Kamerstukken1979/80,11270,nr.12,p.12e.v..
77
78
opvattingvandeminister,gezienalseen‘samenspel’vandebiologische,psychischeensocialefactoren.Tothierisdetoelichtingophetstoornisconceptookvoortoepassinginhetstrafrechtgoed
bruikbaar.LastigerwordthetwanneerdespecifiekvoordeWetBOPZgeldendegevaarsnotiewordtgeïntroduceerd.DegeconstateerdestoornismoetvoortoepassingvandemaatregelenuitdeWetBOPZvoorspellendzijnvoorhetgevaarvollehandelenofnalatenvanbetrokkene.Destoornismoet
degevaarvolledadenvandebetrokkeneoverwegendbeheersen.190DatbetekentdatnietallestoornissenvandegeestvermogensinhetkadervandeWetBOPZrelevantzijn.Hofstee191trektdaaruitdeconclusiedat‘doorditverbandslechtsernstigestoornissentottoepassingvanhet
wetsontwerpaanleidingzullenkunnengeven’.AleerderhebbenwijvastgestelddatindeWetBOPZhetgevaarbetrokkenwordtbijdedefinitievandestoornisendatditinhetstrafrechtniethetgevalis.192Hetleidtindenaderememorievanantwoordtoteenbeschouwingover‘lichterestoornissen’
zoalsbijvoorbeeldhoogtevreesofangstendie‘nochhetdenken,nochhetwillenenoordelen,nochhetdoelgerichthandeleninernstigematebelemmeren’endaaromniettotstoornissenindezinvandewetzijnterekenen.Zewordenals‘neurosen’aangeduid.Ook‘stoornissenvande
persoonlijkheid’wordenvoortoepassingvandewetuitgesloten.Overwegingdaarbijisdatdegeestvermogensvanbedoeldepersonen‘nietinzoernstigemategestoordzijnteachtendathunhandelen(vrijwel)geheelonderinvloedvanhunstoornistotstandkomt’.Laterzalblijkendatde‘de
vanzelfsprekendestrengheidwaarmeeooitgevaaropbasisvanpersoonlijkheidsstoornissenofverslavingenaandebetrokkenezelfwerdtoegerekend,isgaanwankelen’.MetdezeuitspraakverwijstZuijderhoudt193naardeontwikkelingeninderechtspraakvandeWetBOPZdieeenruimere
opvattingvanhetstoornisconceptlatenzien.Watdaarvanzij,inhetstrafrechtisallangeretijdopditpunteenanderekoersgevarenenspeeltzekerdepersoonlijkheidsstoornisbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheideenbelangrijkerol,zijhetdatdergelijkestoornissenzeldenof
nooitzullenleidentothetoordeelvaneenontoerekeningsvatbaarheid.Bijdebesprekingvandejurisprudentiewordthierondernaderopditpuntingegaan.194HetlijkteropdatdebeschouwingindenaderememorievanantwoordbijhetwetsontwerpBOPZ
overdepsychischestoornisvoorhetstrafrechtzijnrelevantiegaatmissenzodradegevaarscomponentdaaraanwordttoegevoegd.BelangrijkverschilmetdeWetBOPZisimmersdathetgevaarinhetstrafrechtgeendeeluitmaaktvandedefinitievandestoornis.195Ookopeen
anderpuntwringthet.DeministernoemtindememorieenkelevoorbeeldenvanvoortoepassingvandeWetBOPZrelevantestoornissen,waaronderde‘psychogeneopwindingstoestanden’.Daarvanwordtde
volgendebeschrijvinggegeven:‘Indieneenmensinzijnrelatiepatroonmetzijnnaasteomgevinggedurendekortereoflangeretijdintoenemendemateaangrotespanningenisblootgesteld,waarbijeenreeksgebeurtenisseneen
versterkendeffectkanhebben,kan–insamenhangmetdepsychischegesteldheidvanbetrokkene–
190 Kamerstukken1979/80,11270,nr12;zietevensVanderWolf2012,p.574alsmedeZuijderhout2004,
p.20e.v..191 Hofstee1987p.445.192 Paragraaf2.3.1.3.193 Zuijderhout2004,p.21.194 Paragraaf3.2.2.2.195 ZieookHofstee1987,p.446.
78
79
eenzodanigetoestandvanernstigegeestelijkeontredderinghetgevolgzijndatvaneenstoornisindezinvanhetontwerpkanwordengesproken’(p.14).Indebeschrijvingvandeze‘stoornis’ligtdenadrukopbuitendepersoongelegenfactoren(spanningenengebeurtenissen)die,insamenhang
metde(nietalspathologischmaarinneutraletermenaangeduide)psychischegesteldheidvanbetrokkeneverklarendzijnvoordiensgeestelijkontreddering.Hetis,opzijnminst,onwaarschijnlijkdatindestrafrechtelijkecontexteendergelijkbeeldals‘stoornis’wordtaangemerkt.Meervoorde
handligtdatdebeschrevendynamiek-indienbetrokkeneindietoestandvangeestelijkeontredderingtothetplegenvaneendelictkomt–leidttoteenberoepoppsychischeovermacht.
SamenvattendDoorintroductievanhetbio-psycho-socialemodelwerddebetekenisvande(stoornisvande)geestvermogensvoorzoweldeWetBOPZalsvoorhetstrafrechtinovereenstemminggebrachtmet
demeestactuelevisiedaaromtrentbinnendepsychiatrie.Het‘ziekelijk’werddaarbijnietbeperkttotdesomatischecomponentmaarbinnenhetkadervandatmodelbreedgeformuleerd.De‘gebrekkigeontwikkeling’krijgtweerdeoorspronkelijkebetekenismetnadrukopdeaangeboren
cognitievebeperkingen.OfdaarmeebewustafstandisgenomenvandevisievanministerOrtdiedewegleekteopenennaareenstoornisindezinvande(straf)wetzonderdatdezevanziekelijkeaardis,blijktniet.Hetlofwaardigestrevenomtoteeneenduidigeterminologietekomenvanhet
stoornisconceptinhetstrafrechtendeWetBOPZlooptenigszinsvastophetmomentdatdevoordeBOPZrelevantegevaarscomponentdaarinbetrokkenwordt.Weziendaneenstoornisconceptontstaandatvoordestrafrechtpraktijkenerzijdstebeperkend(persoonlijkheidsstoornissen)isen
anderzijdsheelruimwordtgeformuleerd(psychogeneopwindingstoestanden).Terugkerendnaardetekstvandestrafrechtelijkewetgevingzienwij,zoalsgezegd,datdaarinweinigveranderdis.Inartikel37is,innavolgingvandetekstvandeWetBOPZ,‘storing’vervangen
door‘stoornis’.Uitdememorievantoelichtingbijdielaatstgenoemdewetblijktdatdezewijzigingnietvanprincipiëlemaarvantaalkundigeaardis.Bovendienwerddaarmeeaangeslotenbijhetinartikel378Boek1,nieuwBurgerlijkwetboek,gebruikte‘geestelijkestoornis’.196
Totslotzijnogvermelddatindeloopvandeverdereparlementairebehandelingalleennogwijzigingisaangebrachtindeartikelnummering.Artikel37isuiteindelijkalsartikel39inhet
WetboekvanStrafrechtterechtgekomen.197
3.2.2 Eennadereafgrenzingvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht
Nadezewetshistorischeexercitierondde‘groeidergeestvermogens’endedoordewetgeveralsgebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornisaangeduideafwijkingendaarvan,dientzichdevraagaanwatbinnendehuidigejuridischecontext(eind2016)destandvanzakenis.Watisopdit
momentdebetekenisvandezeterminologiedieinweverschillendebepalingenvanzowelhetWetboekvanStrafrechtalshetWetboekvanStrafvordering198tegenkomen?Nadeinwerkintredingvanhethuidigeartikel39WvSrin1986hebbengeenontwikkelingenmeer
196 KamerstukkenII1970/71,11270nr.3,p.10.197 Wetvan19november1986,Stb.1986,587(i.w.tr.op1september1988).198 Zieparagraaf1.1.1.
79
80
plaatsgevondendie,althansvanuithetperspectiefvandewetgever,lichtwerpenopdetekstvandewet.Vooreenexegesedaarvanzalgekekenmoetenwordennaarjurisprudentieenliteratuur.Nualkangezegdwordendateenscherpeafbakeningvanhet‘wettelijkestoornisbegrip’daaruit
nietnaarvorenzalkomen.Indeliteratuurwordtslechtssummieraandachtbesteedaandeafgrenzingvanhetstoornisconceptenwordtalsneldestapgezetnaarbeschouwingenoverdetoerekening.OokbijdeHogeRaadzullenwevergeefszoekennaarfundamentelenotiesoverde
geestvermogensenwatalsstoornisdaarvankanwordenaangemerkt.Dejurisprudentierichtzich,zoalswijhiernazullenzien,vooreengrootdeelopdebijzonderestoornisvariantendietemakenhebbenmetmiddelengebruik.Echter,alvorensdejurisprudentietebespreken,wordtinde
afbakeningvanhetstoornisbegripindewetnaderstructuuraangebracht.Hetkantevensdienenalskaderbijdebeschouwingvandejurisprudentie.
3.2.2.1 DewettelijkestoornisendegrenzenvandewetVerschillendeauteursstellendatdoordewetgever(inartikel39WvSr)geenenkele‘psychischeafwijking’199wordtuitgesloten.200Daarlijktopheteerstegezichtdusgeenmisverstandovertekunnenbestaan.Hoewelhiernietonmiddellijkhettegendeelzalwordenbetoogd,ishettochvan
belangwatscherpertekijkennaardeherkomstvandezestellingendebetekenisvandetermpsychischeafwijking.Dooreenbegrenzingvandeinhoudvandietermkandereikwijdtevandewetimmerstochweerwordeningeperkt.
BehalveNieboerbaserendebedoeldeauteurszichnietopeigenonderzoekvandewetgevingsgeschiedenis,maarverwijzenzijnaarandereauteurs,waarbijhetspoorterugvoertnaarNieboeralsoorspronkelijkebron.BijdebevindingenvanNieboerzijnechtertweekanttekeningen
teplaatsen.Deeersteisdatdeaandewetgevertoegeschrevenuitspraakdatmetde‘gebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornis’geenenkelepsychischeafwijkingwordtuitgesloten,eeninterpretatiebetreftvanNieboerzelf.201Dewetgeverzelfheeftzichnietindiezinuitgesproken.
DaarkomtbijdatdieuitlegvanNieboersterksamenhangtmetdevraagofdepsychischeafwijkingbegrensdwordtdoorhetziekelijkkarakterdaarvan.Datbrengtonsbijdetweedekanttekening.
Geldteenpathologievereiste?Hiervoor202zagenwij,datNieboervanoordeelwasdatdepsychischeafwijking,omrelevanttezijn
199 InnavolgingvanNieboerwordtdoordemeestevandeindevolgendenoottenoemenschrijversvoor
de‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’hetverzamelbegrip‘psychischeafwijking’gehanteerd.Dezetermisenigszinsverwarrend,indiezindateerderindezestudie(paragraaf2.1)‘psychischeafwijking’werdgehanteerdals‘verzamelbegripvoorzoweldepsychischestoornisalsvoordenietalspathologieaantemerkenpsychischetoestanden’.Dieomschrijvingvaltniet(volledig)samenmethetwettelijkstoornisbegrip.Zievoordeverwijzingennaardeliteratuurdevolgendetweenoten.
200 Nieboer1970,p.67,Haffmans1989,p.46.DeHullu2015,p.346enVanderWolf,2012p.210.201 Nieboer1970,p.66:concluderendoverdeuitdrukkinggebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringin
hetwetsontwerpzegthijo.a.:‘zijbedoeltkennelijkallegeestesziektenteomvatten’.Later(p.67)volgthijindeterminologiedewetgeverdieindeMemorievanToelichtingspreektover‘psychischeafwijkingen’.
202 Paragraaf3.2.1.2.
80
81
voordeimputatie,vanziekelijkeaardmoestzijn.Hijverweesdaarbij(overigensookvoorzijnuitlegvandebedoelingvandewetgever)naardetoelichtingopeenwetsontwerp(vanministerRegout)datdestatusvanwetnooitbereiktheeft.Bijdetoelichtingophetuiteindelijkewetsontwerpwerd
doordetoenmaligeministerOrtjuisteentegengesteldstandpuntingenomen:‘Mochtmetanderewoordengebrekkigeontwikkelingvangeestvermogensineenbepaaldgevalnietziekelijkkunnenwordengeacht,terwijlzijniettemindetoerekeningsvatbaarheidvoorzekere
handelingenzouuitsluiten,danbehoortartikel37,eerstelid,opdiehandelingentoepasselijktezijn.’203Nieboerpresenteerthierhet‘pathologievereiste’alsbedoelingvandewetgever,terwijldewetgever(dieverantwoordelijkwasvoordedefinitieveversievandewet)datjuistwildeloslaten.
Haffmansdeelt,zoalsgezegd,deopvattingvanNieboerdatgeenenkelevormvanpsychischeafwijkingdoordewetwordtuitgesloten,maarkeertzichtegenhet‘pathologievereiste’.Hijdoetdatopinhoudelijke,tegenderedeneringvanNieboergerichte,gronden,zonderteverwijzennaar
dewetsgeschiedenis.HetbezwaarvanHaffmansrichtzich‘tegenhetfeitdatmedischebegrippen,zoalshetonderscheidtussenziekelijkennietziekelijk,noodzakelijkerwijseen‘juridische’betekeniskrijgenendaaromongeschiktzijneenbeslissenderoltespelen’.204
DeHullu(2012)verwijstvervolgensweernaarHaffmansalshijzegtdat‘tegenwoordigwordt
aangenomendat….geenenkelepsychischeafwijkingisuitgesloten’,maarhijgaat,andersdanNieboer,kennelijkuitvaneendefinitievanhetbegrip‘psychischeafwijking’,waarinditniet
begrensdwordtdooreenpathologievereiste.DitvaltafteleidenuitzijnopmerkingdatJanssenenvanLeeuwen(2000),doorhetponerenvaneenpathologievereiste,eenanderevisiezoudenhebben.
VanderWolfftenslottelaathetbijeenverwijzingnaarHaffmansenDeHullu,wanneerhijsteltdatgeenenkelepsychischeafwijkinguitgeslotenlijkt.Overhetpathologievereisterepthijniet.Welmerkthij,innavolgingvanMevisenVegter(2011),opdatditcriteriuminderechtspraktijkniet
verderisingevuldenduseenopen,strafrechtelijkbetrekkelijkneutraletermis205.MevisenVegter(p.120)morrelenoverigensaanhetpathologievereistemethunstellingdat‘officiëleclassificatievaneenstoornisalszodanigindegedragswetenschapnietnoodzakelijkis’.Ennader:‘Wesluiten
bepaaldnietuitdatderechtermeerbehoefteheeftaaninformatieoverdedysfunctiesvandepersoonvandeverdachtetentijdevanhetdelictdanoverdevraagofeenaantalverschijnselentezamenkunnenwordenaangemerktals(ziekelijke)stoornis’.
Samenvattendkomtheteropneerdatdeeensgezindheidindeliteratuuroverde‘bedoelingvandewetgever’,namelijkdatindetoepassingvanartikel39WvSrgeenenkelepsychischeafwijking
wordtuitgesloten,opéénenkelebronisterugtevoeren.HetgaatindekernomeeninterpretatievanNieboervandebedoelingvaneenwetsontwerpdat,indievorm,nooittotwetverhevenis.Hetmeestproblematischismisschienweldathetbegrip‘psychischeafwijking’(alssamenvatting
vandegebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoornis)nieteenduidigwordtgeïnterpreteerd.Opeencruciaalpunt,namelijkronddevraagofernuwelofnieteenpathologievereistegeldt,lopendemeningenflinkuiteen.Watdatbetreftishetinteressantom,aandehandvanbovenstaand
203 KamerstukkenII1914/15,50.1(voorheen239),p.5,(NotavanWijziging)204 Haffmans1989,p.52.205 VanderWolf2012,p.210.
81
82
historischoverzicht,tezienhoedependelhiervoortdurendheenenweerbeweegt.Alswekijkennaardeontwikkelingenindenegentiendeeeuw,valtopdatindetoengehanteerdestrafuitsluitingsbepalingendegrenstussenpathologischeenniet-pathologischefactorennietzo
scherpgetrokkenwerd.Inhetvan1810tot1886geldendeWetboekvanStrafregt(CodePenale)werd(inartikel64)‘misdaad’of‘wanbedrijf’gedisculpeerdwanneerdeverdachteinstaatvankrankzinnigheidwas,ofwanneerhijdaartoedoor‘overmagt’gedwongenwerd.Pathologischeen
nietpathologische(inditgevalzelfsexterne,nietpersoonsgebonden)factorenwarenhierdusinéénbepalingsamengebracht.OokindetoenmaligeDuitsewetginghetzowelompathologie(psychischénsomatisch)alsomniet
pathologischegemoedstoestandendietotstraffeloosheidkondenleiden(koortsdelier,psychischetoestandbijdebevalling,dronkenschapenslaapdronkenheid).WijzagendathetontwerpvooreennieuwNederlandsWetboekvanStrafrechtaanvankelijkookdie
lijnvolgdedoordeintroductievanhetbegrip‘bewusteloosheid’.Daarnaastwerddeterm‘ziekelijkestoornis’alstebeperkendervarenomdatdaarmeegemoedstoestandenalsgevolgvanaangeborengebrekenmogelijkbuitendereikwijdtevandewetzoudenvallen.Hetleiddetotdeintroductievan
‘degebrekkigeontwikkeling’metalskennelijkebedoelingdaaronderooknietziekelijkeafwijkingenbijdeimputatietebetrekken.Debewusteloosheidwerdgeschrapt,degebrekkigeontwikkelingstaatnogsteedsindewet.
Indevolgende(wetgevings)rondewordendetouwtjesstrakaangehaald.Datwilzeggendat,naardeopvattingvanministerRegout,alsindienervanheteersteontwerpvoordePsychopatenwetten,depsychischeafwijkingenwaarhetvoorgesteldeartikel37WvSr(thansart39)opdoelde(dus
zoweldeziekelijkestoornisalsdegebrekkigeontwikkeling)‘vanontwijfelbareziekelijkenaard’diendentezijn.Hijintroduceerdekortomhetpathologievereiste.Maarnogvoordatzijnopvattingentotwet
verhevenkondenwordensneuveldedezegedachte.MinisterOrt(verantwoordelijkvoordeuiteindelijkewet)deedimmersdedeurweeropendoortestellendatoverdeinhoudvanbegrippenals‘lijdendeaan’en‘ziekelijk’wetenschappelijkgroteverschillenvanmeningbestonden.
Ookbijeengebrekkigeontwikkelingvannietziekelijkeaardzouartikel37toepasselijkkunnenzijn.Waarschijnlijkinhetbesefdatdaarmeedereikwijdtevandezebepalingerggrootzoukunnenwordenlegdehij(netalsdeDuitsewetgeverhonderdjaareerder)denadrukophet
‘toerekeningscriterium’(indeDuitsewetexplicietbenoemdals‘freieWillensbestimmung’).Hoedanook:exitpathologievereiste.
BijdetotstandkomingvandeWetBOPZwerdhetstoornisconceptopnieuwopgeschud.WijzagendatvanuitdeTweedekameraanvankelijkaangedrongenwerdopeenzeerstriktpathologievereiste.Erwerddoordekamerledengesprokenover‘krankzinnigheid’indemeestklassiekezinvanhet
woord:een‘ziekte’,eeninhetindividugelegenstoornisvanbekendeofonbekendeoorsprong,dievaste‘natuurregels’volgt’.Dieopvattingwordtdoordeministernietovergenomen.Het
onderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingendeziekelijkestoornisvandegeestvermogensblijftgehandhaafd.Determ‘geestvermogens’wordtvervolgensgeduidaandehandvanhetbio-,psycho-,socialemodelenalsoverkoepelendeomschrijvingvoordebeidevariantenwordt
gesprokenover‘stoornisvandegeestvermogens’.Ofhiermeeeenpathologievereistegeldtvoormetnamedegebrekkigeontwikkelingiszeerdevraag.Aandeenekantwordtalsvoorbeeldvooreengebrekkigeontwikkelinggesprokenoveraangeborencognitievebeperkingen(dieinbepaalde,
82
83
maarnietinalle,gevallenalspathologischzijnaantemerken),anderzijdswordtmetdegenoemde‘psychogeneopwindingstoestanden’de‘stoornisvandegeestvermogens’verbuitendegrenzenvandepathologiegetrokken.Metdezetoelichtingophetwettelijkstoornisconceptwordtinieder
gevalnieteenpathologievereistegeformuleerdwaarmeeverwezenwordtnaareeninhetindividugelegenziekte.Inovereenstemmingmetdetoenmaligestandvandepsychiatrischewetenschapwordthoedanookeenbreedziekteconcept(bio-,psycho-,sociaal)gehanteerd,maartevensde
mogelijkheidnietuitgeslotendatookpsychischetoestandenofafwijkingenonderdewerkingvandewetvallendie,ookindatbredeziekteconcept,nietalspathologischwordenaangemerkt.
Aangeziende(totstandkomingvan)deWetBOPZdelaatstewetgevingshaltewaswaarininhoudelijkeoverwegingenzijngewijdaanhetstoornisbegrip,kunnenwedeconclusietrekkendat,persaldo,destellingvanNieboerdatdewetgevergeenenkelepsychischeafwijkingheeft
uitgesloten,tochweljuistblijkttezijn,metdienverstandedatindewetgevingsgeschiedenisgeenaanknopingspuntenzijngevondenvooreenbeperkingvanhetconceptinwelkezindanook.DeveronderstellingvanNieboerdaterweleenbeperkingbestaatindezindatdiepsychische
afwijkingvanziekelijkeaardmoetzijn(pathologievereiste)vindtgeengrondindewet(sgeschiedenis).Datbetekentdater,wetstechnisch,geenbelemmeringenzoudenzijnooknietpathologischebeeldenonderde‘gebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’tescharen.
OverdegrenzenvanhetpathologievereisteDezeaanhefbevateenuitnodigingombijhetontbrekenvaneen(strikt)pathologievereisteoverde
grensvandatcriteriumheentekijken,teneindedeinhoudvanhetwettelijkstoornisbegripnaderteonderzoeken.Zijnerandere,nietpathologische,beeldenoftoestandendieonderdewerkingvanart39WvSrvallen,maarvooral,welkevallenernietonder?Wijzagendatbijdestartvanhet
wetgevingstrajectopditpuntruimeopvattingenwerdengehuldigd.InhetvoorhetNederlandsestrafrechtmodelstaandeDuitserechtwerdenallerleinietpathologischegemoedstoestanden,waaronderkoortsdelier,psychischetoestandbijbevalling,dronkenschapenslaapdronkenheidbij
deimputatiebetrokken.BijdetotstandkomingvanhetNederlandswetboekvanstrafrechtwerdenechteralenkelegrenzengetrokken.Doordeovermachtineenapartartikelondertebrengen,206werddepsychischeontregelingdie(louter)hetgevolgisvanexterneinvloedenalbuitende
reikwijdtevandestrafrechtelijke‘stoornis’gebracht.207Eentweedestapwashetschrappenvandebewusteloosheid.Debetekenisdaarvanisiniedergevaldatdewetgevertoenuitsprakdatdronkenschapgeenredenmochtzijneenstrafbaarfeitniettoeterekenen.Bijdebesprekingvande
jurisprudentiekomtditpuntechtermeteenomwegweerterug.Degevolgenvanhetgebruikvanmiddelen(waaronderalcoholintoxicatie)kanimmersinverschillendevariantenals‘stoornis’wordenaangemerkt.Uitsluitingvanhetdisculperenvindtdannietplaatsdoordedronkenschap
buitendereikwijdtevan(hethuidige)art39WvSrtehouden,maardooruitwerkingenverfijningvanhetculpaincausabeginsel.Opdepsychischetoestandenalsgevolgvanmiddelenenmedicijngebruikwordtbijdebesprekingvandejurisprudentienaderingegaan.
De(geschrapte)term‘bewusteloosheid’refereert(zekergezienderuimerebetekenisvandetot
206 Artikel40WvSr.207 Datlaterzalblijkendatvoordeverklaringendeetiologievaneenpsychischestoorniszowelendogene
alsexogenefactoren(inhunonderlingesamenhang)relevantzijn,iseenanderekwestie.
83
84
voorbeeldstrekkendeDuitse‘Bewusztlosigkeit’)mogelijkookaanallerleitoestandenvanverlaagdofverengdbewustzijn.Remmelink208spreektvan‘gedeeltelijkebewusteloosheid’ofeentoestandvan‘veranderdbewustzijn’.Gedoeldwordtopsituatieswaarinhetcontactmetdeomgevingniet
geheelontbreekt.209Alsvoorbeeldenwordengenoemdhetslaapwandelen,slaapdronkenheidenepileptischeenhysterischeschemer-endroomtoestanden.Deeveneensgenoemdeblindedriftvaltonderhethiernatebespreken‘affect’.Gesteldzouduskunnenwordendatmethetschrappenvan
de‘bewusteloosheid’ookdezetoestandenbuitenhetbereikvandewetzijngebracht.Enigeaarzelingishieropzijnplaatsnuindewetsgeschiedenisdediscussiezichvrijweluitsluitendtoespitsteopdedronkenschap.Bijdebesprekingvandejurisprudentiekomthetpuntterug
wanneergesprokenwordtoverdedissociatie.Inhetlichtvandevraagwelkepsychischebeeldenentoestandenwelofnietonderdewerkingvan
artikel39WvSrvallen,resterennogdegemoedstoestandendieveelalonderdenoemer‘affect’wordensamengevat.WijwezeneropdatindetoelichtingopdeWetBOPZook(dealsaffectaantemerken)‘psychogeneopwindingstoestanden’alsstoornisindezinvandewetwerdenbenoemd.
Datdezeopvatting,zoalsgezegd,verafstaatvandestrafrechtpraktijkwordtindeliteratuurbevestigd.InNoyon/LangemeijerenRemmelink(2009)210wordtgestelddatnietalsziekelijkestoornisiste
kwalificerenhetaffect,dehevigegemoedsbeweging:toorn,angst,radeloosheidenzovoort.Detotdezestellingleidendeoverwegingenontbrekenevenwel.Welwordtverwezennaardedisculperenderolvanhetaffectbijanderestrafbepalingen.Genoemdwordtdehevige
gemoedsbewegingdiebijnoodweerexcesdezichzelfdisproportioneelverdedigendeverdachtevrijuitkandoengaan.Echter,datbetrefteenspecifieke,inwetenjurisprudentieomschreven,situatieensluitnietuitdatdiezelfdegemoedstoestandookbijtoerekeningofdetoepassingvan
maatregelenrelevantkanzijn.Hiermeewilnietmetstelligheidgezegdzijndathetaffectookals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’isaantemerken,maargezienderuimtediedewetgeverzowelbijdetotstandkomingvanhetwetboekalsindelaatstewetgevingsrondebijde
WetBOPZheeftopengelaten(‘psychogeneopwindingstoestanden’)iseropzijnminsttwijfelensprakevaneen‘openeinde’.
Destrafrechtelijkehypothesevande‘normaliteit’Hetspiegelbeeldvanhetstrafrechtelijkdisculperenvandeverdachteindevormvaneenschulduitsluitingsgrondisdestrafrechtelijkaansprakelijkheid.IndeMemorievanToelichtingbij
artikel47O.R.O.211wordt,inhetlichtvande‘uitsluitingderstrafbaarheid’diestrafrechtelijkaantesprekenpersoonalsvolgtomschreven: ‘Destrafwetspreekttotdennormaalontwikkeldenmensch,tothemdiemetbewustheidhandelt,
dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen.Terwijlindewetenschapthansoverdezestellingenweinigofgeenverschilmeer
208 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.291.209 Alsdatcontactwelgeheelontbreektzoalsbijslaap,narcoseenhetepileptischtoevalzalsprakezijn
vanonwillekeurigebewegingendienietalswilsdadenzijnaantemerken.Strafrechtelijkzaldanhetopzetontbreken.ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.290.
210 ZieookDeHullu2015,p.346.211 Smidt1891,p.364-365.
84
85
bestaat,stuitmenindewetgevingnogsteedsopdemoeilijkheidomzescherpenduidelijkuittedrukken.’
IneenrecentverdedigdproefschriftheeftBijlsma(2016)de‘normaliteit’ofhet‘normaalpsychischfunctioneren’alsvertrekpuntgekozenvoordedefiniëringvanhetstrafrechtelijkstoornisbegrip.
Uitgangspuntinzijndenkenisdatdeontoerekenbaarheideenbijzondereplaatsinneemtinhetmaterieelrechtelijkesysteem,indiezindat“alleanderestrafuitsluitingsgrondengebaseerdzijnopdeveronderstellingdatdeverdachtepsychisch‘normaal’functioneert”.212Bijlsmaconstrueert
vervolgenstweetegenpolenindiezindathet‘lijdenaaneenpsychischestoornis’alsbedoeldinartikel39WvSrdetegenpoolvormtvan‘normaal’psychischfunctioneren.Vanuitdiegedachtekomthijtotdestellingdatvooreengoedbegripvanwateenstoornisis,indezinvanartikel39,
eerstmoetwordenonderzochtwatdestrafrechtelijkeveronderstellingenzijnovernormaalpsychischfunctioneren.Opbasisvanhetaande‘folkpsychology’213ontleendenormaliteitsbegripkomthijvervolgenstoteendefinitievandestrafrechtelijkestoornis:
‘Vaneenstoornisindezinvanartikel39Srissprakealsdeverdachtenietvoldoetaandeindestrafrechtelijkesystematiekbeslotenliggendeveronderstellingenover‘normaal’psychischfunctioneren.Eenstoornisindezinvanartikel39isdaaromeenabnormaleafwijkingvanéénof
meervandedriecentraleconceptenuitdefolkpsychologywaaropstrafrechtelijkeaansprakelijkheidgebaseerdis.’Uitgaandevandedriebelangrijksteconceptenindefolkpsychology,mentale
toestanden,rationaliteitenmentalecausaliteit,wordthetstrafrechtelijkestoornisconceptindezinvanartikel39WvSralsvolgtgeformuleerd:
• Mentaletoestanden.Vaneenstoornisvanmentaletoestandenissprakealsde
overtuigingen,wensenenemotiesvandeverdachtetentijdevanhetdelictnietopnormalewijzefunctioneren.
• Rationaliteit.Stoornisvanrationaliteitbetekentdatdepraktischeredevandeverdachte
tentijdevanhetdelictnietnormaalfunctioneert.• Mentalecausaliteit.Eenstoornisvanmentalecausaliteithoudtindatdementale
toestanden
vandeverdachtetentijdevanhetdelictnietopnormalewijzemetzijngedraginverbandstaan.
Aandezebenaderingligt,zoalsgezegd,deveronderstellingtengrondslagdatdestoornishetspiegelbeeldvormtvanwatals‘normaliteit’tebeschouwenzouzijn.Bijdieveronderstellingzijn
kanttekeningenteplaatsen.HetlijkteriniedergevalopdatdegedachteconstructievanBijlsmadestijdsnietisgevolgddoordewetgever.IndemeergenoemdeMemorievanToelichtingbijhetoorspronkelijkregeringsontwerp(O.R.O.)voorhetWetboekvanStrafrechtlezenwehetvolgende:
Uitsluitingderstrafbaarheid(artt.47,48,49,lsteen2delid,50-53).Geenestrafregtelijkeverantwoordelijkheidzondertoerekenbaarheidvanhetfeitaandendader,engeenezoodanigetoerekenbaarheidwaarhetzijdevrijheidvanhandelen,dekeustusschenhetdoen
oflatenvanhetgeendewetverbiedtofgebiedtisuitgesloten,hetzijdedaderinzoodanigen
212 Bijlsma2016,p.168.213 ZienaderBijlsma2016,p.168e.v..AlsbelangrijkstebronvoordetheorievandeFolkPsychology
maaktBijlsmagebruikvandepublicatiesvanMalle,waarondermetname:B.F.Malle,Howthemindexplainsbehavior.Folkexplanations,meaning,andsocialinteraction,Cambridge:TheMITPress2004.
85
86
toestandverkeert,dathijhetongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen.Vanbelangisnuvasttestellendatdewetgeverdestijdshet‘toerekenen’breedopvatte.
Ontoerekenbaarheidbeperktezichniettotdesituatiewaarineenpsychischestoornisdehandelingsvrijheidvandeverdachtebeperkt.Bijderedengevendefactorenvoordeontoerekenbaarheidwerdonderscheidgemaakttussen‘inwendigeoorzakenvan
ontoerekenbaarheid’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’.Onder‘inwendigeoorzaken’werdenbegrepende‘abnormaletoestanddergeestvermogens’ende‘jeugdigeleeftijd’vandeverdachte.De‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’bestrekeneenbreedscalavanfactorenenomstandigheden
dieooknunoghunplaatshebbenindestrafuitsluitingsgrondenovermacht,noodweer,wettelijkvoorschriftenambtelijkbevel.Inaldiegevallenzoudestrafrechtelijkeverantwoordelijkheidontbrekenindiengeensprakeisvaneen‘vrijheidvanhandelen’danwelbetrokkene‘het
ongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen’.214Dezecriteriaduidennietopeen‘psychischnormaalfunctioneren’.OpdestellingvanBijlsmadat‘alleanderestrafuitsluitingsgrondenwelopdieveronderstellingzijn
gebaseerdvaltinhetlichtvandewetshistorieduswataftedingen.Daarmeezijnookvraagtekensteplaatsenbijeenvandieveronderstellingafgeleidedefinitievanhetstoornisbegripindezinvanartikel39WvSr.
3.2.2.2 JurisprudentieDevraagdientzichnuaanofer,gegevenditglobaleenzekervoorhetstrafrechtnietaltijdeven
heldere,wettelijkekader,voordeuitlegvanhetwettelijkstoornisbegripnaderhouvastistevindenindejurisprudentie.DeconstateringvanMevisenVegter215datergeenarrestvandeHogeRaadisaantewijzenwaarinwordtuitgelegdwatnupreciesondereengebrekkigeontwikkelingof
ziekelijkestoornisisteverstaan,wordtonderschreven,maarnietteminblijktdatindejurisprudentiezijdelingsenvaakindirectwelenkeleaanknopingspuntentevindenzijn.Bijdebesprekingdaarvankanonderscheidwordengemaakttussentweealgemenethema’sendeinde
rechtspraaknaarvorenkomendespecifiekebeeldendiealdannietalsstoorniszoudenzijnaantemerken.Metdealgemenethema’swordtgedoeldopdevraaginhoeverre:1. indejurisprudentieaanknopingspuntentevindenzijnvoorhetaldannietaannemenvan
eenpathologievereiste:2. deDSMrichtinggevendisvoordeafgrenzingvanhetstoornisbegrip;
Despecifiekebeeldendieindejurisprudentieaanbodkomen,betreffen:3. deindetoelichtingopdeWetBOPZalsstoornisindezinvandewetuitgesloten persoonlijkheidsstoornis
4. dedoorhetgebruikvanmiddelenofmedicijnenveroorzaakteofmetdatgebruik samenhangendegeestelijketoestandenen/ofziektebeelden;5. Hetfenomeenvandedissociatieendedissociatievestoornis.
214 Laterindezestudie(paragraaf6.2.1)wordtuitgebreideringegaanopdittoetsingscriteriumvoorde
toerekening.215 MevisenVegter2011,p.119.
86
87
Ad1 PathologievereisteIndejurisprudentiezijngeenuitsprakengevondenwaarinderechterzichexplicietuitspreektovereen,voordebegrenzingvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisgeldend,pathologievereiste.Ineengedateerdeuitspraakisweleenvoorbeeldgevondenvaneengeval
waarinderechtereenberoepopart39WvSr(toennogart37WvSr)honoreert,waarbijgeredetwijfelmagbestaanbijhetpathologischkaraktervandebetreffendeaandoening.
In1974raakteeenautomobilist‘zonderenigeverkeersnoodzaak’vandeweg.Debestuurderverklaardedathij(allangeretijd)inoverspannentoestandverkeerdeenbijhetbesturenvandeautointoenemendematebangwasgeworden.Derechtbankbeslootopgrondvandieverklaring,
eenbevestigingvaneenarbeidsdeskundigeendebevindingvanverbalisantendatbetrokkene,toenhijnahetongevaluitdeautowerdgehaald,overzijngehelelichaamschokteendatzijnhandenbeefden,hetfeitaandeverdachteniettoeterekenen.DeHogeRaad216overwoogdatderechtbank
,’uitgaandevaneenjuisteopvattingomtrenthetbepaaldeinart.37,eerstelidSr.,opgrondvande…(inhoudvandevoormeldeverklaringenmb)totdegevolgtrekkingiskunnenkomen,dat
gerequireerdetentijdevanhetongeval……leedaaneenziekelijkestoringvanzijngeestvermogensinzulkeenmate,dathetfeithemnietkanwordentoegerekend’.Watopvaltindezezaakisdatderechterdeziekelijkestoringaanneemtopbasisvandeverklaringvanbetrokkeneengetuigen.Een
medisch/gedragsdeskundigadviesontbreektendatlijkttochvanbelangomtotdeconclusietekunnenkomendatde‘overspannenheid’,dieinhetregulierespraakgebruiktochnietsnelals‘ziekelijk’wordtgezien,vandienaardwasdatdezealspathologischwasaantemerken.DeHoge
Raadmaakthiergeenpuntvanenaccepteertdaarmeeeenzeerbreedstoornisconcept(indezinvanhethuidigeart39WvSr).OokDeHullu217verbaastzichoverdezeuitspraak.Ineenlaterarrestwordteenberoepopoverspannenheidoverigensnietgehonoreerd.Echter,uit
detekstvandegepubliceerdeuitspraakblijktnietofdattemakenhadmetdeaardvande‘aandoening’ofmetdeernst/doorwerkingdaarvanophettenlastegelegde.218Noglosvanditlaatstearrestzouhetniettemintochtevergaanomaandieene(gedateerde)
uitspraakconclusiesteverbindenmetbetrekkingtothetaldannietaccepterenvaneenpathologievereiste.Dejurisprudentiehelptonshierindusnietechtverder.
Ad2 GeeftDSMdegrensaan?In2011speeldebijhetgerechtshofinDenBosch219eenzaakwaarbijdedeskundige(psycholoog)totdediagnose‘hyperseksualiteit’kwam.Depsycholoogweeserzelfopdat‘hyperseksualiteit’nietin
deDSM-IV-TRisopgenomen,waarnahethoftothetoordeelkwamdatdieaandoeningnietalspsychischestoorniskonwordenaangemerkt.Daaraanvoegdehethoftoedatdit‘anderszoukunnenzijnindienkanwordenvastgestelddatdehyperseksualiteitvergezeldgaatvaneenwel
geclassificeerdestoornis….’AlvorensietstezeggenoverditoordeelvanhethofslaatdeHogeRaad220nogeveneenpiketpaal.Bijhetgevenvaneenlasttotterbeschikkingstellingishet,aldusdeHogeRaad,‘aanderechterdie
216 HR30maart1976,NJ1976,492.217 DeHullu2015,p.346.218 HR2oktober1984,ECLI:NL:HR:1984:AB8090, NJ1985,271.219 HofDenBosch11oktober2011,nr.20/003035-10.220 HR18december2012,ECLI:NL:HR:2012:BY5355,NJ2013/467m.nt.vanB.F.Keulen.
87
88
overdefeitenoordeeltomvasttestellenofbijdeverdachtetentijdevanhetplegenvanhetfeiteengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensbestond.Derechterheeftdaarineeneigenverantwoordelijkheidenisnietgebondenaandedoordeskundigenuitgebrachte
adviezen’.VervolgenszegtdeHogeRaaddat‘deopvattingdatslechtseenstoornisdieisomschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoalsbedoeldinart.37a,eerstelidSr.,tebeperktenonjuistis.
DeHogeRaadlaathetdaarnietbijmaarvoegteraantoe‘datdeenkeleomstandigheiddateenstoorniswelalszodanigwordtaangeduidindeDSM-IV-TR,evenminbetekentdatderechtertothetoordeeldienttekomendatersprakeisvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvande
geestvermogensindezinvanart.37’.Watwordthiermeebedoeld?OmtebeginnenisnietduidelijkofdeHogeRaaddezeuitspraakbeperkttotdeDSMclassificatieofdatdelijndoorgetrokkenmoetwordennaardediagnostiekvanpsychischeafwijkingen/stoornisseninhetalgemeen.Danzoumet
dezeuitspraakgezegdwordendatalseenpsychiatereenpsychischestoornisdiagnosticeert,hetuiteindelijktochderechterisdiebepaaltofdiestoornis,inhetkadervanartikel37aWvSr,moetwordenaangemerktalsgebrekkigeontwikkeling/ziekelijkestoornis.Geziendeeerdereverwijzing
lijkthiermeedenadrukvooralgelegdtewordenopdeeigenverantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvandestoornis(zonderenigegebondenheidaanhetadviesvandedeskundige).Datis,indejurisprudentie,nietnieuw.221Maardoorhetteformuleren,zoalsdeHogeRaadheeft
gedaan,(detoevoeging:‘indezinvanart37’)wordter,mogelijkonbedoeld,nogeenstapverdergezet.Hetlijkteropofdevaststellingvandestoornisgekoppeldwordtaandejuridischerelevantiedaarvaninhetlichtvandebetreffendewetsbepaling,inditgevalartikel37aWvSr.
Maarwathiervanzij,eendingisduidelijk,namelijkdatderechterbijdevaststellingvandeaanwezigheidvandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis,nietbeperktwordtdoordeclassificatievandeDSM(ennaarmagwordenaangenomenvangeenenkelander
classificatiesysteem).Verdermager,vooralsnog,vanuitwordengegaandatdezebeperkingooknietgeldtvoordeinhoudvandezelfdeterminologieinartikel39WvSr.
Ad3 HetbelangvandepersoonlijkheidsstoornisIndetoelichtingopdeWetBOPZwerden‘stoornissenvandepersoonlijkheid’voortoepassingvandewetuitgeslotenvanuitdeveronderstellingdatdegeestvermogensvanbetrokkenenindie
gevallen‘nietinzoernstigemategestoordzijnteachtendathunhandelen(vrijwel)geheelonderinvloedvanhunstoornistotstandkomt’.DitpastindeopzetvandeWetBOPZwaarbijdestoornisdegevaarvolledadenvandebetrokkene‘overwegendmoetbeheersen’222wilsprakekunnenzijn
vantoepassingvaneenvandeinterventies(rechterlijkemachtiging/bewaring)endatisbijdepersoonlijkheidsstoornismeestalniethetgeval.Ookvanuithetstrafrechtisbekenddateenpersoonlijkheidsstoornis,naastanderegedragsverklarendefactoren,slechtszeldeneen
overwegenderolspeelt.223OpditpuntscheidendewegenvanBOPZenstrafrecht.IndeBOPZissprakevaneenzekeredichotomieindiezindatderechteraldannieteenmachtigingafgeeften
221 HR22januari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC1311,NJ2008/193m.nt.Reijntjes;HR20januari2009,
ECLI:NL:HR:2009:BF3162,NJ2009/324.222 Zieparagraaf3.2.1.3.223 Indestrafrechtpraktijkleidteenpersoonlijkheidsstoornis,andersdanbijvoorbeeldeenpsychotische
stoornis,indemeestegevallentoteenlichtverminderdetoerekenbaarheid,bijuitzonderingtoteenverminderdetoerekeningenvrijwelnooittoteensterkverminderde-ofontoerekenbaarheid.
88
89
daarbijeenhogedrempelinachtneemtvoorwatbetreftdedoorwerkingvandestoornisinhetgevaar,terwijlinhetstrafrechtderechter,iniedergevalbijdebeoordelingvandetoerekenbaarheid,eenbreedspectrumhanteert,lopendvantoerekenennaarniet-toerekenen.
Daarbijpastuiteraarddekanttekeningdatdewetzelf(art.39WvSr)slechtsspreektoverniet-toerekenen.Hetbedoeldespectrumisinderechtspraktijkontstaan.VoorwatbetreftdeTBSzou,nuookindatgevaldestoornisvoorspellendmoetzijnvoorhetgevaar,meeranalogiebestaanmet
deWetBOPZ.Onderad1hebbenwealdevraagopgeworpenofdeHogeRaad,bijdevaststellingvandestoornis,mogelijkookdiekantopwilgaan.Hoeditookzij,voordestrafrechtpraktijkishetvanbelangdatookrekeningkanwordengehoudenmetstoornissendieslechtsinbeperktemate
hetdelictgedraghebbenbeïnvloed.Derechterdoetdatbijdetoerekeningmaarookbijdevaststellingvangedragsinterventies,waarbij,indegevallenwaarindestoornismaarineenbeperktematedoorwerkteinhetdelict,vooralgedachtmoetwordenaandeviabijzondere
voorwaardeninhetvonnisgekaderdegedragsinterventies.Geziendevanzelfsprekendheidwaarmee,tegendegeschetsteachtergrond,indepraktijk,inafwijkingvandetoelichtingopdeWetBOPZ,depersoonlijkheidsstoornisbijdestrafrechtelijkeinterventiesweldegelijkeengrote(zoniet
degrootste)rolspeelt224ligthetbijnavoordehanddatderechternauwelijksmetdezevraaggeconfronteerdwordt.Hetisgeenissue.NietteminisereenarrestvandeHogeRaadwaarinditpunt,zijhetimpliciet,aandeordekomt.225
DeHogeRaadsteltindezezaakvastdathetgerechtshofinzijnoverwegingentotuitdrukkingheeftgebracht‘datdebijverdachtevastgesteldegebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogensindevormvaneenanti-socialepersoonlijkheidsstoorniszonderbehandelingeenzodaniggrootgevaar
voordeveiligheidvananderendanweldealgemeneveiligheidvanpersonenofgoedereninhetlevenroeptdatditdeopleggingvandemaatregelvanterbeschikkingstellingmetdwangverplegingeist’.DeHogeRaadachtdatoordeelnietonbegrijpelijkenlaathetarrestvanhethofinstand.De
HogeRaadverenigtzichkennelijkmethetoordeelvanhethofdateenpersoonlijkheidsstoornisaangemerktkanwordenalsgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens(inditgeval:inhetkadervanart37aWvSr).Opmerkelijkisoverigensweldathof(endusookdeHogeRaad),bewust
ofonbewust,eenvandedeskundigenindezaakheeftgevolgdindiensconclusiedatdeanti-socialepersoonlijkheidsstoornisalsgebrekkigeontwikkelingennietalsziekelijkestoornisvandegeestvermogensmoetwordenaangemerkt.Inhetlichtvandewetshistorie,waarbijzowelbijde
totstandkomingvanhetwetboekalsindetoelichtingopdeWetBOPZdegebrekkigeontwikkelingwordtgeschaardonderde‘aangeborengebreken’respectievelijk‘aangeborencognitievebeperkingen’,226isditopmerkelijk.Hoeweldepersoonlijkheidsstoorniswelals
‘ontwikkelingsstoornis’kanwordenaangemerkt,valtdezestoornistochbuitendeindetoelichtinggegevenomschrijving,waarindenadrukligtop‘dedieperevormenvanzwakzinnigheid’.Opditpuntwordtnaderingegaanonder‘Visievangedragsdeskundigen’.
Ad4 MiddelenenmedicijnenHetgebruikvanmiddelenenmedicijnenkanbijdebeoordelingvandetoerekenbaarheidinhet
strafrecht,globaal,optweemaniereneenrolspelen.227
224 ZieCanton2004,p.51.225 HR24januari2012,ECLI:NL:HR:2012:BU6012.226 Zieparagraaf3.2.1.3.227 Zievooreenuitwerkingvanditonderscheid:deHaanc.s.2008,p.81e.v..
89
90
Deeerstemogelijkheidisdathetmiddelengebruikbetrokkeneineenzodanige(bewustzijns)toestandbrengtdatdesturingsmogelijkhedenvoorhet(delict)gedraggeheelofgedeeltelijkwegvallen.Strafrechtelijkdisculperenkandanlopenviadewegvanhetontbrekenvan
opzet,danwelvanhetnietofverminderdtoerekenen,indiendieroesalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniswordtaangemerkt.Inbeidegevallenkan(enzalindemeestegevallen),bijeenvrijwilligeinnamevandemiddelen,destrafrechtelijkeaansprakelijkheidinstandblijvendoor
toepassingvanhetculpaincausabeginsel.Eentweedemogelijkheidisdatbetrokkenelijdtaaneenverslavingsziekteenvanuitdedaarmeesamenhangendesymptomen(b.v.craving/zucht)tothetplegenvanstrafbarefeitenkomt.Indat
gevalisdenkbaardatdiefeitennietofinminderematewordentoegerekend,waarbijverschillendgedachtkanwordenoverdevraagofhetculpaincausabeginselvantoepassingis.Detweevariantenwordennaelkaarbesproken.Nukanoverigensalgeconstateerdwordendatin
dejurisprudentievandeHogeRaadgeenuitsprakenzijngevondenwaarinexplicietdedoorhetmiddelen-ofmedicijngebruikveroorzaaktebewustzijnstoestand(roes/psychoseenz.)wordtaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Welkaninsommigegevallen
implicietdieconclusiewordengetrokken.
Isdealcoholroeseenstoornis?Opmerkelijkgenoegisoverdeongetwijfeldmeestvoorkomende(enstrafrechtelijktochzeerrelevante)roes,namelijkdealcoholroes,opditpuntnoghetminsttevinden.Ineenarrestuit1983228achtdeHogeRaadhetoordeelvanhethofdat‘indiendeverdachtetentijdevanhetfeit,
tengevolgevanovermatigalcoholgebruik,ineenpathologischeroeszouhebbenverkeerd,hijzichzelfdan–vrijwillig–indietoestandheeftgebracht’,nietonbegrijpelijk.Doorderaadsmanwasbepleitdathetfeit,inverbandmetdiepathologischeroes,nietaandeverdachtekonworden
toegerekend.HofenHogeRaadgingennietmeeinhetverzoekbetrokkenemethetoogdaaroppsychiatrischtelatenonderzoeken,omdathetverweeralopvoorhand,doortoepassingvanhetculpaincausabeginsel,zousneuvelen.Hetpuntblijftdusliggen,zijhetdatiniedergevalnietde
uitspraakisgedaandatdiepathologischeroesnietalsstoornisofgebrekkigeontwikkelingzoukunnenwordenaangemerkt.Indenootonderhetarrestsnijdt’tHartdekwestiewelaan.Hijsteltdatbijeenroesdooralcoholgebruiker‘tijdelijkeenziekelijkestoringdergeestvermogenskanzijn
opgetreden’.Remmelink229isvanoordeeldat‘medischgesproken’dronkenschapuiteraardweleenhersenintoxicatieis:‘dedrankveroorzaakt,zozoumenkunnenzeggen,eenacutepsychose,zichkenmerkenddooreenpsychischetoestand,dietotnietofverminderdtoerekenenzoumoeten
leiden’.Echter,onderverwijzingnaardetotstandkomingvanhetwetboek,geefthijaandatdewetgeverdaarnietvoorgekozenheeft.230Ongetwijfeldwordtgedoeldophetschrappenvande‘bewusteloosheid’waaronderinhetwetsontwerpookdedronkenschapwasbegrepen.Hetbrengt
Remmelinktotdeconclusiedatdedronkenschap(intheorie)hoogstensnoggebrachtzoukunnenwordenonderdestrafuitsluitingsgrond‘avas’ofonderovermacht.SamengevatkomtderedeneringvanRemmelinkeropneerdatdronkenschapstriktgenomenwelalsstoorniszoumoetenworden
aangemerkt,maargeziendewetsgeschiedenisgeenstoornis‘indezinvandewet’is,een
228 HR28juni1983,ECLI:NL:HR:1983:AC8052, NJ1984,53.229 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.292.230 RemmelinkverwijstnognaarHofDenHaag20december1948,NJ1949,waarinhethofzichheeft
uitgesprokentegendekwalificeringvandealcoholroesalsziekelijkestoring.
90
91
gedachteconstructie,diezoalswijeerderzagen,beterindesystematiekvandeWetBOPZdanindievanhetWetboekvanStrafrechtthuishoort.Eenuitzonderingzou,naarzijnmening,hoogstens,gemaaktkunnenwordenvoorhetgevalwaarindeuitwerkingvandrankgebruikwordtgewijzigdof
versterktdoordientevenseen(ongewone)ziekelijkestoringdergeestvermogensintreedt’.Ditnoemthijeenpathologischeroes.Bleichrodtgeeftinzijnconclusiebijhet‘cannabispsychosearrest’231nogeenandereomschrijvingvan‘pathologischeroes’namelijk‘eenstoringvande
geestvermogensalsgevolgvaneennietteverwachtenongebruikelijkeuitwerkingvanalcoholgebruik’.LaterrelativeertRemmelink232overigenszijnstandpuntdoorzichaftevragenofhet‘medegeletopdeontwikkelingvandekennisvanditverschijnselindemedische
wetenschap233’.….‘nunogwelnodigishetartikelzoengteinterpreteren,dathetgevolgvandeintoxicatiederhersenendooralcoholnietalseenziekelijkestoornisdergeestvermogenswordtbeschouwd’.DekwestiekomtzijdelingsnogaandeordebijtweearrestenvandeHogeRaad.Inzijn
conclusiebijeenarrestuit1999,234steltMachielsedevraagofeninhoeverreintoxicatiedooralcoholhoudendedrank,medicijnenendrugsvaltonderdeziekelijkestoornis.Naarzijnopvatting‘geldtdatditnietsnelzalwordenaangenomen.Iniedergevalheeftdewetgevergeenbepaling
willenopnemenovertoerekeningbijdronkenschap,hoewelermedischgezienbijdronkenschapwelgesprokenkanwordenovereenacuteziekelijkestoornis235’.Inzijnnootonderhetlaternogtebespreken‘cocaïnepsychose’arrest236steltvanVeendatdatarresteenschoolvoorbeeldbiedtvan
culpaincausaengeheelaansluitbijdegangbareopvattingoverdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidvoordelictenindronkenschapbegaan.Daarvoegthijnogaantoe:‘Heelbewustisdestoringvandegeestvermogensdooralcoholgebruikbuitenart.37gehouden(zieHazewinkel-
Suringa/Remmelink,1981,blz.220e.v.)’.HetisnietgeheelduidelijkofvanVeenhierookderedeneringvanRemmelinkvolgtdatdanuitgewekenzoumoetenwordennaar‘avas’ofovermacht.Geziendecontextvanhetonderhavigearrest,waarinhetgaatomculpaincausainhetkadervan
detoerekeningsvraag,ligtdatnietvoordehand.DaarmeeblijftonzekerofvanVeennuwelofnietdeopvattinghuldigtdatdealcoholroesalsziekelijkestoornismoetwordenaangemerkt.
Hetvoorgaandeoverziendelijktheteropdatenkelegezaghebbendeauteurs,onderverwijzingnaardetotstandkomingvanhetwetboek,watworstelenmetdevraagofdealcoholroesnuwelofnietalsstoornisindezinvanartikel39WvSrmoetwordenaangemerkt.MetdeHogeRaadbestaatde
neigingdevraagenigszinsteomzeilendoordirectovertestappenopdeculpaincausaconstructie.Andersgezegd,ofdeverdachtenuwelofnietineendisculperendealcoholroesverkeerde,hijheeftzichzelfindietoestandgebrachtenisstrafrechtelijkdusaansprakelijk.Inhetmiddenblijftdanof
hetonderliggendeverweerwordtaangemerktalseenberoepopontoerekeningsvatbaarheid,avasdanwelovermacht.
231 HR12februari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC3797, NJ2008,263.232 Noyon/LangemeijerenRemmelink2009WetboekvanStrafrechtartikel39,aantekening4.233 VermeldzijdatindenieuwsteversievandeDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders, deDSM-5,de‘alcoholintoxicatie’alsstoornisinhetalcoholgebruikisopgenomen(mb).234 HR21september1999,NJ1999,760.235 HijverwijsthierbijnaarheteerderaangehaaldecitaatvanRemmelink(ziehierboven).236 HR9juni1981, ECLI:NL:HR:1981:AC0902,NJ1983,412.
91
92
Indehuidigerechtspraktijk(enderapportageprojustitia)wordteigenlijkzondermeeraangenomendateeneventueelberoepopdedisculperendewerkingvandealcoholroesgeplaatstmoetwordenindesleutelvandetoerekening.OokBijlsma(2011)gaaterinzijnbesprekingvande
voorzienbaarheidseisbijdeculpaincausazondermeervanuitdatdieculpaincausanahetgebruikvanverdovendemiddelenofalcoholgeplaatstmoetwordenindesleutelvaneenberoepopontoerekeningsvatbaarheidendusde(veronderstelde)aanwezigheidvaneenpsychischestoornis.
Vooralsnogmagdaaromwordenaangenomendatdehersenintoxicatieontstaandoorhet(overmatig)gebruikvanalcoholbeschouwdkanwordenalsziekelijkestoornisindezinvanartikel39WvSr.Medisch/psychiatrischgezienwordtdieintoxicatiegezienalspsychischestoornis.De
wetgeverheeftweliswaardestijdsdebewusteloosheidendaarmeededronkenschapgeschrapt,maardatsluitnietuitdatdieintoxicatiedanviadewegvandestoornisalsnogindeimputatieregelingwordtopgenomen.Bovendienvaltuitdewetsgeschiedenisiniedergevalnietop
temakendatgekozenisvooreensystematiek(zoalsbijdeWetBOPZ)waarbijslechtsdiegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvoortoepassingvandewetinaanmerkingkankomendierelevantisvoortoepassingvandewet(inhetkadervandeBOPZ:gevaarzettenderelevantie).
GesterktzijnwijookdoordelatereopvattingvanRemmelinkdiezich,terecht,afvroegofhetwelnodigis(hethuidige)artikel39WvSrzoengteinterpreteren.Totslotnogeenopmerkingoverhetgebruikvandeterm‘pathologischeroes’.Wijzagendatzowel
RemmelinkalsBleichrodt,iederophuneigenwijze,dietermwildenreserverenvoorbijzonderevariantenvandealcoholintoxicatie.Gegevendeconstateringdatdieintoxicatiehoedanookalseenpsychischestoornisendaarmeealspathologischisaantemerken,lijktdieexclusievebetekenis
(welkevandetweedanook)onnodigenverwarrend.Kortgezegd,erlijktgeenbezwaartegendehanteringvandetermpathologischeroesalsgedoeldwordtopiederevormvanhersenintoxicatiealsgevolgvanovermatigalcoholgebruik.
CocaïnepsychoseInheteerderaangehaalde‘cocaïnepsychosearrest’van1981237draaidehetprimairomdekwestie
vandeculpaincausa.VooronsonderwerpisechtervanbelangdatzowelhetgerechtshofalsdeHogeRaadhetadviesvandedeskundige(psychiater)indezaakvolgden,diedeparanoïdepsychosealsgevolgvaneencocaïne-intoxicatieaanmerktealseenziekelijkestoornisvandegeestvermogens.
HetgerechtshofneemtdieconclusieexplicietoverendeHogeRaadbevestigthetoordeelvanhethof‘dathetbewezenverklaardeaandeverdachtekanwordentoegerekend,ookalwashijtijdenshetbegaandaarvanlijdendeaaneenparanoïdepsychosetengevolgevancocaïne-intoxicatie’.
VervolgenszegtdeHogeRaad:‘Metjuistheidheefthethoftedezenbeslissendgeoordeeldofdeverdachte‘verwijtbaar’iskomenteverkerenineentoestandvanziekelijkestoringvanzijngeestvermogens’,waarmeeimplicietwordtuitgesprokendatdiecocaïnepsychosealsziekelijke
stoornisisaantemerken.Remmelinkschaardezichinzijnconclusieachterdeuitspraakvanhethofzonderdevraagoptewerpenofeencocaïnepsychosealsgevolgvandevrijwilligeinnamevandezeharddrugwelgezienkanwordenalsziekelijkestoornis.Devoordehandliggendevergelijkingmet
desituatieronddealcoholintoxicatie,waarbijdewetgeverdedronkenschapbuitendeimputatiewildehouden,wordtdoorhemnietgetrokken.
237 HR9juni1981,ECLI:NL:HR:1981:AC0902,NJ1983,412m.nt.VanVeen.
92
93
CannabispsychoseEenvergelijkbaresituatiedeedzich27jaarlatervoor,zoalsblijktuitheteveneenseerderaangehaalde‘cannabispsychosearrest’.238Ookinditgevalontstondeenpsychosenaovermatiggebruikvanmiddelen(cannabis).Ooknuwasweerdecentralevraagofdeverdachtezich,doorde
vrijwilligeinnamevandecannabis,verwijtbaarindietoestandhadgebracht.HofenHogeRaadvolgenimpliciet,geziendeconclusiesoverdetoerekening,ookhierdedoordedeskundigenuitgezettelijndatdepsychosealsziekelijkestoornismoetwordenaangemerkt.
AmfetaminepsychoseIndebekende‘Tolbertzaak’239ginghetomeenamfetaminepsychose.Devoorliggenderechtsvraag
betrofhetopzet,maarindemargedaarvanmerktedeHogeRaad(tegendeachtergrondvandeeerderals‘ernstigegeestelijkestoornis’aangemerkteamfetaminepsychose)op:‘Datdeverdachtehetaanzichzelftewijtenheeftdathijineenpsychotischetoestandisgeraaktzou,bij
bewezenverklaringvandiensopzetoplevensberoving,welvanbelangkunnenzijnvoorhetantwoordopdevraagofsprakeisvanbijvoorbeeldontoerekenbaarheid’.Implicietwordtdaarmeeaangegevendatookdieamfetaminepsychoseaangemerktkanwordenalsziekelijkestoornisinde
zinvanart39WvSr.Overdekwalificatievandoordrugsgebruikgeluxeerdepsychosesalsziekelijkestoornisindezinvan
artikel39WvSrlijktdusweinigtwijfeltebestaan.Devraagblijftnatuurlijkopenofditanderszouzijnindienhetnietomeenpsychosemaaromeenmildere(roes)variantzougaan.
InvloedvanmedicijngebruikIneenzaakdiein1999leiddetoteenuitspraakvandeHogeRaad240werdhetverweergevoerddatdeverdachtealsgevolgvan(overeenkomstighetdoktersvoorschrift)ingenomenmedicijnen(lorazepam),ineen,alsziekelijkestoornisaantemerken,schemertoestandwasgeraaktwaardoor
geensprakemeerwasvanvrijewilskeuze.Hettenlastegelegdefeitzouomdieredennietkunnenwordentoegerekend.DeHogeRaadcasseertomdathethofvoorbijwasgegaanaanhetnadereverweerdatdeparadoxalereactievanhetmedicijnzichookkanvoordoenzondergelijktijdig
gebruikvanalcohol.Datlaatsteleiddebijhethofnamelijktoteenculpaincausaredenering.HofenHogeRaadgaannietexplicietinopdevraagofdeschemertoestandalsziekelijkestoornisisaante
merken,maargezienhetgevoerdeverweeriserkennelijkookgeenredengeweestdatpuntteproblematiseren.241Machielsesteltdekwestieinzijnconclusiewelexplicietaandeorde.Hierbovenzagenwijaldathijvanopvattingwasdat‘nietsnelzalwordenaangenomen’datintoxicatiedoor
alcohol,medicijnenendrugsvaltonderdeziekelijkestoornis.Hijlaatdevraagverderliggendoorzichteconcentrerenophetculpaincausaaspect,aangevenddatditzowelaandeordeisbijdeaannamevaneenaanwezigheidvaneenziekelijkestoornisalsinhetgevaldatdewegwordt
gekozenvande‘verontschuldigbareonmacht’–eenvariantvandeongeschrevenstrafuitsluitingsgrondafwezigheidvanalleschuld.
238 HR12februari2008,ECLI:NL:HR:2008:BC3797,NJ2008,263.239 HR9december2008,ECLI:NL:HR:2008:BD2775.240 HR21september1999, ECLI:NL:HR:1999:ZD1526,NJ1999,760.241 Zietevens,vergelijkbaar:HR14december2004,ECLI:NL:HR:2004:AR3226.
93
94
Aandachtbehoevennogenkelemeerrecenteuitsprakenoverdemogelijkeinvloedvanhetantidepressivumparoxetineop(delict)gedrag.IneenzaakdiediendebijhetgerechtshofAmsterdam242werddoordeverdedigingaangevoerddatgenoemdmedicijneenwezenlijk
(ontremmende)rolzouhebbengespeeldbijhetontstaanvandepsychischetoestandwaarindeverdachtedefeitenzouhebbengepleegd.Ontoerekeningsvatbaarheidwordtbepleit.Naeenuitvoerige‘slagenwisseling’tussentalvanelkaardeels,omtrentdeinvloedvanhetmiddel,
tegensprekendedeskundigen,komthethoftotdeconclusiedat‘hoeweleenwetenschappelijkeonderbouwingnietkanwordenverantwoord’…..’eruitbehoedzaamheidvandienttewordenuitgegaandatdeverdachtetentijdevanhettenlastegelegdeleedaaneenzodanigegebrekkige
ontwikkelingenziekelijkestoornisvandegeestvermogensdatzijalssterkverminderdtoerekeningsvatbaarmoetwordenaangemerkt’.Omwelkepsychischestoornishetnupreciesging,blijftonduidelijk,temeerdaardedeskundigenookdeonderliggendedepressievoordebeoordeling
vandetoerekeningrelevantachtten.Welisduidelijkdathethofhoedanookdepsychischetoestandalsgevolgvandeinnamevandeparoxetinemedeheeftbetrokkeninhetoordeeloverdetoerekenbaarheidendezedaarmeetevensheeftaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingof
ziekelijkestoornis.Ineenanderezaak243werddoordedeskundigenoverigensmeerspecifiekopdatpuntingegaanenwerdaangegevendateenmogelijkebijwerkingvanpsychoactievestoffen(zoalsparoxetine)kanzijnhetontstaanvaneentoxischdelier,naderaangeduidalsacathisie.Eenvande
kenmerkendaarvanzouzijnhetontstaanvanagressievegedachtenendaden.Hethofheefthetberoepvandeverdachteopontoerekeningsvatbaarheidtoenoverigensnietgehonoreerdmetdeconstateringdathetbestaanvanacathisienietaannemelijkwerdgeoordeeld,daarmeede
mogelijkheidopenlatenddateendergelijkedooreenmiddelveroorzaakteaandoening,mitsvastgesteld,dusweleenrolzoukunnenspelenbijdetoerekeningendusalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniszouzijnaantemerken.
VerslavingalshersenziekteInallehiervoorgenoemdegevallenginghetom(uiteenlopende)vormenvanintoxicatiedooreen
middel/medicijn,dieertoeleiddendatbetrokkene,verkerendonderdirecteinvloedvandatmiddel/medicijn,zijnsturingsmogelijkhedeninmeerofminderematekwijtwas.Genoemdisaldemogelijkheiddatookdeafhankelijkheidvaneenmiddeleenstoornis244opkanleverendierelevant
isvoordeimputatie.Verwervingscriminaliteitvaneendrugsverslaafdekan(losvanderoes/psychose)gepleegdwordendirectonderinvloedvandezuchtnaarhetmiddel.Remmelink(2009)verwijstinditverbandnaardeverslavingsziekte,maartekentdaaronmiddellijkbijaandathet
culpaincausabeginselcorrigerendzalwerken.Datisechterdevraag.Kennelijkwordtveronderstelddatbetrokkeneverantwoordelijkkanwordengehoudenvoorhetwilsbesluit(totdedelictpleging)datistotstandgekomenbinnendecontextvandeverslavingsziekte.Inmiddelsisde
visiegroeiendedatverslavingalshersenziekteistekwalificeren,endatdegenetischecomponenteensubstantiëlerolspeelt.245Datmaaktdetoepassingvanhetculpaincausabeginsellastig.Indejurisprudentiezijnechtergeenvoorbeeldengevondenwaarinderechter,inhetkadervande
toerekeningsvraag,deverslavingalsstoornisheeftaangemerkt.
242 HofAmsterdam3maart2011,ECLI:NL:GHAMS:2011:BP6664.243 HofArnhem-Leeuwarden10april2014,ECLI:NL:GHARL:2014:2954.244 IndeDSM-5wordtonderscheidgemaakttussende‘middelenintoxicatie’ende‘verslavingsstoornis’.245 DeHaanc.s.2008,p.77.
94
95
Ad5 DissociatieendissociatievestoornisBuitengewoonlastiginhetlichtvanonzevraagstelling–namelijk,welketoestanden/beeldenzijnaldannietaantemerkenalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisindezinvanart39WvSr?
–ishetfenomeenvandedissociatie.Nietindelaatsteplaatsheeftdattemakenmetdeuiteen-lopendeduidingenvanditverschijnsel.Indeonderliggendezakenvandehiernatebesprekenjurisprudentiewordendoordebetreffendedeskundigenondermeerdevolgendeomschrijvingen
gegevenvandissociatie:- dissociatieiseenverlaagdebewustzijnstoestand,zoalstijdensslaap,slaapwandelenof
epileptischeaanvallen;
- hetconceptdissociatiewordtgehanteerdalseenreactiepatroondatbijiemandontstaatnahetmeemakenvaneengebeurtenisdieinopvallendematebeangstigendisvoor(bijna)iedereen,ookweleentraumagenoemd.Ditdissociatiefreactiepatroonkanondermeer
omvatten:stupor,derealisatie,depersonalisatie,vervlakkingenamnesia;- dissociatieiseenbewustzijnsvernauwingteomschrijvenals:eenverstoringvande
gewoonlijkgeïntegreerdefunctiesvanhetbewustzijn,geheugen,identiteitenwaarnemingvandeomgeving;246
- dissociatieiseenmanieromuiteenbepaaldesituatietekunnenkomen.Onderinvloedvan
stressen/ofspanningenwordthetgevoeldanafgesplitstvanhethandelenomeenbepaalddoeltekunnenbereiken.Eengedaaldbewustzijnengeheugenverlieszijngeenkenmerkenvandissociatie,maarkunnenweloptreden.247
IndeDSM-5248wordtdevolgendeomschrijvinggegeven:dissociatievestoornissenwordengekenmerktdooreenverstoringvanen/ofdiscontinuïteitindenormaleintegratievanbewustzijn,
geheugen,identiteit,emotie,perceptie,lichaamsbeleving,motorischecontroleengedrag.Dezestoornissenwordenvaakgezienindenasleepvaneenpsychotrauma.Erwordenverschillendevariantenvandedissociatievestoornisvermeld.249Watopvaltisdatindeomschrijvingenvande
deskundigen,dedissociatievooralwordtbenoemdalseen(bewustzijns)toestand,terwijlindeDSMexplicietwordtgesprokenovereenstoornis.Uiteraardvaltnietuittesluitendathetfenomeenzichzowelineenstoornis-alsineenniet-stoornisvariantvoordoet.Inderechtspraakleidendezetwee
benaderingeniniedergevalweltotverschillendewegenwaarlangsdeverdachtevoorzijn,ineendissociatiegepleegd,delictwordtgedisculpeerd.
Indemeestegevallenwordteenberoepgedaanophetontbrekenvanopzet.EenvoorbeeldisdezaakwaarinhetgerechtshofLeeuwarden250overwoogdatdeverdachte‘tengevolgevandedissociatievestoornisgeenenkelecognitievecontroleoverhaarhandelenheeftgehadnochenig
inzichthadindedraagwijdteendemogelijkegevolgendaarvan..’.Hetleidttotdeconclusiedatde
246 HR9maart2010,ECLI:NL:HR:2010:BK9223.247 HofArnhem8februari2010,ECLI:NL:GHARN:2010:BL2868248 DSM-52014,p.416.249 Genoemdwordenonderanderededissociatieveindentiteitsstoornis,dedissociatieveamnesieende
depersonalisatie-/derealisatiestoornis.250 HofLeeuwarden20juni2008,ECLI:NL:GHLEE:2008:BD4917.
95
96
opzetophethandelennietbewezenkanwordenentoteenvrijspraak.DeHogeRaad251casseertweliswaar,maardatheeftermeetemakendathethofbijdetoetsvanhetopzetnietdegebruikelijkeformuleheeftgehanteerd,namelijkof‘bijdeverdachtetentijdevanzijnhandelen
iederinzichtindedraagwijdtevanzijngedragingenendemogelijkegevolgenzouhebbenontbroken’.
Ineengevalwaarineenverdachte,uitzelfverdediging,hetslachtoffermeteenmesstakwerdnoodweerexcesaangenomen.Dehevigegemoedsbewegingzou,naarhetoordeelvanhet
gerechtshofAmsterdam252hetgevolgzijnvandedissociatievetoestandwaarindeverdachteverkeerde.Diezou,blijkenshetrapportvanhetPieterBaanCentrum,verbandhoudenmeteenonderliggendeposttraumatischestressstoornis.
Ineenvolgendevariantspeeldededissociatieeenrolbijhetberoepoppsychischeovermacht.Blijkensdeprojustitiarapportagevanpsycholoogenpsychiaterzoubijonderzochtereedsjarenlang
sprakezijn‘vaneenscheefgroeiinzijnpersoonlijkheids-ontwikkelingopgrondvaneenuitzonderlijkeopvoedingssituatiemetrepeterend,extreemagressiefgedragvanvader.Emoties(metnameangsten)wordengeloochendenmiddelsdissociatieverdrongen.Tentijdevanhettenlastegelegde
verkeerdeonderzochteineenextremevormvanpaniek/doodsangst’.HetgerechtshofAmsterdam253deeltdeconclusievandedeskundigen‘datverdachteonderdegegeven
omstandighedennietandersheeftkunnenhandelen,danhijheeftgehandeld’enhonoreerthetberoepoppsychischeovermacht.Tenslottekandedissociatie,alsstoornis,tengrondslagliggenaanhetoordeelovereen
verminderingvandetoerekenbaarheid.Inhetgevalwaarineenpolitieagentehaarex-partnermethaardienstwapenomhetlevenbrachtkwamderapporterendpsychiatertotdeconclusiedatbetrokkenetentijdevanhettenlastegelegdeineendissociatievetoestandverkeerde.Hetadvies
omdeverdachtealsenigszinsverminderdtoerekeningsvatbaartebeschouwenwordtdoorhetgerechtshofArnhem254overgenomen.Dedissociatieve‘toestand’wordtkennelijk(hetblijktnietmetzoveelwoorden)aangemerktalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Hetberoepophet
ontbrekenvanopzetwordtverworpen.Eentweedeschietendedamewaslidvaneenschietverenigingenbeschiktealdusooklegitiemover
eenvuurwapen.Zijberiepzicheropalslaapwandelendgeschotentehebbenendaardoorgeenweettehebbengehadvanhaarhandelen.HetgerechtshofArnhem-Leeuwarden255verwierpechterhetberoepophetontbrekenvanopzet,maarvolgdeweldedeskundigeinhaarconclusiedat
sprakewasvaneenposttraumatischestresstoornisinremissie,metenkelerestverschijnselenwaaronderperiodiekdissociatievereacties.Hetadviestoteensterkverminderdetoerekeningsvatbaarheidvanwegededissociatie,werddoorhethofovergenomen.
Wijziendusdatdedissociatiedanweldedissociatievestoornisbijverschillendestrafuitsluitings-grondenenbijhetbewijsvanopzeteenrolkanspelen.Aldannietgerelateerdaanandere
251 HR9maart2010,ECLI:NL:HR:2010:BK9223.252 HofAmsterdam24juni2008,ECLI:NL:GHAMS:2008:BD5274.253 HofAmsterdam29september2000,ECLI:NL:GHAMS:2000:AA7426.254 HofArnhem8februari2010,ECLI:NL:GHARN:2010:BL2868.255 HofArnhem-Leeuwarden2mei2013,ECLI:NL:GHARL:2013:BZ9278.
96
97
stoornissenblijktdedissociatie/dissociatievestoornisookrelevantietekunnenhebbenbijdetoerekeninginhetkadervanartikel39WvSr.DoorJanssenenvanLeeuwen(2000)werddiemogelijkheidnoguitgesloten.Zoalswijhierbovenzagengingenzijuitvaneenstrikt
pathologievereistevoordetoepassingvanartikel39.Aangezien,naarhunoordeel,dedissociatiegeen‘chronischepsychiatrische(pathologische)ziekteis,maareen(inbeginsel)eenmaligekortsluitingalsgevolgvanextremeexterneomstandigheden’,kan‘ditdefectnaaralle
waarschijnlijkheidnietonderart.39Sr.wordengebracht’(p.880).Wijhebbengeziendatinmiddels,zowelinderechtspraakalsindeliteratuur,daarmeergenuanceerdovergedachtwordt.Onderomstandighedenwordtdedissociatieweldegelijkaangemerktalsgebrekkigeontwikkelingof
ziekelijkestoornisvandegeestvermogens.Uitdegepubliceerdeversiesvanderechterlijkeuitsprakenvaltechternietoptemakenofderechterdaarbijafstandneemtvanhetpathologievereiste,indiezindatookeen(nietalsziekteaantemerken)dissociatieve‘toestand’als
stoornisindezinvanart39wordtaangemerkt,ofdat(indelijnvandeDSM)indebetreffendegevallentochwordtaangenomendatersprakeisvanpathologie.
3.2.2.3 VisiesbinnendeforensischegedragswetenschappenOmhetnietalteheldereonderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingendeziekelijkestoornisvoorderechtspraktijkhanteerbaartemakenzijn,vanuitdehoekvandeinstrafzaken
rapporterendedeskundigen,pogingengedaandeze(strafrechtelijke)conceptenmeerinovereenstemmingtebrengenmetdeopvattingenbinnendegeesteswetenschappen/psychiatrie.Ingaandeophetonderscheidtussendegebrekkigeontwikkelingenziekelijkestoorniswijst
psychiaterMooij256eropdat‘volgensdegangbareuitleg’aanditonderscheidgeenbijzonderebetekenismeertoegekendmoetworden.Hijvervolgt:‘Indevoorlichtingspraktijkwordthetbegripsverschilwelgehanteerdomhetonderscheidtotuitdrukkingtebrengentussenenerzijdseen
toestandsbeelddatopeenbepaaldmomentofgedurendelangeretijdkanbestaan(zoalseenpsychose)enanderzijdseenpersoonlijkheidsproblematiek(zoalsgevoeligheidvoorverlating)ofpersoonlijkheidsstoornis(zoalseenafhankelijkepersoonlijkheidsstoornis)ofeenaanlegdefect
(autisme)datindeontwikkelingnaarvorenisgetredenenduurzaamaanwezigis’.Depersoonlijkheidsstoorniswordthiermeeaangemerktalsgebrekkigeontwikkeling.BijdebesprekingvandejurisprudentiehierbovenbleekdatookdeHogeRaaddie,metdewetshistorieopgespannen
voetstaande,bewegingmaakte.WelisMooijzichzeerbewustvanheteigenkaraktervanhetjuridischestoornisbegrip.Hijachthet
mogelijk257dat‘depsychiatrieeentebeperktziektebegriphanteertnaarhetoordeelvandestrafrechter’.Hijsteltdatdit‘eenvanderedenenisgeweestwaarommenhetruimebegripvande‘gebrekkigeontwikkeling’heeftwillenhandhaven.Zokanmenzichspeelruimteverschaffenalsde
psychiatriete‘narrowminded’zouworden.Destrafrechterheeftduseeneigenverantwoordelijkheidindenormvindingoppsychiatrischterrein….’.HetlijkteropdatMooijhier,innavolgingvanministerOrtin1915(ziehierboven)metdeterm‘gebrekkigeontwikkeling’(althans
voorderechter)ruimtezietdaarooknietpathologischebeeldenondertevatten.Eentweedeauteur,psycholoogVanKordelaar(2008),zoektaansluitingbijnotiesuitde
256 Mooij2004a,p.119.257 Mooij2004a,p.122.
97
98
psychopathologie.Hijisvanoordeeldat‘hetbegrippenpaar‘ziekelijkestoornisengebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’veranderendepsychopathologischeinzichtentotnutoemoeitelooskonabsorberen’.Vooreendefinitievanhetachterliggendebegripvanwateen
psychischestoornisis,verwijsthijnaarVandereycken(1997).Inhetbedoeldehandboekwordtdepsychischestoornis,aldusVanKordelaar,omschreven‘alseenconditiedievoldoetaandriekenmerken:
• Erissprakevaneen‘abnormaal’verschijnselindiezindathetafwijktvaneensocialenormmetbetrekkingtotnormaalgedrag.
• Hetverschijnselbrengtongemak,lijdenofbezorgdheidteweegbijdebetrokkeneen/of
diensomgeving.• Hetverschijnselvertoonteenaantalkenmerkendieookbijanderenals‘storend’zijn
ervarenendietebeschrijvenzijnbinnenhetbegrippenkadervandepsychopathologie.’
VanKordelaarbedoelthiermeetevensdevoorde‘ziekelijkestoornis’geldendecriteriateformuleren.Voorwatbetreftde‘gebrekkigeontwikkeling’geldennaarzijnmeninggeenandereonderzoeksregels.Omdathijvanoordeelisdateenheldereomschrijvingvanhetbegripontbreekt,
formuleerthijvoorde‘gebrekkigeontwikkeling’vergelijkbarecriteria.Diezijn,inzijnopvatting,vrijwelgelijkluidendaandievande‘ziekelijkestoornis’metdienverstandedathetontwikkelingsaspectwordtbenadrukt.Inplaatsvanoverpsychopathologiewordtbijvoorbeeld
gesprokenover(ontwikkelings)psychologieenpsychopathologie.NetalsMooijbrengtVanKordelaarhiermee,metinachtnemingvaneendunnescheidslijnronddeontwikkelingsaspecten,deinhoudvanbeide‘containerbegrippen’dichtbijelkaar.Zoalsgezegdlijkt
ditopgespannenvoettestaanmetdebedoelingvandewetgever.Ofmetdetoevoegingvande‘(ontwikkelings)psychologie’aandevoordegebrekkigeontwikkelinggeldendecriteria,ruimteontstaatvoorbeeldenentoestandenvannietpathologischeaard,blijftenigszinsinhetmidden.
TotslotroeptVanKordelaar258nogdevraagopofeenclassificatiesysteemalsdeDSM-IV-TRzichleentvooreenonderscheidtussenziekelijkestoornisengebrekkigeontwikkeling.HijwijsteropdatdeopasIgerubriceerdeverschijnselen(klinischestoornissenenandereaandoeningendieeen
redenvoorzorgkunnenzijn)vaakwordenbeschouwdals‘ziekelijkestoornis’endeopasIIonder-gebrachtepersoonlijkheidsstoornissenenzwakzinnigheiddoorgaansals‘gebrekkigeontwikkeling’wordenaangemerkt.MetdekomstvandeDSM-5enhetverdwijnenvanhet‘assensysteem’,lijkt
dezeinderapportagepraktijkvaakgehanteerdeindelingzijnlangstetijdgehadtehebben.
3.2.3 Verschillendestrafrechtelijkestoornisconcepten?Bijdebesprekingvandejurisprudentieinparagraaf3.2.2.2zagenwijeenaanwijzinginderichting
vaneenopdeTBStoegesnedenstoornisbegrip.Ineendaarbesprokenarrest259zegtdeHogeRaaddat‘deopvattingdatslechtseenstoornisdieisomschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoals
bedoeldinart.37a,eerstelidSr.,tebeperktenonjuistis.HoewelhetprimairebelangvandezeuitspraakgelegenwasinderelativeringvanhetbelangvanhetclassificatiesysteemDSMvoorhet
258 VanKordelaar2008,p.31.259 HR18december2012,ECLI:NL:HR:2012:BY5355.
98
99
strafrechtelijkstoornisbegrip,wordt,enpassant,datstoornisbegrip,doorhetgebruikvandewoorden‘zoalsbedoeld’,welgekaderdbinnendecontextvandebetreffendebepaling,inditgevalartikel37a,lid1WvSr.
Bijlsma260werktdegedachtedat,indeartikelen37,37aen39WvSr,mogelijksprakezouzijnvanverschillendestoornisconcepten,verderuit.Hijsteltomtebeginnenvastdatuitdewetsgeschiedenisnietblijktvandebedoelingomeenmaterieelonderscheidtemakentussende
stoornisvereisten.Eeneenvormigstoornisconceptisinzijnogenevenwelnietteverdedigen.Hijspitstzijnargumentatietoeopartikel37aWvSrenhetdaarinvervattegevaarscriterium.Hetgevaardateenpsychischgestoordeverdachtemogelijkvormtisteverbindenmetdiestoornissenwaarin
eenonwenselijkgedragspatroonwordtgedefinieerd.Alsvoorbeeldenwordengenoemddeantisocialepersoonlijkheidsstoornisendegedragsstoornis.Maarhetzijnjuistdiestoornissendie,naardeopvattingvanBijlsma,vallenbuitendeomschrijvingvanhetstoornisconceptindezinvan
artikel39WvSr,zoalsdoorhemgedefinieerdindevorigeparagraaf.Mooij261kwameerdertoteenvergelijkbareconclusie:‘Eenpsychiatrischestoornismoet,wilzijinhetverbandvandetoerekeningsvatbaarheidterzakedoen,weliswaarobjectiveerbaarzijnmaar
tevenseeninnerlijkezijdehebbendiehaarinverbanddoetstaanmethetvermogentotoverleg.Veelpsychiatrischestoornisseninclassificatiesystemen,zoalshetgangbareclassificatiestelselDSM-IV,zijndaaromnietrelevantindestrafrechtelijkezin,omdatzijgeenstoornissenindezinderwet
zijn’.OokMooijnoemtdegedragsstoornisalsvoorbeeld.Hetstoornisconceptvanartikel39WvSrzoudaarmeebeperkterzijndanhetinartikel37aWvSr
beslotenliggendeconcept.Dezeconclusieisnietzondercomplicaties.Omtebeginnenrijstdevraag:wattedoenmethetstoornisconceptvanartikel37WvSr?262Alswedetekstdaarvanleggennaastdatvanartikel37alid1aanhef,263danzienwedatalsvoorwaardevoordeplaatsinginhet
psychiatrischziekenhuisgeldtdatenerzijdshetstrafbaarfeitaandeverdachtenietkanwordentoegerekendenanderzijdssprakemoetzijnvaneengevaar.NetalsbijdeTBSdientdatgevaaruitdestoornisvoorttevloeien.BijdeTBSgeldtechtergeenwettelijkvereistevan
ontoerekenbaarheid.Datzoubetekenendathetstoornisconceptvanartikel37WvSrtweeledigis.Enerzijdsleunthetophetaanartikel39WvSrgekoppeldestoornisconceptenanderzijdsishet,waarhetgaatomdegevaarsnotie,eenruimerconcept,vergelijkbaarmetdatvanartikel37aWvSr.
Striktgenomenisditprobleemsystematischweloptelossenindiezindat,wanneerwordtuitgegaanvantweeverschillendestoornisconcepten,voordebeantwoordingvandeinartikel37WvSrgesteldevragenooktweediagnostischelijnenwordengevolgd.
Hetbrengtonsechterbijdevolgendecomplicatie.Vandedeskundigezalimmersgevraagdworden,afhankelijkvanhetbetreffendejuridischkader,diagnostischtedifferentiëren.Derechterzaldatkaderdanbijdevraagstellingaandedeskundigeexplicietmoetenbenoemen.Eenandere
260 Bijlsma2016,p.195.261 Mooij2004a,p.123.262 Artikel37lid1WvSr:Derechterkangelastendatdegeneaanwieeenstrafbaarfeitwegensde
gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijngeestvermogensnietkanwordentoegerekend,ineenpsychiatrischziekenhuiszalwordengeplaatstvooreen termijnvaneenjaar,dochalleenindienhijgevaarlijkisvoorzichzelf,vooranderen,ofvoordealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen.
263 Artikel37alid1,aanhef:Deverdachtebijwietijdenshetbegaanvanhetfeitgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensbestond,kanoplastvanderechterterbeschikkingwordengesteld,indien…..
99
100
mogelijkheidisdatdedeskundigebinnenheteigenidioomeendiagnosesteltenhetaanderechteroverlaatom,opbasisvandiediagnose,daaruithetbetreffenderelevantestrafrechtelijkestoornisconcepttedestilleren.
Daarbijisnogonbesprokengeblevendaterindezegedachtelijn,buitendegevallenvandeartikelen37en37aWvSr,noganderebepalingenzijnmet,mogelijk,weerafwijkendestoornisconcepten.IndeeerdergenoemdeStrafvorderlijkebepalingen(artikelen16en409aWvSv)isimmersde
wilsonbekwaamheiddecentralenotie.Toepassingvandiebepalingenvraagtderhalveeenaandewilsonbekwaamheidgerelateerdstoornisconcept.Kortom,degedachtedieleidttotspecifiekestrafrechtelijkestoornisconceptenheeftpraktische
consequentiesdienogonvoldoendeonderzochtzijn.Laterindezestudie264zaldevraagaandeordekomenofanderedenkrichtingenteoverwegenzijn.
3.3 Psychischeovermachtennoodweerexces3.3.1 De‘psychischedrang’bijdepsychischeovermacht
BijdebesprekingvandewetsgeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrecht265zagenwijdatovermachtenstrafuitsluitingopgrondvaneenpsychischestoornisaanvankelijkinhetzelfdeartikelwarenopgenomen266endatineenvolgendewetgevingsfasevoorwatbetreftdetoerekening,
onderscheidwerdgemaakttussen‘inwendige(ziekelijkemb)oorzaken’en‘vanbuitenaangebrachteoorzaken’(overmacht).BeidestrafuitsluitingsgrondenwerdenbijdetotstandkomingvanhethuidigeWetboek(1886)weliswaarinafzonderlijkebepalingenondergebracht,maarzij
maakten,blijkensdememorievantoelichtingdeeluitvandezelfde‘toerekeningsnotie’.Psychischeovermachtistebeschouwenalseenbijzonderevariantvanovermachtenalszodanig
nietindewetgeregeld.Dewetzegtinartikel40WvSrdat‘hijdieeenfeitbegaatwaartoehijdoorovermachtisgedrongen’,nietstrafbaaris.DoordeHogeRaadwordtgesprokenover‘eentoestandwaarindeverdachtenietredelijkerwijsweerstandhadkunnenenbehorentebiedenaande
drang’.267Hetgaatom‘eenpsychischedrangdieindepsychevandeverdachtedoordezebijzondereomstandighedenwordtveroorzaakt’.268Knoopsomschrijftde‘psychischedrang’indit
verband‘alseendooreenexterieuresituatieveomstandigheidveroorzaakteenvoordebetrokkenpersoononverwachte,intrapsychischeprikkel,diezosterkis,datzijbepaalde,bijdebetreffendeverdachteopgebouwdeaffectievespanningenenenergietoteenpsychisch-affectieveexplosiedoet
brengen.269DeHogeRaadspreektvan‘eenvanbuitenkomendedrangwaaraandeverdachtegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebieden’.270Ditsluitaanbijdebedoelingvandewetgever
264 Ziehoofdstuk7,‘Wijziginginhetperspectief’.265 Paragraaf3.2.1.266 Artikel64WetboekvanStrafregtvan1810.267 HR17november1987,ECLI:NL:HR:1987:AD0042,NJ1988,809enHR3mei1988,
ECLI:NL:HR:1988:AB8419, NJ1989,391.268 Knoops1998,p.21.269 Knoops1998,p.230.270 HR30november2004,ECLI:NL:HR:2004:AR2067,NJ2005,94m.nt.Mevis.
100
101
diespreektvaneen‘vanbuitenaangebrachteoorzaak’.Deoorzaakvandepsychischedrangmoetduseenvanbuitendepersoonvandeverdachtegelegenomstandigheidzijn.Depsychischeovermachtwordtiniedergevalmetdie‘vanbuitenkomendeomstandigheid’alsrelevantefactor,
afgebakendvandeontoerekeningsvatbaarheid.Devraagisvervolgensofdepsychischeovermachtzichookonderscheidtvandeontoerekenings-vatbaarheidophetpuntvandeaardvandepsychischetoestandwaarinbetrokkene(alsgevolgvan
dieexterneomstandigheid)verkeerde.Knoopsstelt:‘psychischeovermachtkenmerktzichnietdoorhetbestaanvaneenpsychiatrischeziektebijdeverdachte:depsychevandeverdachtezelfisgezond,maarwordtgeconfronteerdmeteenongewoneenexceptioneletoestand’.271Depsychische
gesteldheidoftoestandwaardeHogeRaadoverspreektbetreft(inbeginsel272)dusnieteenpsychischestoornis.Degrensmetdeontoerekeningsvatbaarheidisniettemindun.Kelk273steltdatdeaanwezigheidvan
eenpsychischestoornis(dieprimairinderichtingvanon-ofverminderdetoerekenbaarheidwijst)nietindewegstaataanhetaannemenvanpsychischeovermachtofnoodweerexces.Hijverwijstnaarenkelegevallen‘waarineenpsychischdeficitvandeverdachtealsargumentisaanvaardter
beantwoordingvandevraagofdezeredelijkerwijzeweerstandheeftkunnenbiedenaandeophemuitgeoefendedruk:devraagwordtnietgetoetstaanhetweerstandsvermogenvandegemiddeldeburgermaaraanhetdoordepsychischeomstandighedenbeperkteweerstandsvermogenvandeze
individueleverdachte’.AlsvoorbeeldnoemtKelkeenuitspraakvandeRechtbankGroningen274waarineenberoepoppsychischeovermachtwordtgehonoreerd.Indezezaak,waarineenvrouwhaarvrienddoodt,betrektderechtbankdebevindingenvandedeskundigenindeconclusiedatde
vrouwineenzodanigetoestandvanpsychischedrangverkeerdedatzijredelijkerwijzenietanderskonofbehoordetehandelendanzijheeftgedaan.Diebevindingenhaddenbetrekkingophaar,dooreenlaagzelfgevoelgevoede,geringeweerbaarheidenhaaronvermogenhaarwil(tenaanzien
vanhetbeëindigenvanderelatie)kenbaartemaken.EnkelejarenlateroordeeltdeHogeRaad275indezelfdezin,doortestellendat‘geenrechtsregeleraanindewegstaatdepersoonlijkheidvandeverdachtetebetrekkenbijdebeantwoordingvande
vraagofdieverdachteredelijkerwijzegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebiedenaandetenverwereaangevoerdedrang’.Hetarrestvanhethofwaarinhetberoepoppsychischeovermachtwasafgewezen,werdgecasseerd.Indezezakengaathetombeperkingenofaspectenin
depersoonlijkheidvandebetrokkenedienietexplicietalspsychischestoorniswarenaangemerkt.IneenuitspraakvanhetgerechtshofAmsterdam276neigtdeomschrijvingvandeproblematiekvandeverdachtewelsterkindierichting.Doordedeskundigewerdgesprokenover‘eenscheefgroeiin
zijnpersoonlijkheidsontwikkelingopgrondvaneenuitzonderlijkeopvoedingssituatiemetrepeterend,extreemagressiefgedragvanvader.Emoties(metnameangsten)wordengeloochendenmiddelsdissociatieverdrongen’.Onderverwijzingnaardebevindingenenconclusiesvande
deskundigehonoreerthethofhetberoepoppsychischeovermacht.Intoenemendematelijkthetconceptvandepsychischeovermacht‘geindividualiseerd’teworden.
271 Knoops1998,p.210citeerthiervanHattum1953,p.344.272 ZiedaarovernaderKnoops1998,p.210e.v..273 Kelk2010,p.293.274 Rb.Groningen2maart2006,ECLI:NL:RBGRO:2006:AV3055.275 HR6december2011,ECLI:NL:HR:2011:BR1144.276 HofAmsterdam26september2000,ECLI:NL:GHAMS:2000:AA7462.
101
102
ZoalsKelksignaleert,vindterinhettoetsingskadervandebeoordelingvanhetweerstands-vermogentegende‘vanbuitenkomendedruk’eenverschuivingplaatsvande‘gemiddeldeburger’naarwatvan‘dezeburger’inredelijkheidverwachtmagworden.Hetbelangvanderolvande
deskundigeindevoorlichtingomtrentdepersoonvandeverdachteneemtdaarmeetoe.Descheidslijnmetdetoerekeningwordtdunner.Watblijftisdatbijdepsychischeovermachtde‘trigger’ligtineenexterneomstandigheid,terwijldiebijdetoerekeninggelegenmoetzijninde
psychischestoorniszelf.Opdebetekenisvandit,opheteerstegezicht,zoevidentlijkendeverschil,wordtlaterindezestudienaderingegaan,alshetdeinhoudvanhetstoornisnaderisverkend.Danzalblijkendathetverschilmogelijkkleinerisdanhetlijkt.Daaromkunnendebevindingenvandit
onderzoekomtrentdestoornisimplicatieshebbenvoordeinterpretatieendetoepassingvanhetpsychischelementbijpsychischeovermachtennoodweerexcesalsstrafuitsluitingsgrond.
3.3.2 De‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexces
Alssprakeisvaneensituatiewaarinnoodweergerechtvaardigdis,kanhetvoorkomendatdeverdachteinzijnverdedigingtegeneenaanvaldisproportioneelreageert.Datkannietteminleidentotafwezigheidvanschuldalsdiereactieisingegevendooreen‘hevigegemoedsbeweging’dieis
veroorzaaktdoordeaanranding.277
Noodweerexceswordtwelgezienalseenbijzonderevariant
vanpsychischeovermacht.278Inbeidegevallenisimmerssprakevaneen‘externeomstandigheid’(bijnoodweerexcesde‘ogenblikkelijkewederrechtelijkeaanranding’)dieleidttoteenpsychische
toestand(‘drang’respectievelijkde‘hevigegemoedsbeweging’)vanwaaruithetdelictteverklarenenterechtvaardigenis.Overaardeninhoudvande‘hevigegemoedsbeweging’bijnoodweerexceszegtdeHullu,onder
verwijzingnaareenuitspraakvandeHogeRaad279,datdezeemotienaastvrees,angstofradeloosheidookuitdriftkanbestaan.280‘Vrees,angstofradeloosheid’warenoverigensdeinhet
oorspronkelijkeontwerpvoorhetWetboekvanStrafrecht281genoemdedisculperendeaffecten.OpvoorspraakvanpsychiaterRamaerwerddezealstebeperktervarenomschrijvinggewijzigdinhetbredere‘hevigegemoedsbeweging’.282Indeliteratuurkrijgtdeinvullingvanhetbegrip‘hevige
gemoedsbeweging’relatiefweinigaandacht.Remmelink283brengtslechtseenverfijningaanindiezindathijonderscheidmaakttussenasthenische(‘passieve’)affectenalsangst,vrees,radeloosheidensthenische,(‘actieve)alstoorn,woedeenverontwaardiging.Inouderejurisprudentie284isookde
paniekalszodanigaanvaard.Waaropheteerstegezichteenduidelijkonderscheidlijkttebestaan
277 Artikel41WetboekvanStrafrecht
1Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaat,gebodendoordenoodzakelijkeverdedigingvaneigenofeensanderslijf,eerbaarheidofgoedtegenogenblikkelijke,wederrechtelijkeaanranding.2Nietstrafbaarisdeoverschrijdingvandegrenzenvannoodzakelijkeverdediging,indienzijhetonmiddellijkgevolgisgeweestvaneenhevigegemoedsbeweging,doordeaanrandingveroorzaakt
278 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996p.327.279 HR24juni1895,W.6699.280 DeHullu2015,p.328.281 Art.51lid2O.R.O..282 ZieNieboer1970,p.61.283 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996.284 Rb.Maastricht4december1967,ECLI:NL:RBMAA:1967:AB3767,NJ1969,126.
102
103
tussendehevigegemoedsbewegingbijhetnoodweerexcesendepsychischestoornisbijdetoerekening,zienwijinmeerrecenteuitsprakendataan‘dehevigegemoedsbeweging’eensteedsbredereinhoudwordtgegevenendatbeideconceptenopelkaarbetrokkenworden.
IneenzaakwaarindeverdachteterverdediginghetslachtoffermeermalenmeteenmesindebuikstakwerdennaarhetoordeelvanhetGerechtshofAmsterdam285degrenzenvandenoodzakelijkeverdedigingoverschreden.Hethofachtevenwelaannemelijkdathethandelenvandeverdachte
hetgevolgisgeweestvaneenhevigegemoedsbeweging.VoordatoordeelbaseerthethofzichmedeopeenrapportvanhetPieterBaanCentrum.Indatrapportwordtaangegevendatbijverdachtesprakeisvaneenposttraumatischestressstoornis.‘Doordeaanwezigheidvandeze
stoorniskomtdedrempelommetpaniekendissociatietereagerenopstresserendegebeurtenissensteedslagerteliggen,terwijldereactiesteedsheftigerwordt.…..Hetextremegewelddatlosbarstteiseenaanwijzingvooreendissociatieftoestandsbeeld,aldushetrapportvanhetPBC’.Hethof
komt,medeopgrondvanhetrapport,totdeconclusiedatdehevigegemoedsbeweginghetgevolgisvandedissociatievetoestandwaarinverdachteverkeerdeendatdezeisblijvenvoortbestaanooknadeeerstemessteek.Hetberoepopnoodweerexceswordtgehonoreerd.De‘hevige
gemoedsbeweging’wordthierruimopgevatenkankennelijkzijnbasisvindenineen(aldannietalspathologischaantemerken)dissociatievetoestand.IndezelfdelijnalsditarrestlijktdeHogeRaad286voorhetdoenvaneenberoepopnoodweerexces
de‘persoonlijkheidsstoornis’alsbelangrijkeredengevendefactornietuittesluiten.Hetslachtofferwasbijdeverdachteindewoningbinnengedrongen.Naarhetoordeelvanhethofstondevenwelhetschietenvandeverdachteophetslachtoffernietinverhoudingmetdeaardenomvangvande
aanranding.Hetpsychologischonderzoekvandeverdachteleverdeopdatdezelijdendewasaaneenparanoïdevormvanschizofrenieendatdezestoornisverdachtesgedragskeuzesengedragingen(hetschieten)beïnvloedhad.Ervolgteenadviestotverminderde
toerekeningsvatbaarheid.Hetberoepvandeverdachteopnoodweerexceswordtdoorhethofverworpenomdatde(disproportionele)reactievandeverdachteniethetgevolgwasvandedoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedstoestand,dochwerdveroorzaaktdoorde
‘persoonlijkheidsstoornis’287vanverdachte.DeHogeRaadoverweegtdan:“voorzoverwordtbetoogddathethofzouhebbengeoordeeld‘dathetbestaanvaneenpersoonlijkheids-stoornis(eenparanoïdevormvanschizofrenie)perdefinitiehetdoenvaneenberoepopart.41.2Sr.uitsluit’,
berusthetmiddelopeenverkeerdelezingvan’shofsoverweging”.Diestoornissluithetberoepopnoodweerexcesdusnietuit.Netalsbijdepsychischeovermachtlijkthiermee,ophetpuntvandepsychischetoestandvande
verdachte,degrensmetdeontoerekeningsvatbaarheidminderscherpgetrokkenteworden.Bijdepsychischeovermachtissprakevaneenverschuivingvaneenabstracttoetsingskader(degemiddeldeburger)naareenmeerindividualiserendebenadering,waardoorruimteontstaatvoor
hetbijhetpsychischovermachtbetrekkenvandepsychischestoornisalsrelevante
285 HofAmsterdam24juni2008,ECLI:NL:GHAMS:2008:BD5274.286 HR12december2006,ECLI:NL:HR:2006:AY8330.287 ‘Persoonlijkheidsstoornis’ishiertussenaanhalingstekensgeplaatst,nuertochenigediscrepantielijkt
tebestaantussendieomschrijvingvandestoornisdoorhethofendebevindingenvandedeskundige,dieeenparanoïdevormvanschizofreniediagnosticeert.Algemeenwordtaangenomen(ookbinnenhetclassificatiesysteemvandeDSM)datschizofrenienietalspersoonlijkheidsstoornisisaanteduiden.
103
104
persoonsgebondenfactor.Maaropeenvergelijkbarewijzelijktookbijhetnoodweerexcesdestoornismedeinhoudtekunnengevenaande‘hevigegemoedsbeweging’.
3.4 Conclusies
3.4.1 HetstrafrechtelijkstoornisbegripnaderingevuldDevoorgaandeexercitieinwetsgeschiedenis,literatuurenjurisprudentielijktopheteerstegezicht
meervragendanantwoordentehebbenopgeleverd.Tochzijnerweleenpaarconclusiestetrekken.UitgangspuntvormtdetoelichtingvandewetgeveropdeWetBOPZ.Wanneerwesprekenover
eengebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogenskomtdat,samengevat,neerop:‘deuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:idiotieenimbecillitasmentis.Hetgaathieromaangeborenofopzeerjeugdigeleeftijdverworven
ernstigebelemmeringenindeontwikkelingvandegeestvermogens’.Overeenziekelijkestoorniswordtgesproken‘alsdegeestvermogensnaeenkorteoflangereperiodevanontwikkelingtijdelijkofblijvendgestoordraken’.Deziekelijkestoorniswordtdaarbijopgevatalseen‘samenspel’van
biologische,psychischeensocialefactoren.De‘lichterestoornissen’(angsten/‘neurosen’)alsook‘stoornissenvandepersoonlijkheid’wordenvoortoepassingvandewetuitgesloten,terwijlanderzijds,doorexternefactorengeluxeerde‘psychogeneopwindingstoestanden’welalsstoornis
indezinvandewetwordenaangemerkt.Opeenaantalpuntenishetstrafrechtelijkstoornisconceptinmiddelsnaderaangescherpt.
InafwijkingvandetoelichtingopdeWetBOPZbestaatergeenmisverstandmeeroverdatookdepersoonlijkheidsstoornisgebrachtkanwordenonderhetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkeling/
ziekelijkestoornis’.Metopzetwordthiergesprokenover‘begrippenpaar’.Velenbeschouwendepersoonlijkheidsstoornisalsgebrekkigeontwikkelingmaarwetshistorischkandaarandersovergedachtworden.Gezienderuimeformuleringvanhetconceptziekelijkestoornis(samenspelvan
biologische,psychischeensocialefactorenovereenkorteoflangereperiodevanontwikkeling)lijkteen‘overheveling’vandepersoonlijkheidsstoornisnaardeziekelijkestoornisnietopinhoudelijkebezwarentestuiten.Maarvoorderechtspraktijkisdezekwestienietechtvanbelang.
Opéénpuntheeftdejurisprudentieondubbelzinniguitsluitselgegeven.VoordeafgrenzingvanhetstrafrechtelijkstoornisbegripisdeDSMnietbepalend.Hetisnietzodatalleeneenstoornisdieis
omschrevenindeDSM-IV-TR,kanwordenaangemerktalseengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogenszoalsbedoeldinart.37a,eerstelidWvSr.MaardaarnaastheeftdeHogeRaadookuitgesprokendatdeenkeleomstandigheiddateenstoorniswelalszodanigwordt
aangeduidindeDSM-IV-TR,evenminbetekentdatderechtertothetoordeeldienttekomendatersprakeisvaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogensindezinvanart.37a.Erlijktdaarmeeruimteteontstaanvooreendifferentiatievanhetstoornisbegripin
hetstrafrecht,afhankelijkvandejuridischecontextwaarbinnendestoornisindeweteenrol
104
105
speelt.Hetstoornisbegripinrelatietotdetoerekeningzoueenandereinhoudhebbendanwanneerhetgaatomdeaandiestoornisteontlenengevaarspredictie(zoalsbijvoorbeeldbijdeTBS).
Voorwatbetreftdegeestelijketoestandenontstaannahetgebruikvanmiddelenenmedicijnenlijkt,indirect,uitdejurisprudentieafgeleidtekunnenwordendatdezedoorgaansbeschouwdwordenalsziekelijkestoornisindezinvandewet.Hetjuridischdispuutspeeltzichbijdezesituaties
echtermeestalafronddekwestievandeculpaincausaenwordtdaardoornogaleens‘bedekt’.Ookdedissociatiewordt,inaansluitingopdeomschrijvingdaarvanindeDSM,inbepaaldegevallenindejurisprudentiegezienalsziekelijkestoornis.
Naastdezebetrekkelijke‘zekerheden’zijnerrondhetstoornisbegripinhetstrafrecht,opfundamentelepunten,enkeleopeneinden.
Hoewelerinderechtspraktijkweinigtwijfeloverbestaatdathet‘affect’niettothetbegrippenpaargebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisgerekendkanworden,zijner,striktgenomen,weinighardeargumentenvoordatstandpunt.Indeverschillendestadiavandewetsgeschiedeniswordt
welruimtegebodenvoordezebredeopvatting,terwijldejurisprudentiegeenuitsluitselbiedt.Eenvergelijkbaresituatiedoetzichvoorbijdemethetvorigepuntsamenhangendekwestievanhetpathologievereiste.Ookhierinlaatdewetgever,zowelbijdetotstandkomingvanhetwetboekalsin
detoelichtingopde(ookvoorhetstrafrechterelevante)WetBOPZruimteomooknietpathologischebeeldenonderdereikwijdtevanartikel39WvSrtebrengen.WatdejurisprudentiebetreftvaltopdatdeHogeRaadvoortdurendhamertopdeeigen
verantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvanwat,instrafrechtelijkezin,alsstoorniskanwordenaangemerkt.Derechterzoudusdestapoverdegrensvandepathologieheenkunnenzetten.Wijzagendatookdeliteratuur288daartoeopeningenbiedt.
AlmetalkanhoedanookdeconclusievanMevisenVegter289dathetbegrip‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’voorjuristeneenopen,strafrechtelijkbetrekkelijkneutraletermis,wordenonderschreven.
Hetbredereperspectiefvanandereschulduitsluitingsgrondendandeontoerekeningsvatbaarheidlaatziendatdepsychischestoornisbijdepsychischeovermachtenbijnoodweerexceseenrolkunnenspelen.Degrensmetde‘nietpathologische’conditieszoalsde‘psychischedrang’ende
‘hevigegemoedsbeweging’lijktindejurisprudentiegaandewegminderstrakgetrokkenteworden.
3.4.2 Destrafrechtelijkestoornisenpsychopathologie,nieuwevragenDeineenstrafzaakrapporterendepsychiaterofpsycholoogstaatvooreenlastigetaak.Datbegint
albijdebeantwoordingvandeeerstevraaguitdestandaardvraagstelling.Hetlijktzosimpel(althansvooreengedragsdeskundige):isonderzochtelijdendeaaneenziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvanzijngeestvermogensenzoja,hoeisdatindiagnostischezinte
omschrijven?Maarwatis,vanuithetperspectiefvaneengedragsdeskundige,een‘ziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingvandegeestvermogens’?Aanhetbeginvandezestudieisbij
288 Mooij2004a,alsmedeMevis&Vegter2011.289 MevisenVegter2011,p.119.
105
106
deinventarisatievandeknelpuntenindeforensischerechtspraktijkalvastgestelddatdeindezevraagaanartikel39WvSrontleendeterminologiegeendeeluitmaaktvanhetpsychiatrischenpsychologischidioomendatgenoemdebepalingookoverigensgeenparametersbevatvanwat
onderdit‘stoornisbegrip’zoumoetenwordenverstaan.Bijdebesprekingvandewetsgeschiedenisishetstrafrechtelijkstoornisbegripnogverdergeproblematiseerdgeraakt.Eenopeneindeindewetsgeschiedenisbleekonderanderetezijndevraagofdewetnualdannieteistdathet
gediagnosticeerdebeeldpathologischis.Maarhetmeestproblematisch(enverwarrend)voordegedragsdeskundigeismisschienweldenadrukdiedeHogeRaadlegtopdeverantwoordelijkheidvanderechterbijdevaststellingvanwat,instrafrechtelijkezin,alsstoorniskanwordengezien.
Watwordt,tegendezeachtergrond,nupreciesvandedeskundigeverwacht?Hoeverhoudtdediagnostiekvandedeskundigezichtotdeverantwoordelijkheidvanderechterbijdeinvullingvanhetstrafrechtelijkstoornisconcept?Algemeenwordtaangenomendatdedeskundigeeendiagnose
steltbinnendekadersvanzijneigendeskundigheidsgebiedenvervolgensaangeeftofhetgediagnosticeerdebeeldvaltaantemerkenalsziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingindezinvandewet.Hetvolgendeprobleemdientzichdaarbijaan.
Zowelbijdeeerstestap(diagnose)alsbijdetweedestap(de‘strafrechtelijkekwalificatie’vanhetgediagnosticeerdebeeldals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis’)ishet,omtebeginnen,devraagofdedeskundigezichmoetbeperkentotbeschrijvingvanlouterpathologischebeeldenof
datookanderegeestestoestandendaarinbetrokkenmoetenworden.Deinparagraaf1.1.2.3beschrevencasuïstieklietziendatindepraktijkhetscheidenvanpathologischeennietpathologischebeeldenbijdeverklaringvanhetdelictgedraglastigkanzijn.
Opcasusniveauisnietaltijdevenhelderopwelkeschulduitsluitingsgronddeverdachteeenberoepzoukunnendoen.Bijdebesprekingvandejurisprudentiebleekdat,inaansluitingopdiepraktijk,degrenzentussenontoerekeningsvatbaarheid,psychischeovermachtennoodweerexcesook
minderstrakgetrokkenworden.Hetindediagnostiekbetrekkenvannietpathologischebeeldenligtdaarmeevoordehand.Maarookbuitendiesituatieswilderechter,bijvoorbeeldbijhetstellenvanbijzondere
voorwaardenbijeenvoorwaardelijkesanctie,indemeestbredezingeïnformeerdwordenoverdegeestestoestandvandeverdachte.290Bijdatstrafrechtelijkekaderishet,andersdanbijvoorbeeldbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheid,nietrelevantofdegeestestoestand
pathologischisofnietenzelfsnietofdezeaangemerktmoetwordenalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis.Destandaardvraagstellingschiethiertekort.Dezebeperktzichbijdediagnostischevraagimmerstothetopartikel39WvSrgebaseerdebegrippenclusterenlaatstrikt
genomengeenruimtevoordebeschrijvingvan(strafrechtelijkmogelijkwelrelevante)geestestoestandeninbrederezin.
290 Zieparagraaf1.1.1.
106
107
Samengevatkomtheteropneerdat:1. voordeinvullingvanhetwettelijkstoornisbegripdeaanwezigheidvanpsychopathologieinde praktijkhetbeslissendecriteriumis;
2. derechtervandedeskundigeverwachtdatooknietpathologische(strafrechtelijkrelevante) psychischebeeldenindediagnostiekwordenbetrokken,terwijldestandaardvraagstellingdaar, geziendeinvullingvandediagnostischevraag(vorigepunt),eigenlijknietinvoorziet.
Tweepuntenblijvendaarmeeopenstaan.Voordejuristisnietonmiddellijkhelderwatdedeskundigeverstaatonder‘psychopathologie’,
terwijlditcriteriumweleenbelangrijkerolblijkttespelenbijdetoepassingvandeartikelenrondstrafrechtelijkeaansprakelijkheid(toerekening)endeopleggingvanstrafrechtelijkemaatregelen.Derechterzalimmersbijzijnnormatievewegingvoorhetaldanniettoerekenendevoordat
oordeelrelevantediagnostischefactorenmoetenbetrekkenendezemoetenkunnendoorgronden.Bijdeopleggingvaneenstrafrechtelijkemaatregelzalvoorderechterinzichtelijkmoetenzijnhoeeninwelkematehetpathologischbeeldvoorspellendisvoorgevaarzettendgedrag.
Verderisvanbelangnategaanopwelkewijze(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken,kunnenwordenbeschreven.
Inhetvolgendehoofdstukwordendezepuntennaderonderzocht.
107
108
Hoofdstuk4 Overdegrenzenvandestoornis indepsychiatrieendepsychologie4.1 InleidingenvraagstellingGeziendeuitkomstenvanhetvorigehoofdstuk,resterentweevoorhetstrafrechtrelevante,maar
binnenhetdomeinvandepsychiatrieen/ofdepsychologie,tebeantwoorden,vragen:1.watisdeinhoudvanhetbegrip/concept‘psychopathologie’?en2.opwelkewijzekunnen(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestandenworden
beschreven,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken?Psychiatrieenpsychologiezijntotnutoeineenademgenoemd.Erzijntweeredenendebeide
vakgebieden,inhetlichtvandevoorgaandevraagstelling,enigszinsvanelkaarteonderscheiden.Deeersteredenisdatpsychiatrieenstrafrechthistorischnauwmetelkaarverbondenzijn.Datheeftgeleidtot,inhetstrafrecht,sterkpsychiatrischgekleurdenoties.Eenvandienotiesishet
strafrechtelijkstoornisconcept.Omgekeerdzijnindepsychiatrie,endanmetnameindeclassificatievanpsychiatrischestoornissen,desporenzichtbaarvaneen‘strafrechtelijkekijk’opafwijkend/gestoordgedrag.Hetbelangvaneenkortehistorischeterugblikisdaarmeegegeven.
Detweederedenisdatwijzullenziendatbijdebeantwoordingvandebovengesteldevragenvanuitbeidedisciplinesvaakverschillendeperspectievenwordengehanteerd.Binnendepsychiatrieligtdefocusprimairopdepsychischestoornisals‘ziekte’.Die‘stoornis’of‘pathologie’zijninhet
psychologischidioom,andersdanindepsychiatrie,nietdecentralenoties.Depsychologiehoudtzich,inbeginsel,bezigmetonderzoeknaarhetmenselijkgedragindemeestbredezinvanhetwoord.Datgedragwordtnietdichotoombeschrevenintermenvandetegenstelling
stoornis/gezond,maargelokaliseerdopeenschaalmeteennormalevariatie.Aandestoorniswordt,vanuitdiebenadering,geenzelfstandige,intrinsiekebetekenisverleend.291
Dithoofdstukkenteendriedeling.Vooreenbeterbegripvandeplaatsvandepsychischestoornisinhetstrafrechtzaldehistorischeverbondenheidvanpsychiatrieenstrafrechtkortwordengeschetst.
Daarnavolgteenbesprekingvanhetstoornisconceptbinnendepsychiatrie.Totslotworden,terbeantwoordingvandetweedevraag,vanuithetpsychologischeperspectief,enkele‘diagnotischemodellen’beschreven.
4.2 Strafrechtenpsychiatrie,eenhistorischverbond
Eenintegralebesprekingvandethema’sdie,historisch,inderelatietussenstrafrechtenpsychiatrieaandeordezijn,isniethetdoelvanditoverzicht.Inhetlichtvanhetcentraleonderwerpvandeze
291 Indepraktijkisdescheidslijntussendepsychiatrieendepsychologienietzoscherpalshiergeschetst.
Eenverbindingzienwevooralindeklinischepsychologie.Doelvandezeomschrijvingisvooralhetverschilinuitgangspuntteverhelderen.Zienaderparagraaf4.4.
108
109
studie,destoornisinhetstrafrecht,wordtdeaandachtspecifiekgerichtophoestrafrechtelijkeenpsychiatrischeopvattingenelkaarindeloopvandegeschiedenishebbenbeïnvloedbijdeontwikkelingvanhetstoornisconcept.
Vanbelangindegeschiedenisvandeverwevenheidvanbeidevakgebiedenisomtebeginnende‘monomanie’.292DeFranseartsEsquirol(1772-1840)wasdeeerstediedetermgebruikte.Hetging
omeenbijzondereverschijningsvormvanwatdestijdswerdaangemerktals‘manie’.Demonomaniewerdgezienalseenvormvanpartiëlekrankzinnigheid.Hetkenmerkendezounamelijkzijndatslechtséénpsychischefunctiewasaangetastvaneenoverigensgeestelijkgezondpersoon.
OpzienbaardeeenleerlingvanEsquirol(Georget)diein1825steldehetnietondenkbaarteachtendatrechtersweleenstenonrechtemoordenaarsnaarhetschavotzoudenhebbengestuurd,terwijldezemogelijkledenaan‘monomaniehomocide’oftewel‘moordmonomanie’.Na1830werdhet
scalaaanmanieënuitgebreid.Gesprokenwerdoverdipsomanie(drankmisbruik),kleptomanie(diefstal),pyromanie(brandstichting),erotomanie,enzovoort.Wathierinopvaltisdathetafwijkendofcrimineelgedragdebasisvormtvandeclassificatievaneenpsychiatrischestoornis.
Maarminstenszoopmerkelijkisdat,hoeweldemonomanieleerslechtseenrelatiefkorteperiodevanbloeiheeftgekend(circa30jaar),desporenervanindehedendaagsepsychiatrienogsteedszichtbaarzijn.Zoweldepyromaniealsdekleptomaniehebbenookindemeestrecenteversievan
deDSM,deDSM-5,weereenplaatsgekregen.Dienauweverwevenheidvanafwijkend/strafbaargedragenpsychiatrischeclassificatievaneenstoornisisoverigensooknogsteedszichtbaarbijdeantisocialepersoonlijkheidsstoornisendepedofilie.Inhetverlengdevandemonomanieleer
ontwikkeldezichdedegeneratietheorie293waarbijdeverklaringvoorhetafwijkendegedraggezochtwerdindeverondersteldeerfelijkekrankzinnigheid.AandezetheorieisdenaamverbondenvandeFranseartsMoreldieinzijn‘Verhandelingoverdefysieke,intellectueleenmorele
degeneratieverschijnselenvandemenselijkesoort’(1857)dedegeneratiealsbelangrijkverklarendprincipeomschreef.Eencombinatievanbiologischeensocialefactorenzoubepalendzijnvoorhetdegeneratiefproces.Hijschetstehetbeeldvaneenontwikkelinginopeenvolgendegeneraties
waarbijsprakewasvanstructureelverval:vanneurasthenieofangsthysterie,viaverslavingaanalcoholenopiaten,prostitutieencriminaliteit,naarkrankzinnigheidinstriktezinenuiteindelijkvolslagenidiotie.MededoortoedoenvandeWeensepsychiaterRichardvonKrafft-Ebing(1845-
1902)vonddedegeneratietheorieookingangindeDuitsepsychiatrie.VonKrafft-Ebingwerdbekenddoorzijnstudie‘PsychopathiaSexualis’(1886),waarinseksueleperversieswerdenbeschrevenzoalsbestialiteit,exhibitionisme,fetisjisme,sadomasochisme,alsmede‘seksuele
inversie’waarmeegedoeldwerdophomoseksualiteit.Dezeverschijnselenbrachthijsamenonderhetbegrip:‘constitutioneledegeneratie’.Nietdeminstenindepsychiatrischewetenschapbekendenzichaanheteindevandenegentiendeeeuwtotdegedachtevandedegeneratieals
belangrijksteetiologischprincipeindepsychiatrie.VoorEmilKraepelin(1856-1926)vormdehetdegeneratieprincipehetfundamentvoorzijnnosologieleer,dieuiteindelijkmodelstondvoorde
thansnoggeldendeclassificatiesystemen.VanBakel294formuleerthetalsvolgt:‘Kraepelinstheseluidtdatdediverseklinischeentiteitenvanelkaaronderscheidenkunnenwordendoordespecifiekegraadvandegeneratiewaarmeeeenorganismeisopgezadeld.Specifiekvooreennosologische
292 InformatieontleendaanRuller1991,p.23e.v.enPorter2002,p.133.293 InformatieontleendaanPorter2002,p.145e.v.envanBakel1998.294 VanBakel1998,p.761.
109
110
entiteitis,metanderewoorden,eenspecifiekematevangedegenereerdzijn,hetgeenklinischondermeertotuitdrukkingkomtineenspecifiekverloop’.
Het‘verknopen’vanpsychiatrischeziektebeeldenmetcrimineelgedragwerd,opbasisvandedegeneratietheorie,noghetmeestzichtbaarinhetwerkvaneennietonbekendeItaliaanse‘volgeling’.PsychiaterencriminoloogCesareLombroso(1836-1909)beschouwdemisdadigersen
psychiatrischepatiëntenalsgedegenereerdelevendefossielen,herkenbaaraanfysiekemerktekens:eenlaagvoorhoofd,eenvooruitstekendeonderkaak,doorlopendewenkbrauwenendergelijke.Criminaliteitwasvolgenshemeenevolutionairprobleem,datalleenbijprimitievemensen
voorkwam.Erzousprakezijnvaneenbiologischgedetermineerdzijntotcriminaliteit.Debeschreventheorieën,demonomanieleereniniedergevaldedegeneratietheorievan
Lombroso,getuigenvaneenvisiewaarbijdepsychiatrischeenstrafrechtelijkeconcepten(diagnoseenstrafrechtelijkekwalificatie)vrijwelovereenkomen.Ineenvolgende(denk)fasezienweeenzekere‘nuancering’ontstaanwaarbijmeerspecifieke,alszodanignietstrafrechtelijkgelabelde,
psychiatrischebeeldenwelinverbandkunnenwordengebrachtmetcrimineelgedrag,maardaarnietmeesamenvallen.GenoemdkanwordenhetdoorPrichard295geïntroduceerdebegrip‘insaniamoralis’,296datwelisvertaaldmet‘zedelijkekrankzinnigheid’.Hetzougaanomgebrekkig
ontwikkeldeethischevermogens,etiologischzijnoorsprongvindendindeaanlegvanbetrokkene.VolgensdeRidder(1991)zoudepsychiaterJelgersma(in1890)de‘misdadigheid’alshetbelangrijkstesymptoomhebbengezien,blijkenduit‘hetontbrekenvaneenzedelijkeremeneen
defectgevoelsleven’.Mooij(1991)wijsteropdatdeterm‘moralis’aanvankelijkgeenethischeladinghadmaar‘gedragsmatig’betekende.Laterzougedoeldwordenop‘gevoelens’waarnaineenvolgendefasedemoreledimensiewerdtoegevoegd.Inheteerstedecenniumvandetwintigste
eeuwmaaktedeinsaniamoralisplaatsvoordediagnosepsychopathie.
Vooronsonderwerpisvooralvanbelangdatmetditconcepthetpsychiatrischziektebeeldnietlangersamenvielmethetstrafrechtelijkgekwalificeerdegedrag,maardaarmeeineenoorzakelijkverbandwerdgebracht.Tegendezeachtergrondlaatzicheendeelvandehistorischeontwikkeling
vanhethuidigeartikel39WvSrwellichtookverklaren.BijdebeschrijvingvandetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrecht297zagenwijdataanvankelijk,indenegentiendeeeuw(tot1886),inhetnogopdeCodePenalegebaseerdeartikel64deaanwezigheidvankrankzinnigheidopzich
voldoendewasvooruitsluitingvanstraf.Eencausalerelatiewasnietvereist.Nieboer298sprakinditverbandvandepsychiatrisch-diagnostischemethode.PasonderinvloedvandeDuitsewetgevingwerdennuanceringenaangebrachtinhetstrafrechtelijkconcept.Voorhetstrafrechtelijk
disculperenwaslouteraanwezigheidvankrankzinnigheidnietmeervoldoende,ermoestsprakezijnvaneencausaalverbandtussendekrankzinnigheidenhetdelictgedrag.De‘freiewillensbestimmung’wasdaarbijhetcriterium.
295 HoewelhiermogelijkdeindrukwordtgewektdathetwerkvanPrichardchronologischnadatvan
Lombrosohetlichtzag,isdatniethetgeval.LombrosowerdgeboreneenjaarnadatPrichardin1835‘ATreatiseoninsanityandotherDisordersaffectingtheMind’gepubliceerdhad.
296 InformatieontleendaanMooij1991,p.9endeRidder1991,p.43e.v..297 Zie3.2.1.Wetsgeschiedenis.298 Nieboer1970,p.39.
110
111
Depsychiatrischestoornisendestrafrechtelijke‘verontschuldiging’vanhetgedragwerdenhierdusuitelkaargehaald.Maarookineenanderopzichtvondeennuanceringplaats.Dekrankzinnigheidwasnietmeerde
exclusievegrondslagvooreenstrafrechtelijkeexceptie.Ookanderegeestelijketoestandengingeneenrolspelen.OokhiergafdeDuitsewetdevoorzet.Naastsomatischeaandoeningen(koortsdelier)kondenookhevigegemoedsaandoeningenbijdebeoordelingvandetoerekening
betrokkenworden.299IndeNederlandsewetgevingwasdetoevoegingvande‘gebrekkigeontwikkeling’eenzichtbaargevolgvandezeontwikkeling.Gezegdzoukunnenwordendathiermeedeexclusieverelatietussenpsychiatrieenstrafrechtdoorbrokenwerdenopeningenwerden
gebodenvoordeinvloedvananderegeesteswetenschappenzoalsdepsychologie.Hoedanookmagduidelijkzijnhoezeerdepsychiatrieenhetdirectmetdepsychiatrieverbondenstoornisconcepthistorischinvloedhebbengehadophetstrafrechtelijkdenken
4.3 Degrenzenvandestoornis,hetpsychiatrischperspectief
4.3.1 HetnosologischdenkenendeDSM
‘Ifmentalillnessesarediseasesofthecentralnervoussystem,theyarediseasesofthebrain,notthe
mind.Ifmentalillnessesarethenamesof(mis)behaviours,theyarebehaviours,notdiseases.DezeuitspraakisontleendaaneenbijdragevanThomasSzaszindeLancet(1991)onderde
veelzeggendetitel:‘Diagnosesarenotdiseases’.NaardeopvattingvanSzaszdientdepsychiatrievaneenmytheontdaanteworden.Degeestesziektezoueenmythezijn.300InhetdenkenvanSzasz,eenvandebekendsteauteursbinnende‘anti-psychiatrie’,zijntweebelangrijkeelemententezien.
Deeersteisdathij‘depsychiatrie’ervanbeschuldigtdoordeeeuwenheende‘metafoorvandegeestesziekte’tehebbeningezettenbehoevevanstigmatiseringenonderdrukking.OpzijnwegindieideevindthijookMichelFoucault(1961)diesteldedat‘geestesziektennietmoetenworden
opgevatalsietswattotdemenselijkenatuurbehoort,maaralseencultureelbedenksel,instandgehoudenviaeennetwerkvanorganisatorischeenmedisch-psychiatrischepraktijken’.301HettweedeelementdatSzaszbenadruktisdatgeestesziektennietbehorentotdeaandoeningen
waarvandeaardwetenschappelijkkanwordenopgehelderd.302Watalseenmedisch-psychiatrischprobleemwordtgeduid,isvolgenshembetersociaal-maatschappelijkteinterpreterenenhijverwijtdepsychiatrieonwetenschappelijkheid,verhullingenmedischbehandelenvanwatin
werkelijkheidsocialeproblemenzijn.303Szaszmeentdatdepsychiatrischestoornisnietberustophetmedisch/wetenschappelijkemodel.Debasisvanditmodelwerdalgelegdindenegentiendeeeuw.Kahlbaum(1828-1899),metinzijnvoetsporendeDuitsepsychiaterEmilKraepelin(1856-
1926),introduceerdehettotopdedagvanvandaagindepsychiatriedominantenosologische
299 Nieboer1970,p.40300 Szasz1961.301 Porter2003,p.9.302 Porter2003,p.8.303 Verhoeff2012.
111
112
ziektebegrip.304HetindehedendaagsepsychiatrieinhetDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM)gehanteerdenosografischsysteemvertoontveelovereenkomstenmetKraepelinssysteem.305
VanBakel306plaatsthetactueledebatoverdealdannietaanwezigheidvaneenorganischeonderbouwvanpsychiatrischeziektebeeldenineenhistorischkader:Eenvandevooronderstellingendiedepsychiatrievannugemeenheeftmetdievantoen,isde
preoccupatiemetwetenschappelijkheid,nauwkeuriger:methetkoppelenvaneenklinischconceptueelkaderaaneenopwetenschappelijkewijzeomschrevenorganischebasis.OndanksdeverklaardetheoretischepretentieloosheidvandeDSMbestaanertochvelepogingenomdediverse
opklinischebasistotstandgekomenentiteitenvaneenwetenschappelijke,metnameneurochemischeondergrondtevoorzien.Uitgebreidwetenschappelijkonderzoekineenhoekdiemendebiologischepsychiatrieisgaannoemen,heeftondermeeralsdoelomhetverbandtussen
klinischeverschijningswijzeenorganischeondergrondnaderteexploreren.VoorKraepelingeldtietsvergelijkbaars.Hijstaatbekendalseenbiologistischgeoriënteerdpsychiater,alsdegrotetegenhangervanzijnleeftijdgenootSigmundFreud(1856-1939),diedepsychodynamische
benaderinginhetpsychiatrischdiscoursingangdeedvinden.IndebenaderingvanKraepelinzijn(psychische)ziektenreële,alsnosologischeeenhedenaanteduiden,entiteitenmeteenaanwijsbareoorzaak.Dienosologischeeenheidbevateenbeschrijving
vanhettoestandsbeeld,hetbeloopendeonderliggendeoorzaken.307Dezebenaderingendedaaraantengrondslagliggendeveronderstellingenondervinden,ookna
Szasz,intoenemendematekritiek.Demeestvoorzichtigevariantdaarvanisdatdeonhaalbaarheidvanhet‘projectvaneenpsychiatrischenosologie’temakenheeftmetdecomplexiteitvandeklinischerealiteitenhetgebrekaankennisoverdeonderliggendemechanismen.308
Meerfundamenteelisdekritiekdatdeinhetnosologischsysteem(lees:DSM)beschrevenziektebeeldenmisschienhelemaalnietcorrelerenmetonderliggendemechanismenzoalsgestoordehersenfuncties.309
Misschiencorrelerendemechanismeninde‘diepte’welopeenheelanderemaniermetdeklinischerealiteitdanweonsvoorstellen.Misschiencorrelerenzebijvoorbeeldveelbetermethetsoortmentaleverschijnselendatdoorneuropsychologenwordtonderzocht(setshifting;
procedureelgeheugen;integratievanwaarnemingenplanning).Enmisschienishetdaaromwelonmogelijkdatpsychiatrischeziektebeeldenéénopééncorrelerenmetgestoordehersenfuncties.310RelevantisinditverbandookhetdoorDehue(2012)aangehaalderapportvan
eencommissieonderleidingvanKupfer,diemoestnagaanvoorwelkevandebestaandeDSM-categorieënneurobiologischemarkers(indicatoren)beschikbaarzijn.DeuitkomstvandatonderzoekwasdatvoorgeenenkelevandeDSM-categorieënneurobiologischezekerheidwas
gebleken.
304 VanPraag1999enVanBakel1998.305 VanBakel1998,p.752enGlas2012,p.37.306 VanBakel1998,p.753.307 Glas2012,p.37.308 Glas2012,p.37.309 VanderStel2009.310 Glas2012,p.37.
112
113
VanOs311sluitzichaanbijenkelevandezecriticimetdeuitspraak:‘hierwreektzichdatdewetenschappelijkepsychiatriezichnognoodgedwongenbaseertopprimitievediagnostischemetaforenuitde19eeeuwennietopharde,technologischtoetsbarefeiten’.
OokVanPraag(1999)onderwerpthetziektebegrip,zoalsdatindeDSMwordtgehanteerd,aaneenkritischebeschouwing,maarbetrektdaarinmeeraspectendanalleenhetverondersteldeontbrekenvaneenaanhetziekteconceptonderliggendmechanisme.Hijbeschrijfthetnosologische
ziektebegripalseenpremisseennietalseenempirischgefundeerdconcept.Diepremissehoudtindatstoornisseninhetpsychische‘apparaat’zichmanifesterenalsdiscreteeenheden.Vervolgensissprakevantweesubpremissen.Deeersteisdat‘psychiatrischeaandoeningengekenmerktzijndoor:
eenbepaaldesymptomatologie,eenbepaaldverloop,eenbepaaldeafloop,eenbepaaldetherapieresponsen,inprincipe,eenbepaaldepathofysiologie’.Detweedesubpremissesteltdat‘iedereentiteittebegrenzenisenteonderscheidenvanaangrenzendediagnostischeconstructen’.
Datzoubetekenendatiedereziekte-eenheid(ziektebeeld)voorwatbetreftsymptomatologie,etiologie,verloope.d.onafhankelijkvanandereziekte-eenhedentebeschouwenentebestuderenzouzijn.Aandehandvanhetconstructdepressievestoornislaathijvervolgensziendatdeze
(sub)premisseneenwankelebasishebben.Watbetreftdeeerstesubpremissezou,aldusVanPraag,opvrijwelelkdiagnostischniveausprakezijnvangrotevariabiliteit:
1. IndesystematiekvandeDSMkandediagnosewordengesteld/geclassificeerdalsxuiteen
serievanysymptomenaantoonbaarzijn,omhetevenwelke.Ditconstructdektduseenverscheidenheidaansyndromen;
2. Verklarende/etiologischefactorenvoorhetziektebeeldkunnenpsychologischofbiologisch
vanaardzijn,maarookmilieufactorenkunnenbepalendzijn;3. Inbepaaldegevallenissprakevanaanwijsbaremedisch/somatischeoorzaken,maarin
anderegevallenweerniet;
4. Tenslottezijninhetverloopvanhetziektebeeld,deprognoseeninbehandelingsresultatengeeneenduidigepatronenwaartenemen.
Ookdetweedesubpremisse,namelijk‘datpsychiatrischeaandoeningenopzichzelfstaandeen
goedvanelkaarteonderscheidenentiteitenzijn’,isvolgensVanPraagniethoudbaar.Hetconstructdepressievestoornisvertoontsymptomatologischsterkeoverlapmetaangrenzendestemmingsstoornissenendaarnaastisindemeerderheidvandegevallensprakevancomorbiditeit
metangststoornissenenpersoonlijkheidsstoornissen.Hetbrengthemtotdevoorzichtigeconclusiedatbijhetconstructdepressievestoornisnietgesprokenkanwordenvaneen‘diagnostischeentiteit,maarvaneenbassinvandiverseaandoeningendieweliswaarenigesymptomengemeen
hebben,maarsymptomatologischallerminstcongruentzijnenbovendienuiteenlopenwatbetreftverloop,prognose,therapieresponsenvermoedelijkookpathogenese’.OokVanOs312wijsteropdatmetdeindeDSMgekozenenonder1beschrevensystematiek(een
algoritme)eenreeksvanverschillendeoplossingendenkbaaris.Datkanleidentoteenzelfdediagnose/DSMclassificatievoorpatiëntenmetuiteenlopendeproblematiek.Omdatprobleemop
telossenwerdendecriteriavoordeverschillendestoornissenmeerspecifiekendealgoritmensteedsingewikkelder.Resultaatwaseentoenamevanhetaantalstoornissenensubtypenvanalbestaandestoornissen.‘HetDSMsysteembeschrijftnumeerdan300stoornissen,eengroeivan
311 VanOs2014,p.125.312 VanOs2014,p.20.
113
114
ongeveer300%sindsdeDSM-I.Epidemiologischonderzoeklaatziendat45%vandepopulatieinhunlevenaandecriteriavooreenofanderestoornisvoldoet’.313VanOsbenadruktdatde‘diagnosen’indeDSMartificiëleconstructenzijn,dienietzomaarverwijzennaar‘echte
onderliggende’ziekten.BijdeDSM-criteriagaathetslechtsomafsprakentussenprofessionals.314AlsbijkomendprobleembeschrijfthijdeverkokeringbinnendepsychiatriemetsubspecialisatiesopbasisvandeDSM-diagnosen,waarbijdehoofdstukindelingvandeDSMrichtinggevendis.Niet
alleendreigtdaarmeehetoverzichtverlorentegaan,maareenfundamentelerprobleemisdat‘psychischeaandoeningeneigenlijkweleensmeermetelkaargemeenzoudenkunnenhebbendandatzevanelkaarverschillen’.Alsvoorbeeldgeefthijdatpsychotischestoornissennietalleen
voorkomenbijdealszodanigindeDSMgeclassificeerdebeelden,maareigenlijkdwarsdoordeheleDSMheenlopen.315Echter,nietmagwordennagelatentevermeldendatdeambitievandeDSMbeperktis.Inhet
voorwoordbijdeDSM-5(2014)wordtopgemerktdatdeDSMbedoeldis‘alseenpraktische,functionele,flexibelegidsvoorhetorganiserenvaninformatie’.DeDSMbeoogtaanclinicienonderzoekerseengemeenschappelijketaalaantereiken‘ommetelkaartekunnencommuniceren
overdehoofdkenmerkenvandepsychischestoornissendiezeaantreffenbijhunpatiënten’.Ookzijnenkelevandehierbovenvermeldekritischenotiesdoordesamenstellersterhartegenomen.Gesteldwordtbijvoorbeeld:‘Voordemeestepsychischestoornissengeldtdathetnietmogelijkis
omeenvolledigebeschrijvingtegevenvandeonderliggendeziekteprocessen’.Maarookdescheidslijnentussendeverschillendestoornissenwordengerelativeerd:‘HoewelookdeDSM-5eencategorialeclassificatievanafzonderlijkestoornissenblijft,erkennenwijdatdebeeldenvan
psychischestoornissennietaltijdhelemaalpassenbinnendegrenzenvandecriteriavanéénenkelestoornis’.Voordeonder3.1geformuleerdevraagstellingisvooralvanbelangdatclassificatievaneenstoornis
indesystematiekvandeDSMbijvoorbeeldnietmeerzegtdandatinhetconcretegevaltenminstexuiteenserievanysymptomenzijnvastgesteld.Bovendienzijnverklaringenofvoorspellingenomtrenthetmetdiegeclassificeerdestoornissamenhangend(eventueelcrimineel)gedragdaaruit
nietafteleiden.Indezeparagraafisingegaanophet‘ziektemodel’vandeDSM.Echter,striktgenomen,ishet
classificatiesysteemgeenziektemodel.DeDSMisatheoretisch,indiezindathetzichbeperkttoteenordeningvankenmerkenzonderdepretentievaneenverklaringdaarvan.IndetoelichtingopdeDSMwordtmetzoveelwoordengezegddathetnietmogelijkiseenbeschrijvingtegevenvande
onderliggendeziekteprocessen.Kortom,devraagofiemandpsychischziekofgezondiswordtmetdezeordening/classificatieopeenconceptueel/theoretischniveaunietbeantwoord.
Hieronderzaleenaantalconceptenofmodellenvaneenpsychischestoorniswordenbesproken.Bijdekeuzevandetebesprekenziektemodellenisnietgestreefdnaarvolledigheid.Gekozenisvoor
diemodellendiehetmeestrelevantlijkenenookindeliteratuurdemeesteaandachtkrijgen.316
313 VanOs2014,p.22.314 VanOs2014,p.143.315 VanOs2014,p.108.316 Zievoordezeenanderenmodellenvanpsychischestoornissen:Bolton2008,Verhoeff2010, Meynen2011a,Glas2012.
114
115
4.3.2 Hetmedischmodel
Dekernvandezebenaderingisdeveronderstellingdateenpathofysiologischsubstraattengrondslagligtaandepsychischeafwijkingofhetsymptoom.‘Deessentievanziekteisdaneigenlijkgelegenopeendieperniveau,datalsdoorslaggevendenalsoorzaakvandesymptomenwordt
gezien.Watonderhetoppervlakligt,vormtde‘essentie’,enisookwatallemensendieaandeziektelijdengemeenhebben–hoewelzeheelverschillendesymptomenaandeoppervlaktekunnentonen.317
Bolton318zietdeoorsprongvanhetmedischmodelindepsychiatrieindenegentiende,begin
twintigsteeeuwtoen,bijvoorbeeld,syfiliswerdgezienalsbelangrijkeoorzaakvoorpsychiatrischeziekte.OokGlas(2012)gaatterugindehistoriemetzijnverwijzingnaarKoch,eennegentiende-eeuwsemicrobioloog.Diewasvanoordeeldatpassprakeisvaneenziektealsereen(aantoonbare)
relatieisgelegdtusseneen(vanbuitenkomende)oorzaak/laesieendeaandoening.Binnendesomatischegeneeskundeisdieopvattinginmiddelsduidelijkgenuanceerd.Bijkankerisbijvoorbeeldgeensprakevaneenexterneoorzaak/agens,maareenautonoom‘lichaamseigen’
proces.Maarookruimerevariantenvanhetcausale/medischemodelhebbendeklinischepsychiatrietotnutoenietveelverdergeholpen.Vaneenevidentverbandtussenpsychiatrischeziekteindedagelijksepraktijkeneenonderliggendmedisch/somatischsubstraatistotnutoe,in
hetalgemeen,nietgebleken.319Ziebijvoorbeeldhetonder3.1aangehaaldeonderzoekvanKupferdataantoondedatvoorgeenenkelevandeDSM-categorieëneenhelder(e)substraat/markerkonwordengevondenindeneurobiologie.Hetheeftechternietgeleidtothetloslatenvanditmodel,
waarbijderedeneringwordtgevolgddatdiemedisch/somatischeverklaringenweliswaarnognietzijnaangetoond,maarwelmogenwordenverondersteld.Hetisduseenkwestievanwachtenopderesultatenvannaderwetenschappelijkonderzoek.320
Ontwikkelingenindeneurowetenschappenhebbenaanhetmedischmodeleennieuweimpulsgegeven.Onderzoekmetbeeldvormendetechniekennaarderelatietussenhersenfunctiesen
neurologischeaandoeningenheeftinmiddelsveelopgeleverd.OokinhetpsychiatrischwetenschappelijkonderzoekhebbendebeeldvormendetechniekenzoalsdePET(positronemissiontomography)endefMRI(magneticresonanceimaging)inganggevonden.Zijmakenhetmogelijk
hersenactiviteitenzichtbaartemakendieeencorrelatiehebbenmetgedrag.321Meteenkritischeondertoon,steltVanOs(2014),datmetdezeontwikkelingen,‘deacademischepsychiatrieinformeeleensoortconceptueleveranderingheeftondergaan’endathetzich
‘vooruitlopendopdefeiten–steedsmeerisgaanprofilerenalshetmedischspecialismedatzichmet‘hogere’hersenziektenbezighoudt’.Debetekenisvandezeontwikkelingenvoorhetziekteconceptwordt,ookdoorandereauteurs,gerelativeerd.Bijdebeeldvormendetechniekenlijkt
317 Meynen2011a.318 Bolton2008,p.673.319 Eenuitzonderinggeldtvoordeneurocognitievestoornissen.OnderdezenoemervaltindeDSM-5,
onderandere,dedementieinverschillendeverschijningsvormen.Bijdezestoornissenwordtwelverwezennaareenonderliggendpatho-fysiologischsubstraat.ZienaderVanAsschee.a.(2014).
320 Meynen2011a.321 ZienaderLokhorst2012.
115
116
hetgrootsteprobleemtezijndeinterpretatievandecorrelatietussenhetbeeldvandehersenactiviteitenhetdaarmeesamenhangendegedrag,respectievelijkhetpsychisch(ziekte)beeld.Isdiecorrelatieaantemerkenalseenverklarendverband?VanOs322heeftzijn
twijfelsendraaithetzelfsommetdeaandierproevenontleendehypothesedatdeervaringvanslechteleefomstandighedenvaneenmenseen(negatief)effectkunnenhebbenophetbrein.Hijveronderstelthiermeedus(ook)eenomgekeerdecausalerelatie.
Daarnaastspeeltdevraagwaaruitkanwordenafgeleiddathetaangetroffen(enmeteenbepaaldepsychischeconditie/diagnosecorresponderende)beeldvandehersenactiviteitalspathologischmoetwordenaangemerkt.Bolton323zegtdaarhetvolgendeover:
‘Ifweareassumingthataspecificpsychologicalconditionisadisorderthenwemaysayinaderivativesensethatthebrainactivityinvolvedinproducingitisdisordered,buttheinferentiallogicrunsthiswayround,nottheother:wedonotseefromthefunctionalneuroimagesthatthebrain
activity(ortheareasinvolvedinthebrainactivity)aredisordered,andtheninferthattheassociatedpsychologicalfunctioningisadisorder’.MeynenenRalston324formulerenhetnogwatbondigerdoortestellen:‘Hetsimpelefeitdatweeen
bijeenbepaaldementaletoestandhorendeneurobiologischetoestandvinden,betekentnognietdatdietoestandeenafwijkingofeenstoornisvormt’.Uitdeaardvandegevondenneurobiologischeverschillenof‘afwijkingen’valtdusnietoptemakendatsprakeisvaneenstoornis.‘Het
waardeoordeeldateenkenmerkeenstoornismoetheten,gaataandespeurtochtnaarbiologischeoorzakenvooraf’,aldusDehue.325Totslotkannogevenwordenteruggegrepenopdehierbovenweergegevenkritischenotiesvan
ThomasSzasz.Zijnopvattingdatpsychiatrischeziektennietbestaanmoetbegrepenwordenbinnendecontextvanhetmedischmodel.Hijisimmersvanmeningdatgeestesstoornissenniet(medisch)wetenschappelijkkunnenwordenverklaard.
Deconclusiekanzijndat,ondanksderecenteontwikkelingen,vanuithetmedischmodeldepsychischestoornisinalgemenezin(totnogtoe)nietvaneenmedisch/biologischfundamentisvoorzien.
4.3.3 AfwijkingvaneenstatistischenormIndezebenaderingwordtnormaliteitgedefinieerdalseenstatistischgemiddelde.Ziekteisdaneenafwijkingvandegemiddeldenorm.326Boltononderwerptdevisievaneenvertegenwoordigervan
dezedenkwijze,ChristopherBoorse,aaneenkritischebeschouwing.BoltongeeftaandatBoorsevoorstelt:‘toconstruenormsofmentalfunctioningasafactofnature,intermsofstatisticalnormality’.327Boltonskritiekiszowelconceptueelalstechnischvanaard.
Omtebeginnenstelthijdateenstatistischeafwijkingweliswaareenhardgegeven(matteroffact)isendathetkanwordengebruiktalseenindicatievooreendysfunctie,maardatdatstatistisch
322 VanOs2014,p.133.323 Bolton2008,p.62.324 Meynen&Ralston2011,p.897.325 Dehue2012,p.56.326 Verhoeff2010.327 Bolton2008,p.111e.v..
116
117
gegevenopzichdaarvoornietdoorslaggevendis.Deafwijkingvaneengemiddeldeisnietgenoegomvasttestellenofsprakeisvanziekteofdysfunctie.Sommigeaandoeningenkunnenzowijdverbreidzijn(hijverwijstb.v.naardeprevalentievandepressievestoornissen)dateen
statistischcriteriumnietofweinigrelevantieheeftvoorhetvaststellenvaneenstoornis.Anderecriteriazijndanvanmeerbelang.OokVerhoeff(2010)wijst,inzijnbesprekingvandetheorievanCanguilhem,opdit,ookvoordesomatischegeneeskundeopgaande,punt.Hijvoegtdaarnogaan
toedat‘eenzeldzamefysiologischevariatie,volgensDarwinstheorievannatuurlijkeselectie,evolutionairvoordeligerenadaptieverkanzijnvooroverlevingenvoortplantingdandestatistischenormwaarvandezeafwijkt’.
EentweedeconceptueelbezwaarisvolgensBoltondathetgevaarbestaatdatafwijkingvaneennormgepathologiseerdenvervolgensgediskwalificeerdwordt.Hijishierinbuitengewoonstellig:
‘Thecurrentmoralclimateembracesdiversity,andinthiscontextpathologizingandsocialexclusiononthegroundsofmeredifferencearenottoberecommended’.DezekritiekroeptassociatiesopmetdebovenweergegevenopvattingenvanSzaszenFoucault,diedepsychiatrieverwijteneenrol
tespelenbijdemaatschappelijkeuitsluitingenonderdrukkingvan(psychischkwetsbare)minderheden.DetheorievanBoorsestuitvolgensBoltonookopeenstatistisch-technischprobleem.
Psychologische-engedragskenmerkenmanifesterenzich,statistischgezien,binnendebevolkingalseennormaalverdeling(Gauss-kromme).Omvasttestellenofsprakeisvan(statistische)deviantiezaleenafkappuntmoetenwordengekozen.Diekeuze,endaarmeedevaststellingvandegrens
tussengezondenziek,wordtnietopstatistischegrondengemaakt.Andere(inhoudelijke)criteriazijndaarvoorbeslissend.Eentweedetechnischprobleemisdatvoorhetvaststellenvaneenstatistischeafwijkingeenreferentiegroepmoetwordengedefinieerd.Devraagdientzichdanaan
welkepopulatie,inhetkadervandevaststellingvaneenpsychischestoornis,moetwordengekozen.Watishier,zoalsBoltondatfijntjesformuleert,de‘goudenstandaard’?Kiesjebijdepressievoordiegroepdievrijisvangenetische,enmaatschappelijkekwetsbaarhedenofjuist
omgekeerd?Ofmoetdehelemenselijkesoortalsreferentiekaderdienen?Hoedanookzijnditsubjectieveennietaandestatistischemethodeteontlenenoverwegingen.Boltonlijktmetdezebeschouwingenovertuigendtehebbenaangetoonddathethanterenvaneen
statistischenormmogelijkkandienenalseenindicatie,maarzekernietbeslissendkanzijnbijdebeantwoordingvandevraagofineenconcreetgevalsprakeisvaneengeestesstoornis.Iniedergevalisvanbelangonsterealiserendathethanterenvanstatistischemethodengeenzuiver
objectief-wetenschappelijkebezigheidis,maarvraagtom(subjectieve)keuzesdiegelegenzijnbuitendestatistiekzelf.
4.3.4 Schadelijkedysfunctie
IndeliteratuurwordtuitgebreidaandachtbesteedaanhetgedachtegoedvanJeromeWakefield.Hijintroduceerdeinhetdenkenoverdepsychischestoornishetbegrip‘schadelijkedysfunctie’(harmfuldysfunction).Determgeeftalaandathetomtweedingengaat:dysfunctie,maarermoet
ooksprakezijnvanschade.Metdatlaatstewordtbedoelddatbetrokkenevandestoornisooklastofschademoetondervinden.Vaneendysfunctieis,indevisievanWakefield,sprakealseen
117
118
organismenietwerktovereenkomstigdewijzewaarophetdoordenatuurisontworpen.328‘Maatgevendisofietswerktvolgensdefunctiediehetbinnendeevolutieheeft’.329Bolton(2008)zietdetheorievanWakefield(mede)alsreactieopdebinnendeantipsychiatrieuitdejaren60van
devorigeeeuwgehuldigdeopvattingdatpsychiatrischeziektennietmeerzijndansocialeconstructenzonderobjectievebasis.Datgafaanleidingtottheorievormingwaaringepoogdwerddepsychischestoornisalsnogtevoorzienvaneenhardwetenschappelijkfundament.Deboven
besprokenstatistischebenaderingvanBoorseiséénvoorbeelddaarvan.Wakefieldzochtdieobjectievebasisindeevolutionairbepaaldefunctie.Glas(2012)isechtervanmeningdateenwaardevrijbegripvandysfunctieeenillusieis.Hijsteltdathetnietmogelijkis‘eendefinitievaneen
bepaaldedysfunctietegevendienietimplicietverwijstnaarsituatiesdieinhetalgemeenalswenselijkofonwenselijkwordenbeschouwd’.Denormatieveladingisdaarmeegegeven.EenanderpuntvankritiekisdatWakefielder,volgensGlas,tenonrechtevanuitgaatdatevolutionaire
verklaringenvanfunctiesendysfunctieseensolideempirischeenwetenschapsfilosofischebasishebben.Hijdoelthiermeeopdebattenindefilosofievandebiologieoverdeselectionistischebenaderingvanfunctiesendysfuncties.Hoeishet‘blinde’karaktervandenatuurlijkeselectiete
rijmenmetdeveronderstelling(ookvanWakefield)datsprakeisvangeïntendeerde/ontworpenfuncties(de‘design’gedachte).Bijhet‘blinde’selectiemodelwordt,terverduidelijking,alsvoorbeeldgenoemddatde‘pompfunctie’vanhethartnietbijdestartvanhetevolutionairproces
isbepaaldmaarpasachterafkanwordenvastgesteldenverklaard.Andersgezegd:erisgeen‘design’.
Meynen&Ralston(2011)stellenheelbasaaldevraaghoekanwordenvastgesteldwatdeevolutieheeft‘bedoeld’metbepaaldefuncties.Hijwijsteropdatindeloopvandeevolutiedie‘bedoelingen’kunnenwijzigenofwordenuitgebreid.Eenzeertriviaal(maarsprekend)doorhem
genoemdvoorbeeldishetoordatevidentbedoeldisommeetehoren,maarookdefunctieheeftgekregenomerjebriloptezetten.Watnualsdatfysieknietmogelijkis?Kortom,watiseendysfunctieenwiebepaaltdat?Boltonvoegterinditverbandaantoedateenveronderstelde
‘evolutionairedysfunctie’mogelijkeenadequatereactiekanzijnopeenproblematischeomgeving.DepogingvanWakefieldtoteenobjectiveringvanhetstoornisbegriplijktdusnietgeslaagdtezijn.Ookinzijnbenaderingzijnnormatieveoverwegingenuiteindelijkbeslissendvoordevraagwatwel
ofnietalspsychischestoorniskanwordenaangemerkt.
4.3.5 VerliesvanbetekenisTegengesteldaandepogingenvanBoorseenWakefieldomtekomentoteenobjectiveringvanhet
stoornisconceptisdesubjectievebenaderingwaarbijde‘duiding’vaneenmentaletoestanddedoorslaggeeft.Alswesprekenover‘verliesvanbetekenis’kandatvolgensBolton330betrekkinghebbenopinadequate,buitenproportioneleemoties/affecten,oponrealistischeofirreële
overtuigingenofopirrationeeldanweldwangmatiggedrag.Dezebenaderingstaatnoghetdichtst
328 Glas2012.329 Meynen2011.330 Bolton2008,p.183.
118
119
bijwatinhetdagelijkslevenals‘gestoord’wordtaangemerkt.Hetkanoverigensgaanomeen‘duiding’doordeomgevingvanbetrokkenemaarookomdienseigen‘beleving’(Meynen2011).Inhetstrafrechtspeeltdezemaniervankijkenmetgroteregelmaateenrolindiezindatvaneen
verdachtevaneenbizarofgruwelijkdelictalsnelgezegdwordtdatdeze,doorhetsimpelefeitdathijinstaatisgeblekentothetplegenvandatfeit,wel‘gestoord’moetzijn.Voordeinstrafzakenrapporterendedeskundigenishetvanbelangomzichinhetdiagnostischprocesvoortdurend
bewusttezijnvandeze,zichonwillekeurigopdringende,dynamiek.Onvoldoendebewustzijnopditpuntzouimmers,onbedoeld,kunnenleidentotoverdiagnostiek.Dekritischenootindezeconstateringheeftermeetemakendatwaarderingvanverliesvanbetekenis,zoalsgezegd,
subjectiefeniniedergevalnietwaardevrijis.Watvoordeeenzonderbetekenisofbizarishoeftdatvoordeanderniettezijn.Ooksocialenormenkunneneenrolspelen331enuiteindelijkzoudatkunnenleidentotsituatieswaarinmaatschappelijkoverheersendeopvattingenleidentotuitsluiting
enstigmatisering.Maarloshiervan,wijstBoltonookopdenkrichtingenbinnenmetnamedepsychologie,dieerjuist
opgerichtzijndebetekenisteachterhalenvanwatopheteerstegezichtalsonbegrijpelijkofbizarwordtbeschouwd.Alvanafdeintroductievanhetpsychodynamischemodelwordtgetrachtdoortedringenindebelevingswereldvandepatiëntineenpogingvandaaruitteduidenendetherapie
vormtegeven.IndezestigerjarenvandevorigeeeuwkwamdepsychiaterRonaldLaing(1969en1970)opbasisvaneenexistentialistischevisieopmensenmedemenstotdeconclusiedatdeleefwereldvande
psychotische(schizofrene)mensnietzoonbegrijpelijkisalshetlijkt.Sterkernog,hijsteldedatinveelgevallendepsychosegezienkonwordenalseengezondereactieopeenongezonde(doorhemals‘schizogeen’benoemde)leefomgeving(veelalhetgezinwaarindebetrokkeneopgroeit).
MeerrecentheeftookKustersgetrachtde‘bizarrewereld’vandepsychosebegrijpelijktemakenvanuiteenfenomenologischstandpunt.‘Defenomenologischepsychiatrieenpsychologieproberenoordelenoverafwijkendheid,gestoordheid,adequaatheidofonjuistheidopteschorten’.332Ookstelt
hijdatindezebenaderinghetvreemdevandepsychosenietwordtherleid‘tothetreedsbekende,algemeengeaccepteerdevandenormaleervaring,maardezelaatstezelfalsnetzoverwonderlijkgegevenbeschouwt’.
Hetbelangvan‘verliesvanbetekenis’alscriteriumvoorhetdiagnosticerenvaneengeestesstoornislijkt,gezienhetvoorgaande,zeerbeperkteniniedergevalnietzonderrisico’s.Alsde‘manifestatie’vandestoornisrichtinggevendisvoordevaststellingdaarvanendebereidheidontbreektookeen
bliktewerpenindewereldachterdenietbegrepenfaçade,kanerindediagnostiekkennelijkveelmisgaan,maarookgemistworden
4.3.6 Leedenbeperkingen
Boltontrekt,nazijnuitvoerigebeschouwingenin‘Whatismentaldisorder?(2008),deconclusiedathetstoornisconcept(inobjectievezin)nietheldervaltaftebakenen,althansdat,welkeinsteekje
331 Meynen2011.332 Kusters2012,p.202.
119
120
ookkiest,socialeenwaardegeladenfactorenaltijdeenrolspelen.Hetbrengthemertoehetperspectiefteverleggen.Hetlijkteropdathijdevraag(watiseenpsychischestoornis?)enigszinsloslaatendemeerexistentiëlekwestieaandeordesteltwaardepsychiatrietoedient.Dievraagis
voorhemnietzomoeilijktebeantwoorden.‘Thisleadstothegreattraditionalmedicalfocusonsufferingoftheindividualandhistreatment’….’Medicinehelpsuswhenweareintrouble,andthesamegoesforpsychiatry’
(p.273).Ookalheefthijmoetenvaststellendathetdomeinvandepsychiaterzichmoeilijklaatafgrenzenvananderedisciplines,zoalsdebiomedischepsychiatrie,deklinischepsychologieenhetpsychiatrischmaatschappelijkwerk,hetbeginvandelegitimatievandepsychiatrischeinterventieis
gelegeninhetdoordepatiëntervarenleedendiensbeperkingen.Boltonsteltvastdatditcriteriumookinbijnaallestoornisconcepteneenrolspeelt.
Glas(2012)vatdezebenaderingbondigsamenmetdeformulering:‘ziekiswiezichzelfziekvindt’.Maarhijvoegtdaaraantoedatalsditziektemodelindepsychiatrieomarmdzouworden‘allezorgwekkendezorgmijdersbuitendebootvallen’.Meynen(2011)ziethetbelangvanBoltonsvisie
inhetcentraalstellenvandepatiënt.Echter,netalsGlas,signaleerthijhetprobleemdatbijbepaaldeevidentepsychischeontregelingen(psychose/manie)eenbelevingvanziektebijdebetrokkenekanontbreken.Omgekeerdzou,metditcriteriumindehand,iedereendiezichzelf
psychischziekvindtookeenpsychischestoornistoegedichtmoetenworden.Ookdatlijktproblematisch.Boltonbenoemtzelf,inhetverlengdevandezekritischenoties,noghetdomeinvandepsychiatriewaarinhetgaatomdebeheersingvanrisico’svanpsychiatrischgestoordgedrag.
Ookhierzalofkandebelevingvandebetrokkeneafwijkenvanwatmaatschappelijkofsociaalalsgestoordwordtbeschouwd.Inditverbandwijsthijophetgevaar(endebijdebetrokkenpsychiatersbestaandevrees)datdepsychiatriezichcommitteertmetallerleivormenvansociale
controle.Strijdigheidmetfundamentelemedisch-ethischeprincipeszoalsvertrouwelijkheidenhandeleninhetbelangvandepatiënt,ligtopdeloer.
4.3.7 Eendynamischconcept
DitoverzichtvanziektemodellenwordtafgeslotenmetdebesprekingvandevisievanGeorgesCanguilhem(1904-1995).333Indeliteratuurwordtnaarditmodelweinigverwezen,maarhetlijkttochvanbelangomdathetelementenvanveelanderevisiesinzichverenigt.Daarnaast
onderscheidthetzich,inafwijkingvandemeesteeerderbesprokenmodellen,door,zoalszalblijken,eendynamischkarakter.VerdersluithetaanbijdehierbovenweergegevenbeschouwingenvanBolton,indiezindathetdepatiëntcentraalstelt.
Voorbegripvandeaardvaneenstoornisishetrelevantvasttestellenwatgezondis.VolgensVerhoeffbeschouwtCanguilhemeenorganismealsgezondalshetinstaatis‘omopverschillendeniveaus(biologisch,gedragsmatig,psychologisch)opinterneenexterneveranderingentereageren
333 Bijdezeparagraafmoeteenvoorbehoudwordengemaakt.Degebruiktebronnenzijnbeperkt.Sterker
nog,erisslechtséénbrongebruiktenwelhetartikelvanVerhoeff(2010).Ditwordtnietalsbezwaargezien,omdatdevisievanCanguilhemindeverdereopbouwvandezestudiegeencrucialerolvervult.Hetis,alsillustratie,vooralvanbelangvoorhetverkrijgenvaninzichtindezeeruiteenlopendebenaderingenindetheorievormingvanhetstoornisconcept.
120
121
waardooreennegatiefgewaardeerdetoestandomgezetkanwordenineenpositievetoestand’.Gezondheidwordthiermeenietgedefinieerdalseenstabieletoestand,maaralseenactiviteitendaarmeealsdynamisch.Omgekeerdbetekentditdatalspathologischwordtgezienhet
onvermogenzowelominternealsexterneveranderingente(ver)dragenalsom,gegevendieveranderingen,tekomentoteenaanpassingaandenieuweomstandigheden.Belangrijkpuntindetheorieisdatde‘negatievewaardering’vandeomstandighedendewaarderingisvande
betrokkenezelf,depatiënt.Daarmeewordtookhetgevoelvanlijden,beperkingenendisfunctionerenalselementinhetmodelgeïntroduceerd.Hetmodelis,zoalsgezegd,dynamisch,betergezegd‘reactief’.Hetgaatomhet(on)vermogenomtereagerenopveranderende
omstandighedendieookexternvanaardkunnenzijn.Datbetekentdatdecontexteenrolspeelt.Veranderingeninsocialeomstandighedenofnormenenwaardenkunnenvaninvloedzijnop(dewaarderingvan)deaanwezigheidvaneenpsychischestoornis.
SchoolvoorbeeldvoorhetstoornisconceptvanCanguilhemvormthetautisme.Eensterkeweerstandtegeneenveranderinginvastepatroneneneeninbreukdaaropdooranderenkanbijautismeleidentotstressenlijden.Hetisdan,naardeopvattingvanCanquilhem,‘nietde
(biologische)oorzaak,mogelijkeengenetischevariatieofeenstructurelehersensafwijking,maardeconsequentiedaarvandieautismepathologischmaakt’,aldusVerhoeff.Omdatinditmodelhetpersoonlijklijden,disfunctionerenendeervarenbeperkingencentraal
staan,klevenhieraandezelfdebezwarendiegeldenvoorhethierbovenbesproken‘leedenbeperkingen’conceptvanBolton.Andersgezegd:hoekomenwetotdedefinitievaneenpsychischestoornisineensituatiewaarinbetrokkenedatnietzoervaartrespectievelijkde,veronderstelde,
aaneenstoornisverbondenrisico’sdwingentoteenmaatschappelijkeofstrafrechtelijkereactie.
4.3.8 DepsychischestoornisindeDSMOnder4.3.1isuiteengezetdatmethetvoldoenaandeclassificatiecriteriavandeDSMnogniet
gezegdisdatsprakeisvaneenpsychischestoornis.Aanhetclassificerengaathetdiagnosticerenvoorafendaarinkanblijkenofwetemakenhebbenmetpsychopathologie.334OokdeopstellersvandeDSMbenadrukkenditpunt.IndeverschillendeversiesvandeDSMwordteendefinitiegegeven
vandepsychischestoornis.VoordeoverzichtelijkheidenomeenonderlingevergelijkingmogelijktemakenzijndedefinitiesvandeDSM-IV-TRendeDSM-5hierdoormijopgekniptindeelementairedelenenonderelkaargeplaatst.
DSM-IV335
• Klinischsignificantgedrags-ofmentaalsyndroomofpatroonbijeenpersoon• Hetsyndroomofpatroongaatgepaardmetonwelbevinden(distress)ofbeperking
(disability/impairment)ofverhoogdrisicoopoverlijden,pijnonvermogenofverliesvanvrijheid(nadeel)
• Hetsyndroomofpatroonmoetnieteen‘teverwachten’en‘cultureelgesanctioneerde’responszijnopeenbepaaldegebeurtenis
334 ZieGlas2012p.32.335 ZieDSM-IV-TR2000p.xxxi(definitionofmentaldisorder).
121
122
• Ongeachtdeoorzaak,moetdegeestesstoorniswordenbeschouwdalsdemanifestatievaneendysfunctieingedragen/ofinmentaalen/ofbiologischfunctioneren
DSM-5336• Eensyndroom,gekenmerktdoorklinischsignificantesymptomenophetgebiedvande
cognitievefuncties,deemotieregulatieofhetgedragvaneenpersoon• Hetsyndroomiseenuitingvaneendysfunctieindepsychologische,biologische,of
ontwikkelingsprocessendietengrondslagliggenaanhetpsychischefunctioneren• Depsychischestoornisgaatgepaardmetsignificantelijdensdrukofbeperkingeninhet
functionerenopsociaalofberoepsmatiggebiedofbijanderebelangrijkebezigheden• Eenreactieopeenveelvoorkomendestressorofverlies,dieteverwachtenvaltencultureel
wordtgeaccepteerd,isgeenpsychischestoornis• Sociaaldeviantgedragenconflictentussenindividuenmaatschappijzijn(alszodanig)geen
psychischestoornissen
Dedefinitieskomeningrotelijnenovereen.Belangrijksteverschillijkttezijndeuitbreidingmetde‘stoornis-uitsluitende’criteria.NaasthetalindeDSM-IVgenoemdecriteriumdateen‘teverwachten’en‘cultureelgesanctioneerde’responsopeenbepaaldegebeurtenisnietonderde
definitievanstoornisvalt,wordtindeDSM-5ookexpliciet‘sociaaldeviantgedragetc.’alszodanigbenoemd.Verdervaltopdatinbeidedefinitieshetsyndroomofdestoorniswordtbeschouwdalsde
manifestatievaneendysfunctie.InversieIVbetreftdatdedysfunctieingedragen/ofinmentaalen/ofbiologischfunctioneren.IndeDSM-5wordtdaarnogeenniveauondergelegdwanneer
gezegdwordtdathetmoetgaanomeendysfunctieindepsychologische,biologische,ofontwikkelingsprocessendietengrondslagliggenaanhetpsychischefunctioneren.
Inhetlichtvandevoorgaandebesprekingvan(psychiatrische)ziektemodellenvaltnoghetvolgendeoptemerken.Dedefinitieszijnbreedenbevattenelementenuitverschillendemodellen.Metdeverwijzingnaar(onderandere)biologischegrondslagenvandestoornisenerzijdsen
‘lijdensdrukenbeperkingen’anderzijds,zijniniedergevalhetmedischmodelendeopvattingvanBoltondie‘leedenbeperkingen’centraalstelt,teherkennen.Vooralvanbelangisvasttestellendatsubjectieveenwaardegerelateerdeaspecteneengroterolspelen.Bijdewaarderingvan
lijdensdrukenbeperkingenisdesubjectievebelevingvanbetrokkenedoorslaggevend.Bijdestoornisuitsluitendecriteriagaathetinbelangrijkemateomdewegingvansocialeenculturelenormenenwaarden.Maarookbijhetwetenschappelijk/medischogende‘klinischsignificant’
plaatstBoltoneenkanttekening.Hijwijsteropdataanditcriterium(‘clinicallyrecognizable’,or‘clinicallysignificant’)indepraktijkveelgewichtwordttoegekend,maardathetindepsychiatrischehandboekennietwordtgedefinieerdofgeoperationaliseerd:
‘Asuperficialimplicationmaybethatthesearemattersofmedicalexpertise,ortheexpertiseoftrainedmentalhealthprofessionalsgenerally,notmattersforthelayperson.Beneaththesurfacehowever,discussedinthesurroundingliterature,isthebackgroundinformationthattheideabehind
theseexpressionsistherecognitionthattheconditionslistedinthemanuals,andcharacterizedtherewithaccumulatedprofessionalexpertise,arethekindsofproblemspeoplebringtotheclinic–
336 ZieDSM-52014p.72-73.
122
123
theyarethepresentingproblems,thepresentingcomplaints’.337Hetkomter,kortgezegd,opneerdat‘klinischsignificant’datgeneblijkttezijnwatdepatiëntertoebrengtzichtotdepsychiatertewenden,watbetekentdatdegrensmethetcriteriumvande‘lijdensdrukendebeperkingen’
betrekkelijkdunis.
4.4 Overdegrenzenvandestoornis,hetpsychologisch perspectief
4.4.1 InleidingHoofdstuk3werdafgeslotenmetdevraagopwelkewijze(strafrechtelijkrelevante)psychischebeeldenentoestanden,losvandevraagofdezealspathologischzijnaantemerken,vanuithet
deskundigheids-gebiedvandepsychiatrieen/ofdepsychologiekunnenwordenbeschreven.Indevorigeparagraafkwamnaarvorendatindepsychiatriedefocusligtopdiagnostiekenbehandelingvanpathologie.
Depsychologiekiesteenfundamenteelanderstartpuntbijhetonderzoeknaardemenselijkegeestdandepsychiatrie.Psychologieisdewetenschapdiezichbezighoudtmetdebestuderingvanhetnormalemenselijkgedragendedaarmeeverbondenmentaleprocessen.Hetgaatniet(althansniet
primair)ompsychischestoornissen.Deverbindingmetdepsychopathologiekanwordengelegdviadeklinischepsychologie,waarbinnendeindealgemenepsychologieverkregeninzichtenworden
toegepastineenklinischecontext.‘Itischaracteristicofpsychologythatittypicallyunderstandsthe‘abnormal’intermsofprinciplesofnormalfunctioning,andhencetendstobeantagonistictotheassumptionattachedtomedicalpsychiatry,thatthereisaradicaldifferencebetweenmentalorder
anddisorder’,aldusdepsycholoogBolton.338Hijbeschrijftvervolgensvier(elkaaraanvullende)benaderingenvanwaaruitdepsychologie,intermenvannormalepatronen,naarhetabnormale/hetpathologischekijkt:
1. Uitgangspuntvormtdeveronderstellingdatmentaleengedragskenmerkenindebevolkingstatistischineennormaalverdeling(Gauss-kromme)tevattenzijn.Gedragskenmerkenwordennietbenaderdvanuiteenbinairstandpunt(abnormaalversusnormaalenstoornisversusgezond)maar,inhunverschijningsvormofmatevanernst,gelokaliseerdopeenschaalmeteennormalevariatie.
2. Abnormaalogendeemotiesofgedragingenkunnentochbegrijpelijkeninvoelbaarzijn,wanneerpersoonlijkeencontextueelverklarendefactorendoorgrondworden.
3. Datwatgezienwordtalsabnormaalgedragkanbijnaderinzieneenstrategiezijnomeenprobleemoptelossen.
4. Indepsychologiewordtbeklemtoonddatgedragspatronenzijnaangeleerd.Veelgedragdatindeactuelesituatiealsdisfunctioneelwordtgezienkanvroegereenadequatereactiezijngeweestopdetoenmaligeomstandigheden.
337 Bolton2008,p.13.338Bolton2008p.51.
123
124
Inhetklinisch-psychologischeparadigmazijnookandereconceptenontwikkelddanhetmedischpsychiatrischgefundeerdebegrip‘stoornis’.Eenvandebelangrijkstedaarvanisde‘gebrekkigecoping’339waarmeetotuitdrukkingwordtgebrachtdatbetrokkenenietinstaatisgedragingenof
mentalestaten,diehemofhaarmeerlastdanvoordeelbrengen,tenpositieveteveranderen.Voorbeeldenvanpsychologischgeoriënteerdemodellenwaarindepsychopathologievanuiteenofmeerderevandezevisieswordtbenaderdzijndepsychodynamische,cognitiefgedrags-
therapeutischeensysteemgerichtemodellen.Vanuitdeze(psychologische)oriëntatiewordenhiernaenkele,metnamediagnostische,modellenbeschrevendievoorhetbegripvangedragenmentaletoestandenindestrafrechtelijkecontextrelevantkunnenzijn.
4.4.2 Dimensionelediagnostiek
Dimensionelediagnostiekistebeschouwenalseenmethodewaarbijeenfenomeen(kenmerkofsymptoom)datalsrelevantefactorwordtgezienvoorhetstellenvaneendiagnoseofhet
beschrijvenvaneenpersoonlijkheid(sstructuur),kwantitatief(opeenmeerpuntsschaalofalscontinuüm)beschrevenwordtintermenvanintensiteit,duurenbeloop.Bijeenmultivariabelevariantwordenverscheidenefenomenengemetenenwordthetresultaatvandiemetingen
ondergebrachtineensamenvattendconcept.VanOs340spreektinditverbandbijvoorbeeldvanpsychotischesyndromendiebestaanuitverschillendesymptoomdomeinendieallemaaldimensioneelkunnenwordenuitgedrukt(psychose/pathologischesomberheid/manie/
motivationelebeperkingenencognitievebeperkingen).Elkepatiëntheefteenunieke‘mix’vanscoresopdezevijfdimensies,aldusvanOs.
Dekwaliteit/inhoudvanhetfenomeen/symptoomiseenvraagvaneenandereorde.Hetkangaanomeenpathofysiologisch/neurobiologischkenmerk,eenervaring/beleving(waan,hallucinatie,
gemoedstoestand,…),gedrag,eenpersoonlijkheidsvariabele/kenmerk,eenpsychologische(dis)functieenzovoort.341Uiteendimensionelediagnoseblijktnietzondermeerofsprakeisvaneenstoornis.Diestoorniskanpaswordenvastgestelddooropdemeerpuntschaalofinhetcontinuüm
(opbasisvaneenafspraak)eenafkappunttekiezen.342Deparametersvoorhetbepalenvandatafkappuntzijnvaneenandereordedandekwaliteitofinhoudvanhetsymptoom.Het‘domein’waarbinnendediagnostiekgepleegdwordt,zalbepalendzijnvoordedaarbijtehanterencriteria.
Meestvoordehandliggendedomeinenzijndezorg–metdezorgvraagalsbeslissendcriterium(‘lijdenenbeperkingen’)–enhetwetenschappelijkonderzoek.343Dedimensionelediagnostiekstaattegenoverdecategorialebenaderingwaarbijdeziektewordt
beschouwdalseenafgrensbaretoestand.BijdebesprekingvandesystematiekvandeDSM344isverwezennaardedoorvanPraaggeformuleerde,aandeDSMtengrondslagliggende,hypothese
339 Bolton2008,p.59spreektover‘maladaptive’.340 VanOs2014,p.50.341 ZieKraemer2008,Glas2012enVanOs2014.342 Glas2012,p.35.343 Hudziak2008.344 Paragraaf4.3.1.
124
125
‘datpsychiatrischeaandoeningenopzichzelfstaandeengoedvanelkaarteonderscheidenentiteitenzijn’.Dieveronderstellingwordtintoenemendematealsniethoudbaarbeschouwd.
VanPraagzelfwijsteropdathetconstructdepressievestoornissymptomatologischsterkeoverlapvertoontmetaangrenzendedepressietypenendatdaarnaastindemeerderheidvandegevallensprakeisvancomorbiditeitmetangststoornissenenpersoonlijkheidsstoornissen.Hetbrengthem
totdeconclusiedatbijhetconstructdepressievestoornisnietgesprokenkanwordenvaneen‘diagnostischeentiteit,maarvaneenbassinvandiverseaandoeningendieweliswaarenigesymptomengemeenhebben,maarsymptomatologischallerminstcongruentzijnenbovendien
uiteenlopenwatbetreftverloop,prognose,therapieresponsenvermoedelijkookpathogenese’.345Diebevindingenworden(ookvooranderestoornissen)bevestigddoorRegier(2008).HijwijsteropdatdezeinzichtenhebbengeleidtotaanpassingenindecategoriaalopgezetteDSM.Bijde
overgangvanDSM-III-RnaarDSM-IVwerd,ombijdediagnostiekenigeruimtetecreëren,hetcriterium‘klinischsignificant’geïntroduceerd.HierbovenzagenwijdatBoltonzozijnbedenkingenhadbijdedeugdelijkheidvanditcriterium.Regiersluitzichhierbijaan.Die,volgensRegier,breed
gedeeldetwijfelszoudenhebbengeleidtotderoepomeenverdereverfijning(endaarmeetoename)vandediagnostischecriteria.BijdebesprekingvanhetnosologischdenkenindeDSM346bleekdatdieweg,naardeopvattingvanveledeskundigen,eenbetrekkelijkheillozeis.Inhetlicht
vanhetdimensioneledenkenwerdenwordtnaarandereoplossingengezocht.Opmerkelijkisdatdedimensionelebenaderingvandediagnostiekmedeeenimpulsheeftgekregen
vanuitonderzoeknaareen‘ziektebeeld’datbijuitstek(ookhistorischgezien)alseendiscrete/categorialeentiteitwordtbeschouwd:depsychose.Juistdepsychosewordt,zekerookbijhetgrotepubliek,opgevatalseentoestanddiezichscherpenduidelijkonderscheidtvanhet‘normale’.
Uitgebreidepidemiologischonderzoekin,globaal,deafgelopen20jaarlaatechterziendatalspsychosetebeschouwenfenomenenzichbinnendealgemenebevolkingmanifesterenals‘normaalverdeling’.‘Thepositivesymptomsofpsychosis,delusions,andhallucinationsseemtohave
acontinuousdistributioninthegeneralpopulation’,waarbijdeprevalentievandezefenomenenindeverschillendeonderzoekenvarieertvan4tot17,5%.347VanOs348stelt,opbasisvandergelijkeonderzoeken,dateensubstantieeldeelvandepopulatie(wereldwijd)psychotischeervaringen
blijkttehebben,‘ongeveer50maalzoveelmensenalserpatiëntenzijnmetdediagnoseschizofrenie’.Psychoselaatzichgoedinkwantitatievezinbeschrijvenopeencontinuümeniswellicht,anders
danvaakgedacht,niettebeschouwenalseen‘kwalitatieve’afwijking.‘Studiesofschizotypy(apersonalitytraitcharacterizedbyapronenesstopsychotic-likeexperiences)suggestthatitisaquantitativeratherthanaqualitativetrait,onacontinuumfromnormality,througheccentricity,
differentcombinationsofschizotypalcharacteristics,tofloridpsychosis’.349Onderzoeklijkttewijzeninderichtingvanpsychosegevoeligheidalsmultidimensioneelconstruct(multidimensional
continuousconstruct).
345 VanPraag1999.346 Zieparagraaf4.3.1.347 Allardycee.a.2008.348 VanOs2014,p.163.349 Allardycee.a.2008,p.55.
125
126
‘Zelfsonderdeschizodiagnosenblijktgewonemenselijkevariatieteliggendiereactiefisopcontext’.350Devertekeningvanhetbeeldvandepsychoselaatzich,mede,verklarendoor‘Berkson’sbiasof
comorbititeitsbias’.351Bijeencombinatievanverscheidenesymptomenofaandoeningenisdekansdatdebetrokkenezichtotdedokterwendtofdateenopnameineenziekenhuisplaatsvindtgroterdanwanneerdiesymptomenofaandoeningenzichafzonderlijkvoordoen.Voorwatbetrefde
manifestatievanbijvoorbeelddepsychosekrijgtdedokterduseenvertekendepopulatievoorgeschoteld.Allardyce(p.54)wijsteropdatditfenomeenmogelijkookKraepelin,BleulerenSchneiderpartenheeftgespeeld.‘Thewallsoftheasylumconfinedtheirobservations,perhaps
obscuringthetruenatureofthepsychosisphenotype’.Hetpsychotischziektebeeldishieralsvoorbeeldbeschrevenmaarookandereziektebeelden
hebbenaanleidinggegevenvooreendimensionaliseringvandediagnostiek.HierbovenisalgewezenopdevisievanVanPraag,diekritischekanttekeningenplaatstbijdedepressievestoornisalscategoriaalconstruct.Maarookkanverwezenwordennaarvergelijkbareonderzoekenrondde
persoonlijkheidsstoornissen,angst-enpaniekstoornissenendemiddelenafhankelijkheid.352DimensionaliseringvandediagnostiekwaseencentraalthemaindeaanloopnaardeDSM-5.Deverwachtingenwarenhooggespannen.VanOs353beschrijft,indatkader,degedachte‘omnaast
traditionelecategorialediagnostiekindeDSM-5tevensmogelijkhedenoptenemenompatiëntendimensioneeltediagnosticeren’.Alsvoorbeeldnoemthijdatdepressie,alsdomein,dooranderecategorialediagnosenheengescoordzoukunnenworden.Erzousprakevanzijngeweestomopdie
maniereentientalsymptoomdomeinenindeDSMteverwerken.VanOsnoemtdittransdiagnostischeofcross-cuttingsymptoomdomeinen.Deverwachtingenkondenuiteindelijknietwordenwaargemaakt.Dedimensionaliseringvandepsychischestoornisheeftzijnwegnaarde
DSM-5nietgevonden.Watdaarvanzij,VanOszietalstoekomstigeontwikkelingdatdedimensionelebenadering(naastdecategorialeinsteek)zalwordengecombineerdmetrelationelemodellenvanpsychopathologie.Metdatlaatstedoelthijopdeideedat‘psychischeklachtenelkaar
beïnvloedenindeloopvandetijd,endatiederepersoonnaverloopvantijdzijneigenuniekekluwenvanklachtenontwikkelt’.Inderelationelediagnostiekwordtdeonderlingedynamiekvandesymptomen,vanuiteennetwerkbenadering,inkaartgebracht.Tenslottebenadrukthijdateen
diagnosevanpsychopathologieincategorieën,dimensiesofnetwerken,afhankelijkvanhetdoel,zijnnutheeft.Superioriteitvanhetenebovenhetanderemodelis,zijnsinziens,nietaandeorde.
350 VanOs2014,p.173.351 VanOs2014,p.60.352 Helzer2008.353 VanOs2014,p.51.
126
127
4.4.3 Functionelediagnostiek
4.4.3.1 Grondslagen
IndeNederlandseforensischegedragswetenschappengaat,alsverklaringsmodelvoorafwijkend
gedrag,intoenemendematebelangstellinguitnaardezogenaamdefunctionelediagnostiek.354Psychischetoestandenen(eventueelafwijkend)gedragwordendaarbijnietonderzochtophetniveauvan(aldannietindeDSMteclassificeren)ziektebeeldenmaaropdeveronderstelde
onderliggendepsychische(dys)functies.Functionelediagnostiekvindtzijnbasiszowelindepsychologiealsindemedischewetenschap.In
depsychologischefunctieleer,ofpsychonomie,wordtonderzoekgedaan‘datzichbezighoudtmetdeinformatieverwerkingsprocessendieverantwoordelijkzijnvoordefunctieswaarnemen,motoriek,leren,beslissen,denken,geëmotioneerdraken,spreken,enschrijvendiezichintalvansituaties,bij
kindenvolwassene,individueelensociaal,innormaleengestoordevormvoordoen’.355Deinsteekisbreed,enzoalsuitdeomschrijvingblijkt,nietalleengerichtopgestoordefuncties.Inde(somatisch)medischewetenschapwordtonderscheidgemaakttussen‘structurelepathologie’,dieopenigerlei
wijzezichtbaarkanwordengemaakt,en‘functionelediagnostiek’,waarbijhetgaatomdevraagwatbetrokkenenogwelofnietkan.356VanOswijsteropdatindesomatischegeneeskunde‘eenfunctionelediagnosegaatoverdevertalingvaneenmedischprobleemnaaronderliggendefuncties,
dietherapeutischbeïnvloedkunnenworden.…..‘Functionelevertalingvanstructurelepathologiebiedtruimtevooreenpreciezeformuleringvanpersoonlijkezorgbehoeften’(p.33).Dezewerkwijzeisindepsychiatrie,methetontbrekenvan‘diagnosticeerbarestructurelepathologie’nietmogelijk,
aldusVanOs.OokGlas357zieteenwezenlijkverschiltussenhetindebiologiegehanteerdefunctiebegripende‘mentalefuncties’.Hijvraagtzichafofmentaleprocessenwelopdezelfdewijzegerelateerdkunnenwordenaaneen
‘implicietdoel’alsbiotischefuncties.Hetbrengthemertoenietoverdysfunctiesmaarover‘ontregelingen’tespreken.Datallesneemtnietwegdatookindepsychiatrieklachtenofgedragingenfunctioneeldiagnostischinkaartkunnenwordengebracht.
VanPraag(1990)wordtbeschouwdalsdegenediedefunctionelediagnostiekindepsychiatrieheeftgeïntroduceerd.Zijnstellingisdat,indebenaderingswijzevandefunctionele
psychopathologie,‘depsychischefuncties,ennietdesymptomen,deelementaireeenhedenvanpsychopathologiezijn’.358Hijbeschouwtpsychiatrischesymptomenalsrepresentatievaneenonderliggendepsychische
dysfunctie.DerelevantievandefunctionelebenaderingwordtvooreenbelangrijkdeelbepaalddoorhetgegevendatonderliggendebiologischesubstratengerelateerdkunnenwordenaanpsychischefunctiesennietaandediagnostischeconstructenzoalsdieindeDSMworden
geclassificeerd.359VanPraag(1990)heeftbijvoorbeeldlatenziendatstoornisseninde
354 Hummelen&Aben2015.355 Verwey2004.356 VanOs2014.357 Glas2008,p.365.358 VanPraag1999,p.709.359 VanPraag1999,Egger2005.Zietevens2.2HetnosologischdenkenendeDSM.
127
128
serotoninehuishoudingnietspecifiekzijnvoordepressieinhetalgemeen,maarwelinverbandkunnenwordengebrachtmetstoornissenindeangst-enagressieregulatie.Psychischefunctiesbestrijken,blijkensdebovenstaandeomschrijvingvanVerwey,eenbreed
spectrum.Voordeforensischecontextzijnvooraldeexecutievefunctiesvanbelang.Determ‘executievefuncties’wordtnieteenduidiggedefinieerd.Onderverwijzingnaareenrapportvan‘theAmericanNeuropsychiatricAssociation’hanteertEgger(2007)eenruimedefinitiedoortestellen
dathetgaatom‘asetofcognitiveskillsthatarereponsiblefortheplanning,initiation,sequencingandmonitoringofcomplexgoal-directedbehaviourandthuscontroltheexecutionofcomplexactivities’.360Dezeexecutievefunctieszoudenneurobiologischgecorreleerdzijnaandeprefrontale
cortex.361Hoewelertevenseenverbandlijkttebestaantussenexecutievefunctiestoornissenenantisociaalofagressiefgedrag,waarschuwtEggermetklemtegenhetleggenvansimpelecausaleverbanden.Uitonderzoekzoublijkendatexecutievefunctiestoornissenookgerelateerdkunnen
wordenaansocio-economischefactorenindemeestbredezinvanhetwoordenaldusgeen‘onveranderbareaangeborenafwijkingen’zijn,maar‘deresultantenvancomplexecontext-brein-interactiesinhetkadervandoelgerichtgedrag’.Eenneurobiologischeafwijkingisslechtste
beschouwenalseen‘kwetsbaarheidsfactor’.‘Zobezienheefteen(ophetoogeenvoudige)functiestoornisgeeneenvoudigeneurobiologischeachtergrond,eneensimpeldefectisnietgemakkelijkteherleidentoteenenkelvoudigefunctieofgedrag’,aldusEgger.362
Devraagdiezichaandientishoedefunctionelediagnostiekzichverhoudttothet,opordeningindiscreteziektebeeldengerichte,gebruikelijkediagnostischonderzoek.VanPraag(1999)pleitvoor
‘functionalisering’en‘verticalisering’vandediagnostiek.Metheteerstebedoelthijdat‘hetsyndroomwordtontleedinzijnsamenstellendebestanddelen,tewetendepsychopathologischesymptomenendeonderliggendepsychischedysfuncties’.Depsychiatrischediagnosewordtzo
‘gelaagd’opgebouwd:dediagnostischecategorie,desyndroomanalyseentotslotdefunctioneleanalyse.Verticaliseringvandediagnostiekhoudtindatsymptomenverticaalgerangschiktworden,datwilzeggenopbasisvanhundiagnostischgewicht.Voordelenvandefunctionelediagnostiek
zijn,volgensVanPraag,datpsychischedysfunctiesbetermeetbaarzijndanziektecategorieënofsyndromenendat‘biologischevariabelenbetertecorrelerenzijnmetdisfunctionerendepsychologischedomeinendanmetdiagnostischecategorieën’.StartpuntindedenkwijzevanVan
Praag(p.708)vormthetvaststellenvandediagnostischecategorie.Datisvoorhemeenbreedbegrip.Hijspreektovereenordeningvanpsychiatrischesyndromeninbrede‘bassins’.Desyndromenbinneneendergelijk‘bassin’zullenenigesymptomengemeenhebben,maarzijnveelal
heterogeenquaverloop,prognose,etiologieenpathogenese.DediagnostischebassinszijnminofmeercongruentaandediagnostischehoofdcategorieënvandeDSM.
360 Egger(2007p.113)verwijstnaareen5-talauteursdieandereaccentenleggeninhundefinitiesvan
executievefuncties(EF).Hijvatdieaccentenalsvolgtsamen:1.Goal-orientedbehaviour2.Self-regulationandtheadaptivefunctionofEF3.EFasbrain/cognitionprocess4.RuleGovernedBehaviouren5.Conflictwithautomaticorongoingbehaviour.
361 Egger2007.362 Egger2005,p.14en2007,p.114.
128
129
Nadeelvaneenopdezewijzeopgebouwdediagnostiekzoukunnenzijndatnietaaneen‘diagnostischbassin’(lees:hoofdcategorieDSM)gerelateerdefunctiestoornissenbuitenhetzichtvandeonderzoekerblijven.Egger363wijsterinditverbandexplicietopdataanagressief/crimineel
gedragnietzozeerpsychiatrischediagnosestengrondslagliggen,maar‘specifiekefunctiestoornissendievoorkunnenkomenbijmensenmeteenpsychiatrischediagnose,maarveelalookdaarbuiten’.Het‘losse’verbandtussenfunctie(stoornis)enhetpsychiatrischsyndroomwordt
daarmeebevestigd.Doorhet‘transdiagnostische’karaktervandefunctionelediagnostiektebenadrukkengeeftVanOs(2014),indezelfdelijn,aandatfunctionelebeperkingenniet‘stoornisspecifiek’zijnmaar,dwars
doordeheleDSM,bijuiteenlopendeziektebeeldeneenrolkunnenspelen.OokdesamenstellersvandeDSM-5zijnzichbewustvanhetontbrekenvanevidente(causale)relatiestussenfunctiestoornis(inbredezin)eneenDSMclassificatie.‘Juistomdatde
functiestoornissen,vermogensenbeperkingenbinnenelkeclassificatiecategoriesterkkunnenvariëren,betekenthetfeitdatiemandeenbepaaldeclassificatietoegekendkrijgt,nietautomatischdatersprakeisvaneenspecifiekematevanfunctiestoornisofhandicap’.
4.4.3.2 ToepassinginhetforensischeveldIndeforensischeliteratuurheeftdefunctionelediagnostiekalin1994aandachtgekregen.364
Terbeantwoordingvandevraagnaardetoerekening,zounahetstellenvaneendiagnose,naardeopvattingvanVanPanhuis,eenfunctioneleanalysemoetenwordengemaakt.Hijbepleittedeontwikkelingvaneenmodelomdeuitdieanalysevoortkomendegedragsfuncties
endebeperkingendaarinteconceptualiserenentekwantificeren.IneeninternerichtlijnvanhetPieterBaanCentrum365isdiebenaderingverderuitgewerkt.Erwordtdaarineendenkschemagepresenteerd,waarbij,nahetstellenvaneendiagnose,dedysfuncties
wordenbeschrevendieuitdestoornisvoortvloeienendieeenrolhebbengespeeldtentijdevanhettenlastegelegde.Alsvoorbeeldenvanrelevantefunctiestoornissenwordenonderanderegenoemd:
-agressieveprikkelbaarheid-impulsiviteit-frustratietolerantie
-realiteitstoetsing-vermogentotempathie,reflectie,anticipatieenintrospectie.
Dezerzijds366iseropgewezendathet‘vertalen’vanpsychopathologienaarfunctionelebeperkingendemogelijkheidbiedtopgedragsniveaukenmerkenvandepersoonteverbindenmetdekenmerkenvanhetdelict.Ookhetdelictisimmersingedragskundigrelevantetermentevatten.
Hetaldus(doordedeskundige)gebodeninzichtinderelatietussendepathologieenhetdelictgedrag,biedtderechterhouvastbijzijnbeoordelingvandetoerekenbaarheid.
363 Egger2005,p.13364 VanPanhuis1994.365 DeKome.a.2002.366 Beukers2005.
129
130
DedoorhetNIFPuitgegevenBestpracticevoorhetforensischepsychologischonderzoek367wijstophetbelangvandebeschrijvingvanhet‘betekenisverband’tussenstoornisendelict.Debedoelingdaarvanisinzichtelijktemakendatdeziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingvanbetekenis
isgeweestvoordegedragskeuze(mogelijkheden)tentijdevanhetplegenvanhetfeit.Vervolgenswordtonderscheidgemaakttussenhetcognitief-enhetvoluntatiefbetekenisverband.‘Heteerstewilzeggendatdestoornisofgebrekkigeontwikkelingeeninvaliderendeffectheeftop
dekennendefunctiesendaarmeeophetvermogenomopbasisvandiefunctiesvoldoendeadequaattekunnenhandelen.’…………’Hetvoluntatiefbetekenisverbandlegtmeereenaccentopdeinvloedvaneenziekelijkestoornisofgebrekkigeontwikkelingoppsychischefunctiesdietemaken
hebbenmethetwillenenophetvermogenomvanuitdeeigen(vrije)wilhetgedragtereguleren’.Ookhierzienwedatde‘functionelediagnostiek’gebruiktwordtomdeverbindingtemakentussendepathologieenhetdelictgedrag.
InderichtlijnvanhetNVVP(2012)wordthetaldusomschreven:‘Bijhetonderzoeknaardeeventuelerelatietussenpsychiatrischestoornisentenlastegelegdemoetmendepsychiatrische
symptomenvandeonderzochtepersoonzogoedmogelijkomschrijven,gedragsfunctioneelwegenenhuninvloedbeoordelenenbeschrijven’.
InhetverlengdevandeeerdergenoemdeBestPracticevoorhetpsychologischonderzoek(2007)pleithetNIFPerindenota‘Hetadviesoverhettoerekenen’368voorom,bijhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisendelict,hetaccentteleggenopfunctiesenverstoringendaarin:‘Voorde
psychiatrieendepsychologiebetekentditinbeginselnietveelméérdanhetdoorzettenvaneenbenaderingswijzedieindealgemeneonderzoek-enbehandelpraktijkindegeestelijkegezondheidszorggemeengoedis:hetbeschouwenvandeverschillendeaspectenvanmentaal
functionereninonderlingesamenhangeninsamenhangmeteenvoordepatiëntrelevantecontext.Ditdientdanvoorhetvaststellenvangestoordefunctiesenhetinkaartbrengenvanmogelijkeintra-eninterpsychischeencontextuelehulpfunctiesdievannutkunnenzijnvaneenbehandel-en
interventieplan’.Degedachtedatdefunctionelediagnostiekvoorhethetverkrijgenvaninzichtinderelatietussen
stoornisendelictgroterelevantieheeft,lijktaldusindeforensischewereldredelijkbreedgedragenteworden.Tochlijktdatinzichtnoginbeperktemate369zijnweerslagtehebbengehadopdepraktijkvandeprojustitiarapportage.
EenaanzettothetoperationaliserenvandefunctionelediagnostiekalsinstrumentbijhetadviesovertoerekeningsvatbaarheidisgegevendoorHummelenenAben.370Overdeinvloedvandepsychiatrischeaandoeningophettenlastegelegdeschrijvenzijhetvolgende:
‘Eenexactekwantificeringvandeinvloedvandepsychischestoornisophetdelictueuzegedragis
367 NIFP2007,p.63.368 NIFP2014b.369 Weliswaarwordenbeperkingeninpsychischefunctiesinveelpjrapportagesbeschreven,maareen
systematischeuitwerkingdaarvaninhetlichtvandedoorwerkingvandestoornisnaarhetdelictgedragontbreektveelal.Aangetekendzijdatdezestellingnietgetoetstis,maargeponeerdwordtopbasisvanhetkennisnemenvandeinhoudvanpjrapportagesovereenperiodevanmeerderejaren.
370 HummelenenAben2015,p.4.
130
131
danooknietmogelijk.Welkandegedragsdeskundigedeinvloedvandepsychischestoornisophetdelictzonauwkeurigmogelijkbeschrijvenaandehandvanderolendeonderlingebeïnvloedingvandegestoordepsychischefuncties,vandeintactepsychischefunctiesenvandecontextuelefactoren.’
DezegedachtegangvertoontveelovereenkomstenmethethiernatebesprekenmultifactoriëlemodelvanAndrews&Bonta.371Inaansluitingophetvorigecitaatwordtvervolgensdewerkwijzevandedeskundigealsvolgtnadergeoperationaliseerd:‘Dedeskundigekandaarbijaangevenwelke
intactepsychischefunctieseencompenserendewerkinghebbengehadopdegestoordepsychischefuncties.Deinvloedvaneenstoornisophetdelictwordtaldusgeoperationaliseerdaandehandvandegestoordepsychischefuncties,aandehandvandeintactepsychischefuncties,ende
wisselwerkingtussenbeide.Bovendienwordenmogelijkaanwezigedisfunctionelepersoonlijkheidstrekkenonderzochtopdematevaninvloedhiervanophettenlastegelegde’.Eenonderscheidmetenkeleeerdergenoemdebronnenisdatdefunctionelediagnostiekbij
HummelenenAbenvoorafgaataandeclassificatievandepsychiatrischestoornis:‘Eenpsychiatrischeziekteberustopeenstoornisineenofmeervandiepsychischefuncties.Destoornis(sen)indepsychischefunctie(s)manifesteert(manifesteren)zichalspsychopathologische
symptomen.Aandehandvaneenclassificatiesysteemkanvervolgenswordenbeoordeeldofdezesymptomatologievoldoetaandecriteriavooreenspecifiekepsychischestoornis.’ZowelbijVanPanhuis(1994)alsinderichtlijnvanhetPBC372komtdefunctioneleanalysepasaanbod,nadatde
diagnoseisgesteld.
AlshulpmiddelbijdeprojustitiarapportagewordtdoorHummelenenAbentenslotteeenformatgepresenteerd,datbeoogtaandezebenadering,nietalleeninbeschrijvendezin,maarookmeteenkwantitatieveweging,uitvoeringtegeven.Aandehandvaneenzestientalpsychischefuncties
wordtvanderapporteurverwacht,perfunctie,eeneventuelestoornisvandiefunctienadertetyperenendaarvervolgens(ineen5-puntschaalvan0-4)eenwegingaantehechtenmetbetrekkingtotdematewaarindiestoornisvaninvloedisgeweestophettenlastegelegde.Een
vergelijkbaarmodelwordtgevolgdmeteenviertalpersoonlijkheidstrekken.Tweeafrondendevrageninhetformathebbenbetrekkingopdemogelijkcompenserendewerkingvanintactepsychischefunctie(s)enpersoonlijkheidstrek(ken)enopeenbeoordelingvandematevaninvloed
vandepsychischestoornisophettenlastegelegde(wederomineen5-puntschaal).Aanditformatklevennaarmijnmeningenkelebezwaren.Eeneerstpuntvankritiekisde‘schijnvanexactheid’dieeendergelijkgedetailleerdmodelmettwee5-puntschalenoproept.De
wegingenzijnsubjectiefennietobjectiveerbaar,watnetalsbijhetscorenvanrisicotaxatie-instrumenteninderechtszaalkanleidentotuitgebreide,aandekernvandezaakvoorbijgaande,discussiesoverdehoogtevandescore.Eenmisschiennogwelbelangrijkerpuntisechterdathet
formatnietovereenstemtmetdedoorHummelenenAbenzelf(hierboven)geformuleerdeuitgangspunten.Deinvloedvandestoornisophetdelictzou,zostellenzijimmers,zogoedmogelijkbeschrevenmoetenwordenaandehandvanderolendeonderlingebeïnvloedingvande
gestoordepsychischefuncties,vandeintactepsychischefunctiesenvandecontextuelefactoren.Dat,ookinhetmultifactoriëlemodelvanAndrews&Bontagenoemde,belangrijkeinteractioneleaspect,gaatinhetformatverloren.Erwordtdaarin,inextremis,gevraagdnaarlineaireverbanden.
371 Zieparagraaf5.3.3.3.372 DeKome.a.2002.
131
132
Perfunctie(16ingetal)envooriederepersoonlijkheidstrekafzonderlijk(4),zoudeinvloedophettenlastegelegdegewogenmoetenworden.Geziende,erkende,onderlingebeïnvloedingvanallerelevantefactorenlijktdateenmoeilijkeweging,noglosvandevraaghoealdieafzonderlijke
wegingentoteensamenhangendadviesmoetenwordengebracht.
4.4.3.3 Beschouwing
Bijdetoepassingvandefunctionelediagnostiekinhetforensischeveldstaatde‘dysfunctie’ofde‘functiestoornis’centraal.Bovendienzienwedatdie‘functiestoornis’inverbandwordtgebrachtmeteen(aldannietindeDSMteclassificeren)‘psychischestoornis’.Indevorigeparagraafzagen
wijdatdaarbijtweewegenwordenbewandeld.Langsdeeneweg(VanPanhuise.a.)wordtdeaandestoornisverbondensymptomatologiegeoperationaliseerdinfunctiebeperkingen,terwijllangsdeandereweg(Hummelenc.s.)vanuitdefunctiebeperkingwordtnagegaanofdezevoldoetaande
criteriavaneenstoornis,zoalsdezeindeclassificatiesystemenisbeschreven.Aanbeidebenaderingenligtdeveronderstellingtengrondslagdatereencorrelatieistussende(teclassificeren)stoornisendefunctiebeperking.
Inparagraaf4.3.3.1bleekdatdieveronderstellingnietvanzelfsprekendis.Hetdenkenvanuitdecorrelatiefunctiebeperking/psychischestoornisvertoontovereenkomstenmethetidioomvandesomatischegeneeskunde.VanOsweeseropdatindesomatiekopbasisvanstructurelepathologie
defunctionelediagnoseeenvertalingisvaneenmedischprobleemnaaronderliggendefuncties,maardatdiewerkwijzeindepsychiatrie,methetontbrekenvan‘diagnosticeerbarestructurelepathologie,nietmogelijkis.Glassluitzichbijdiekritiekaanenspreektdaaromlievervan
‘ontregelingen’.VanOsbenadruktvervolgenshet‘transdiagnostische’karaktervandefunctionelebeperkingenindiezindatdezezichkunnenmanifesterenbijzeeruiteenlopendeziektebeelden.VanuitdeneurobiologischeinvalshoekbevestigtEggerhetontbrekenvaneendirectverbandtussen
functiestoornissenenpsychiatrischediagnoses.Datondanksdezerelativeringen,indeprojustitiarapportageszoveelnadrukligtopdecorrelatietussenstoornisenfunctiebeperkinglaatzichmogelijkverklarendoordejuridischecontext
waarbinnenhetforensischonderzoekplaatsvindt.Indiecontextwordtimmersgezochtnaarverklarendeverbandentussende(wettelijkgegeven)‘stoornis’enhet(delict)gedrag.
Tegendieachtergrondligthetookvoordehanddat,forensisch,vooralgekekenwordtnaarfunctiestoornissen.Doordenadrukteleggenopde‘stoornis’ofde‘beperking’indefunctie,isdeverbindingmetde(veronderstelde)onderliggendepsychischestoornisimmersbeteraannemelijkte
maken.Striktgenomenishetechterdevraagofmethetzoekennaar‘stoornissen’indepsychischefunctieshetonderzoeknaarverklaring(envoorspelling)vandelictgedragnietonnodigwordtbeperkt.Immers,ooknietgestoordepsychischefuncties,zijnverklarendvoorgedrag,welkgedrag
danook.Daarkomtbijdathetonderscheidtussengestoordeenniet-gestoordefunctiescontextueelbepaaldisendaarmee(deels)subjectief.373Diezienswijzeopent(ook)dewegnaar
een‘stoornisneutrale’benaderingvandefunctionelediagnostiekzoalsdiezijngrondslagvindtinde,inparagraaf4.3.3.1aangehaalde,psychologischefunctieleerofpsychonomie.Hetdebatinhet
373 Glas2008.
132
133
forensischveldlijkt,ookophetpuntvandefunctionelediagnostiek,totnogtoe,vooralgeëntopdepsychiatrische(stoornisgerichte)benadering.
4.4.4 PersoonlijkheidsdimensiesEenmethodediewellichtgeschiktisom,losvandeaanwezigheidvaneeneventuelestoornis,de
mensenzijneigenschappentebeschrijven,isdiewaarbijallekaraktereigenschappenwordenherleidtoteenvijftalbasisfactoren.374Die,ookwelals‘domeinen’aangeduidevijffactorenstaanbekendals‘theBigFive’.Het‘vijffactorenmodelvandepersoonlijkheid’ishetresultaatvan
factoranalysesdiezijntoegepastopduizendenwoordendieindeverschillendetalenuitdrukkinggevenaan,respectievelijkkenmerkendzijnvoor,hetmenselijkgedrag.Aanhetmodelligtdegedachtetengrondslagdathethelescalaaanmenselijkegedragskenmerkeninonzewoordenschat
isopgeslagenenwordtdaaromeen‘lexicalebenadering’genoemd.Devijfdomeinenzoudenonderlingonafhankelijkzijn,indiezindatiemandspositieineenvandevijfdomeinengeen
informatiegeeftoverdienspositieindevierandere.Defactorenwordenbeschrevenalsdimensies.Detweeuiterstenwordenalstegengesteldeeigenschappenbenoemd.Hoewelingrotelijneneenstemmigheidbestaatoverdeonderlingeafgrensbaarheidvandeverschillendedomeinenzijner
verschillenindewijzewaaropdezeomschrevenworden.Onderstaandeindelingineigenschappen,dieelkaarstegenpoolvertegenwoordigen,isontleendaanGroen.375
-IntroversieversusExtraversie.DitbegrippenpaargeldtalshetmeesteenduidigeenisontwikkelddoorCarlJung.Hijdoeldeermeeopeennaarbinnendanwelnaarbuitengerichteenergie,aandachtenoriëntatie.Nieuwenhuis
(2010)omschrijftmensendiehoogscoren)opdezeschaal(extravert)alssociaal,assertiefenspraakzaam.
-MeegaandversusDominant.Hiergaathetomdematewaariniemandgeneigdiszijnomgevingtebeïnvloedendanwelzichaan
deanderaantepassen.InhetEngelswordtwelgesprokenoverIndependance(dominant)versusAgreeableness(meegaand).DeRaadenDoddema(2006)gevenereenietsandereladingaan:MeegaandwordtbenoemdalsVriendelijkheid.
-WanordelijkversusOrdelijk.DeRaadenDoddemasprekenoverZorgvuldig.Ordelijkemensengaanuitvanduidelijkeregelsenafsprakenengeldenalsbetrouwbaar.DetegenpoolWanordelijkofOnzorgvuldigheefteen
negatieveconnotatiemaarkan,inpositievezin,ookduidenopflexibiliteit.-RustversusOnrust.
‘Rustige’mensengeldenalsemotioneelstabiel,terwijlhun‘onrustige’tegenpolensnellergefrustreerdenprikkelbaarzullenzijn.InhetEngelswordtdezefactoraangeduidalsEmotional
374 DeRaad&Doddema-Winsemius2006,Nieuwenhuis2010enGroen(ongedateerd).375 Groen(ongedateerd).
133
134
StabilityversusAnxiety.Deonrustige/instabielepoolkaninpositievezinduidenopgedreven,bewogenengepassioneerdemensen.
-BehoudendversusVernieuwend.BijVernieuwendmoetenwedenkenaanmensendieopenstaanvoorveranderingen,nieuwsgierig
zijnenfantasierijk.DeRaadenDoddemasprekenoverIntellectueleAutonomie.Aandebehoudendekantzienwedenuchtereenpraktischetegenpolendiegeneigdzijnallesbijhetoudetelaten.AlsvoorbeeldvaneenEngelsebenamingvandezedimensiegeldtOpennesstoExperience
(vernieuwend)enToughMindedness(behoudend).
4.4.5 AlternatiefDSM-5modelvoorpersoonlijkheidsstoornissenMedeeenoverwegingomhet‘vijf-factorenmodelvandepersoonlijkheid’hierboventebespreken,
wasdathet,bijdetotstandkomingvandeDSM-5,modelheeftgestaanvooreenalternatievevaststellingvanpersoonlijkheidsstoornissen.DitalternatievemodelisalsaddendumindeelIIIvandeDSM-5opgenomenenstaatnaastdehuidige,indeelIIvandeDSM-5weergegeven,indeling.
MethetalternatievemodelwordtgetrachttegemoettekomenaanbezwarentegendeDSMsystematiek.Alstekortkomingwordt,doordesamenstellersvandeDSM-5zelf,bijvoorbeeldgeziendat‘degemiddeldepatiëntdievoldoetaandecriteriavooreenspecifiekepersoonlijkheidsstoornis,
vaakookvoldoetaandecriteriavooranderepersoonlijkheidsstoornissen’.376DezeconstateringsluitaanbijdebovenbeschrevenkritiekopdeDSMdatdediagnostischeconstructenvandeDSMonderlingmoeilijkafgrensbaarzijn(kritiekophetcategorialekaraktervandeDSM).377
Inhetalternatievemodelwordenpersoonlijkheidsstoornissenbeschrevenaandehandvanbeperkingenoptweeniveaus,namelijkinhetpersoonlijkheidsfunctionerenenvandepersoonlijkheidstrekken.Ophetniveauvanhetpersoonlijkheidsfunctionerenwordtgesproken
overstoornissenvanhetzelfeninhetinterpersoonlijkefunctioneren.Dezewordenbeoordeeldopeencontinuüm.Methetfunctionerenvanhetzelfwordtgedoeldopidentiteitenzelfsturing.Bijhetinterpersoonlijkfunctionerengaathetomempathieenintimiteit.Bijdebeoordelingvan(deernst
van)depersoonlijkheidspathologievormendebeperkingenindeideeënoverzichzelfenoverinterpersoonlijkerelatiesdekern.‘Iemanddieoptimaalfunctioneert,heefteencomplexe,volledigontplooideengoedgeïntegreerdepsychologischebinnenwereld,……metwederkerigeen
bevredigendeinterpersoonlijkerelaties’.Aanhetandereeindvanhetcontinuümstaatiemand‘meternstigepersoonlijkheidspathologie,meteenverarmde,gedesorganiseerdeen/ofconflictueuzepsychologischebinnenwereld,……eneendeficiëntvermogentotadaptieveinterpersoonlijkerelaties
ensociaalaangepastgedrag’.378Hettweedeniveaubijdebeoordelingvanpersoonlijkheidsstoornissenwordtgevormddoorde
persoonlijkheidstrekken.Alspersoonlijkheidstrekwordtgezien‘eengeneigdheidomtevoelen,waartenemen,zichtegedragenentedenkenopeenrelatiefgelijksoortigewijzedoordetijdheeneninuiteenlopendesituatieswaarindezepersoonlijkheidstrekmanifestwordt’(p.1020).Benoemd
376 DSM-52014,p.1004.377 ZieonderandereVanPraag1999.378 DSM-52014,p.1019.
134
135
wordenvijfbrededomeinenvanpersoonlijkheidstrekkendieaangemerktwordenals‘maladaptievevariantenvandevijfdomeinenvanhetherhaaldelijkgevalideerdevijffactorenmodel….(p.1021).Ookdezedomeinenwordendimensioneelweergegevenmaarinhetkadervandevaststellingvan
eenpersoonlijkheidsstoorniswordthetaccentgelegdopeenvandepolenvandeschaal:-Negatieveaffectiviteit(versusemotionelestabiliteit)-Afstandelijkheid(versusextraversie)
-Antagonisme(versusvriendelijkheid)-Ongeremdheid(versusconsciëntieusheid)`- Psychoticisme(versusluciditeit)
Wat,naastdekeuzevooreenvandepolenvandeschaal,opvaltisdat,inafwijkingvandeBigFive,enerzijdseennieuwefactorisbenoemd(psychoticisme)enanderzijdsdedimensie‘Behoudend’versus‘Vernieuwend’isweggevallen.
Eennadereverfijningvanhetalternatievemodelvormendeintotaal25facettenvandeverschillendepersoonlijkheidstrekken.Sommigevandiefacettenzijnnietexclusiefvooreenbepaalddomein.Depressiviteitenachterdochtvallenbijvoorbeeldzowelonderhetdomeinvande
NegatieveaffectiviteitalsdatvandeAfstandelijkheid.VijandigheidzienwebijhetdomeinNegatieveaffectiviteitmaarookbijAntagonisme.Defacettenzijnoverigensnietdimensioneelgedefinieerd.HetfacetOngewoneovertuigingenenervaringen(domeinPsychoticisme)wordt
bijvoorbeeld(alskenmerkennietalsdimensie)omschrevenals:‘Deovertuigingdatmenoverbijzonderetalentenbeschikt,zoalsgedachtelezen,telekinese,ofthougt-actionfusion;ongewoneervaringenvanderealiteit,waaronderhallucinatoireervaringen’(p.1033).Dehieraankennelijk
tengrondslagliggendegedachtedateenpsychotischfenomeenbinair(welofniet)kanwordenvastgesteld,staatenigszinsopgespannenvoetmetdehierbovenonder’Dimensionelediagnostiek’besprokenbevindingenwaarbijpsychosegevoeligheidalsmultidimensioneelconstructis
beschreven.379Sluitstukvanhetalternatievemodelvoordevaststellingvaneenpersoonlijkheidsstoornisvormtde
formuleringvanspecifiekecriteriavoordeverschillende(teclassificeren)stoornissen.380Diecriteriawordengeformuleerdzowelophetniveauvanhetpersoonlijkheidsfunctionerenalsophetniveauvandepersoonlijkheidstrekken.
Voorallestoornissengeldtdatoptenminstetweevandevierterreinenidentiteit,zelfsturing,empathieenintimiteitsprakemoetzijnvaneenbeperkinginhetpersoonlijkheidsfunctioneren.Vervolgensisperstoornisgespecificeerdwelkepathologischepersoonlijkheidstrekkenzichmoeten
voordoen.Diekunnenafkomstigzijnuitverschillendedomeinen.Devijfdomeinenvanpersoonlijkheidstrekkenzijndusnietstoornisspecifiek.Tenslotteisnaastdezeinhoudelijkecriterianogvereistdatdebeperkingeninflexibel,pervasiefenrelatiefstabielindetijdaanwezigzijn.Ook
moetvoldaanzijnaanenkeleexclusiecriteria(b.v.datdebeperkingniettebegrijpenisvanuitdesociaal-cultereleachtergrondvanbetrokkene).
379 Allardycee.a.2008,p.55.380 Antisociale-,vermijdende-,borderline-,narcistische-,dwangmatige-,schizotypische-en(als
‘restgroep’)trekgespecificeerdepersoonlijkheidsstoornis.
135
136
4.4.6 Psychischeproblematiek:nieuwdiagnostischmodel
Verschillendevandehierbovenaangehaaldeauteurs381hebbenvoorstellenontwikkeldvooralternatievediagnostischemodellen,waarineenofmeerderevandebesprokenontwikkelingenindediagnostiekgeïntegreerdzijn.HetvoorstelvanVanOs,waarindemeestrecenteontwikkelingen
indepsychiatriezijnverwerkt,wordthier,kort,besproken.BijdragevanVanOs
VanOs382steltbijdeformuleringvanzijn‘nieuwediagnostiek’vooropdatdiagnostiekindepsychiatrienietbedoeldisomvasttestellenwat‘welofnietnormaal’is.Normaliteitiscultureel
bepaaldengeenenkelredelijkdoelisgediend‘meteenopsplitsingvandemensheidin‘normalen’en‘nietnormalen’,zoluidtzijnstelling.Ookziethijhetnietalsdoelvandediagnostiek‘omeenabsoluutonderscheidtemakentussenwiewelennietziekzouzijn’.Inzijnogenishetabstracte
begrip‘ziek’netzomindefinieerbaaralshetbegrip‘normaal’.Hetbelangvandediagnostiekis,volgensvanOs,meerledig.‘Diagnostiekkanwordengezienalsdeverbindingtussenhetverhaalvandepatiënteneenformeleuitspraakoverzorgbehoeftenen
behandelindicaties’.Diagnostiekdientprimairgerichttezijnophetverschaffenvaninformatieoverzorgbehoeften,hetbeloopvandeklachtenendeprognose.Daarbijishetvanbelangdatdepatiëntzichindediagnoseherkent.Hetverbandtussendiagnoseenzorgbehoeftevandepatiëntis,inde
ogenvanVanOs,cruciaal.Alleenzorgbehoeften(ennieteenDSM-ofICDlabel)gevenaanwelkebehandelingnodigis.AlsbasisfilosofievanzijndiagnostischsysteemgaatVanOsuit‘vanmenselijkevariatieenhetprocesvanadaptatieenzelfmanagement’(p.173).Hetbrengthemtothetprincipe
vande‘vragendediagnostiek’,waarbijdenadruknietzozeerligtopdeinhoudvandeaandepatiënttestellenvragen,alswelophet‘procesvanbejegeningindevragendewijs,”agnostisch”,meteenhoofddatvrijisvanfoutievepreconcepties’(p.181).Tenslottevervultdediagnostiekinde
communicatiebinnendegeestelijkegezondheidszorgeenrolalsgemeenschappelijketaal.MetinachtnemingvandezeuitgangspuntenmaaktVanOsinzijndiagnostischmodelonderscheidtussendenomothetischeendeidiografischecomponent.Nomothetishheeftinditverband
betrekkingophetindelenvanpatiëntenincategorieën.Deidiografischecomponentvandediagnosemoetvooralinformatiegevenoverwatdepatiëntuniekmaakttenopzichtevananderepatiënten(p.30).Deidiografischecomponentwordtvooropgesteld;debredesyndromale
nomothetischediagnosekomtdaarna,alseensoortafterthought(p.188).Indepersoonlijke(idiografische)componentvanhetdiagnostischmodelgaatVanOsuitvan
meerderegelaagdhedenindediagnostiek.Dedimensionelediagnosegeeftinformatieoverdeernstvandeklachten.Indeecologischediagnosewordtzichtbaarhoedesymptomenreactiefzijnopdeomgevinginhetdagelijksleven.Andersgezegd:watisdeinvloedvanstress,conflicten,
middelengebruike.d.ophetklachtenpatroon.Vervolgenswordtinderelationelediagnosenagegaanhoedeverschillendesymptomenelkaarbeïnvloeden(netwerkbenadering)entenslottekanmeteenfunctionelediagnosewordenvastgesteldhoedesymptomeninterfererenmet
psychischefunctiesalsaandachtengeheugen.Hetverzamelenvandezeinformatievindt(technisch
381 VanOs2014,VanPraag1999enGlas2008.382 VanOs2014,p.27.
136
137
geïntegreerd)plaatsdoormiddelvanzelfkwantificatie.Depatiëntwordtgevraagdovereenperiodevanmeerderedagenmeermalenperdagdiagnostischrelevantevragentebeantwoorden.
Indenomothetischecomponentvandediagnosewordtdehoofdklachtvandepatiëntalsuitgangspuntgenomen.VanOssteltdatonderzoeklaatziendat‘eensamenvattingvandeklachtenophetniveauvandehoofdklachtzorgbehoeftenenbeloopvandeklachtenbetervoorspeltdande
ingewikkeldediagnostischealgoritmenvandeDSM’(p.193).GeblekenzouzijndatdehoofdklachtinnegenvandetienkeeraansluitopeenvandehoofdstukkenvandeDSM.HetbrengthemtothetvoorstelvaneensyndroomdiagnoseophetniveauvandehoofdstukindelingvandeDSM.Wel
zoudendepsychotischesyndromenendebipolairesyndromensamengevoegdmoetenwordentoteenenkelpsychosespectrumsyndroom.Ditresulteertin15globalediagnostischecategorieën.VanOsbenadruktvooralhetglobalekaraktervandezecategorieën.Hijwijsteropdatdegroepvan
mensenbinnenhetsyndroom(categorie)zeerheterogeenis.
4.5 SamenvattingenbeschouwingDeeerste,aanhetbeginvandithoofdstukgestelde,vraagiswat,binnenhetdomeinvandegedragsdeskundige,moetwordenverstaanonder‘psychopathologie’.Deachtergrondvandeze
vraagisdateengediagnosticeerdbeeldalsgebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoorniswordtaangemerktalsdit,volgensderegelsvanhetdeskundigheidsgebiedvanderapporteur,gezienkanwordenalseenvormvanpsychopathologie.
Hetbinnendepsychiatrieenpsychologiegeldendeconceptvandepsychopathologiebepaaltindiezinofeenbepaaldegeestestoestandalsstoornisinhetstrafrechtwordtgezien.383Sprekendoverhet‘domeinvandegedragsdeskundige’,bleekhetvanbelangonderscheidtemaken
tussendepsychiatrieendepsychologie.Depsychiatriekenmerktzich,andersdandepsychologie,dooreenprimairefocusopdestoornisofdepsychopathologie.Binnenhetidioomvandepsychologiewordtinmeer‘neutrale’termengekekennaarhetmenselijkgedrag,losvandevraagof
sprakeisvanpathologie.Tegendeachtergrondvanditverschilinbenaderingblijkendepsychiatrieenhetstrafrechtnauwopelkaarbetrokkentezijn.‘Stoornis’en‘afwijkend’(mogelijkstrafbaar)gedragliggendichttegenelkaar.Strafrechtenpsychiatriehebbenelkaar,indiezin,wederzijds
‘historischbeïnvloed’.De‘monomanieën’(kleptomanie/pyromanieenz.)endedegeneratieleervanLombrosoillustrerenhetmeestduidelijkhettijdbeeldvandenegentiendeeeuw,waarinafwijkendofstrafbaargedrag
geachtwerdsamentevallenmetdepsychiatrischediagnose.Pasindeloopvandevorigeeeuwzijndebeideconceptenvanelkaarlosgeraakt,maarhetdenkenoverdepsychischestoornisinhetalgemeenendepsychischestoornisinhetstrafrechtisertotopdedagvanvandaagdoor
beïnvloed.DemonomanieënzijnnogzichtbaarindeDSMenhetcausaleverbandtussendepsychiatrischestoornisenstrafbaargedragleeftnogsteedsinbredekringalsvanzelfsprekendewerkelijkheid.
383 Zieparagraaf4.1.
137
138
Destoornisbinnenhetpsychiatrischidioom
Inheteerstedeelvandithoofdstukisvervolgensgekekenofbinnendepsychiatrieeeneenduidigantwoordgevondenkanwordenopdevraagwat,binnendatdomein,ondereenpsychischestoornismoetwordenverstaan.DeaandachtisdaarbijeerstgerichtophetaandeDSMten
grondslagliggendenosologischdenkendatbepalendisvoorde‘medischeoriëntatie’vanhetpsychiatrischvakgebied.AandeDSMcategorieënonderliggendemedischesubstratenblijkennietduidelijkaangetoondte
kunnenworden.Ookzijndestoornis-categorieënvandeDSMnietalsdiscreteeenhedentebeschouwen.Indepraktijkblijktsprakevaneengrotematevancomorbiditeittussendeverschillendestoornissen,terwijldesamenstellingvandepatiëntengroepbinneneencategorie
buitengewoonheterogeenis.Denadereverkenningvanhetconcept‘psychopathologie’levertmeerdereziektemodellenop.
HoewelhetmedischstoornismodelalsverklarendestructuurvoordeindeDSMopgenomenstoornissennietgoedtoepasbaarlijkttezijn,isnietuittesluitendatopeenanderewijze
geordendepsychischebeeldenwelzijnteherleidentoteenmedischsomatischsubstraat.Metnameontwikkelingenindeneurowetenschappenhebben,metdetoepassingvanbeeldvormendetechnieken,voedinggegevenaandieveronderstelling.Dietechniekenmakenhetmogelijk
hersenactiviteitenzichtbaartemakendiecorrelerenmetgedrag.Verschillendeauteurs(VanPraag/Egger)hebbenlatenziendatercorrelatieszijntussendelenvandehersenenenexecutievepsychischefuncties.Tegelijkertijdwordtdebetekenisvandieontwikkelingenvoorhet
ziekteconceptgerelativeerd.Eenbelangrijkprobleemisdeinterpretatievandecorrelatietussenhetbeeldvandehersenactiviteitenhetdaarmeesamenhangendegedrag,respectievelijkhetpsychisch(ziekte)beeld.Isercausaliteitenzoja,inwelkerichtingwerkthetverklarendverband?
Eggerzelfwaarschuwtooktegenhetleggenvantesimpeleeenduidigecausaleverbandentussenhersenfunctiesengedrag.Hijwijsteropdatdiezelfdeexecutievefunctiesookbeïnvloedwordendoorsocialefactorenenspreektlievervancontext-brein-interacties.Kortom,ookhetmedisch
modelinzijnmeestactuelevormlevertgeeneenduidigeantwoordenopdevraaghoehetconcept‘psychopathologie’begrepenmoetworden.
Eenvoordehandliggendegedachteisdatalleenalopstatistischegrondenabnormaliteitendaarmee,inhetpsychiatrischdomein,eenstoorniskanwordenaangetoond.Tochblijktookdiemethodemindereenduidigdangedacht.Persoons-engedragskenmerkenmanifesterenzich,
statistischgezien,alseennormaalverdeling.Omvasttestellenofsprakeisvaneenstatistischeafwijkingzaleenafkappuntmoetenwordengekozen.Diekeuze,endaarmeedevaststellingvandegrenstussengezondenziek,wordtnietopstatistischemaaropinhoudelijkegronden384gemaakt.
Daarmeeishetantwoordopdevraagwatziekofgezondisbuitenhetstatistischdomeinkomenteliggen.Derelevantecontextbepaaltdandecriteriavoorhetafkappunt.Diecontextkaneenzorgcontextzijn,maarookdewetenschapofdeforensischecontext.
Wakefieldtrachttekomentoteenobjectiveringvanhetstoornisconceptdoortesprekenover‘schadelijkedysfunctie’.Deschadelijkheidheefttemakenmetdedoorbetrokkenenondervonden
384 Tedenkenvaltaanhetcriteriumofaldannietzorggeïndiceerdis,ofdematewaarinhetpsychisch
fenomeen(deklacht)voorderdeninvoelbaaris.
138
139
lastofschadeenisindiezinsubjectief.Hetobjectieveelementzougevormdwordendoordedysfunctie,dieWakefieldopvatalshetnietwerkenvaneenorganismeovereenkomstigdewijzewaarophet(evolutionair)doordenatuurontworpenis(designgedachte).Hetmeestfundamentele
bezwaardattegendezetheoriewordtopgeworpen,isdateenevolutionaire‘functie’eenonvoorspelbaarbeloopheeftenpasachterafkanwordenvastgesteld.Erisderhalvegeen‘design’.Vervolgensisookdevaststellingvandefunctiegeenwaardevrijeactiviteit.385
Debenaderingwaarbijde‘duiding’vandementaletoestanddoordeomgeving(ofdoorbetrokkenezelf)dedoorslaggeeft,sluitaanbijwatinhetdagelijkslevenals‘gestoord’wordtaangemerkt.Heteersteprobleemmetditmodelisdesubjectiviteitvandeduiding.Daarnaast
kunnensocialenormenenwaardenmeespelenenleidentotpsychiatriseringvanmaatschappelijkongewenstgedrag.Tenslottezijnveeldenkrichtingen,inmetnamedepsychologie,juistgerichtophetachterhalenvandebetekenisvan,opheteerstegezicht,bizarrefenomenenengedragingen.
IndeDSMwordtonderscheidgemaakttussenhetclassificerenvaneenstoornisenhetdiagnosticerendaarvan.VoordeaandeclassificatievoorafgaandediagnostiekbiedtdeDSMeenhandvatindevormvaneendefinitievandepsychischestoornis.Hetbelangrijkstecriteriumisdat
hetsyndroomvoorbetrokkenesignificantelijdensdrukofbeperkingenoplevert.Verdermoethetsyndroom‘klinischsignificant’zijn.Degrenstussendezebeidecriteriaisbetrekkelijkdun.Wijzagenimmersdatklinischsignificantoverhetalgemeendatgeneblijkttezijnwatdepatiëntertoebrengt
zichtotdepsychiatertewenden.Deconclusiekanzijndataldieconceptenweliswaarinzichtgeveninbepaaldeaandepsychischestoornisverbondenaspecten,maardatmetgeenvandemodellenaandepsychischestoorniseensluitendetheoretischebasiskanwordengegeven.
Binnenhetpsychiatrischidioomlijkthetuiteindelijkmeestrelevantecriteriumvoordevaststellingvaneenstoornistezijndevraagofsprakeisvaneenlijdenofbeperkingeninhetfunctionerenvan
debetrokkene/patiënt.Datis,psychiatrischgezien,ooknietverwonderlijk.Depsychiaterheeft,alsarts,primaireenzorgendetaakgerichtophetverlichtenvanhetlijdenenhetgenezenvandeaandoening.Datlijktvanzelfsprekendmaarpsychiatrieisookverbondenmetdebeheersingvande
aanafwijkend/gestoordgedragverbondenrisico’sengevaren.Zowelinhetciviele-alsinhetstrafrechtspeeltdepsychiaterenhetpsychiatrischidioomeenbelangrijkerolbijdebeoordelingvan‘toerekeningsvragen’(wilsbekwaamheidentoerekenbaarheid)enbijdeinschattingvanuitde
psychischestoornisvoortvloeiendgevaar.Vooralopdatterreinkanzichwrekendathetstoornisconceptlastigvaltaftebakenen.Knelpuntismetnamedathetjuistindezorgzobelangrijkecriteriumvanlijdenofbeperkingenindie‘gedwongen’contextmindergeschiktlijktte
zijn.Andere,nietindedefinitievandestoornisvoorkomendeparameters,zoalshetvermogentot“keuzevrijheid”endelinkmetgevaarzettendgedrag,zijninde‘gedwongencontext’meerrelevant,maarinhetkadervandeforensisch-psychiatrischediagnostiek(nog)nietgeoperationaliseerd
(hoewel‘beperkingen’ookbreedzoudenkunnenwordengeinterpreteerd,zodanigdatgevaarlijkheiderondervalt).Deconsequentiesvandezebevindingvoordestrafrechtelijke
conceptenwaarindepsychischestoorniseenrolspeelt,wordenlaterindezestudiebesproken.386
385Glas2012.386ziehoofdstuk7.
139
140
DestoornisvanuithetpsychologischperspectiefVanuithetpsychologischperspectiefgaathet,zoalsgezegd,omdebestuderingvanhet(normale)menselijkgedrag.Depsychischestoornisstaatnietopdevoorgrond.Uitgangspuntvormtdegedachtedatmentaleengedragskenmerkenindebevolkingstatistischineennormaalverdelingte
vattenzijn.Deze,inbeginsel,‘stoornisneutrale’benaderingbiedtvoorhetstrafrechthetvoordeeldatwordtontkomenaandebovenbeschrevenonontwarbare‘knoop’waarbijdestoornis,althanszekertendele,wordtgedefinieerdvanuiteenvoorhetstrafrechtnietnoodzakelijkrelevant
‘zorgparadigma’.Vanuitdepsychologischeoriëntatiezijndriediagnostischemethodenbeschreven:(1)dedimensionelediagnostiek,(2)defunctionelediagnostieken(3)hetdenkeninpersoonlijkheidsdimensies.Eigenschappen,kenmerken,functiesensymptomenwordendaarbij
(dimensioneel)opeenschaalweergegeven.Diefenomenenzijnechterneutraalindiezindatuitdeaardvanhetfenomeenzelfnietvaltafteleidenofdezepathologischis.Vaststellingvaneenstoornisvindtplaatsdoorhetkiezenvaneenafkappuntopeenschaal.Dedaarbijgeldende
parameterswordenontleendaandecontextwaarbinnendevaststellingvandestoornisplaatsvindt.Vaakzaldateenzorgcontextzijnenzaldezorgvraag(ofdeinschattingdaarvandoorde
behandelaar)beslissendzijn.Westuitenhierdusopdezelfdedefinitieproblemen(het‘zorgparadigma’alsrichtinggevendenotie)alsbijdediagnostiekbinnenhetpsychiatrischeidioom.MetBolton(2008)kan,tenslotte,wordenvastgestelddathetstoornisconcept(inobjectievezin)
nietheldervaltaftebakenen.Devolgende,meerspecifieke,conclusieszijntetrekken:
1. Vaneen(aandestoornis)onderliggendmedisch-somatischsubstraatis,bijpsychiatrischestoornisseninalgemenezin,nietgebleken.385Neurobiologischiswelsprakevaneencorrelatietussenhersenactiviteitenpsychischefuncties,maardepreciezeaardvandiecorrelatieisniet
helder.Bovendieninterfererendezelfdepsychischefunctiesookmetsocialefactoren;2. Inenkelemodelleniseenrelevantebeoordelingsfactorhetoordeelvandesocialeomgeving
vanbetrokkene.Datoordeelspeelteenrolinde‘exclusiecriteria’vandeDSM,maaruiteraard
ookinhetmodelwaarindementaletoestandvanbetrokkenedoorzijnomgevingwordt‘geduid’;
3. Enkelemodellenbiedenweleengeobjectiveerddenkkadervoorhetvaststellenvaneen
stoornis,maarbeslissendecriteriadaarinwordenontleendaaneenbuitendediagnostiekgelegencontext,zoalsdezorgcontext,dewetenschapofdeforensischecontext.
4. Indemeestemodellenisdeervaringvanlijden,beperkingenendisfunctionerenvan
betrokkeneeenbelangrijkenconcretegevallensomshetbeslissende,criterium.Boltonsteltdathierinookdelegitimatievandepsychiatrischeinterventiegelegenis.
BeschrijvingvannietpathologischepsychischebeeldenentoestandenAlsachtergrondvandetweedevraag,ishierbovenaangegevendatderechter,bijvoorbeeldvoorhetstellenvanbijzonderevoorwaardenbijeenvoorwaardelijkesanctie,indemeestbredezin
geïnformeerdwilzijnoverdegeestestoestandvandeverdachte.Voortoepassingvanditstrafrechtelijkekadergeldt,andersdanbijdetoerekeningofhetopleggenvandeTBS,geen‘pathologievereiste’.Wijzagendat,striktgenomen,dethansgebruikelijkevraagstelling,diebegint
385 Eenuitzonderinggeldtvoordeneurocognitievestoornissen.Zieparagraaf4.3.2.
140
141
metdevraagnaardeaanwezigheidvaneenstoornis,eigenlijkonnodigbeperkendis.Debeschrijvingvandeontwikkelingenbinnenhetpsychologischidioomlaatziendatde‘stoornis-neutrale’methodiekenzoalsdedimensionelediagnostiek,defunctionelediagnostiekenhet
denkeninpersoonlijkheidsdimensieswellichtgeschiktzijnomdepersoonvandeverdachtebreed(d.w.z.ongeachteventuelepathologie)inbeeldtebrengen.Metnamedefunctionelediagnostieklijktforensischeenbelangrijkeroltekunnengaanspelen.Hetvindtzijnbasiszowelinde
psychologiealsindemedischewetenschap.Indepsychologischebenaderingwordtgesprokenoverfunctieleerofpsychonomie,diezichrichtopbasalefunctiesalswaarnemen,motoriek,beslissen,denkenenzovoort.Deinsteekisneutraalindiezindathetnietprimairgaatomgestoordefuncties.
Demedischebenaderinggeeftaanleidingtotmeernadrukopdysfuncties.Metnamedeexecutievefunctieslijkenvoordeforensischewetenschappenrelevant.Bijdeanalysevan(strafrechtelijkrelevante)gedragingenbiedteenfunctionelebenaderingconcretereaanknopingspuntendanvanuit
hetdenkenintermenvaneenstoornis.386Laterindezestudiezullenweziendatmetnamedefunctionelediagnostiek,inhetkadervandetoerekeningsvraag,goedbruikbaarisbijhetinzichtelijkmakenvandeachtergrondenvanhetdelictgedrag.Ookbijdegedragsinterventiesinhetkadervan
deuitvoeringvandeTBSlijktdeaandachtverlegdtewordenvanpsychischeziektebeeldennaarpsychischefuncties(enpersoonlijkheidskenmerken).387
386 Ziedaarovernaderparagraaf7.2.1.387 Zieparagraaf7.2.2.2.
141
142
Hoofdstuk5 Stoornisalsverklarendeenvoorspellende factorvangewelddadigdelictgedrag
5.1 InleidingIndithoofdstukrichtenwijdeaandachtopeentweedepremisse(bijdeontoerekenings-vatbaarheid),inhoudendedatdestoornisverklarendmoetzijnvoorhetdelictgedrag.388
Diepremissevertoont,gedragskundig,grotesamenhangmetdeaanhetTBSconcepttengrondslagliggendeveronderstelling(entevenseenjuridischvereiste)datdestoornisvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag.389
Desamenhangbestaaterindatinbeidegevallengezochtwordtnaarhetcausaleverband(indemeestbredezin)tussenpathologieen(delict)gedrag.Hetverschilzitindeoriëntatieindetijd,retrospectiefofprospectief.Beideperspectievenkomeninhetnavolgendeoverzichtaanbod.
KooymansenMeynen(2012)makeneenverbindingtussenhetretrospectieveenhetprospectieveaspect.Onderverwijzingnaaropzetensamenstellingvantweerisicotaxatie-instrumenten,390
stellenzijvastdatdepsychischestoornis(daarin)geenofnauwelijksinvloedheeftophetrisicoenformulerenzijdevolgendevraag:alsdewetenschaponsleertdatdestoornisnaardetoekomstvanzobeperktbelangis,ishetdanwelreëelomaantenemendathijtentijdevanhetdelicteen
doorslaggevenderolspeelde?Getrachtzalwordendeze(voordehandliggende)hypothesetetoetsen.Indeprobleemstellingbijdezestudieisnietalleenalsonderzoeksvraaggeformuleerdofdestoornis
verklarenden/ofvoorspellendisvoordelictgedrag,maarookdevraagofindeverklaringvandelictgedragpathologischeenniet-pathologischefactorenvanelkaarteonderscheidenzijnennaardematewaarindezefactorenhetgedraghebbenbeïnvloed,onafhankelijkvanelkaartewegen
zijn.391Omdieredenwordeninhetnavolgendeoverzichtwordenookbetrokkendeverklarendeenvoorspellendefactorendienietvanpathologischeaardzijn.
Hetgedragswetenschappelijkonderzoek,tweebenaderingenZoalsVanMarleenVanderWolf392aangeven,enalgemeenwordtonderschreven,“…een
onderscheidenstoornisalleenisnietvoldoendeomeendelictteverklaren.”Tegelijkertijdvraagthetrechtomeenverklaringindiezindateen(causale)relatietussenstoornisendelictwordtaangenomen.Hetillustreertdecomplexerelatietussenstoornisendelictgedrag.Dezeisvanuit
uiteenlopendegezichtshoekenbeschreven.KooymansenMeynen(2012)steldenbijvoorbeeldhunvraagnaarhetverbandtussenhetprospectieveenhetretrospectieveperspectiefbinnende
388 Zieparagraaf1.2Probleemstellingenrichtingvanhetonderzoek.389 Zieparagraaf1.1.1.390 HKT-30endeViolenceRiskAppraisalGuide(VRAG):eenzogenaamdactuarieelrisicotaxatie-
instrument.391 Paragraaf1.2.392 VanMarleenVanderWolf2013,p.88.
142
143
contextvanderisicotaxatie.Hetgaatdaarbijomdestoornisalseen(vandevele)voorspellendefactorenineenveelzijdiginstrumentarium.Hetbeperktebelangvandevoorspellendekrachtvandestoornisheeft,zoalswijlaterzullenzien,bijderisicotaxatie-instrumentenvooraltemakenmet
de‘relatief’geringebetekenisdaarvan,datwilzeggen,gerelateerdaandekrachtvanandererelevante(nietpathologische)factoren.Daarmeeisnognietgezegddatniet,inmeerdereofminderemate,eencausaalverbandzoukunnenbestaantussenstoornisendelictgedrag.Alduszijn
tweebenaderingenteonderscheidenintypenvanonderzoek.Beidezijnvanbelangvoorbeantwoordingvandebovengenoemdeonderzoeksvragen.Deeerstebenaderingligthetdichtstbijdehiernatebesprekengepercipieerde(alsvanzelfsprekend
aangenomen)werkelijkheidvanderelatietussenstoornisengeweldenwordtnaderuitgewerktinparagraaf5.2.Destoornisende‘gestoordepersoon’vormenhetuitgangspuntenhetonderzoekrichtzichopdevraagofenzojainwelkematebepaaldestoornissenleidentotmeergewelddanbij
personenzonderdiestoornis.Deaandachtwordtdaarbijprimairgerichtopdiestoornissendieookindepubliekeperceptiedegrootsterolspelen,namelijkdeernstigepsychiatrischestoornissendiezichmanifestereninpsychotischebeelden.Daarnaastwordtookgekekennaardeonderzoeken
waarindecausalerelatieisonderzochtmetdepersoonlijkheidsstoornisendepsychopathie.Hetonderzoeklaatziendatbijzowelde‘psychiatrischestoornissen’alsde‘persoonlijheids-stoornissen’hetinzichtgroeitdatnietzozeerdeglobalepathologischebeelden,maarveeleer
specifiekepersoonskenmerkenenpsychischefunctieseencorrelatievertonenmet(gewelddadig)delictgedrag.Inde,inparagraaf5.3uitgewerkte,benaderinggaathetvooralomdeinschattingvanhet
recidiverisico.Hetdelictgedragindetoekomstishetcentralethemaengezochtwordtnaardefactorendiedaarvooreenbetrouwbarevoorspellingbieden.Devraagisdaarbijwelkefactorenineenbepaaldgevalrelevantzijnenhoediefactorenzichonderlingverhouden.Depsychische
stoornisblijkteenroltespelen,maarzekergeenprominente.Deresultatenvandezeonderzoekenvindenweterugindetegenwoordigveelgebruikterisicotaxatie-instrumenten.Beidebenaderingenstaannietlosvanelkaar.Deresultatenvanhetonderzoeknaarderelatie
tussenstoornisengeweldbepalenmedehetrelatievegewichtdataandestoorniswordttoegekendalsvoorspellendefactorindeverschillendeinstrumenten.Debesprekingvanbeidebenaderingenzaldaaromookindievolgordeplaatsvinden.
5.2 Stoornisengewelddadigdelictgedrag,eencausalerelatie?
5.2.1 Stoornisengeweld,eenbreedgepercipieerdewerkelijkheidHierbovensprakenwijaloverhethistorischverbondtussenpsychiatrieenstrafrecht.Datverbond
geeftblijkvaneenbreedendiepgeworteldepubliekeovertuigingdatereen(verklarend)verbandbestaattussendepsychischestoornisengewelddadiggedrag.Monahan(1992)wijstoptweebelangrijkegevolgenvandiepubliekeovertuiging.Deeersteisdatdezesturendisvoorde
ontwikkelingvanregelgevingenpolitiekebesluitengerichtophetbeheersenvanhetgedragvanpsychiatrischepatiënten.Minderzichtbaarmaarmisschienwelbelangrijkernogisheteffectvandie
overtuigingenopdemanierwaaropwij(informeel)reagerenophetgedragvanmensendiealspsychischgestoordwordenaangemerkt.
143
144
IneenhistorischeterugblikverwijstMonahannaarPlato,diein“Alcibiades”eendialoogheeftopgetekendtussenSocrateseneenvriend.DevriendverkondigdedestellingdatveelburgersvanAthenegekzoudenzijn.Socratesbestreeddieopvattingmethetargumentdathetaantalpersonen
meteenpsychischestoornisnietgrootkonzijnomdaterinAthenezeerweiniggeweldwerdgepleegd.EenvolgendestapindehistorieleidtnaarBenjaminFranklindie,ineenpleidooivoordehospitalisatievangeestelijkgestoorden,doorMonahanalsvolgtwordtgeciteerd:
“Thenumberofpersonsdistemperedinmindanddeprivedoftheirrationalfacultieshasincreasedgreatlyinthisprovince.Someofthemgoingatlargeareaterrortotheirneighbors,whoaredailyapprehensiveoftheviolencetheymaycommit”.
Daterindeloopdertijdindeperceptievanderelatietussenstoornisengeweldnietveelisveranderdblijktookuiteenonderzoekdatin1984isverrichtonder1500inwonersvanCaliforniëwaarvan61%destellingbevestigdedat‘dekansdateenschizofrenepatiënteengewelddadigdelict
pleegtgroterisdanwanneerheteen‘normaal’persoonbetreft’.393MeerrecentverwoorddenookvanPanhuisenDingemans(2000)dezebevindingmetdestellingdat
meninhet‘Volksempfinden’vaakdeopvattingtegenkomtdatpsychiatrischepatiëntengevaarlijkzijn.Zijverwijzennaarderolvandemediabijdeinstandhoudingvandieovertuiging.UiteenonderzoekvanShaineenPhilipszoubijvoorbeeldgeblekenzijndatindeberichtgevingvande
UnitedPress‘in86%vandeverhalendieover(voormalige)psychiatrischepatiëntengingen,defocusgerichtwasopeengewelddadigdelict.Deovertuigingvaneenverklarendverbandtussenstoornisengeweldzitkennelijkdiepenisalsindsmensenheugenisaanwezig.Monahan(1992)
merktechterterechtop:“Ofcourse,theanthropologicalfactthatapopularbeliefhaspersistedsinceantiquityandisfoundinallknownsocietiesdoesnotmeanthatthebeliefistrue.”
5.2.2 Beperkingenvanditoverzicht
Naardepsychischestoornisalsrelevantefactorvoorhetdelictgedragisveelonderzoekverricht.Geziendekritischekanttekeningenbijdeeerstepremisse,394kanechteropvoorhandalwordengestelddat,nueeneenduidigeomschrijvingofafbakeningvanhetstoornisbegripontbreekt,alhet
onderzoekdatde‘stoornis’,ofdaarvanafgeleideconcepten,alsstartpuntheeftgekozen,alleenomdieredenalkritischbezienmoetworden.Ditinzichtisoverigensnietgeheelnieuw.In1977kwamGunn395altotdeuitspraak:Crimeandmentaldisorderaredifficulttorelatetoeachother.Bothare
difficulttodefine,heterogeneous,andpartiallydeterminedbyculture.Ditcitaatgeeftkernachtigweerwatdeinterpretatievanhetonderzoekopditterreinzolastigmaakt.Zoweldestoornisalshet(gewelddadig/delict)gedragismoeilijktedefiniëren,de
onderliggendeconceptenzijnheterogeenendeinhoudvanbeidebegrippenisvooreenbelangrijkdeelcultureelbepaald.Daarkomtnogbijdatzeeruiteenlopendeonderzoeksmethodenworden
gehanteerd.Destoorniskanwordenvastgestelddooreendeskundigeofopbasisvanzelfrapportage.Hetgehanteerdegeweldkanwordenafgeleiduitarrestatiecijfers,strafrechtelijke
393 Monahan1992.394 Gedoeldwordtopdeinparagraaf1.2opgenomenpremissedatdepsychischestoorniseente
operationaliserenconceptis.Indehoofdstukken3en4isdiepremissenaderonderzocht.395 Modestin1996.
144
145
veroordelingenofuithetgeenbetrokkenedaarzelfovermeldt.Eenprobleembijdeinterpretatievandeonderzoeksgegevensisookdatzeeruiteenlopendestoornissenonderwerpvanonderzoekzijn.Inoudereonderzoekenwordtvaakalleendecategorie‘psychiatrischepatiënt’gehanteerd.
Latergaathetomalleas-1stoornissen(conformDSM-IIIofIV),waarnahetonderzoekvaakverderwordttoegespitstopschizofrenieen/ofpsychotischestoornissen.Persoonlijkheidsstoornissenwordensomswelensomsnieteninveelgevallenseparaatindeonderzoekenbetrokken.Dan
speeltooknogdecomplicatievandecomorbiditeit(metnamemetmiddelenmisbruik),diegaandewegindeonderzoekensteedsmeeraandachtkrijgt.Terugkijkendnaarwatinhoofdstuk4isgezegdoverhetstoornisconcept,wordtduidelijkdathiermeeeenbreedterreinwordtbestrekenen
dathetnieteenvoudigisdebevindingenvandeverschillendeonderzoekennaarderelatietussendie‘stoornissen’enhetmogelijkdaaruitvoortvloeiende(gewelddadig)gedragmetelkaartevergelijken.
Erisvoorgekozenditoverzichtvanhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweldineenhistorischperspectiefteplaatsen.Belangrijksteoverwegingdaarbijisdatdaarmeezichtbaarwordtdatgaandewegdeglobale,categorialestoornisconceptenwordenlosgelatenengezochtwordtnaar
verklaringmodellendiezowelmeergedifferentieerdzijn(multifactorieel)alsspecifiek(persoonlijkheidstrekkenenfuncties).Ookisvanbelangteziendatopzetenuitkomstvanwetenschappelijkonderzoekopditterreinnietongevoeligzijnvoorinvloedenvandetijdgeest.396
Totslotwordtbenadruktdateenintegralebesprekingvandeonderzoekenrondhetthemastoornisengeweld,alleenaldoordeomvangvanhetbestandaangepubliceerdeonderzoeken,nietmogelijkis.Hetisvoordezestudieooknietnodig.Hetdoelisnieteenuitputtendeanalysevande
gehanteerdeonderzoeksmethodenenonderzoeksresultaten,maareenweergavevandestandvanzakeninhetwetenschappelijkonderzoekeneenglobalehistorischeschets.Inhetnavolgendeiser,innavolgingvandeopzetvandemeesteonderzoeken,voorgekozen
onderscheidtemakentussendestudieswaarindecausalerelatiewordtonderzochttussenenerzijdsdepsychiatrischestoornis397enanderzijdsdepersoonlijkheidsstoornis398metgewelddadig(delict)gedrag.
5.2.3 Psychiatrischestoornis5.2.3.1 Oudereonderzoeken
HetproefschriftvanTuinier(1989)geefteenmooioverzichtvandeoudsteonderzoekennaarderelatietussenstoornisencriminaliteit.Dieoudereonderzoekenhebbenvooralbetrekkingop
enerzijdsvergelijkingvanarrestatiecijfersvanex-psychiatrischepatiëntenmetdievanreferentie-groepenenanderzijdsopcriminaliteitsmetingenbijpsychiatrischepatiëntenvoorennaopnameineenpsychiatrischekliniek.
Tuiniersteltbijzijnoverzichtvooropdathetgebruikvanofficiëlearrestatiecijfershetonderzoek
396 Tuinier1989.397 Paragraaf5.2.3.398 Paragraaf5.2.4
145
146
naarcriminaliteitbij(ex)psychiatrischepatiëntenminderbetrouwbaarmaakt.Niet-criminologischevariabelendiebijdebeslissingoverarrestatieeenrolkunnenspelenveroorzakensamplingbias.OokSteadman(1984)wijstopdenadelenvan‘aanhoudingscijfers’.Hijsteltdatslechtseenklein
deelvanhetgewelddadiggedragleidttotaanhoudingenendatex-psychiatrischepatiëntenenrecidivisteneengroterekanszoudenhebbenomaangehoudenteworden.Link(1994)onderschrijftditlaatstebezwaarmetdestellingdataanhoudingsgegevensmogelijkmeerzeggenoverhet
aanhoudingsbeleidvandepolitiedanoverderelatietussenstoornisencrimineelgedrag.Tuinierverwijstvervolgensnaarverschillendeonderzoeken(vanaf1922!)waaruitzoublijkenvanzeerlagearrestatiecijfersvoorontslagenpsychiatrischepatiënten.OokineenonderzoekvanBrill
uit1962zounaarvorenzijngekomendathetarrestatiecijfervoorpsychiatrischepatiënten(relatief)lagerwasdanvoordealgemenebevolking.‘Dearrestatievanpatiëntenbleekgeassocieerdmetdezelfdesocialefactorenalsdiewerdengezienindebevolkingbijgearresteerdepersonen’,aldus
Tuinier.Overdeperiodevan1966tot1980wordenvervolgensverschillendeonderzoekenaangehaalddie
zowelhogerealslagerearrestatiecijferslatenzienvoorontslagenpsychiatrischepatiënten.NaliteratuuronderzoekconcludeertRabkinineenonderzoekuit1979,volgensTuinier(p.15):“Atpresentthereisnoevidencethat….mentalstatusassuchraises…arrestrisk;rather,antisocial
behaviorandmentallyillbehaviorapparentlyco-exist.Themajorfactorassociatedwithincreasesinarrestratesofdischargedmentalpatients…istheincreasedproportionofmentalpatientswhohavearresthistoriesbeforetheirhospitalization”.
AndersdanindedoorTuiniergenoemdeonderzoekenkoosSteadman(1984),inverbandmetdegemeldemethodologischebezwarentegenhetgebruikvan‘arrestatiecijfers’,voormetingvanhetgewelddadiggedragopbasisvanzelf-rapportage.Degegevenswerdenverzameldtussenoktober
1979enjuni1980.Doelvanzijnonderzoekwaseenvergelijkingvandeomvangvanhetzelf-gerapporteerdegewelddadiggedragvanex-psychiatrischepatiënten(N=148),ex-wetsovertreders(N=141)eneensteekproefuitdealgemenebevolking(N=245).Diagnostischegegevensvande
groepex-psychiatrischepatiëntenwordennietvermeld.Nietgeheelverrassendbleekdatdegroepex-wetsovertrederssignificantmeeragressiemelddedandeanderetweegroepen.Tussendeex-psychiatrischepatiëntenendealgemenebevolkingblekenechtergeenopvallendeverschillen.Niet
deomvangmaarwelhetniveauvangeweldwasbijdeex-patiëntenietshoger.InzijnbeschouwingwijstSteadman(1984)eropdatonderzoekvanvoor1965laatziendatex-psychiatrischepatiëntenmindergewelddadigzijn(opbasisvanaanhoudingscijfers)dangemiddeld.
Hijnoemtalsvermoedelijkeoorzaakdemassaledeinstitutionaliseringindegeestelijkegezondheidszorgindeperiodedaarna.
Tuinier(p.15)zietookandereverklaringen:“Eriseentendenszichtbaaromtothetmiddenvandezestigerjarenpsychiatrischepatiëntenalsmindergevaarlijkteziendandegemiddeldeburgeren
datwordtookinonderzoekingengevonden.Daarnazijnersteedsmeergeluidenomtrenthetgevaarlijkerzijn(incriminelezin)vanpsychiatrischepatiënten.399Dieveranderingiseenfunctievanverschillendebewegingen.Teneerstedeveranderingindewetgevingtenaanzienvanonvrijwillige
opnamesendediscussiedaarover.Tentweedeeentendens,doormeerdereonderzoekers
399 ZiehieromtrenttevensMonahan1983,p.158e.v..
146
147
aangenomenenbeschreven,ommeerpersonennaeenmisdrijfpsychiatrischteinternerenentenderdedeontwikkelingvanhetgebruikvanalcoholendrugsdoorpsychiatrischepatiëntenofhetpsychiatrischpatiëntwordenopgrondvanhetmisbruikvandezestoffen.Eentherapeutisch
optimismekandebetzijnaanhetopnemenvanallerleipersonenmeteencrimineleachtergrond.Deamfetaminehausseindezestigerjarenendeopmarsvanopiatenencocaïnedaarnatreftmeninweinigstudiesaanalsserieuzefactorvanoverweging.Eenzekerevooringenomenheidkenmerktde
studiesuitdezeventigerjaren.Nietzeldenbeginteenpublicatiemeteenfilippicategende‘deinstitutionalisering’vanpsychiatrischepatiëntenofmeteenverhandelingoverhetnietgevaarlijkzijnvanpsychiatrischepatiënten,zodatheteroplijktdatergevondenwordtwatbijdereeds
bestaandeopvattingpast”.Ineenpogingomnategaanwaardoorhetverschilinbevindingentusseneerdereenlaterestudies
zichlaatverklarenbespreektTuiniermetnamehetonderzoekvanSteadman(1978a).MedemetgebruikmakingvanhetbovengenoemdeonderzoekvanBrillblijktdatin1975(ex)patiënten3maalzovaakgearresteerdzijnalsdebevolking.Maartevenskwamnaarvorendatoverdeperiode1947-
1975sprakewasvaneentoenamevanhetpercentageziekenhuispatiëntendateenarrestatielijsthadvóórdepsychiatrischeopname.Hetgegevendatkennelijksprakeisvaneentoenamevanhetaantalarrestatiesvóórdeopname
verklaart,volgensTuinier,de,indelatereonderzoekennaarvorenkomende,bevindingdatex-patiëntenvakerwordengearresteerddandebevolkingalsgeheel.400Ditlaatstgenoemde,doorTuiniernietbesproken,onderzoekvanMonahanenSteadmanuit1983
opentmeteenbehartenswaardigcitaatvanGunn(1977):“Themainproblemindiscussinganyrelationshipbetweencriminalbehaviourandmentaldisorder,isthatthetwoconceptsarelargelyunrelated.Thattheyarenotcompletelyunrelated,however,
maybethesourceofevenmoredifficulty”.HetonderzoekbevateenanalysevandetotdantoeverrichtestudiesnaarderelatietussencrimineelgedragenpsychischestoornisbijvolwassenpopulatiesindeVerenigdeStaten.Voordie
analyseisgekozenvooreenepidemiologischonderzoeksraamwerk.Voorhetvaststellenvandeprevalentievanzoweldestoornisalshetcrimineelgedragwordtaansluitinggezochtbijhetonderscheiddatindeepidemiologiewordtgemaakttussendeprevalentievanpathologiezoalsdie
blijktuitdegegevensvandegezondheidszorgendetotaalmetingenbinnendebevolkingalsgeheel.Gesprokenwordtover‘treatedandtrueprevalenceratesofapathologicalcondition’.401Vertaaldnaardevaststellingvandeprevalentievancrimineelgedragleidtdittothetonderscheidtussen
onderzoekwaarindieprevalentiewordtvastgesteldopbasisvanjustitiëlegegevens(arrestatiecijfers,veroordelingene.d.)endezelf-rapportagealsindexvanhetaantalwerkelijkgepleegdedelicten.Verderwerdbijdevaststellingvandeaanwezigheidvaneenpsychische
stoornisnogoverwogendatdebetrouwbaarheidvandediagnostischeclassificatievande‘lichtere’stoornissentewensenoverzoulaten.Buitenbeschouwingblevendaaromdepersoonlijkheids-
stoornissenendelichtevariantenvandestemmingsstoornissen.
400 ZietevensMonahanenSteadman1983.401 Monahan1983,p.146.
147
148
Hetonderzoekleidttotdevolgendeconclusie(p.154):‘Theconclusiontowhichourreviewisdrawnisthattherelationbetweeneithertypeofcrime–trueortreated–andeithertypeofmentaldisordercanbeaccountedforlargelybydemographicand
historicalcharacteristicsthatthetwogroupsshare.Whenappropriatestatisticalcontrolsareappliedforfactorssuchasage,gender,race,socialclass,andpreviousinstitutionalization,whateverrelationsbetweencrimeandmentaldisorderarereportedtendtodisappear.Thecorrelatesofcrime
amongthementallyillappeartobethesamedemographicandlife-historyfactorsthatarethecorrelatesofcrimeamonganyothergroup.Likewise,thecorrelatesofmentaldisorderamongcriminalsappeartobethesamethingsthatcorrelatewithmentaldisorderinthegeneral
population.’Tuinierkomtuiteindelijk(in1989),opgrondvanzijnliteratuuronderzoektotvergelijkbarebevindingen:
“Erbestaatgeenredenaantenemendat(ex)psychiatrischepatiëntenvakercriminaliteitvertonendananderen.Arrestatiesvan(ex)psychiatrischepatiëntenzijngeassocieerdmetarrestatiesvóórdepsychiatrischeopname,metpersoonlijkheidsstoornissenenmisbruikvanmiddelenenmetfactoren
dieookbijanderenverbondenzijnmetcrimineelgedrag”.HeteigenonderzoekvanTuinierlaatvervolgensresultatenziendieindezelfdelijnliggen.Indiensonderzoekwordt(onderandere)gezochtnaareensamenhangtussencrimineelgedragen
psychiatrischegegevens.Deonderzoeksgroepisbeperktenbetrefthettotalecohortpersonendatopeenspecialepsychiatrischeafdelingvanhetgevangeniswezen(FOBA)isgeplaatstvanaf1april1981totenmet18juli1985(N=300).Tuinierwijsterzelfopdatdesteekproefgeenaselecteis.Het
isgeenrandomsampleuitallegestoordejustitiabelenineenbepaaldtijdsbestek.Hijisnietrepresentatiefvoorjustitiabelen,nietvoorjustitiabelenmeteenpsychiatrischestoornisenzekernietvoorpsychiatrischopgenomenpatiënteninvolksgezondheid.
BijdebeantwoordingvandeonderzoeksvraagisdoorTuinieruitsluitendnaarpsychotischestoornissengekeken.Hetonderzoekleiddeonderanderetotdevolgendebevindingen:
• decriminaliteitvanpsychoticiindezesteekproeflijktnietveeltemakentehebbenmethetpsychiatrischsyndroom;
• hetpsychiatrischsyndroomisnietgeassocieerdmetrecidivereninenigdelictennietineen
agressiefdelict;• een(sub)chronischpsychotischbeeldvoorspeltnietsoverhetalgemeenrecidiveren;• dedelictgeschiedenisbijpersonenmeteenschizofrenestoornislijktmetnamebepaaldte
wordendoordetevensbestaandepersoonlijkheidsstoornis.Ookdezeresultatenondersteunen,volgensTuinier,devisiedat,metuitzonderingvanmiddelenproblematiek,een(causale)relatietussenstoornis(inditgevaleendiagnoseopdeeerste
asvandeDSM-III)encriminaliteitnietaangetoondkanworden.Hetblijktvooraltegaanomziekte-onafhankelijkefactoren.
148
149
5.2.3.2 Deperiodena1985402Hetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweldwordtgaandewegnaderverfijnd.Dewelzeerbredecategorie‘psychiatrischepatiënt’treffenwe,globaal,indeperiodena1985nietmeer
aan.Dediagnostischecategorieënindeonderzoekenwordenmeergedifferentieerd.DSMenICDzijndaarbijrichtinggevend.VeelnadrukligtopdestoornissenvanasIvandeDSMwaarbijaanvankelijknoggeenonderscheidwordtgemaakttussenbijvoorbeeldschizofrenieen
stemmingsstoornissen.Indeloopdertijdwordtschizofrenieapartbeschouwdenlaterrichtdeaandachtzichspecifiekoppsychotischestoornissenofopdepsychotischesymptomenbinnenanderestoornissen.Voorditoverzichtwordtonderscheidgemaakttussenonderzoekenwaarineen
‘bredediagnostiek’wordtgehanteerdendeonderzoekenwaarinspecifiekgekekenwordtnaarschizofrenieendepsychotischebeelden.Onder‘bredediagnostiek’wordtdanbegrependesamenvoegingvanalleas-Istoornissen(vaakweerexclusiefdemiddelgerelateerdestoornissen)al
dannietincombinatiemetpersoonlijkheidsstoornissen.
OnderzoekenmeteenbredediagnostiekNa1985lijktersprakevaneenomslaginhetdenkenoverderelatietussenstoornisengeweld.MeestsprekendismisschienweldemetastudievanMonahanuit1992,diedaarinaangeeftterugtekomenopzijneerderingenomenstandpunt(zieboven)datdierelatie,nacorrectievoorhistorische
endemografischefactoren,nietaantoonbaarzouzijn.Nustelthij:‘Inowbelievethattheremaybearelationshipbetweenmentaldisorderandviolentbehavior,onethatcannotbefobbedoffaschanceorexplainedawaybyotherfactorsthatmaycausethemboth’.
Monahanplaatst,omtebeginnen,voorhetvaststellenvanderelatietussenstoornisengewelddadigdelictgedrag,welkritischekanttekeningenbijonderzoekwaarbijgekekenwordtnaargeweldsincidentennaontslaguitdekliniek.AlsvoorbeeldnoemthijdeonderzoekenvanKlassenen
O’Connoruit1988en1990dielietenziendatongeveer25tot30%vandepsychiatrischepatiëntenbinneneenjaarnaontslaguitdekliniekbetrokkenwarenbijeengeweldsincident.Debiasdiebijditsoortonderzoekenkanoptredenisdrieledig.Deprevalentievangeweldkantemakenhebbenmet:
• de,mededoorhetgeweldsniveaubepaalde,opnamecriteria(meerdanmetdeaardofdeernstvandestoornis);
• deinhoudendeduurvandebehandelingindekliniek;
• debijderisicotaxatievoorontslaguitdekliniekgehanteerdecriteria.
Epidemiologischonderzoek,wordt,naarhetoordeelvanMonahan,nietgehinderddoorditsoortbiases.HijverwijstmetnamenaarhetonderzoekvanSwanson,Holzer,GanjuenJonouit1990.ZijnamensteekproevenuiteengrotedatabasevandeNationalInstituteofMentalHealth
EpidemiologicalCatchmentArea(ECA)study.DiagnostischegegevenswerdenverzameldmetbehulpvandeDiagnosticInterviewSchedule(DIS),eengestructureerdeinterviewmethodelangsde
402Dekeuzevoordieperiodelaatzichverklarendoordevolgendeoverweging.
Inhettijdvaktussen1985en1990zienweeenomslaginhetonderzoeknaarderelatietussenstoornisengeweld.Dieomslagkenmerktzichdoormeerdifferentiatie(nietde‘psychiatrischepatiënt’,maarspecifiekeziektebeeldenwordenonderwerpvanonderzoek),alsmededoordebevindingdatermogelijkwel(andersdanindemeesteonderzoekenvóór1985)eenpositievecorrelatiebestaattussendieziektebeeldenengeweld.
149
150
lijnenvandeDSM-III,bedoeldvoorgebruikdoor‘trainedlaypersons’.Het(zelfgerapporteerde)geweldwerdruimgedefinieerd.Gekekenisvervolgensnaarhetvoorkomenvangeweldincombinatiemeteenvandediagnosesinhetjaarvoorafgaandaanhetinterview.Deresultatenzien
weindevolgendetabel.Tabel(overgenomenvanMonahan1992p.516)
PercentageViolentDuringPastYearinECASamplebyDiagnosis
Diagnosis %violenceNodisorder 2Schizophrenia 12.7
Majordepression 11.7Maniaorbi-polar 11.0Alcoholabuse/dependence 24.6
Drugabuse/dependence 34.7Note.ECA=EpidemiologicCatchmentArea.From"ViolenceandPsychiatricDisorderintheCommunity:EvidencefromtheEpidemiologicCatchmentAreaSurvey"byJ.Swanson,C.Holzer,V.Ganju,andR.Jono,1990,HospitalandCommunityPsychiatry,41,p.765.Copyright1990bytheAmericanPsychiatricAssociation.Adaptedbypermission.
Daaruitblijkt(conformdebeschouwingvanMonahan)dat:
• deprevalentievangeweldonderdegenendievoldoenaandecriteriavooreenDSM-IIIasI
stoornisvijfmaalhogerisdanbijdegenenbijwiegeenstoornisisvastgesteld;• deprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavoorschizofrenie,
depressieofeenbipolairestoornis,opmerkelijkgenoeg,indezelfdeordevangrootteligt;
• deprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavooralcohol-ofmiddelenmisbruik/afhankelijkheid12,respectievelijk16procenthogerligtdanbijpersonenzonderdiagnose.
UitzijnmetastudietrektMonahanalsbelangrijksteconclusiedat,ongeachtdecorrectievoorsocialeendemografischefactoren,ereenrelatielijkttebestaantussenpsychischestoornisengewelddadiggedrag.Dezestellingrelativeerthijmetdevolgendeopmerkingen:
• onderverwijzingnaarhetdannognietgepubliceerdeonderzoekvanLinke.a.(ziehierna:Link1994)achthijhetaannemelijkdathetverhoogdegeweldsrisicozichbeperkttotdegenenbijwieindeactuelesituatiesprakeisvanpsychotischesymptomen;
• deaanwezigheidvaneenstatistischerelatietussenstoornisengeweldzegtnognietallesoverhetsocialeenpolitiekebelangdaarvan.Deovergrotemeerderheidvandepersonendiealspsychischgestoordwordenaangemerkt(bijna90%vandebovengenoemdeECA
studie)isnietgewelddadig;• vergelekenmetdeomvangvanhetrisicodatsamenhangtmeteencombinatievande
factorenmannelijkgeslacht,jongeleeftijdenlagesociaaleconomischestatus,ishetaandestoornisverbondenrisicoopgeweldbeperkt.Datzelfdegeldtvoordevergelijkingmethetaanmiddelenmisbruikverbondengeweldsrisico.
OokSwanson(1994)komtindietijdtotdeconclusiedatereenpositievecorrelatiebestaattussenstoornisengeweld.Zijnonderzoekbetrefteenepidemiologischestudienaardeprevalentievan
150
151
geweldindegemeenschap.HijmaaktdaarbijgebruikvandegegevensverzameldineenonderzoekvantheNationalInstituteofMentalHealth(NIMH)inhetbeginvandetachtigerjarenindeVSmet17.803respondenten.Deonderzoeksgegevenszijnontleendaanenerzijdseennaderebewerking
vandiegegevensenanderzijds1379interviewsvangeïnterneerden(penitentiaireinrichtingenenpsychiatrischeklinieken).Inhetonderzoek(self-reportmetgebruikmakingvandeNIMHDiagnosticInterviewSchedule;DIS)zijndevolgendediagnostischecategorieënbetrokken:
schizofrenie,schizofreniformestoornis,depressie,angststoornissen,fobieënenmiddelgerelateerdestoornissen.Persoonlijkheidsstoornissenzijnbuitenbeschouwinggelaten.Bijderegistratievangeweld(self-report)isonderscheidgemaakttusseneenlifetimeindexende
registratieoverhetvoorafgaandejaar.Alsretrospectiefgekekenwordtnaarhetinhetverledengepleegdegeweldzienwedevolgendecijfers:
Stoornisengeweld(Bron:Swanson1994)
Lifetime afgelopenjaarGeenstoornis: 14.55% 2.27%Schizofrenieofdepressie: 33.12% 6.98%
Middelgerelateerdestoornis: 55.20% 19.72%Comorbiditeit2en3: 63.89% 22.02%
Debelangrijksteresultatenvanhetonderzoekwarendaarmee:1. ernstigepsychischestoornissencorrelerensignificantmetgeweld;
2. bijcomorbiteitvanstoornisenmiddelenmisbruikisersignificantmeerkansopgewelddan alleenbijeenstoornis.
ModestinenAmmann(1995)wijzenopdemethodologischeproblemenindeonderzoekennaarderelatietussenstoornisendelictgedrag.ZijstellendathetgrootstedeelvandebetreffendeonderzoekenisverrichtindeVerenigdeStatenonderzeerselectievepopulatiesvanpenitentiaire
inrichtingenenforensischeklinieken.Alsgrootprobleemzienzijde,inhunogen,ondeugdelijkesamenstellingvandereferentiegroepen.Inheteigenonderzoekisgekozenvooreena-selectesteekproefvan(klinischopgenomen)psychiatrischepatiënteninZwitserland.Allein1987inhet
academischpsychiatrischziekenhuisinBernopgenomenpatiënten(18-78jaar)zijninhetonderzoekopgenomen.Naselectieoponderzoekbaarheidresteerden1265patiënten.Decontrolegroepiszorgvuldigsamengesteld.Zoweldepatiëntenalsdeuitdealgemenebevolking
geselecteerdeledenvandecontrolegroepzijnafkomstiguitgemeenschappenvanvergelijkbaregrootte.Vervolgensisgestreefdnaareensamenstellingvanbeidegroepenmetzoveelmogelijk
overeenstemmingophetpuntvansekse,leeftijd,burgerlijkestaaten‘beroepsniveau’(occupationallevel).Diagnostischegegevenszijnontleendaandedossiersvandekliniek,waarbijdeICD-9zowelvoordepsychiatrische-alsvoordepersoonlijkheidsstoornissenrichtinggevendwas.Het
delictgedragisvastgesteldaandehandvanhettotaalaantalveroordelingendoorderechter,waarbijdelichteovertredingenbuitenbeschouwingzijngelaten.Onduidelijkisoverwelkeperiodehetdelictgedrag/derecidiveisgemeten.
151
152
Uitdeonderzoeksbevindingenvaltafteleidendatdekansdateenmanmeteenpsychischestoornisveroordeeldwordtvooreenstrafbaarfeit1,8maalgroterisdanvooreenvertegenwoordigervandecontrolegroep.Bijgeweldsdelictenishetverschilaanzienlijk.Dekansis
dan5,8maalgroter.Alsechtergekekenwordtnaardespecifiekediagnostischecategorieëndanblijkeneraanzienlijkeverschillentebestaan.Bijschizofrenepatiëntenisgeensprakevaneenverhoogddelictrisico.Bijeenstemmingsstoorniswasdaar(ingeringemate)welsprakevan,zijhet
datdieverhogingvooralopcontovanverkeers-envermogensdelictengeschrevenmoetworden.Degrootsteverschillentussendepatiënten-endecontrolegroepzijntevindenbijdemiddelgerelateerdestoornissen.Bijmannelijkepatiëntenissprakevaneenverhogingvanhet
delictniveaumeteenfactor5.Ookvoordepatiëntengroepwaarbij,separaatofcomorbide,eenpersoonlijkheidsstoornisisvastgesteld,lijkt,opgrondvandeliteratuur,sprakevaneensubstantiëleverhogingvanhet
delictniveau.OnderverwijzingnaardebevindingenvanMonahanenSteadman(1983)komenookModestinenAmmantotdeconclusiedatwanneergecorrigeerdwordtvoorsocio-demografischefactorende
correlatietussenstoornisencriminaliteitlijktteverdwijnen.Onder‘stoornis’wordendanbegrependeernstigepsychiatrischeziektenzoalsschizofrenieendepressie.Ditonderzoeklaatziendateenmiddelgerelateerdediagnose,losvandiefactoren,weleenzelfstandigerolspeeltindeomvangvan
hetcrimineelgedrag.Eenbelangrijkonderzoek,meteenbredediagnostiek,isdatvanSteadmane.a.(1998)inhetkader
vandeMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy.Hetisbelangrijkomdatookinandereonderzoekengebruikisgemaaktvandezelfdedatabase403enhetookanderszinsvoorlaterestudiesalsreferentiepuntheeftgediend.404Hetbelangvanditonderzoekisverdergelegenindepoging
enkelemethodologischeproblemenhethoofdtebieden.Bijderegistratievanhetgehanteerdegeweldzijn,andersdaninvoorgaandestudiesmeerderebronnengeraadpleegd:zelfrapportagewerdaangevuldmetgegevensvandepolitieendeklinieken.Ookwerddeontwikkelingvanhet
gepleegdegeweldindetijdinkaartgebrachtdoordezevoordeduurvaneenjaarnaontslaguitdekliniekiedere10wekenteregistreren.Deonderzoekspopulatiebestonduit1136vrouwelijkeenmannelijkepatiëntentussende18ende40jaar.Dereferentie-onderzoekspopulatiebestonduit
519personenwoonachtigindezelfdebuurtenwaardepatiënten,naontslag,verbleven.Voordediagnostiekwerdgebruikgemaaktvandedossiersvandekliniekenvanwaaruitdeonderzochtenwarenontslagen.Onderscheidwerdgemaakttussende(zeerbrede)groepvan‘majormental
disorders’(schizofrenie,schizoaffectievestoornis,stemmingsstoornissen,manieënenanderepsychotischestoornissen),‘anderestoornissen’(persoonlijkheids-ofaanpassingsstoornissenenverschillendegevallenvan‘suicidaliteit’)enmiddelgerelateerdestoornissen.
Hetonderzoekleiddetotdevolgenderesultaten:
Middelgerelateerdestoornissenlatendesterkstecorrelatiezienmetgeweld.Deprevalentievangeweldbinnen1jaarnaontslaglagbijpatiëntenmeteen‘majormentaldisorder,’maarzondermiddelgerelateerdestoornis,op17.9%.Bijdecombinatievan‘majormental
403 zieAppelbaum2000enUlrich2013.404 Fazel2009c.
152
153
disorder’enmiddelen:31.1%enbijdecombinatievananderestoornissenenmiddelen:43%.Erwasgeensignificantverschilindeprevalentievangeweldtussenpatiëntenzondermiddelgerelateerdestoornissenendereferentiegroepwaaringeenaanwijzingenwarenvoor
middelenmisbruik.Dezeuitkomstenzoudeneropduidendatdeinvloedvandestoornis(indemeestbredezin)ophetvoorkomenvangeweldnietsignificantis.Opvallendwasdeafnamevandegeweldsrecidiveindeloopvanhetregistratiejaar.Eenduidelijke
verklaringkonnietwordengevonden.
SchizofreniealsverklarendstoornisconceptMeesttotdeverbeeldingsprekendenbeeldbepalendindepubliekeopinielijkthetgeweldwaarbij
dedadergehandeldzouhebbenonderdeinvloedvaneenschizofrenestoornis.VeelonderzoekrichtzichopdezestoorniswaarbijdeclassificatiesystemenvandeDSMendeICDhetkadervormenvoordediagnostiek.
Betrekkelijkrecentepublicatiesstaan(mede)opnaamvanSeenaFazel.Eenmeta-analysevan20studies, verschenentussen1970en2009,wasgerichtoponderzoeknaarhetverbandtussengeweldenschizofrenie/anderszinsgeregistreerdepsychoses.405Dezemeta-analyseleiddetotdevolgendebevindingen:- Dekansopgewelddadiggedragbijpersonenmetschizofrenieof‘andere’psychoseswasgroter
danbijvertegenwoordigersvandealgemenebevolking;- Bijcomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissenbleekdiekanssubstantieelverhoogd (gemiddeld4maalhogerdanbijdegenenzondercomorbiditeit);
- Tussendekansopgeweldbijdezelaatstegroep(comorbiditeitpsychose/middelen)enbij personenmetalleenmiddelgerelateerdestoornissenbleekgeenverschiltebestaan.Naastde middelenfactorheeftdepsychosefactordusgeentoegevoegdewaardebijderisicoschatting.
IneenlongitudinaalonderzoekinZweden406isgebruikgemaaktvangegevensoveropnamesinpsychiatrischeinrichtingenenstrafrechtelijkeveroordelingenoverdeperiode1973-2006.Dekans
opgewelddadiggedragdoorpatiëntenmetschizofrenie(n=8003)isvergelekenmeteensteekproefuitdealgemenebevolking(n=80025).Eenvandeconclusiesuitditonderzoekisdatdecorrelatietussenschizofrenieengeweldscriminaliteitminimaalis,buitendegevallenwaarinsprakeisvan
comorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissen.Deresultatenvandezeonderzoekenwijkenafvandeuitkomstenvaneenlongitudinaalonderzoek
datongeveertienjaareerderisuitgevoerdinDenemarken.407Doelvandatonderzoekwasnategaanofereensignificantecorrelatiebestaattussengeweldendeopnameineenkliniekvooreenernstigepsychiatrischestoornis,waaronderbegrepenschizofrenie,eenaffectievepsychoseen
organischhersenletsel.DeonderzoekspopulatiewerdgeselecteerduitalleinDenemarkentussen1januari1944en31december1947geborenmannenenvrouwen(N=358.180;nacorrectie:335.990).Deonderzoeksperiodelieptot1991.De‘geweldsfactor’werdgemetenaandehandvan
arrestatiecijfersvoorgeweldsdelicten,waaronderhuiselijkgeweld.Diagnostischegegevenswerden
405 Fazel2009a.406 Fazel2009b.407 Brennane.a.2000.
153
154
ontleendaandedossiersvandekliniekenmetICD-8408alsdiagnostischkader.Ookpersoonlijkheidsstoornissenenmiddelgerelateerdestoornissenzijngeregistreerd.Dereferentiegroepwassamengestelduitpersonenuitdezelfdeonderzoekspopulatie,dienooitin
eenpsychiatrischesettingwarenopgenomen.Hetonderzoeklietziendatvandemannenmetschizofrenie(N=1143)11.3%wasgearresteerdvooreengeweldsdelict.Indereferentiegroepwashetpercentage2.7(N=163.727).Bijdevrouwenging
hetrespectievelijkom2.8%(N=680)en0.1%(N=150.988).Nacorrectievoorpersoonlijkheids-enmiddelgerelateerdestoornissenblevendeverschillensignificant.Opgemerktwordtdaarbijdatindereferentiegroepmiddelgerelateerdestoornissennietkondenwordenvastgesteldalsdieniet
haddengeleidtoteenklinischeopname.OokineeninNieuwZeelanduitgevoerdonderzoekonderjongerenindeleeftijdtot21jaar(N=961)
werdeencorrelatiegevondentussenschizofrenieengeweld.409Hetbetrofeenself-reportonderzoekovereenperiodevan12maanden.VoordediagnostiekwerdhetopdeDSM-III-RgebaseerdeDiagnosticInterviewSchedule(DIS)gehanteerd.4.1%(N=39)vande
onderzoekspopulatiebleektevoldoenaandecriteriavooreenstoornisuithet‘schizofreniespectrum’(vanschizotypischepersoonlijkheidsstoornistotschizofrenie).Hetindiezelfdeperiodegehanteerdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanzowelzelf-rapportagealsvanjustitiële
gegevensoverhetaantalveroordelingen.Dekansopbetrokkenheidbijeengeweldsincidentbleekvoordegenendievoldedenaanhet(brede)‘schizofrenie’criterium2.5maalgrotertezijndanvoordecontrolegroep.
Ditresultaatwasgecorrigeerdvoordeinvloedvananderefactoren,waarondercomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissen.
Indevolgendetweeonderzoekenwasdefocusvooralgerichtopdespecifiekefactorendie,ingevalvanschizofrenie,voorspellendzijnvoorgeweld.HeteerdergenoemdecohortonderzoekvanFazele.a.(2009c)werduitgevoerdinZwedenoverde
periode1974-2004onderde,metdediagnoseschizofrenie,uitpsychiatrischekliniekenontslagenpatiënten.Hetonderzoekrichttezichopdemetschizofrenieverbandhoudenderisicofactorenvoorgeweldenmeerspecifiekopdefamiliehistoriealsvoorspellendefactor.Verwezenwerdnaarde
eerderbesprokenMacArthurViolentRiskAssessmentStudy,410waarindefamilialefactorooknaarbovenkwam.Dekrachtvandit(longitudinale)onderzoekisgelegenindeenormeomvangvandeonderzoekspopulatie(n=13806)endeperiodewaaroverbetrokkenennaontslaguitde
psychiatrischekliniekzijngevolgd(gemiddeld12jaar).DediagnoseschizofrenieisvoorallebetrokkenengesteldoptweeverschillendemomentenaandehandvandecriteriavandeICD-8,9of10.Hetgepleegdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanstrafrechtelijke
veroordelingengedurendedeonderzoeksperiode.Inhetonderzoekbleekdeprevalentievangeweld(minimaaleenveroordeling)bijmannelijkepatiënten17.1%tebedragen,eenpercentage
dat,naardemeningvanFazel,nietwezenlijkafwijktvanderesultatenvaneerdereonderzoekeninverschillendelanden.Bijdevrouwelijkepatiëntenwerdeenpercentagevan5.6vastgesteld.Debelangrijksterisicofactorenblekentezijn:eerdergepleegdgeweldencomorbiditeitmetmisbruik
408 InternationalClassificationofDiseases,EightRevision.409 Arseneaulte.a.2000.410 Steadman1998.
154
155
vanmiddelen.Gewelddadigdelictgedraggepleegddooreenvandeoudersbleekeenminderkrachtigevoorspellertezijn,maarnietteminsignificant.
EenonderzoekdateenbijzondereplaatsinneemtinditoverzichtisdatvanRiceenHarris(1992).Bijzonderisdatuithetonderzoekgeconcludeerdkanwordendatschizofrenieeenrisicoverlagendefactorzouzijn.Debevindingenvandezestudieliggenmedetengrondslagaanhetbekende
risicotaxatie-instrumentViolentRiskAppraisingGuide(VRAG).411Deonderzoekspopulatie(N=145)bestonduitdegenendieoverdeperiode1975-1981opgenomenwerdenineenmaximumsecurityhospital(inCanada)metdediagnoseschizofrenie(DSM-III).
Decontrolegroep(N=124)betrofpatiëntendieindezelfdeperiodeindezelfdekliniekwarenopgenomenzonderdediagnoseschizofrenie.Beidegroepenwarenzodanigsamengestelddatzeovereenkwamenopdevolgendepunten:indexdelict(zwaarstetenlastelegging),justitiële
voorgeschiedenisenleeftijd.Vanrecidivewerdgesprokenalsbetrokkeneopnieuwvervolgdwerd(criminalcharge)vooreenstrafbaarfeitofalssprakewasvaneenheropnameindehoogbeveiligdekliniekvoorgedragingen
die,naarhetoordeelvanhetonderzoeksteam,ineenandergevaltoteenstrafrechtelijkereactiezouhebbengeleid.Bijdeschizofrenenwassprakevaneenlagererecidivescore(35%)danbijdecontrolegroep(55%).
Specifiekvoorgeweldsdelictenwashetverschilkleiner(16%versus24%)enstatistischnietsignificant.Welblekendedelictengepleegddoorschizofrenenminderernstigtezijn.Deauteursstellenzichdevraagwaardoordelagererecidivescorevandeschizofrenenzichlaat
verklaren.Alsmogelijkeverklaringennoemenzijdathet(recidiveverhogende)middelenmisbruikindecontrolegroephogerlagen/ofdatdeschizofrenepopulatie,naontslaguitdekliniek,meer(recidivebeperkende)begeleidingkreegdandecontrolegroep.Ookzoekenzijnaareenverklaring
voordeverschilleninuitkomstenmetandereonderzoekendiewijzenopeenverhoogdrecidiverisicobijschizofrenie.ZijverwijzenonderanderenaarhetdannognietgepubliceerdeonderzoekvanLinke.a.(1994)waaruitbleekdatactuelepsychotischesymptomenpositief
correlerenmetgeweld.Harrisc.s.stellenvastdatinhuneigenonderzoekpsychotischesymptomenwelzijnmeegenomenmaardatdezezijngemetententijdevanhetindexdelict.Daardoorzouhetverschilinbevindingenvooreendeelverklaardkunnenworden.
DathierondertebesprekenonderzoekvanLinkgafaanleidingtoteenreeksvanpublicatieswaarindeaandachtwerdgerichtopdepsychosealsverklarendenvoorspellendconceptvoorgewelddadigdelictgedrag.
PsychosealsverklarendconceptLinkenStueve(1994)zoekendeverklaringvoorhetinsommigeonderzoekengeblekenverhoogde
geweldsrisicobijpsychiatrischepatiënteninde‘ratio’vandepsychose.Zijomarmenhetprincipevande‘rationality-within-irrationality’.Daarmeewordtbedoelddatalseenpatiëntzichdooreen(irrationele)psychotischebelevingbedreigdofgemanipuleerdvoeltdiensreactie(mogelijkmet
geweld)begrijpelijk(rationeel)kanzijn.Daaromzouspecifiekgekekenmoetenwordennaardiepsychotischesymptomendiedezedynamiekkunnenverklaren.Hetbrengthentotdehypothesedatmetnamedepsychotischesymptomenwaardoorbetrokkenezichbedreigdvoeltdanwel
411 Harris2015.
155
156
waardoorhem/haarhetgevoelgegevenwordtdatdecontroleoverhetgedragdooranderenwordtovergenomen,voordeverklaringvangeweldrelevantzijn.Zijsprekeninditverbandover‘threat/control-override’(TCO)symptomen.
Hetonderzoekwerduitgevoerdtussen1979en1982indeVerenigdeStaten(Washington).Zowelpsychiatrischepatiënten412(N=232)alsvertegenwoordigersvandealgemenebevolking(N=521)werdenbevraagdophetervarenvanpsychotischesymptomenindeaanhetinterview
voorafgaandeperiode,dievarieerdevaneenmaandtoteenjaar.Ookhetgehanteerdegeweldwerdgeregistreerdopbasisvanzelfrapportage,waarbijonderscheidwerdgemaakttussenslaan,vechtenengebruikvaneenwapen.
Hetgeweldsniveauindepatiëntengroepbleekongeveertweemaalzohoogteliggenalsindecontrolegroep.DaarbijbleekdefactorTCOsymptomensignificanttecorrelerenmetgeweld,ooknacorrectievooranderepsychotischesymptomen,patiënt-statusendemografischevariabelen.Dat
zoubetekenendatdiecorrelatienietalleengeldtvoordepatiëntengroepmaarookvoordenietalspsychiatrischpatiëntaantemerkenvertegenwoordigersuitdealgemenebevolking.
NaaraanleidingvandezebevindingenbogenSwansonenMonahan(1996)zichoverdespecifiekeTCOsymptomenendemogelijkerelatiemetgeweld.ZijwildennagaanofderesultatenvanhetonderzoekvanLinkc.s.ineengroteresteekproefbevestigdzoudenworden.Daartoewerdgebruik
gemaaktvaneendeelvandedata(N=10.066)vaneengrootbevolkingsonderzoekindeVerenigdeStatennaardeprevalentievanpsychiatrischestoornissen,uitgevoerdindetachtigerjarendoorhetNationalInstituteofMentalHealth.Hetbetrofeenself-reportonderzoek,waarbijvoorde
diagnostiekgebruikwerdgemaaktvanhetNIMHDiagnosticInterviewSchedule(DIS).Informatieoveragressiefgedrag/gehanteerdgeweldwerdontleendaandeindeDISopgenomenitemsvoordevaststellingvaneenantisocialepersoonlijkheidsstoorniseneenmiddelgerelateerdestoornis.
OokvoorhetregistrerenvandeTCOsymptomenwerdenitemsuitdeDISgebruikt.UithetonderzoekbleekdatbijdegenendiemeldingmaaktenvandebelevingvaneenvandeTCOsymptomendekansom-gemetenoverdeperiodevaneenjaar-betrokkenterakenbijeen
geweldsincidentruimtweemaalzogrootwasalsbijdegenendieanderepsychotischesymptomenmeldden(16.1%versus6.1%).Echter,gecorrigeerdvoorheteffectvanmiddelenmisbruik,wasvoordevoorspellingvangeweldvoordeperiodevaneenjaar,hetTCOeffectstatistischnietsignificant.
Bijeen‘lifetime’registratievanhetgeweld(vanaf18jaar)wasweerwelsprakevaneensignificanteffectvandeTCOsymptomen.Verderwasdekansopgeweldhetgrootstebijdegenendietevensvoldedenaandediagnostischecriteriavoorschizofrenieofdepressie.Alsbeperkingvandit
onderzoeknoemendeauteursdathetnietmogelijkwasomvasttestellenofdegerapporteerdepsychotischesymptomenindetijdsamenvielenmethetgepleegdegeweld.Ookkondendebevindingennietgecorrigeerdwordenvoordeaanwezigheidvaneenantisociale
persoonlijkheidsstoornis.
OokAppelbaum,RobbinsenMonahan(2000)toetsteninhunonderzoekdeaanLink(1994)enSwanson(1996)ontleendehypothesedatde‘paranoïde’wanen(threat/controloverridedelusions)correlerenmetgeweld.ZijdedenditaandehandvandeindeMacArthurViolenceRiskAssessment
412 Depressie:33,6%(N=78);schizofrenie:19,4%(N=45);anderepsychotischestoornissen:10.3%(N=24);
anderediagnoses:36,6%(N=85)opbasisvanklinischegegevensennietgestructureerdeinterviews(DSM-III).
156
157
Study413 verzameldedata.Echternochwaneninhetalgemeen,nochdeTCOwanenblekengecorreleerdmeteenhogergeweldsrisico.Deauteurszochtennaareenmethodologischeverklaringvandeverschilleninuitkomstmethet
onderzoekvanLink.Ingeringematekonhetverschilinonderzoeksopzeteenrolhebbengespeeldindiezindateerdereonderzoekenretrospectiefvanaardwarenenhetonderhavigeonderzoekprospectief(betrokkenenwerdengedurendeeenjaargevolgdenomde10wekengeïnterviewd.
Echterinsterkerematekonhetverschilwordenverklaarddoordewijzewaaropdewanenwerdenvastgesteld.Indeeerdereonderzoekenwerdvollediguitgegaanvandezelfgerapporteerdeomschrijvingen,terwijldezeinhetactueleonderzoekwerdengetoetstdoorgedragsdeskundigen.
Veeldoorbetrokkenenalswaangekwalificeerdefenomenenwerdendoordedeskundigennietalszodanigbeschouwd.Deaantallenwerdendaarmeeongeveergehalveerd.Ineenbetrekkelijkrecentemeta-analyse414werdookgeencorrelatiegevondentussendethreat/controloverride
symptomen(TCO)endekansopgeweld.Swansone.a.(2006)maaktenonderscheidtussen‘positieve’psychotischesymptomen,zoals
achtervolgingswanenen‘negatieve’psychotischesymptomendieleidentotsocialeafzondering.Onderzochtwerdenschizofrenepatiënten(N=1410)ineenniet-klinischesettingindeVerenigdeStaten.Registratievanhetgeweldvondplaatsopbasisvanzelf-rapportage.Onderscheidwerd
gemaakttussentweegeweldsniveaus(lichtgeweld,zonderletselofgebruikvaneenwapenenernstiggeweld).Deprevalentievangeweld,gemetenovereenperiodevan6maandenvoorafgaandaanhet
interview,was19.1%,waarbij3.6%vanderespondentenmeldingmaaktevanernstiggeweld.De‘positieve’psychotischesymptomenvergroottenzoweldekansoplichtalsopernstiggeweld.De‘negatieve’symptomenverminderdenhetrisicoopernstiggeweld.
Eeneenduidigbeeldmetbetrekkingtotdeinhoudvandepsychosealsverklarendefactorvoorgeweldleverendezeonderzoekennietop.Intweerecentestudieswordtnogeenstapverdergezet
engekekennaardemetdepsychosesamenhangendeaffecten.Daarbijwordtveronderstelddatpsychoseenhetgehanteerdegeweldindetijdmetelkaarsamenvallen.Aleerderwasdehypothesevaneencorrelatietussengeweldenactuele/floridepsychosegetoetstenbevestigdin
onderzoekenvanLinke.a.(1992)enVanPanhuis(2000).HetonderzoekvanLinkwaseenself-reportstudieonder232psychiatrischepatiëntenwaarvan46ineenklinischesettingverbleven.Decontrolegroepbetrofeenrepresentatievesteekproefuitdebevolking(N=521).Hetonderzoek
lietziendateendeelvanhet(ookinditonderzoekgebleken)verschilingeweldsniveautussenpatiëntenendecontrolegroeptoeteschrijvenwasaanactuelepsychotischesymptomen,ooknacorrectievooralcohol-endrugsmisbruik.Ondanksdesignificantecorrelatiemaguitdegegevens
nietdeconclusiewordengetrokkendatpsychotischesymptomen‘perse’leidentotgewelddadiggedrag.Daarvoorisdecorrelatienietsterkgenoeg,aldusdeauteurs.InhetonderzoekvanVan
Panhuiskwamnaarvorendatin1995ineencohortvanterbeschikkinggestelden(N=139)78%vandealspsychotischgeclassificeerdedaderstijdenshetdelictfloridepsychotischwas.DoelvandestudievanUlrichc.s.(2013)wasom,opbasisvandegegevensvandeMacArthur
413 Steadman1998.414 Wit2013.
157
158
ViolenceRiskAssessmentStudy(MAVRAS),415nategaanofereencorrelatiebestaattussenwanenenernstiggeweldals:1. dezeindetijddichtbijelkaarliggen(temporalproximity);
2. rekeningwordtgehoudenmetdeuitdewanenvoortvloeiendeaffecten,meerinhetbijzonderwoede
ConformdeeerdereuitkomstenvanMAVRAS416bleek,gebruikmakendvandeprospectieve
methode,datwanennietvoorspellendzijnvoorgeweldgepleegdindedaaropvolgende10weken.Gecorrigeerdvoorhetindetijddichttegenelkaarliggen,blekenwanenengeweldplegingenwelsignificanttecorreleren.Dezecorrelatiebeperktezichtotwanenwaarinbetrokkenezichop
enigerleiwijzebedreigdvoelde.Erbleekeensterkecorrelatietebestaan(bijtemporalproximity)tussengeweldenwoedealsgevolgvaneenwaan(beingspiedupon;beingfollowed;beingplottedagainst;havingthougtsinsertedandbeingunderexternalcontrol).Depressieenangstblekenniet
tecorrelerenmetgeweld(angstbleekzelfseennegatiefvoorspellendefactor).Coid(2013)kwamtotvergelijkbarebevindingen.Doelvanzijnonderzoekwasnategaanwelke
wanencorrelerenmetgewelddadiggedraggedurendedeeerstefasevaneenpsychotischeziektebeeld(first-episodepsychosis)metalsvervolgvraagofgeblekencorrelatiestemakenhebbenmetaffectenalsgevolgvandewanen.InLondenwerden458patiëntenmeteen‘first-episode’
psychoseindeleeftijdvan18-64jaaronderzocht/geïnterviewd.Alleengeweldsincidentenwaarbijsprakewasvaneenpsychosewerdeninhetonderzoekbetrokken.Deprevalentievangeweldwas38%overeenperiodevan12maanden.In12%vandegevallenwassprakevanernstiggeweld.
Woedealsgevolgvanwanenwashetenigeaffectdateenpositievecorrelatiehadmetgeweld.Driewanenspeeldeneenbelangrijkerolindezecausaleketen:persecution,beingspiedenconspiracy.
OokLarge(2011)boogzichineenmeta-studieoverde‘firstepisodepsychosis’alsrelevantefactor.Uitkomstvandestudiewasdateenopdedriepatiëntenindieeerstefase,datwilzeggenvoordatsprakewasvaneentherapeutischeinterventie,zichopenigerleiwijzeagressief/gewelddadigheeft
betoond.Daaronderwerdookbegrependemeestlichtegeweldsvariant,gedefinieerdals:‘physicalviolenceagainstobjectsandassaultnotcausingphysicalinjury’.Echter,ookbleekdatindezegevallensprakewasvaneencorrelatiemetandererelevantefactoren,zoalsdiezijnvastgesteldbij
patiëntenineenlaterefasevanhetziektebeeldenbijpersonenzondereenpsychischeziekte.Gedoeldwordtop:jongeleeftijd,laagopleidingsniveau,eerderdelictgedragenmiddelenmisbruik.
Meta-analysesBetrekkelijkrecentemeta-analysesoverderelatietussenschizofrenie/psychoseengeweldzijnuitgevoerddoorBo(2011),Steinert(2012)enNederlof(2013).ZowelBoalsNederloflatenziendat
indeonderzoekenvanafdejaren80vandevorigeeeuwhetbeelddomineertdatereencorrelatiebestaattussenschizofrenie(enverwantepsychotischeaandoeningen)engeweld.Bijdebetekenisvandezebevindingwordenvervolgensenkelekanttekeningengeplaatst.
Hetbegintmetdeconstateringdatereenenormespreidingbestaatindematewaarinschizofrenie
415 Steadman1998.416 ZiehierbovenAppelbaum2000.
158
159
enpsychosezichalsgeweldgerelateerdefactormanifesteren.Nederlofspreektover(prevalentie)percentagesindedoelgroepvariërendvan4%tot30%envan0%tot8%indecontrolegroepen.Bosignaleertdathetgeweldsrisicovarieertvaneenfactor7(tenopzichtevancontrolegroepen)tot
geenverschil.Bowijsteropdatdeonderzoekengeenconsistenteverklaringsmodellenlatenzienvoordegesignaleerdecorrelatie.Debelangrijkstekritiekdiebeiden,maarookSteinert,hebbenopdeenormehoeveelheid
onderzoekenrondditthema,zijnvanmethodologischeaard.Omtebeginnensignalerendedrieauteurstekortkomingenengroteverschillenindedefinitiesvandecrucialeconceptenstoornisengeweld.Datvormthoedanookaleengrotebelemmeringvooreenonderlingevergelijkingvande
onderzoeken.Bowijstinditverbandookophetnegerenvanhetinzichtdatschizofrenieinmiddelsbeschouwdwordtals‘aheterogeneousconceptwithvaryingphenotypicexpressions’endaaraandeconsequentie
verbindtdat‘investigatingthecontributionofschizophreniatoviolencewouldneedtoembraceadimensionalapproach,whereboththespecificsymptomsconstitutingschizophreniaandtheirmagnitudearehighlightedineverysinglestudyinsteadofthecurrentlyheldbroadandsomehow
diffusecategoricalapproachofschizophrenia’.OnderverwijzingnaarhetonderzoekvanJohnsenVanOs(2001)onderschrijftNederlofditpunt.KernpuntindekritischebeschouwingenvanBo,SteinertenNederlofvormtechterhunconstatering
datinvrijwelalleonderzoekennietofonvoldoendezouzijngecorrigeerdvooranderegeweldverklarendefactorendanhetziektebeeld.Datbetreftuiteraarddealvakergenoemdedemografischefactorenenhetmiddelenmisbruik.Bowijstdaarnaastookophetontbrekenvaneen
specificatievanpsychotischesymptomennaaraardenindetijd(zowelindeontwikkelingvanhetziektebeeldalsinrelatietothetgepleegdegeweld).Ookwordtgewezenopdegeringeaandachtvoormogelijkecomorbiditeitmetpersoonsgerelateerdeproblematiek,zoals
persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie.Bosteltdatonderzoeklaatziendatbijbepaaldegroepenvanschizofrenen,persoonlijkheidstrekkeneengroteregeweldvoorspellendekrachthebbendandeaanschizofreniegerelateerdesymptomen.
Alsalgemeneconclusievandezedriemeta-analyseskanwordengeformuleerddaterkennelijkeenredelijkconsistentbeeldbestaatinonderzoeksresultatenmetbetrekkingtotderelatietussen
schizofrenie/psychoseengeweld,maardatdoorhetontbrekenvanvaliditeitinmethodiekenonderzoeksopzet,debetekenisengeneraliseerbaarheidvandieresultatenzeerbeperktis.
5.2.3.3 MiddelengebruikHetmiddelengebruikisindehierbovenbesprokenonderzoekeneenvandemeestgenoemdegeweld-ofdelictvoorspellendefactoren.
Monahan(1992)lietziendatdeprevalentievangeweldbijdegenendievoldoenaandecriteriavooralcohol-ofmiddelenmisbruik/afhankelijkheid12,respectievelijk16procenthogerligtdanbijpersonenzonderdiagnose.UithetonderzoekvanSwanson(1994)bleekdaterbijcomorbiteitvan
stoornisenmiddelenmisbruiksignificantmeerkansopgeweldisdanalleenbijeenstoornis.Bijonderzoeknaardekansopveroordelingvooreenstrafbaarfeitblekendegrootsteverschillentevindenbijdemiddelgerelateerdestoornissen.Bijmannelijkepatiëntenwassprakevaneen
159
160
verhogingvanhetdelictniveaumeteenfactor5.417UitdemetastudievanSeenaFazel(2009a)naardekansopgewelddadiggedragbijpersonenmetschizofrenieof‘andere’psychoseskwamnaarvorendatbijcomorbiditeitmetmiddelgerelateerdestoornissendiekanssubstantieelverhoogdwas
(gemiddeld4maalhogerdanbijdegenenzondercomorbiditeit).InhetliteratuuronderzoekvanLammerse.a.(2014)wordtditbeeldbevestigd.Inditonderzoekzijnbetrokkenmeta-analyses,reviewsenemprisicheartikelenoverderelatiestussen
(problematisch)gebruikenverslavingvanpsychoactievemiddelenenerzijdsencriminaliteit,antisociaalenagressiefgedragalsmederecidiveanderzijds.Zowelvoormannenalsvoorvrouwenbestaanersignificanterelatiestussenenerzijdsmisbruikvanmiddelenenanderzijds(vooral
vermogens)criminaliteit.Bijdeonderzoekennaarderelatiemetgeweldblijkenfarmacologischeeffecteneenroltekunnenspelen,maardieeffectenlijkenzichtebeperkentotalcoholencocaïne.Datnietallepersonendiegedronkenhebbengewelddadigzijnzou(deels)temakenkunnenhebben
methet‘effectvanopvattingenovergeweld,seksualiteitenalcohol’alsmede‘context,socioculturelefactorenensocialeomgeving’.Geconcludeerdwordtdatderelatiescomplexzijn:eenvandebevindingenisbijvoorbeelddat
problematischgebruikvanmiddelenencriminaliteitgrotendeelsgemeenschappelijkepsychologische,psychosociale,genetischeenneurobiologischeachtergrondfactorenlijkentehebben.418
Tenslottestellendeauteursdaternogweinigsprakeisvantheorievorming:‘Erzijnveelstudiesovercorrelationeleverbanden,maarerisnogweinigbekendoverdeprocessenenmechanismendiewerkzaamzijninderelatiestussenmiddelengebruik,criminaliteitencriminelerecidive’.
5.2.3.4 Depsychiatrischestoornisengeweld,eensamenvattingDeaanhetbeginvandithoofdstukbeschrevengepercipieerdewerkelijkheidvanderelatietussen
psychischestoornisengewelddadigdelictgedragheeftovereenlangeperiodeaanleidinggegeventoteenenormehoeveelheidonderzoek.Bovenstaandiseenglobaaloverzichtgegevenvandeuitkomstenvanenkelevandieonderzoeken,diezichvooralrichtenopdeernstigepsychiatrische
stoornis(metnamedeschizofrenie)alsverondersteldegeweldverklarendefactor.Eerderisalgeconstateerddatheteenweerbarstigonderzoeksterreinbetreftdatzichkenmerktdoornieteenduidigedefinitiesenuiteenlopendeonderzoeksbenaderingen.Hethistorischperspectief
waarvoorinditoverzichtisgekozenbiedtenighouvastbijdeinterpretatievandeonderzoeksresultatendoordetijdheen.
Totaandezestigerjarenvandevorigeeeuwwashetoverheersendebeelddatertussenstoornisengeweldgeenofzelfseennegatievecorrelatiebestaat.Gekekenwerdvooralnaardearrestatiecijfersvanpsychiatrischepatiëntennahunontslaguitdekliniek.Vanafdejarenzestigtotrond1985
verschijnenechteronderzoekenwaarinweleenpositievecorrelatiewordtgevonden.Doorooktekijkennaarhetcriminaliteitsbeeldvóórdeopnameindekliniek419kwamnaarvorendatdie
417 ModestinenAmman1995.418 Lammerse.a.2014,p.36;verwezenwordtonderanderenaarCuellare.a.,MentalHealthand
SubstanceAbuseTreatmentandJuvenileCrime,J.MentalHealthPolicyEconomics,2004,7.419 Steadman1978a.
160
161
geregistreerdestijgingvanhetgeweldsniveauvandepsychiatrischepatiëntenvooraltemakenzouhebbenmeteengewijzigdopnamebeleid.Meerdanvoorheenwerdenookpatiëntenmeteengeweldsverledentotdekliniekentoegelaten.Feitelijkzouerdusinderelatietussenstoornisen
geweldnietsveranderdzijn.Watopvaltisdatmiddelenproblematiektoenalregelmatigwerdgenoemdalsmeestrelevantefactorinderelatiemetgeweld.Verderontbreektindeonderzoekenuitdietijdeendiagnostischespecificatie.Inveelgevallenwordtslechtsgesprokenover
‘psychiatrischepatiënten’zondernadereaanduidingvandeaardvandeproblematiek.Zoalsvakeropgemerktbemoeilijktdatdeinterpretatievanderesultaten.Vanaf(ongeveer)1985lijkthetbeeldtewijzigen.420Deomslagwordtgemarkeerddoortwee
onderzoekenvanMonahan.In1983neemthijalafstandvandeonderzoeksmethodewaarbijdegegevensvandekliniekenenjustitiealsinputwordengebruikt.Epidemiologischonderzoekmetzelfrapportagezoueenzuiverderbeeldgeven(trueprevalence)dandeofficiëlecijfersdiemeer
zoudenzeggenoverhetbeleidvangezondheidszorgenjustitiedanoverdeprevalentievanstoornisengeweld.Uitkomstvandatonderzoekin1983isechternogsteedsdat,nacorrectievooreenaantalrelevantefactoren,waaronderdeopnamecriteriavandekliniek,ergeensignificanterelatie
bestaattussenpsychischestoornisenwelkevormvancriminaliteitdanook.In1992herzietMonahanzijnstandpuntopbasisvanderesultatenvaneenmetastudie.Ongeachtdecorrectievoorsocialeendemografischefactoren,lijkterweldegelijkeenrelatietebestaan
tussenpsychischestoornisengewelddadiggedrag.Swanson(1994)volgtmetzijnepidemiologischestudieenconcludeertdaternstigepsychischestoornissensignificantcorrelerenmetgeweld.Tochkomterooknuweereen‘tegenbeweging’indiezindatdeonderzoekenvanModestinenAmman
(1995)enSteadman(1998)lietenziendaterbijschizofrenepatiënten,respectievelijkpatiëntenmeteen‘majormentaldisorder’geensprakezouzijnvaneenverhoogddelictrisico.
Losvandevraaghoedezetegengesteldeuitkomstengeduidzoudenmoetenworden,lijktheteropdathet‘dispuut’zich,vergelekenmetdeoudereonderzoeken,afspeeltopeenmethodologischhogerniveau.Indeviergenoemdeonderzoekenwordtmetgrotereonderzoekspopulaties(>1000)
gewerktdanvoorheen.Dediagnostiekisspecifiekerengedifferentieerderindiezindatdezezichconcentreertopde(DSM)as-Istoornissen,waarbijschizofrenieenstemmingsstoornissenindetellingennogwelvaakbijelkaarwordengenomen.De‘psychiatrischepatiënt’isiniedergevallos
gelaten.Bijdegeweldregistratiewordenmeerderebronnengeraadpleegdenwordtsoms(MAVRAS)eentijdfactorgeïntroduceerd.Cruciaallijkttezijndesamenstellingvandereferentiegroepen.ModestinenAmman(1995)gaanhier,zoalswijzagen,uitgebreidopin.Zij
kiezenvooreena-selectesteekproefvanklinischopgenomenpsychiatrischepatiënten,terwijlbijandereonderzoekenhetreferentiekaderjuistgezochtwordtindealgemenebevolking.OokHarris(2015)benadruktditpunt.DerelatieflagerecidivescoreinhetonderzoekvanRiceenHarris(1992)
zouzichlatenverklarendoordesamenstellingvandereferentiegroep.Zijsteldendereferentiegroepbewustsamenuitpatiëntenenwetsovertreders.Geblekenzouzijndatbijeen
keuzevoorvertegenwoordigersuitdealgemenebevolkingbiasontstaatomdatindiegroepdeprevalentievan(eveneens)recidivevoorspellendefactorenzoalspersoonlijkheidsproblematieken
420 ZieookBo2011enNederlof2013.Zijsignalerendatvanafdejaren80vandevorigeeeuwhetbeeld
domineertdatereencorrelatiebestaattussenschizofrenie(enverwantepsychotischeaandoeningen)engeweld.
161
162
middelenmisbruiklagerzouzijn.421Dekeuzevandereferentiegroepkanzobepalendzijnvoordeuitkomstvanhetonderzoek.Ofdaarmeedegeblekenverschillenkunnenwordenverklaardisechterweerdevraag.Modestin(1995)enSteadman(1998)gebruikenverschillende
referentiegroepen,maarkomentotvergelijkbarebevindingen.Tenslotteblijktookbijaldezeonderzoekendemiddelenfactorweerdemeestrelevantetezijn.
Eenvolgendefaseinhetonderzoekkenmerktzichdooreenverderespecificatieendifferentiatievandediagnostiek.Meerinhetbijzonderrichtdeaandachtzichopdeschizofrenie.Eerderindezestudie422isgesignaleerddatkanttekeningenwordengeplaatstbijhetschizofrenieconcept.Waarin
deomschrijvingvan,bijvoorbeeld,deDSM,sprakeisvaneendiscretepsychopathologischeentiteitzouheteigenlijkveelmeergaanomeenmulti-dimensioneelconstruct.Datroeptuiteraardvraagtekensopbijhethanterenvandeschizofreniealsverklarendconceptvoorbepaald(i.c.
gewelddadig)gedrag.Alsin(statistisch)onderzoekeencorrelatiewordtgevondentussenschizofrenieengeweldisdaarmeedusnognietverklaardwelkeaspectenvanhetmulti-dimensioneelconstructmogelijkeenrolhebbengespeeld.Opvoorhandisdataleenbelangrijke
relativeringvandeuitkomstenvandebesprokenstudies.Hetwekt,geziendezeconstatering,ookgeenverbazingdatdieuitkomstennieteenduidigzijn.OokBo(2011)enNederlof(2013)wijzenerinhunmetastudiesopdatinvrijwelalleonderzoeken(naarhunopvattingtenonrechte)het
categorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntisgenomen.Hetaccentzou,zosteltBo,moetenliggenoponderzoekvandespecifiekesymptomenvanschizofrenieenhunprevalentie.
Tenslottezienwijdat,alsrodedraaddoorbijnaalleonderzoeken,hetmiddelengebruik,aldannietininteractiemetanderefactoren,eenrelevantefactorisbijdeverklaringvan(gewelddadig)delictgedrag.Hetprobleemisalleendatdeaardvandierelatiecomplexisentheoretischweinig
opheldert.
5.2.4 Persoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie
5.2.4.1 Persoonlijkheidsstoornis
Terwijldeschizofrenievaakbeeldbepalendis,lijktjuistdepersoonlijkheidsstoornishetmeesttewordenaangetroffenindeforensischepopulatie.InhetonderzoekvanCanton(2004),datbetrekkinghadop755projustitiarapportenuitdejaren1993,1994en1995,wordendezetwee
groepenkwantitatiefnaastelkaargelegd.Bij9%vandeonderzochtepersonenwassprakevaneenpsychotischestoornis(meestaleenwaanstoornisofschizofrenie),terwijlinslechts8%vandegevallengéénsprakewasvan‘persoonlijkheidspathologie’.Cantonbedoeltmetdatlaatstede
aanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornisofeenofmeergestoordepersoonlijkheidstrekken.MeerspecifiekvaltopdatdeClusterBpersoonlijkheidspathologie423oververtegenwoordigdwas.
421 Harris2015,p.83.422 Zieparagraaf4.4.2.423 IndeDSM-IV-TRsystematiekvallenbinnenhetAclusterdeparanoïde-,deschizoïde-ende
schizotypischepersoonlijkheidsstoornis.HetBclusteromvatdeborderline-deantisociale-,de
162
163
Ookandereonderzoekenbevestigendehogeprevalentievandepersoonlijheidsstoornisbinnendeforensischepopulatie.HetonderzoekvanHildebrandendeRuiter(2004)laatziendatineengroepvan94TBS-gesteldenbij66%sprakewasvaneenClusterBpersoonlijkheidsstoornis,terwijlvoorde
gewonebevolkingdatpercentageligtop2,6%.424BijdeClusterAenCstoornissenginghetbijdeTBS-gesteldenom29%respectievelijk22%,tegen3%respectievelijk4.2%indenormalebevolking.Coide.a.(1999)dedenonderzoekonderpatiëntenvanbeveiligdeforensischekliniekeninEngeland
enWales.Hetbetrof511(16%)personenmeteenpersoonlijkheidsstoornisen2575(84%)personenmeteenpsychiatrischeaandoening.OokhierwarendeClusterBpersoonlijkheids-stoornissenoververtegenwoordigdendaninhetbijzonderdeantisocialepersoonlijkheidsstoornis
(N=224;44%)alsmededeborderlinepersoonlijkheidsstoornis(N=177;35%).Eenvandeuitkomstenwasdatdeonderzochtenmeteenantisocialepersoonlijkheidsstoornisdriekeermeerveroordeeldblekentezijnvooreengeweldsdelictdandepatiëntenzonderdiediagnose.Totslotwordt
verwezennaardemeta-analysevanFazelenDanesh(2002).Bij65%vandemannelijkeen42%vandevrouwelijkegedetineerdeningevangenisseninwesterselandenbleeksprakevaneenpersoonlijkheidsstoornis.
Geziendezebevindingenligthetvoordehandteveronderstellendateropenigerleiwijzeeencorrelatiebestaattussendepersoonlijkheidsstoornisencrimineelgedrag.
UitdeMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy425bleekdatbijhetvaststellenvandecorrelatiemetgeweldookdepersoonlijkheidsstoornisbetrokkenis.Lastigbijdeinterpretatievandiecijfersisalleendatindedaarinbenoemdecategorie‘anderestoornissen’(waaronderdepersoonlijkheids-
stoornis)sprakewasvancomorbiditeitmetmiddelenproblematiek.Wanneerdiegroepechtervergelekenwordtmetdegroepwaarinde‘majormentaldisorder’samengaatmetmiddelen-problematiek,zienwedatdeprevalentievangeweldbinnen1jaarnaontslaguitdepsychiatrische
kliniekingevalvan‘majormentaldisorder’31.1%bedraagtenbijde‘anderestoornissen’43%.Hetisiniedergevaleenaanwijzingdatdecorrelatietussendepersoonlijkheidsstoornisengeweldgroterisdanbijde‘psychiatrische’stoornissen.
Bijdrugsgebruikersversterkt,nietgeheelverrassend,deaanwezigheidvaneenantisocialepersoonlijkheidstoornisdekansopdelictgedrag.EenlongitudinaalonderzoekvanFridelletal.(2008)onder1052personenuiteenrehabilitatieprogrammavoordrugsverslaafdeninZwedenliet
ziendatdegenenmeteenpersoonlijkheidsstoornisruimtweemaalzovaakverdachtwerden(‘chargedwith’)vaneenmisdrijfdandegenenzonderdiediagnose.Deborderlinepersoonlijkheidsstoorniswordtdoorgaansgeassocieerdmetzelfdestructiefgedrag.
DeprevalentievanexterngerichteagressievandekantvandezedoelgroepwasonderwerpvanhetonderzoekvanSansonee.a.(2013).Sansoneverwijstnaareenveelheidvananderestudiesdiehetgewelddadiggedragvandeborderlinepatiëntinkaartbrachten,maarmerktopdatditaltijd
klinischesituatiesbetrof.Hetonderhavigeonderzoekrichttezichoppatiëntenineenpoliklinischesetting.335respondenten(67.8%vrouwenen32.2%mannen)werktenmeeaaneenself-report
onderzoek.Indiemethodelagookeenbeperking,indiezindathetborderline‘beeld’nietbepaaldwerdopbasisvaneendooreendeskundigegesteldediagnose.Deborderline‘symptomatologie’
theatrale-endenarcistischepersoonlijkheidsstoornis.OnderclusterCvallendevermijdende-,deafhankelijke-endedwangmmatigepersoonlijkheidsstoornis.
424 Eurlings-Bontekoee.a.2007.425 Steadman1998.
163
164
werddoorbetrokkenenzelfbeschrevenaandehandvandeborderlineschaalvandePDQ-4.426DescoresbijderegistratievanexterngerichtgeweldblekensterktecorrelerenmetdescoresopdePDQ-4.DecorrelatiewassignificantgroterbijdegenendiebovendecutoffgrensvandePDQ-4
schaalscoordendanbijdeandereonderzochten.UithetonderzoekvanDeBarrosenSerafim(2006)kwamnaarvorendatzoweldeantisociale-alsdeborderlinepersoonlijkheidsstoornisvoorspellendzijnvoorgeweld,maardatereenverschilisin
deaardvanhetgeweld.Bijdeantisocialevariantzouhetvooralgaanominstrumenteelgeweld,terwijldeborderlinestoornismeerzouaanzettentotemotioneelgeweld.Samenvattendkomtheteriniedergevalopneerdatdeprevalentievanpersoonlijkheids-
stoornissenindeforensichepopulatieevidenthogerisdanindenormalebevolking.DitgeldtmetnamevoordepersoonlijkheidsstoornissenuitclusterBvandeDSM-IV-TR.Ditoverzichtvanonderzoekendiebetrekkinghebbenopderelatietussendepersoonlijkheids-stoornisen
delictgedragis(bewust)kortgehouden.Deredendaarvanisdatbijdezeonderzoekenfundamentelemethodologischekanttekeningenzijnteplaatsen.Inparagraaf5.2.3.4wordthiernaderopingegaan
5.2.4.2 PsychopathieNaastgenoemdepersoonlijkheidsstoornissenvormtuiteraarddemetdeantisociale
persoonlijkheids-stoornisverwantepsychopathiebijuitstekhet(persoonlijkheids)beelddatinverbandwordtgebrachtmetgeweldenandercrimineelgedrag.Psychopathieisdiagnostischechtereen‘buitenbeentje’.Ookindenieuwsteversie,deDSM-5,reptditclassificatiesysteemnietoverde
stoornispsychopathie.De‘goudenstandaard’vooromschrijvingendiagnostiekvindenwebijHare(2003).HieronderzullenwijziendathetdoorHareontwikkeldeinstrument,dePCL-R,primairgezienmoetwordenalsdiagnostischinstrument.Daarnaastwordthetechteringezetvoorde
inschattingvandekansopgewelddadiggedrag.Depsychopathie,zoalsgedefinieerdindePCL-R,kenmerktzichdooreengebrekaanempathischevermogens,onvermogenverantwoordelijkheidtenemenvoorheteigengedrag,oppervlakkige
affecten,weinigschuldgevoel,gebrekkigezelfbeheersingenimpulsiviteit.Zezijnvoorspellendvooreenbreedscalavanantisociale,manipulatieveenonverantwoordelijkegedragingen.Geweldisdaarvaneenvoorbeeld(Widiger1994).Ineenreeksvanonderzoekenisgeblekendatpsychopathie
voorspellendisvoorgewelddadigdelictgedrag.Meerspecifiekblijktpsychopathie(conformdePCL-R)predictiefvoorinstitutioneelgeweldenverbaleagressie,algemeneengewelddadigerecidivealsmedeseksueelsadisme.427
Onderverwijzingnaarhetbredescalavandevoorhetpsychopathieconceptgeldendecriteria,wijstWidiger(1994)eropdatheteigenlijkvolstrektonduidelijkiswatnupreciesdebasisisvandevoorspellendekrachtvandepsychopathievoorgewelddadiggedrag.
Roberts(2007)deedvanuitdiezelfdegedachteeenpogingdepredictievevaliditeitvande
426TheBPDscaleofthePersonalityDiagnosticQuestionnaire-4(PDQ-4),HylerS.E.NewYork,NewYork,
StatePsychiatricInstitute,1994(verwijzingontleendaanSansone2013).427 Zienader:Hildebrand2000en2004,Hare2010,Harris2015,Widiger1994enRoberts2007.
164
165
psychopathienaderteanalyserenaandehandvaneendifferentiatievanhetconceptdoorHare(2005).Hareonderscheidtviermetelkaarcorrelerendefactoren:
• interpersoonlijk(gladde,grandiose,manipulatieveenleugenachtigepresentatie);• affectief(weinigschuldgevoel,oppervlakkigaffect,gebrekaanempathie,geen
verantwoordelijkheidnemen);
• levensstijl(‘prikkelhonger’,parasitair,geenlangetermijndoelen,impulsiviteit,onverantwoordelijkheid)en
• antisociaal(gebrekaanzelfbeheersing,gedragsproblemenopjongeleeftijd,
jeugddelinquentie,nietnalevenvanjustitiëlevoorwaarden,crimineel‘veelzijdig’).
Robertsdeedonderzoeknaardecorrelatievandeonderscheidenfactorenen(lifetime)crimineel
gedrag.ZijmaaktmeldingvaneendispuutindeliteratuuroverdevraagofdevierdefactorzelfstandigebetekenisheeftalsconstituerendelementvandepsychopathieofdatdeonderFactor4genoemdeaspecteneerderhetgevolgzijnvandeeerstedriefactoren.Inhetonderzoekwordt
aanFactor4428weldiezelfstandigebetekenistoegekend.MethodologischkrijgtFactor4inhetonderzoekeenaparte‘status’,omdattweeelementendaaruit(jeugdcriminaliteitencriminele‘veelzijdigheid’)ookcomponentenzijnvanhettemetencriminelegedrag.
Hetonderzoekwerduitgevoerdondergedetineerdenuit131penitentiaireinrichtingeninEngelandenWalesin1997.Deeerstefasebetrofeenbredescreeningonder3142gedetineerden.Indetweedefasewerdbijeenkleineraantal(N=496)devolledigePCL-Rafgenomen.
Uithetonderzoekkwamhetvolgendenaarvoren:• erbleekgeencorrelatietebestaantussen(lifetime)criminelegedragingenendeFactor1
(interpersoonlijk)scoresondermannelijkegedetineerden.Factor1kenmerkenblekente
corresponderenmetdetrekkenvaneennarcistischepersoonlijkheidsstoornis;• Factor2(affectief)scorescorreleerdensignificantmetgeweldscriminaliteit.Hetlijkteen
bevestigingvandegedachtedatpsychopatenmeedogenloosenberekenendzijnendat
emotionelefactoren,andersdanbijanderegeweldplegers,mindereenrolspelen;• deaanvankelijkgeblekencorrelatiestussencriminelegedragingeninbredezinendeFactor3
(levensstijl)scoresverdwenennacorrectievoorFactor4(antisociaal).Hetlijkteropdat
beidefactorensterkmetelkaarverwevenzijn.Dekenmerkenvaneenimpulsieveenonverantwoordelijkelevensstijlzijnkennelijkonlosmakelijkverbondenmetantisociaalgedrag.
5.2.4.3 Tautologischecorrelatie‘persoonlijkheidsstoornis’endelictgedrag?IndebesprekingvanhetonderzoekvanRobertsronddepsychopathiekomteenprobleemnaar
vorendatzicheigenlijkbijalle(forensischrelevante)persoonlijkheidsstoornissenvoordoet.Decorrelatietussenstoornisendelictgedragisproblematischdoordatinbeideconceptendezelfdeofvergelijkbareelementenaanwezigzijn.Hetversterktdekansopeentautologischecorrelatie.
Widiger(1994)wijsteropdatindecriteriavandeDSM-III-Rvoordeborderline
428 OnderverwijzingnaardebevindingenvanHare2003.
165
166
persoonlijkheidsstoornisalseenvandediagnostischecriteriawordtgenoemd:“inappropriatie,intenseangerorlackofcontrol,e.g.,frequentdisplaysoftemper,constantanger,recurrentphysicalfights”.429IndeDSM-5(2014)zienweditcriterium,indeNederlandsevertaling,terugmet
alsomschrijving:“Inadequate,intensewoede,ofmoeitehebbenboosheidtebeheersen(bijvoorbeeldfrequentedriftbuien,constanteboosheid,recidiverendevechtpartijen)”.VoordeantisocialepersoonlijkheidsstoornisgeldtindeDSM-5,netalsindeeerdereversiesvandeDSM,als
eenvandeclassificatiecriteria,datsprakeisvan“Prikkelbaarheidenagressiviteit,zoalsblijktuitherhaaldelijkevechtpartijenofgeweldpleging”.Alsweookdeantisocialeelementen(waaronderjeugddelinquentieencrimineel‘veelzijdig’gedrag)vanFactor4vandepsychopathieerbij
betrekken,danzienwedatdrie,indeforensischepopulatieveelvoorkomende,‘persoonlijkheidsstoornissen’diagnostischecriteriabevattendiebestaanuitstrafrechtelijktelabelengedragingen.WatbetreftdepsychopathiezegtRoberts(2007)hierover:
“Howeverafundamentalproblemwithexaminingassociationsbetweencriminalcareersandthismodelofpsychopathyisthatthefourthfactorconsistsoftwoitems(juveniledelinquencyandcriminalversality)whicharecomponentsofacriminalcareer.Attemptstoexaminecorrelatesof
crimewiththefourthfactorarepotentiallyconfounded,atautologicalrelationshipclearlyexistingbetweentheantisociallifestylefactor(Factor4)andcriminalbehavior”.Rice(1992)signaleert,meteenietsanderebenadering,hetzelfdeprobleem.Hijproblematiseertmetnamehetcrimineel
verledenalsdiagnosticum:“Oneproblemwiththeliteratureontheroleofdiagnosisinthepredictionofcriminalbehavioristhatdiagnosisisconfoundedwithpastcriminalbehavior,andpastcriminalbehaviorhasproventobethebestsinglepredictoroffuturecriminalbehavior.Specifically,
thediagnosisofantisocialdisorderdepends,inlargepart,uponapriorhistoryofdelinquentandantisocialacts”.
Widiger(1994)steltdateenopdeDSM-III-Rgebaseerdediagnosevaneenborderline-ofeenantisocialepersoonlijkheidsstoornisweliswaarvoorspellendkanzijnvoorgewelddadigagressiefgedrag,maardat,zondereengeschiedenismetdergelijkgedrag,dierisico-inschattinggeen
klinischeofsocialebetekenisheeft.Hijvervolgtmet:“Thecurrenttrendinmodelingpersonalityfortheunderstandingandpredictionofviolentbehavioristowardthedevelopmentofinteractive,multifactorialmodels.430ItislikelythattheDSM-III-Rpersonalitydisordertaxonomywillbe
inadequateforthesemodelsforatleastthreereasons.First,DSM-III-Risadichotomousmodelthatimposesarbitrarycategoricaldistinctionsbetweenthepresenceandabsenceofadisorderthatmayhavelittlerelationshiptothepredictabilityofviolentbehavior.Second,thediagnosticcategoriesare
substantiallyheterogeneouswithrespecttothepersonalityvariablesthataremostlikelybepredictiveofviolentbehavior.Third,DSM-III-Rdoesnotprovideacomprehensivemodelofpersonalitydysfunction”.
Dezeeerderindezestudie431inhetkadervandediagnostieknaarvorengebrachtebezwarentegendesystematiekvandeDSMwordenhierookinstellinggebrachtmetbetrekkingtotdegeweld-
voorspellendekrachtvandeaandeDSMontleendestoornisconcepten.Widigersluitzijnbetoogdanookafmetdevolgendeconclusie:“ThereisnoreasontoassumethatthetresholdoffouroftencriteriaforadiagnosisofAPD(antisocialepersoonlijkheidsstoornismb)providestheoptimal
429 AmericanPsychiatricAssociation1987,347.430 VerwezenwordtnaarpublicatiesvanHeilbrun1990,Malamuth1986enPrentkyandKnight1991.431 Paragraaf4.3.1.
166
167
thresholdfordistinguishingpersonswhoaremoreratherthanlesslikelytoengageinviolentacts”.Incombinatiemethetbeschreventautologischedeficitvanderelatietussenpersoonlijkheidsstoornisengeweld,doetdatopzijnminstdevraagrijzenwelkbelanggehechtkan
wordenaanonderzoeknaardegewelddadiggedragvoorspellendekrachtvanpersoonlijkheidsstoornissenenpsychopathie.
5.2.4.4 Differentiërenenspecificeren
Hetisaannemelijk,datnetalsbijdebovenbesprokenpsychiatrischebeelden,voorhetvindenvaneenrobuustecorrelatiemet(gewelddadig)gedragnietzozeergekekenzoumoetenwordennaarbrede(pathologische)beelden,maarnaarspecifiekeeigenschappen,kenmerkenoffuncties.
Blackburn(1986)steltvooropdatagressiezeldenkanwordentoegeschrevenaaneenenkelefactor.Gewelddadiggedrag,zostelthij,isderesultantevaneencomplexeaaneenschakelingvanfactoren,
waarbijdesituationelecontext,deintentiesvandebetrokkenen,hunemotionelestaatvanzijnenhunverwachtingeneninschattingenvanhetgedragvandeandermisschienweldebelangrijkstezijn.Echter,hoekrachtigenevidentdieinterpersoonlijkeprocessenookzijnalsdeterminantenvan
geweld,ophunbeurtwordenzeweeringanggezetenverklaarddooreigenschappenenkenmerkenvandebijhetgeweldbetrokkenpersonen.Ineenonderzoekondermannelijke
patiëntenvantweeforensischekliniekeninGroot-BrittanniëwildeBlackburndehypothesetoetsendatgeweldplegersintedelenzijninduidelijkvanelkaarteonderscheidengroepenmetverschillendepersoonlijkheidsprofielen.Betrokkenenwerdennietgediagnosticeerdop
aanwezigheidvanpathologiemaarmetbehulpvaneenvragenlijst(S.H.A.P.S.)432gescreendoppersoonlijkheidskenmerken.433Hetonderzoekresulteerdeinvierprofielen:Groep1werdaangeduidals‘primarypsychopath’enwasgekenmerktdoorimpulsiviteit,agressie,
beperktevijandigheid,slechtesocialisatie,extraversie,afwezigheidvanschaamte,weinignegatieveaffectenenafwezigheidvandefensivedenial(?).Groep2(secondarypsychopath)deeltmetdeeerstegroepdehogematevanimpulsiviteiten
agressieendeafwezigheidvan‘defensivedenial’maarwasinhogematevijandig,slechtgesocialiseerd,angstigengeremd.Groep3(controlled)kendeeenhogematevan‘defensivedenial’,afwezigheidvangevoelensvan
vijandigheidenagressie,bleekredelijkgoedgesocialiseerd,leekvrijvannegatieveaffectieveervaringen(negativeaffectiveexperiences)enextrovert.Groep4(inhibited)vertoondeinveelopzichtenovereenkomstenmetdederdegroep,maar
onderscheiddezichdaarvanineenextremematevangeremdheidenteruggetrokkenheid.Blackburnachthetaannemelijkdatdeeerstetweegroepen,bijaanwezigheidvanpsychopathologie,geassocieerdmoetenwordenmetdepersoonlijkheidsstoornis,terwijlbijde
groepen3en4mogelijkmeerpsychiatrische“As1”problematiekaandeordeis.WatbetreftdezelaatstetweegroepenzoudatdeineerderonderzoekvanBlackburngesteldehypothesekunnenbevestigendatookbijpsychoticipersoonlijkheidskenmerken(mede)bepalendzijnvoor
432 TheSpecialHospitalsAssessmentofPersonalityandSocialisation.433 Lie,Anxiety,Extraversion,Hostility,Shyness,Depression,Tension,Psychopaticdeviate,Impulsivityand
Aggression.
167
168
geweldsuitingen.434Coid(2013)kwam,inditverband,totdebevindingdatbijpsychotici,naastdeinhoudvandewaan,ookonderliggendeaffectenofpersoonlijkheidstrekkenhetgeweldkunnenverklaren.
Bettencourte.a.(2006)kozenhet,eerderindezestudiebesproken,vijf-factorenmodelvanpersoonlijkheidsdimensies,435alskaderineenonderzoeknaardecorrelatietussen
persoonlijkheidskenmerkenenagressie,waarbijonderscheidwerdgemaakttussenenerzijdssituatieswaarindeagressiewerd‘getriggerd’ofuitgeloktenanderzijds‘neutralesituaties’.Verondersteldwerddattweevandevijfdimensiesrelevantzoudenkunnenzijnbijdeduidingvan
agressie.Indedimensieantagonisme/vriendelijkheidwordtdeantagonismepool,volgensBettencourt,onderanderegekenmerktdoorvijandigheid,weinigachtingvooranderen,hooghartigheidenmeedogenloosheid.Erzouinditgevaleencorrelatiezijnmetinstrumenteel
geweld.Eenpersoondieopde‘neurotischedimensie’(negatieveaffectiviteitversusemotionelestabiliteit)alsnegatiefaffectiefscoort,zouangstig,vijandig(vanuitangst),zelfbewustenimpulsiefzijn.Hetgeweldbijdezepersonenzoumeeremotie-geladenenimpulsiefzijn.Hetonderzoekbetrof
eenmeta-analyse.Deuitkomstenvanhetonderzoekbevestigdeningrotelijnendezehypotheses,waarbij‘negatieveaffectiviteit’leektecorrelerenmetgewelddatopenigerleiwijze‘getriggerd’was,terwijlbijde‘antagonistisch’gekleurdepersoonlijkheiddeaanwezigheidvandietriggersniet
relevantbleek.Naastdezebenaderingenvanuitpersoonlijkheidsprofielenofdimensiesisookgekekennaarde
functievanagressie.Daffern(2009)onderzochtdefunctiesvanagressiefgedragbijpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornis.NetalsBettancourte.a.(2006)verwijstookhijnaarde‘klassieke’tweedelingvanagressiefgedragin‘instrumenteel’en‘impulsief’.Hijisechtervanmeningdatdit
onderscheidmeerzegtoverhetgedragdanoverdepersoon.Iemandkan,zozegthij,agressiefgedragvertonendatzowelinstrumentelealsimpulsievekantenheeft.Deindeliteratuurwelgeopperdegedachtedatpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornisvooralinstrumenteelgeweld
plegen,zouweleenstemakenkunnenhebbenmeteensociaalcognitievebias.Hijverwijstdaarbijnaaronderzoekwaaruitgeblekenzouzijndatpersoneelvankliniekenongefundeerdenegatieveperceptiesheeftoverpatiëntenwaarbijeenpersoonlijkheidsstoornisisgediagnosticeerd.Daffern
deedeenkwalitatiefonderzoekonderpatiënten(N=35)vaneen‘highsecurity’forensischekliniekinEngeland.Opnamecriteriavoordiekliniek–metvooraltotlevenslangedetentieveroordeelden-zijn(a)eengrootrisicovoorernstiggewelddadiggedrag,(b)eenernstigepersoonlijkheidsstoornis
en(c)eenverbandtussendietweefactoren.Hetonderzoekbestonduiteendossierstudievanhetdoorbetrokkenenvooropnamegepleegdegeweldalsmede(opbasisvanhetdossier)eenfunctioneleanalysevanagressieveincidententijdens
deopname.Ineentweedefasewerdenpersoneelsledenenpatiëntengeïnterviewddiebijgeweldsincidentenindekliniekbetrokkenwarengeweest.Belangrijksteresultaatvanhet
onderzoekwasdatvooralleonderzochtegeweldsvarianten(tijdensenvooropnameindekliniek)hettotuitdrukkingbrengenvanwoede(‘angerexpression’)veruitdebelangrijkstefunctievervulde.Ookhetverminderenvanspanning(‘reducetension’)scoorderelatiefhoogalsgeweldsfunctie.
434 Tuinier1989.435 Paragraaf4.4.4.
168
169
Instrumenteelgeweldwerdnauwelijksgezienofgeregistreerd.Hieruitzoudusblijkendat,andersdanvaakgeopperdindeliteratuur,ookhetgeweldbijpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornisemotioneel(woedeen‘katharsis’)ennietinstrumenteelgestuurdis.Welkwamnognaarvorendat
situationelefactorenvaninvloedwarenopdefunctievanhetgeweld.Socialestatus(‘enhancingstatusandsocialapproval’)bleekindeklinischesituatieeenrelevantegeweldsfunctietezijn,maardaarbuitenveelminder.Geziendewelzeerspecifieke‘geweldgerelateerde’onderzoekspopulatie,
lijktdevraaggerechtvaardigdhoegeneraliseerbaardezeuitkomstenzijnvoorpersonenmeteenpersoonlijkheidsstoornis.Maarlosdaarvanvormtditonderzoekeenvoorbeeldvanhetloslatenvandiagnostische(categoriale)eenhedenalsverklarendvoorgewelddadig(delict)gedragende
mogelijkhedendieeenmeerspecifieke(inditgeval)functionelebenaderingbieden.
5.3 Destoornisalseenvanderecidivevoorspellendefactoren
5.3.1 InleidingInheteerstedeelvandithoofdstukisgekekennaardekrachtvandepsychischestoornisals
verklarendeofvoorspellendefactorvoorgewelddadig(crimineel)gedrag.Vaneensterkeduidelijkecorrelatietussenstoornisengeweldisuithetbesprokenonderzoeknietgebleken.Eennaderespecificatievandeaardvandestoornisendedaaruitvoortvloeiendebeperkingenisopzijnminst
noodzakelijkomeenenigszinsgefundeerdeuitspraaktekunnendoenoverhetdaarmeesamenhangende(gewelddadige)gedrag.Inhetnavolgendedeelvandithoofdstukwordteenandereinsteekgekozen.Nietdestoorniswordt
alsuitgangspuntgenomen,maarhet(gewelddadig)delictgedrag.Gekekenwordtnaardefactorendiemogelijkverklarenden/ofvoorspellendzijnvoordatgedrag,waaronder(eventueel)depsychischestoornis.Opdezewijzewordtzichtverkregenopdebetekenisenhetgewichtvande
stoornisinrelatietotandererelevantefactoren.Dezebenaderingzienwebijdeonderzoekendietengrondslagliggenaandeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumenten.Geblekenisdatdebelangrijkstefactorentemakenhebbenmeteen
verledenvangeweldofantisociaalgedrag,metrelationeleproblematiek,problemenindewerksituatie,traumatischeervaringenenmiddelenmisbruik(HCR-2-V3).436Maarookdepsychischestoorniswordtbijmeerdereinstrumentenalseenvanderelevantefactorengezien.Erblijken
echterverschillentezijnindiezindatinlangnietalleinstrumentendestoorniswordtmeegenomenenvoorzoverdatwelhetgevalis,hetrelatievegewichtvandestoornistenopzichtevandeanderefactorenverschillendwordtingeschat.Ineenenkelgeval(VRAG)437wordtaande
stoornis(schizofrenie)zelfseennegatiefvoorspellendeinvloedtoegekend.Omdattekunnenverklarenkijkenwijnaaraardensamenstellingvanenkeleinstrumentenenvervolgensnaarhetonderliggendetheoretischkader(ofhetontbrekendaarvan).
Risicotaxatie-instrumenten:devariantenLangetijdisbijdeinschattingvangevaarvertrouwdophetklinischoordeelvandeprofessional.
436 DeVogel2013.437 Harris2015.
169
170
Methodischwordtindatgevalgesprokenoverdeongestructureerdeklinischebenaderingvanrisicotaxatie.OverdevoorspellendekrachtvandezemethodelopendemeningenuiteenOokwordenvraagtekensgeplaatstbijdewetenschappelijkeonderbouwingvanhetklinischoordeel.438
Deinstrumentenwaarmee,meersystematisch,derisicofactoreninkaartwordengebrachtkennenverschillendevarianten.DeVogel(2013)spreektoverde‘niet-discretionairebesluitvorming’(actuarieel,statistischen‘mechanischalgoritmisch’)alstegenpoolvanhetals‘discretionair’aante
merkenklinischoordeel(intuïtief,informeelensubjectief).Indeniet-discretionaireprocedureswordtonderscheidgemaakttussentweevormen.Deeersteishetactuariëlegebruikvanpsychologischetests.Hetgaatdaarbijomhetmetenen
kwantificerenvanpersoonlijkeeigenschappen.EenvoorbeeldisdePsychopathieChecklist-Revised,439waarbijdebevindingenomtrentdeaanwezigheidvanpsychopathiewordengeassocieerdmetgeweldsrisico.DePCL-Ris,striktgenomen,geenrisicotaxatie-instrument,maar
eendiagnostischhulpmiddel.Detweedevormvaneenniet-discretionaireprocedureisdeactuariëlerisicotaxatie,dieveelalgebaseerdisophistorischefactorenofitems,waaronderinveelgevallendepsychischestoornis.
Derisicotaxatieinhetforensischveldkendezijnbeginindeactuariëlemethode.Hetdaaraantengrondslagliggendeconceptwasontleendaanhetverzekeringswezen.Gegevensuithetverledenvancliëntenvandeverzekeraarwerden,geaccumuleerd,verwerktintabellen.Aandehanddaarvan
koneennieuwecliëntingepastwordenineenrisicocategorieendepremienaarratowordenvastgesteld.Detabelbevattenietmeerdaneenlijstvankenmerkenofvariabelen,waarvaninhetverledenwas
geblekendatereencorrelatiebestaatmeteenbepaaldegebeurtenis(bijvoorbeeldeenschadegeval).Hetmodelbleekookbruikbaarinhetstrafrechtenontwikkeldezichtotdeactuariëlerisicotaxatiemethode.Tochisereenbelangrijkverschilmetdeoorspronkelijkeactuariëletabel.In
diesystematiekishetnamelijkmogelijkdat,bijvoorbeeld,decombinatievantweespecifiekefactoreneengroterrisicooplevertdandeaanwezigheidvanvijfanderefactoren.Deonderlingebeïnvloedingvandefactorenwerdverdisconteerdindetaxatie.
Derisicofactorenineenactuarieelinstrumentwordengewogenengescoordvolgenseenvastalgoritme.Dit‘rekenkundige’procesleidtautomatischtoteenindelingineenrisicocategorie.
VoorbeeldenvanactuariëleinstrumentenzijndeVRAG,440deStatic-99441enStatRec.442Devoorspellendekrachtvandeactuariëleinstrumentenisrelatiefgroot.443Alsgrootstenadeelvandezewerkwijzewordtechtergeziendatdynamischeendaarmeeveranderbarefactorenniettot
nauwelijkseenrolspelen.Datbetekentdatmetnamedeactuariëlemethodenwaarindenadrukligtophistorischefactoren,weinigrelevantiehebbenvoorhetinhetstrafrechtzobelangrijkerisicomanagement.
Mededoordeaanzowelhetklinischoordeelalsaandeactuariëlemethodeverbondennadelenheeftzicheen‘derdeweg’ontwikkeld,eenvariantmetkenmerkenvanbeidebenaderingen.
438 Canton2004;Harris2015.439 PCL-R,Hare2003.440 Harris2015.441 Hanson&Thornton1999.442 Wartna2009.443 Harris2015,Philipse2006.
170
171
Het‘gestructureerdprofessioneeloordeelofwelhet‘StructuredProfessionalJudgment‘(SPJ)wordtdoordeVogel(2013)methodischook(netalshetklinischoordeel)aangemerktalseendiscretionaireprocedure.Datheeftermeetemakendatdeuitkomstvandetaxatieuiteindelijk
doordedeskundigewordtbepaaldintermenvan‘laag,‘matig’of‘hoog’risico.Hetverschilmethetklinischoordeelisdatditoordeeltotstandkomtopbasisvandescorevaneenaantalvastgesteldeitems.Naasthistorischefactorenbevattendezeinstrumentenvooralookdynamischeendaarmee
beïnvloedbarefactoren.VoorbeeldenvandetotdezecategoriebehorendeinstrumentenzijndeHistoricalClinicalRiskAssessment-20versie3(HCR-20v3)444endeHistorische,KlinischeenToekomstige–Revisie(HKT-R).445
Depredictievevaliditeitvanhetgestructureerdklinischoordeelwordtdoorsommigeonderzoekerslageringeschatdandatvandeactuariëleinstrumenten.446
5.3.2 Depsychischestoornisinderisicotaxatie-instrumenten
Ominzichttekrijgenindewijzewaaropdepsychischestoorniseenrolspeeltbijdeinzetvanrisicotaxatie-instrumenten,worden,bijwijzevanvoorbeeld,enkeleinstrumentenbesproken.DeVRAG447is,zoalswijzagen,eenactuarieelinstrument.Alsvertegenwoordigersvandecategorie
instrumentenwaaringebruikwordtgemaaktvanhetgestructureerdklinischoordeel(SPJ)wordtgekekennaardeHCR-20v3endeHKT-R.
VRAGIndeVRAGwordteentwaalftalhistorischeitemsgescoord.Naastdevragenoverleeftijd,burgerlijkestaat,opleiding,justitieelverleden,alcoholproblemene.d.hebbendrieitemsbetrekking
opdepsychischestoornis:• voldoetaandeDSM-IIIcriteriavooreenpersoonlijkheidsstoornis;• voldoetaandeDSM-IIIcriteriavoorschizofrenie;• scoreopdeHarePsychopathyChecklist-Revised(PCL-R;Hare,2003)
Deantwoordenbijdezeitemsworden‘gewogen’.Datwilzeggendat(bijhetderdeitem)descorevandePCL-Rvertaaldwordtineenzes-puntschaalwaarbijdetoegekendewegingsfactorvarieert
van-5tot+12.Bijdeeerstetweeitems(toetsingaandeDSMcriteria)kanhetantwoord‘ja’of‘nee’zijn,maarwordtvervolgenseenwegingsfactortoegepast.Bijconstateringvanschizofrenie(tentijdevanhetindexdelict)leidtdatbijvoorbeeldtoteennegatievefactor,watwilzeggendatdeze
diagnosenegatiefvoorspellendisvoorrecidive.Bijdepersoonlijkheidsstoornisisdatomgekeerd.DenegatiefvoorspellendekrachtvanschizofreniehoudtverbandmetdeuitkomstenvanhetbovenbesprokenonderzoekvanRiceenHarris(1992),waaruitbleekdatderecidivescorevande
onderzoeksgroeplagerwasdanvandecontrolegroep.Dewegingsfactorisechter,zoalsbijalle
444 DeVogel2013.445 Spreen2014.446 Harris2015,Blok2010,DeRuiter2010.447 Harris2015.
171
172
itemsvandeVRAG,vastgesteldopbasisvande‘baserate’448binnendeonderzoekspopulatiediealsreferentiediendevoordesamenstellingvanditinstrument.449450HoeweldeVRAGnaarhetoordeelvanHarrisc.s.naartevredenheidpresteerde,zagenzijtoch
aanleidingeenaangepastinstrumentteontwikkelen,deVRAG-R(evisited).Dedaarbijgenoemdeoverwegingenhaddenonderanderetemakenmetdedrieeerdergenoemdeitems.Dieitems,diebetrekkinghebbenopdeaanwezigheidvaneenpersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieen
psychopathie,zijnuitdelijstverdwenen.VoordepersoonlijkheidsstoornisenschizofreniegoldalsoverwegingdathetscorendaarvanconformdeDSMcriteriadooreenprofessionaleenbewerkelijkeentijdrovendezaakis,waarbijbovendienwerdaangetekenddatdebetreffende
criteriaperiodiekaanwijzigingonderhevigzijn.Watbetreftdepsychopathiezouhetscorenvanbepaaldeitems(Facet4)uitdePCL-R(PoorBehavioralControls,EarlyBehavioralProblems,JuvenileDelinquency,RevocationofConditionalRelease,andCriminalVersatility)meervoorspellende
waardehebbendanbijtoepassingvandegehelePCL-R(p.142).Indescoringslijstzijndezeitemsnusamengebrachtonderdenoemer‘Antisociality’.Opmerkelijkisdatnaonderzoekbleek,datondankshetverwijderenvandedrie‘pathologische’itemsenhet(deels)daarvoorindeplaats
opnemenvaneencategoriedieinbredezin‘antisocialiteit’inkaartbrengt,depredictievevaliditeitvanhetinstrumentgelijkgeblevenis(p.143).
StatRecStatRec451staatvoorstatistischrecidiverisicoenisontstaanalsonderdeelvanQuikScan,eenscreeningsinstrumentdatwordtgebruiktdoordereclasseringinhetkadervandevroeghulp.Hetis
netalsdeVRAGeenactuarieelinstrumentdatuitsluitendgebruikmaaktvanstatischevoorspellers.KenmerkendvoorStatRecisdatdievoorspellersafkomstigzijnuitslechtséénbron:dejustitiëledocumentatie.Gekozenisvooreenzestalitems:sekse,leeftijd,geboorteland,typedelictwaarvan
menverdachtwordt,aantaleerderestrafzakenen‘strafzaakdichtheid’.452Opgronddaarvanwordteenvoorspellinggedaanvandekansdatbetrokkenebinnenvierjaarnahetindexdelictopnieuwmetjustitieinaanrakingkomt.Deinschattingvanhetrecidiverisicoheeftdusbetrekkingopalle
typenmisdrijvenennietuitsluitendopgeweldsdelicten,zoalsbijveeltaxatie-instrumentenhetgevalis.Hetisdaarmeeeenbreedinzetbaarinstrumentdatzichrichtopalleverdachten,zijhetdatalsminimumleeftijd18jaarwordtgehanteerd.Hetuitsluitenvanminderjarigeverdachtenheefter
meetemakendatdevoorspellingvanStatRecgebaseerdisophetjustitieelverledenenminderjarigen,perdefinitie,mindertijdhebbengehadomjustitiecontactenoptebouwen.Devoorspellingwordtindezesystematiekdanlastiger.
Voorhettestenvandevoorspellendewaardevanditinstrument-waarindeaanwezigheidvaneenpsychischestoornisnietwordtmeegewogen-isgebruikgemaaktvandeonderzoekspopulatiedie
tengrondslaglagaandebouwvanhetinstrument.Datbetrofdehelftvanallevolwassen
448 Degemiddeldekansoprecidivebinnendetotaleonderzoeksgroep.449 ZieHarris2015,p.127.450 Bijeenafwijkingvanderecidivekansvanminimaal5%vandebaserate(naarbovenofnaarbeneden)
vaneenrepresentantvaneenvande12items,werdeenwegingsfactorvan+1of-1toegekend.Bijeenafwijkingvanminimaal10%werddewegingsfactor2enzovoort.
451 Wartna2009.452 ‘Strafzaakdichtheid’geeftaanhoesneldejustitiecontactenelkaarindeactieveperiodevande
strafrechtelijkecarrièrehebbenopgevolgd.
172
173
verdachteninNederlandmeteenstrafzaakafgedaanin1999(N=73.699).Deanderehelftvandiegroep(N=74.301)werdgebruiktalscontrolegroep.DevoorspellendekrachtvanStatRec,uitgedruktineenAUC-waarde,bleek0,79453tezijn.Vergelekenmetdeprestatiesvanandereinstrumenten
(HCR-20,HKT-30enPCL-R)wordtdezewaardedoorWartna(2009)alshoogingeschat.Daarbijwerdendoordeauteurstweekanttekeningengeplaatst.VoorspellingmetStatRecheeftbetrekkingopdealgemenerecidive,terwijlhetbijdeanderegenoemdeinstrumentenomgeweldsrecidive
gaat.Detweedekanttekeningwasdateenvergelijkingvandeprestatiesvanverschillendeinstrumentenplaatszoumoetenvindenopbasisvandezelfdeonderzoekspopulatie.Datwashierniethetgeval.DezelaatstemethodischehobbeliswelgenomenindestudiesvanGraye.a.(2004)
enCoide.a.(2007),waarin,opbasisvaneenzelfdeonderzoekspopulatie,depredictievevaliditeitvandeOffenderGroupReconvinctionScale(OGRS)medeonderwerpvanonderzoekwas.DeOGRSisdeBritsetegenhangervanStatRecenquainhoudenopzetsterkvergelijkbaar.Hetwordtdoorde
Engelsereclasseringgebruiktvoorsnelleadviseringaanderechter.InhetonderzoekvanGrayc.s.ginghetomdevraagofdecriminogenefactorendievoorspellend
zijnvoorrecidivebijwetsovertredersinhetalgemeen(‘thegeneraloffendingpopulation’)ookeenrolspelenbijwetsovertredersmeteenpsychischestoornis.Deonderzoekspopulatiebetrofpatiënten(N=315)dietussen1992en1999warenontslagenuiteen(forensisch)psychiatrisch
ziekenhuisinGroot-Brittannië.Deuitkomstwasdatdecriminogeneitemsvanhetactuariëleinstrument(OGRS)recidivehetbestevoorspelden.Persoonlijkheids-ofklinischevariabelenhaddengeentoegevoegdewaarde.
DoelvanhetonderzoekvanCoidc.s.washettestenvandevaliditeitvanenkelerisicotaxatie-instrumentenineenBritseonderzoekspopulatie.Doelgroepwarenwetsovertredersmeteen
persoonlijkheidsstoornis(DangerousandSeverePersonalityDisorder;DSPD).Deonderzoeks-populatiebetrofeengroepvan1396gedetineerdenmeteenminimalevrijheidsstrafvantweejaarvooreengewelds-ofseksueeldelict,waarvan15%(N=212)werdgediagnosticeerdmeteenDSPD.
Defollow-upperiodevoorvaststellingvanderecidive(alledelicten)naontslagwasgemiddeldbijnatweejaar.OokinditonderzoekbleekdepredictievevaliditeitvandeOGRShogertezijndandatvandevergelekeninstrumenten(zietabel).
ComparisonofAreaUndertheCurve(bron:Coid2007) OGRS-2 0.769VRAG 0.719HCR20-H 0.695PCL-R 0.646HCR20-total 0.630HCR20-C 0.615HCR20-R 0.580
453 EenAUC(AreaUndertheCurve)waardevan0,5vertegenwoordigteenvoorspelkrachtdiegelijkIsaan
hettoeval,terwijlbij1,0sprakeisvaneenperfectevoorspelling.WileeninstrumentenigetoegevoegdewaardehebbendanzaldeAUC-waardedushogermoetenliggendan0,5.DeAUCvandeverschillenderisicotaxatie-instrumentenligtvaaktussen0,65en0,8(Wartna2009).
173
174
Hetaldannietmeelatenwegenvandepsychischestoornisalsrecidivevoorspellendefactorlijkt,opgrondvandezeonderzoeken,nietvaninvloedtezijnopdevoorspelkrachtvandeverschillendeinstrumenten.
HCR-20v3
DeHCR-20v3(DeVogel2013)iseeninstrumentdatwerktvolgensdemethodevanhetgestructureerdprofessioneeloordeel.Andersdanbijdehierbovenbesprokenactuariëleinstrumentenwordtdeuitkomstvandetaxatienietbepaalddoordesomvandescoresvande
items,maardoorhetoordeelvandeprofessional.Welwordtgebruikgemaaktvaneenchecklistdieoponderdelenovereenkomstenheeftmetdeitemsdiebijdeactuariëleinstrumentenwordengebruikt.Dieovereenkomstzitvooralindehistorischeitemsdieuithunaardveelalstatischzijn.
DaarnaastkentdeHCR(beideversies)ookklinischeenrisicohanteringsitems,diezijnondergebrachtinaparteschalen.Samengevatgaathetomeendrieledigetijdsfocusvanverleden(Historischeschaal),heden(Klinischeschaal)entoekomst(Risicohanteringsschaal).
Indetoelichting454wordthetaldusgeformuleerd:De10Historischefactorenweerspiegelenaanpassingvandebeoordeeldeinhetverleden(eerdergeweldenalgemeenpsychosociaalfunctioneren);de5Klinischefactorenweerspiegelendehuidige
aanpassing(hethuidigeofrecentefunctionerenvandebeoordeelde);ende5Risicohanteringsfactorenweerspiegelendetoekomstigeaanpassing(hetverwachtefunctionerenvandebeoordeeldeinhetlichtvanzijn/haarplannenendoelen).
Depsychischestoornisvindenweterugindehistorischeenindeklinischeschaal.Indetoekomstschaalgaathetomtwee‘stoornisgerelateerde’items.Inderevisienaarversie3zienwe
devolgendewijzigingenindeomschrijvingvandezeitems.455
HCR-20enHCR-20v3vergelekenopitemniveau(bron:DeVogel2013)
HCR-20Historischeitems HCR-20v3Historischeitems (geschiedenisvanproblemenopgebiedvan...)
H6Psychischestoornis H6Ernstigepsychischestoornis a.Psychotischestoornis
b.Stemmingsstoornis c.Andereernstigepsychischestoornis
H7Psychopathie H7Persoonlijkheidsstoornis a.Antisocialeofpsychopathische persoonlijkheidsstoornis
b.Anderepersoonlijkheidsstoornis H9Persoonlijkheidsstoornissen H9Gewelddadigeopvattingen
454 DeVogel2013.455 DeVogel2013.
174
175
HCR-20Klinischeitems HCR-20V3Klinischeitems (recenteproblemenopgebiedvan...)
C1Gebrekaanzelfinzicht C1Inzicht a.Stoornis
b.Risicovangewelddadiggedrag c.Noodzaakvanbehandeling
C3Actievepsychotischesymptomen C3Symptomenvanernstigepsychischestoornis
a.Psychotischestoornis b.Stemmingsstoornis c.Andereernstigepsychischestoornis
C4Impulsiviteit C4Instabiliteit a.Affectieveinstabiliteit
b.Gedragsmatigeinstabiliteit c.Cognitieveinstabiliteit
IndetoelichtingopdeHCR-20v3wordtaangegevendatdezewijzigingenvooralzijningegevendoordebehoefteaanmeerhelderheidvaneenaantalconceptenenonderdelenvanhetinstrument(p.42).Watbetreftde‘stoornisgerelateerde’itemswordtopgemerktdathetloutergaatomeen
specificatievandegenoemdestoornissenensymptomenendaterindeklinische-entoekomstschaalmeerduidelijkheidwordtgebodenoverderolvanvrijwilligebehandelingenopname.Dathethiernietzougaanomeeninhoudelijkewijzigingmaaralleenomeenverheldering
ofspecificatieisechtermaardevraag.BijdehistorischeitemswordtindeHCR-20bijvoorbeeldgesprokenover‘Psychopathie’,terwijlinversie3hetruimerebegrip‘Persoonlijkheidsstoornis’wordtgehanteerd.Isdeantisocialepersoonlijkheidsstoornisnogenigszinsverwantaande
psychopathie,vande‘Anderepersoonlijkheidsstoornissen’kandatnietgezegdworden.Datisdusgeenspecificatiemaareenuitbreidingvanhetconcept.Ookdewijzigingvan‘Persoonlijkheidsstoornissen’naar‘Gewelddadigeopvattingen’kanmoeilijkandersdanalseen
inhoudelijkewordengezien.Eenwetenschappelijkeverantwoordingvoordezeaanpassingenontbreektindetoelichting.Datgeldtookvoordewijzigingvanhetitem‘Actievepsychotischesymptomen’indeklinischeschaalnaar‘Symptomenvanernstigepsychischestoornis’.Inde
specificatiekomtweliswaarde‘Psychotischestoornis’terug,maarookde‘Stemmingsstoornis’eneen‘Andereernstigepsychischestoornis’.Ookhierisduidelijksprakevaneenuitbreidingdieniet
naderwordttoegelichtenverantwoord.Verdervaltopdatinversie3hetgebruikvandePsychopathieChecklist-Revised456(PCL-R)nietlangerverplichtis,maaralsadviesisopgenomen.Alsoverwegingwordtgenoemddathetniet
realistischisomvoordezeenerisicofactoreentijdsintensiefinstrumentalsdePCL-Rverplichtte
456 Hare1991en2003.
175
176
stellen.BovendienzougeblekenzijndathetweglatenvandePCL-RuitdeanalysegeenafbreukdoetaandevoorspellendewaardevandeHCR.VerwezenwordtnaaronderzoekvanGuy,Douglas&Hendryuit2010.
Depredictievevaliditeitvandeversies2en3isinvergelijkendonderzoekuitgebreidtegenhetlichtgehouden.457Erblekengeensignificanteverschillen.Opheteerstegezichtzijnerdusgeenaanwijzingendatdeinhoudelijkewijzigingenindestoornisgerelateerdeitemsopdevoorspelkracht
vaninvloedzijngeweest.HKT-R
DeHistorische,KlinischeenToekomstige-Revisie,kortwegHKT-R458isdeopvolgervandeHKT-30.HetiseenNederlandsinstrumentdatgrotegelijkenisvertoontmetdehiervoorbesprokenHCR-20v3.OokdeHKT-Rkenteenindelingvanhistorische,klinischeentoekomstigefactoren.Hetis,net
alsdeHCR-20v3,eengestructureerdprofessioneelrisicotaxatie-instrument.Verschilbestaatinhetaantaltescorenitems.ZoalsdenaamalzegtkendedeHKT-30geen20maar30items.Indegereviseerdeversiezijndater33geworden.DeHKT-Rvoorspeltvoor‘gewelddadigerecidive’.
Globaalwordendaaronderdezwaarderegewelds-enzedendelictenbegrepen.459IndeHCR-20v3wordt geweldgedefinieerdalsdaadwerkelijktoegebrachtlichamelijkletselaaneenanderepersoon,eenpogingdaartoeofdreigingdaarmee.
Ominzichttekrijgenindebetekenisvandepsychischestoornisalsgeweldvoorspellendefactor,ishet(netalsbijdeHCR)verhelderendomdeoorspronkelijkeendegereviseerdeversiesnaastelkaar
teleggen.
‘Stoornisgerelateerde’indicatoreninHKT-30enHKT-R(bron:Spreen2014)
HKT-30 HKT-RHistorisch H08Psychischestoornissen H09Persoonlijkheidsstoornissen
H10Psychopathie Klinisch K02Psychotischesymptomen K02Psychotischesymptomen
IndeHandleidingHKT-RwordtgestelddatdehistorischpsychiatrischdiagnostischeindicatorenvandeHKT-30nietindeHKT-Rzijnovergenomenopinhoudelijkeenklinischegronden.Uitanalyseszougeblekenzijndat‘deverdelingvanpsychiatrischebeeldenbijinstroomnietveranderdwasbij
recidivistennaontslag.OokinheteerderlandelijkeHKT-30validatieonderzoekblekendepsychiatrischediagnosesnietpredictiefvoorrecidive.460
457 DeVogel2013,p.52e.v..458 Spreene.a.2014.459 Zienader:Handleiding(Spreen2014)B-9.460 HandleidingSpreen2014,p.B-32.
176
177
Dezeconstateringisopzijnminstopmerkelijk.Nietalleenheeftookhier,netalsbijdeHCR,eeninhoudelijkewijzigingvanstoornisgerelateerdeitemsgeeninvloedopdepredictievekrachtvanhetinstrument,bijdeHKTgaathetooknogomdriesubstantiëleitemsinhethistorischdomein,het
domeinwaarvanwijhierbovenzagendatheteengroterepredictievevaliditeitheeftdandeanderedomeinen.DezebevindingenwerdenbevestigdineenonderzoekvanHildebrandc.s.waarindepredictieve
validiteitvandeHCR-20endeHKT-30isvergeleken.Hetonderzoekrichttezichopex-terbeschikkinggestelden,diewarenveroordeeldvooreengewelddadig(niet-seksueel)delict,waarvandetbs-maatregelwasbeëindigdindeperiode1992-2002(N=156).BijdesubitemsH6
Psychischestoornis,H7Persoonlijkheidsstoornis(beidehistorisch)enC3ActievepsychotischesymptomenvandeHCR-20kwamdeAUCwaardeuitrondde0,5.Hetzoubetekenendatdevoorspellendekrachtvandezeitemsteverwaarlozenis.Eenvergelijkbaarbeeldkwamnaarvoren
bijdeHKT-30.DaarscoordendeitemsH9Persoonlijkheidsstoornissen(historisch)enPsychotischesymptomen(klinisch)ookeenAUCwaardevanrond0,5.HethistorischeitemH8Psychotischestoornislietzelfseen(significante)negatievecorrelatiezienmeteenAUCvan0,41,althansvoor
zoverhet‘enigerecidive’betrof.Bijde‘gewelddadigerecidive’wasdecorrelatieminofmeerneutraal(AUC0,48).Psychopathiebleekinbeideinstrumenten,opbasisvandehistorischeitems,weldegelijkeenvoorspellendekrachttehebben.DeAUCwaardesvarieerdenvan0,63tot0,71.
5.3.3 TheoretischebeschouwingEenterugblikopdebesprokeninstrumentenenhetbelangvande‘stoornis’daarin,leidtmogelijktotverwarring.Aandeenekantwordtdepsychischestoornis,inverschillendevarianten,
opgevoerdalsrelevantevoorspellendefactorvoorgewelddadiggedragindetoekomst;aandeanderekantblijkthetweglatenvandezefactorgeenofnauwelijksinvloedtehebbenopdepredictievevaliditeitvanhetinstrument.Devraagrijstwat,aandehandvandeuitdeinmiddels
rondderisicotaxatie-instrumentenopgebouwdekennisenwetenschap,gezegdkanwordenoverdevoorspellende(maarookverklarende)betekenisvandestoornisalshetgaatomgewelddadigstrafbaargedrag.
Eenbelangrijkknelpuntlijkttezijnhetontbrekenvaneentheoretischkaderbijdeopzetvanzoweldeactuarielealsdedynamischebenaderingen.Inhetlichtvandebesprokeninstrumentenworden
beidebenaderingenhierondernadertoegelicht,waarnainparagraaf5.3.3.3eenoverzichtvolgtvanaandeliteratuurontleendeoplossingsrichtingenterverbeteringvandevoorspellendekrachtvanderisicotaxatie-instrumenten.
5.3.3.1 ActuariëlemethodeDemeestgebruikte(forensische)risicotaxatie-instrumentenzijn‘lineair’indiezindatde
aanwezigheidvanmeerderevoorspellendefactorenautomatischleidttoteennavenanteverhoging
177
178
vanhetingeschatterisico.461Hetinonderlingesamenhangbeoordelenvandefactorenontbreektenookaandekeuzevandefactorenligtveelalgeensamenhangendevisietengrondslag.DeVogel(2013)zegtdaarhetvolgendeover.“Deitemsindeschaalzijnófgeselecteerdopbasisvanratio(op
basisvantheorieofervaring)of-meergebruikelijk-empirisch(opbasisvanhunassociatiemetdeuitkomstmaatintestconstructieonderzoeken).”Datlaatsteduidtopheta-theoretischekaraktervan,metname,deactuariëleinstrumenten.Bonta(1997)beschrijftdezewerkwijzeals‘dustbowl
empiricism’:“Inthisapproachitemsforascaleareselectedfornoreasonotherthanthattheitemsdemonstratearelationshiptocriminalbehaviour’…..’Thefactsselectedarenotderivedfromanytheoryof
criminalbehavior.”Philipse(2005)benadruktdatderelatietussendefactorenenhetvoorspeldegewelddadiggedrag
daaromnietmeerisdaneen‘correlatie’:“….anactuarialtoolmerelylistsanumberofcharacteristicsthathavebeenshowntocorrelatewithfutureevents”(p.37).Datbetekentdat,opbasisvandeuitkomstenvandezeinstrumentenuitdrukkelijknietgeconcludeerdkanwordentot
eencausaalverband.WardenBeech(2015)citereninditkadereenuitspraakvanMonahanineenonderzoekuit2014:“Suchriskfactorsare(a)anyvariablethatstatisticallycorrelateswiththeoutcomeand(b)precedestheoutcomeintime.Thereisnoimplicationinthisdefinitionthattherisk
factorinanysense‘causes’theoccurrenceoftheoutcome.”Deconstateringdatderelatietussendevoorspellendefactorenenhetvoorspeldegedragin,metname,deactuariëleinstrumentennietmeerisdaneencorrelatieengeenverklaringbiedtvoorde
aardvandierelatie,isommeerdereredenenvanbelang.Teneersteontbreektdaarmeedemogelijkheidomhetinstrumenttegebruikenvoorrisicoverminderendeinterventies.Alleenbijeen(aangetoond)causaalverbandkandoorbeïnvloedingvandevoorspellendefactorhetgedrag
gestuurdworden.Bijdeactuariëleinstrumentenisdatnietalleennietmogelijkomdatdiecausalerelatienietgeblekenis,maarooknogomdathetmeestalhistorische,nietmeerbeïnvloedbarefactorenbetreft.Hieronderwordt,bijdebesprekingvandedynamischemethode,naderopdit
puntingegaan.Tentweedebrengthetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandmetzichmeedatde
geblekenstatistischecorrelatietussendebetreffendefactorenhettoekomstiggedragnietzondermeergetransponeerdkanwordennaarhetverleden.Daarmeewordtbedoelddathetinstrumentofbepaaldeitemsdaaruitnietzondermeergebruiktkunnenwordenvoordeverklaringvaneen
eerdergepleegddelict.462Deredenering,datwanneerdestoornisineenactuarieelinstrumentnietofnegatiefvoorspellendisvoorgewelddadiggedragindetoekomst,datdanookwelzalgeldenvoorhetindexdelictindezaak463gaatdusnietop.Omdielinkteleggenismeerinformatienodig
overdeaardvandegeconstateerde(cor)relatie.
Deafwezigheidvaneentheoretische‘onderbouw’enhetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandtussenfactorenenvoorspeldgedrag,vertaaltzichookinhetontbrekenvaneenhelderesystematiekbijdekeuzevandefactorenofdeitems.Alswekijkennaardetweebesproken
461 InformatieontleendaanPhilipse2005.ZievooreenuitgebreiderhistorischoverzichtDeVogel2013.462 Andrews&Bonta2010,p.82.463 Kooijmans&Meynen2012.
178
179
actuariëleinstrumenten,deVRAGenStatRec,danzienwe,bijvoorbeeld,datindeVRAGdepersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieenpsychopathiealsitemszijnopgenomen,terwijlinStatReciedereverwijzingnaareenpsychischestoornisontbreekt.Nietteminscorenbeideinstrumenten
goedinpredictievevaliditeit.EerderbleekaldatookindeovergangvanVRAGnaarVRAG-RenvandeHKTnaardeHKT-Rhetweglatenvanspecifiekestoornissenalsitemgeenafbreukdeedaandevoorspelkracht.Philipsee.a.464wezenookophetontbrekenvaneenhelderverbandtussende
keuzevandeitemsendepredictievevaliditeit:“Thoughmostofthesetoolssharesomebasichistoricpredictorvariables,suchasoneormoreindicatorsofpastoffending,orhistoryofsubstanceabuse,theynonethelessdiffermarkedlywithregardtothenumberandtypeofitemsincluded,
scoringmethods,andinstructionsforreachingafinalassessment.Interestingly,thesedifferencesdonotappeartorelateinanysystematicwaytodifferencesinpredictivevalidity.”
Dekeuzesvoordeinhetinstrumentoptenemenitemskunnen,bijhetontbrekenvaneentheorie,mogelijkheeltriviaalzijn.HoewelhetnietmetzoveelwoordenuitdetoelichtingblijktlijkthetbijvoorbeeldnietuitgeslotendatbijStatRecdeafwezigheidvanstoornis-itemsmedeteverklaren
valtuitdedoelgroepvandegebruikersvanhetinstrument,namelijkmedewerkersvandereclassering.Vanhenkanimmersnietverwachtworden,legeartis,eenpsychischestoornistediagnosticeren.
Debeperkingenvanhetactuariëleinstrumentariumnemenintussennietwegdatjuistdezeinstrumenteninvergelijkingmethetklinischoordeelenhetgestructureerdklinischoordeel,zoalswijhierbovenzagen,overhetalgemeengoedscorenalshetgaatomdepredictievevaliditeit.Toch
isookdaareenkritischekanttekeningbijtemaken.Hetmagzozijndatdehistorischeenstatischefactorendebestevoorspelkrachthebben,dewaardedaarvanisvaakbeperkt.Datheeftermeetemakendatdiefactorendusdanigalgemeenen‘voorspelbaar’zijndatdeuitkomstvandetaxatie
bijnaeentautologischkarakterkrijgt.DitpuntkannietbeterwordengeïllustreerddanmeteencitaatuithetonderzoekvanPhilipse:465“Thealienatingeffectofactuarialpredictorsisexacerbatedbytheirgeneraltriviality.Grubin&Wingers(ineenonderzoekuit1996mb)listsomeofthemost
commonactuarialriskfactors:youngage,singlemaritalstatus,psychopathy,anextensivecriminalhistory,supervisionfailures,alcoholabuseandantisocialbehaviorinchildhood.What,theythen(rhetorically)ask,dosuchpredictorstellus?Theytellusthatyoung,manipulative,egocentric,
aggressivesinglemales,whointhepasthaveshowntocarelittleaboutrules,areinclinedtobehaveaggressively,especiallywhendrunk.Actuarialriskassessmentneverquitesucceedsinbreakingfreefromthiskindofcircularreasoning,statingwithmuchaplombthataggressivepeoplewitha
stronglycriminalprofilearelikelytobehaveaggressively.”Ditcitaatnodigtuitomtekijkennaaralternatievenvoordeactuariëlemethode.
464 Philipsee.a.2006,p.310.465 Philipse2005p.42
179
180
5.3.3.2 DynamischebenaderingenDynamischefactorenonderscheidenzichvandestatischedoordatzijveranderbaarzijn.Zijzoudenhetmogelijkmoetenmakendestaptezettenvanrisicotaxatienaarrisicomanagement.Philipse
(2006)maaktonderscheidtussenstabieledynamischefactoren,watinhoudtdatzealleenoplangeretermijngevoeligzijnvoorbeïnvloeding(bijvoorbeeldverslaving),enacutedynamischefactorendiesnelveranderbaarzijn.Ward&Beech(2014)zieneenrelatietussendezetwee
varianten,diezijalsvolgtverwoorden:“…stabledynamicfactorsareviewedaspsychologicaltraitsorpropertiesthatcreatevulnerabilities….Acutedynamicfactorsareconceptualizedasacutementalstatesthatemergeoutof–orarecausedby–stabledynamicfactorsandareactivatedinspecific
contextssuchassocialrejection.”InalleversiesvandeHCR-20endeHKTzagenweeentweedelingvandedynamischefactorenin
eenklinischeneentoekomstigdomein.DatisalthansdebenamingindeHKT.IndeHCR-20wordtgesprokenover‘Recenteproblemenmet..’en‘Toekomstigeproblemenmet…’.Hoeweldeitemsniet
exactdezelfdezijn,vertoontdeinhouddieachterdezetweedelingenschuilgaateengroteovereenkomst.Bijbeideinstrumentengaathetomenerzijdseendomeinwaarbijklinischekenmerkenvanbetrokkeneinhetrecenteverledenofheden(HKT:afgelopen12maanden)worden
geregistreerdenanderzijdseendomeinwaarbijnaardetoekomstwordtgekekenenfactorenwordengescoorddievooralverbandhoudenmetdeteverwachtenleefsituatievanbetrokkene.Voordestapvanrisicotaxatienaargedragsinterventiedoor‘manipulatie’vanrelevantefactoren
(risicomanagement)zijnloutercorrelatiestussendiefactorenenhetgedragonvoldoende.Erdientookeenverklarendverbandtebestaan.466Ward&Beech(2015)benadrukkendatdiecausalerelatieookbegrependientteworden.Datwilzeggendatersprakezoumoetenzijnvaneen
onderliggendtheoretischconcept.Zijstellen:“Withrespecttodeterminingwhatfactorsaregenuinelycausal,itisnotsufficienttomanipulatevariablesexperimentally.”Mann(2010)volgt,zoalsgezegd,ookdielijn.Alsaanduidingvoorpsychologischbetekenisvolle
risicofactorenhanteertzijdeterm‘propensities’of‘longtermvulnarabilities’.Waarhethiernuomgaat,isdatzijvoorhetvaststellenvandiepropensitiesdevolgendecriteriaformuleert.Ermoetnaarhaaroordeelsprakezijnvaneenonderliggendetheoriedie(a)psychologischbetekenisvolis,
(b)redelijkerwijseenverklaringbiedtvoorhetvoorspeldegedrag,(c)vatbaarisvoorbehandeling/interventieen(d)intepassenisineenvandecriminologischeofsocialeleertheorieënvoorcrimineelgedrag.Maartevensdienterrobuusteempirischeevidentietezijndatdebetreffende
factorookdaadwerkelijkrecidivevoorspelt.Juistindatlaatstepuntlijkt,totnogtoe,eenbelangrijkprobleemteliggen.
Philipse(2005en2006)deedonderzoeknaardepredictievevaliditeitvandynamischefactoren.IneenlongitudinaalprospectiefonderzoekwerdendedynamischevoorspellersuitdeClinicalInventoryofDynamicReoffendingRiskIndicators(CIDRRI)getoetst.Dezespeciaalvoordit
onderzoekontwikkeldeschaalbevat47itemsmetbetrekkingtotgedragskenmerken,affecten,vaardighedenenklinischekenmerken.Devoorspelkrachtvandezeitemswerd,samenmet41
466 Mann2010.
180
181
statischefactoren,onderzochtbijeenpopulatie(N=132)vanTBS-gesteldennaontslaguitdekliniekindejaren1996totenmet1998.Bijopnamewerdbij(afgerond)76%vandebetrokkeneneenpersoonlijkheidsstoornisvastgesteld.
Voorpsychotischestoornissenenmiddel-gerelateerdestoornissenbedroegendepercentages30%en19%.Recidivewerdaangenomenbijeennieuweveroordelingvooreenseksueelofandergeweldsdelictenwerdgemetenovereenperiodevan5,5tot8,5jaarnaontslaguitdekliniek.
Vandebetrokkenenwerdongeveer20%opnieuwveroordeeld.Deklinischeinschattingvanhetterugvalrisico,aandehandvandeCIDRRI,bleekgeenenkelevoorspellendewaardetehebbenvooreennieuweveroordeling.Inhetuiteindelijkepredictie-modelresteerdenvierstatischefactoren.
Dedynamischefactorenvoegdenhiernietsaantoe.Hetbetrofdevolgende(statische)voorspellers:• aantalmalenongeoorloofdafweziggedurendeTBS(meer=hogerrisico);• comorbiditeitvanenigepersoonlijkheidsstoornisuithetDSM-III-RB-clustermet
middelenproblematiek,bijopname(ja=hogerrisico);• psychosebijopname(ja=lagerrisico);• enigepersoonlijkheidsstoornisuithetDSM-III-RB-cluster,bijopname(ja=hogerrisico)
Devoorspelkrachtvandit(statische)modelbleekredelijkgoed,meteenAUCwaardevan0,79.EnigaanknopingspuntvooreenvalidedynamischerisicotaxatieindezeTBS-populatieontbrak.
Harris(2015)analyseerdeverschillenderecenteonderzoekenenconcludeerdedatdetoegevoegdewaardevandynamischefactorenbijdevoorspellingvanrecidivenietsignificantis.OokinhethierbovenbesprokenonderzoekvanCoid(2007)kwamnaarvorendatdeactuariële
instrumentenendehistorische(statische)ennietdedynamischefactorenbinnendeandereinstrumentendegrootstevoorspellendekrachthebben.
Samengevatkomtheteropneerdatderecidivevoorspellendekrachtvandedynamischeinstrumentenofschalen,vooralsnogbeperktlijkttezijn.Verschillendeauteurszijnzichbewustvanditprobleem,maarstellendat,ondanksdeweinigbemoedigenderesultaten,vanuitdenoodzaak
tothetvindenvanaangrijpingspuntenvoorhetombuigenvancrimineelgedrag,deoplossingtochgezochtzalmoetenwordeninhetontdekkenvanvalidedynamischefactorenofcombinatiesdaarvan.467
5.3.3.3 Theorievorming:debalanstussenpersoons-enomgevingsgebondenfactorenInhetstrevennaareenverbeteringvandevoorspellendekrachtvanderisicotaxatie-instrumentenzienweindeliteratuureensgezindheidophetpuntvandenoodzaakvantheorievorming,maarzijn
indeuitwerkingdaarvanverschillendelijnenteontdekken.
Ward&Beech,integrativepluralism
Ward&Beech(2015)benadrukkendatderelatietussendevoorspellendefactorenenhetgedragbeterbegrependientteworden.Datwilzeggendatersprakezoumoetenzijnvaneenonderliggendtheoretischconcept.Zijstellen:“Withrespecttodeterminingwhatfactorsare
467 Bonta1997.
181
182
genuinelycausal,itisnotsufficienttomanipulatevariablesexperimentally.”Andersgezegd:nietmagwordenvolstaanmeteen‘trialanderror’methodevoorhetvaststellenvandevoorspelkrachtvaneenfactor.Zijhebbenvervolgensfundamentelekritiekophetconcept
vande‘dynamischefactor’.Zijstellendatindehuidigestandvanzakendynamischefactorenhybrideconceptenzijndiezowel‘symptomen’(vangedrag)alsetiologischeaspectenbevatten.Zijzijnvanmeningdathetsamenvoegenvanbeschrijvendeenverklarendeelementenineenen
hetzelfdeconceptverwarrendis,waarmeeonderzoekstechnischeendoodlopendewegwordtbewandeld.Debeschrijvendeaspectenzoudeninsamenhangende‘representatievemodellen’(‘exemplars’)samengebrachtmoetenworden.Separaatonderzoeknaardevoordiemodellen
verklarendeaspectenzoumoetenplaatsvindenlangsdelijnenvaneenmethodediezijals‘integrativepluralism’benoemen.Belangrijkstekenmerkvandiemethodeisdatdeverklarendetheorieënopverschillendeniveausontwikkeldworden(bijvoorbeeld:psychologisch,
neurobiologisch,maatschappelijkenzovoort).
Mann,psychologischbetekenisvollerelatiesMann(2010)zoekt,naastdetweedelinginstatischeendynamischefactoren,een‘derdeweg’,waarbijhetontrafelenvandecausaleketenscentraalstaat.Zijpresenteerteentheoretischconceptvoorderisicotaxatiewaarbijhetonderscheidtussenstatischendynamischwordtlosgelaten.
Bepleitwordteenconceptmetpsychologischbetekenisvollerisicofactoren(‘individualpropensities’of‘longtermvulnaribilities’),dieopgevatkunnenwordenals(zogoedmogelijkvertaaldmb)‘neigingen’of‘beheptheden’vaneenindividu.Waarhethiernuomgaat,isdatzijvoorhet
vaststellenvandiepropensitiesdevolgendecriteriaformuleert.Ermoetnaarhaaroordeelsprakezijnvaneenonderliggendetheoriedie(a)psychologischbetekenisvolis,(b)redelijkerwijseenverklaringbiedtvoorhetvoorspeldegedrag,(c)vatbaarisvoorbehandeling/interventieen(d)inte
passenisineenvandecriminologischeofsocialeleertheorieënvoorcrimineelgedrag.Maartevensdienterrobuusteempirischeevidentietezijndatdebetreffendefactorookdaadwerkelijkrecidivevoorspelt.Juistindatlaatstepuntlijkt,totnogtoe,eenbelangrijkprobleemteliggen.
Dezeindetijdinenigemateconstanteneigingenof‘propensities’zettenalshetwareeencausaleketeningangdieleidttottevoorspellengedachten,gevoelensofgedrag.Hoewelhetkenmerkenvaneenindividubetreft,zijnde‘neigingen’ookteherkennenaandeinteractiemetdeomgevingen
deomgevingzelfwaarinhetindividuzichbevindt.Deneigingvanhetindividuzichineencriminogeneomgevingtebegevenzouconceptueelmogelijkeenbetererecidivevoorspellerzijndandieomgevingzelf,aldusMann.Metdetermpropensitywilzijookaangevendathetgaatomeen
psychologischbetekenisvolkenmerkdatzichbijuitstekmanifesteertindeinteractiemetdeomgeving.Manndoeltdaaromuitdrukkelijknietopdemeerklinischteduiden‘karaktertrekken’(‘traits’).
Andrews&Bonta,multifactoriëlebenaderingBonta(1997)zoektdeoplossingindeverbindingvantheorieenempirie.Hijsteltdatomte
begrijpenwaaromiemandineenbepaaldesituatietotantisociaalgedragkomt,rekeningmoetwordengehoudenmeteenveelheidaanfactoren.Eendimensioneleverklaringenschietentekort:“Therearenosimpleexplanationsofcrime(forexample,‘povertycausescrime’or‘heissick’)”.
Uitgangspunt,zozegthij,moetzijneenalgemenepersoonlijkheids-ensociaalpsychologischetheorieovercrimineelgedrag,waardepremisseaantengrondslagligtdatcrimineelhandelen,net
182
183
alsiederandergedrag,aangeleerdis.OnderverwijzingnaardestudievanAndrewsenBonta(1994/2010)introduceerthijviergroepenvanmeestrelevantefactorenindietheorie(theBigFour).Centraalpuntisdathijdietheoretischeconceptenverbindtmetdeinmiddelsgebleken
empirischeevidentievanbepaalderecidivevoorspellendefactoren.Eenvandegroepenheeftbetrekkingophetklinischperspectief,meerinhetbijzonderdeantisocialepersoonlijkheid,waarbijspecifiekekenmerken,zoalsimpulsiviteit,egocentrismeenthrill-seekingzwaarwegendefactoren
zijn,zoweltheoretischalsempirisch.Detweedegroepkomtuitdeleertheorie,metdesimpeleboodschapdatalsgedragbeloondwordthetzichzalherhalen.Indeempirievanderisicotaxatiezienwedatenigszinsteruginhetgegevendathet(crimineel)gedraginhetverledendebeste
voorspellerisvantoekomstig(crimineel)gedrag.Langsdezewegwordtdushetbeginvaneentheoriegeformuleerdvoorfactorendieaanvankelijkviahetmechanismevanhet‘dustbowlempiricism’warenvastgesteld.Detweeanderebelangrijkevoorspellerszijnhetantisocialegedrag
datzijnbekrachtigingvindtinhetgedragvananderen(‘antisocialsupports’)enhetantisociaaldenken(alscognitievedistorsie).Dezebelangrijkevoorspellersvindenhuntheoretischegrondslagindealgemenepersoonlijkheidsleerensocialepsychologie,waarindenadrukligtophet
leerpatrooningroepen,aldusBonta.Destapnaareenmeerdereaspectenomvattend(multifactorieel)delictverklarendtheoretischconceptwordtgezetdoorAndrews&Bonta(2010).Depsychologischecomponentisdaarin,naar
hunopvatting,onmisbaar.Bredepsychopathologischeconceptenachtenzijnietbruikbaar.Vanverklarendeverbandentussenpsychischeziektebeeldenencrimineelgedragzouslechtssprakezijnbijbepaaldeaspectenvan
psychopathieenanderepersoonlijkheidsstoornissen.Gedoeldwordtopdehierbovenaangeduide(antisociale)persoonlijkheidskenmerkenenhetantisocialedenken.Voorzoverookbijanderestoornissenevidenterelatiesmethetdelictgedragaanweziglijkentezijn(bijvoorbeeldeendoding
vanuiteenparanoïdeschizofrenie)zounietdieschizofreniemaar,wederom,de(doorAndrews&Bontaalsantisociaalbenoemde)cognitievedistorsievandeparanoïdiedebepalendefactorzijn(p.83).
Welrelevant,inhunogen,isdepsychodynamischebenadering,diezijnbasisvindtindetheorieënvanFreud.Dierelevantiebaserenzijopdeempirischeevidentievanbepaaldenoties(‘internalstructures’)uitdatgedachtegoed.HetdoorFreudgepostuleerde‘Id’wordtteruggezienindeaan
verschillendegedrags-ensocialeleertheorieëntengrondslagliggendehypothesevanderelatietussenfrustratieenagressie.Het‘Ego’zienzijinhetlichtvanhet‘realiteitsprincipe’,waarbijhetzichontwikkelendekind,gegevendeimpulsenvanuithetid,geconfronteerdwordtmetdeeisen
vanzijnomgevingenhetvermogenontwikkeltdaaradequaatmeeomtegaan.OokdedoorFreudgenoemdecriteriavoorpersoonlijkerijpheid(psychologicalmaturity)kennenhunpendantinbelangrijkedelictgedragvoorspellendefactoren.Gedoeldwordtophetvermogen
totuitstelvanbevredigingvanbehoeften,hetvermogentothetopbouwenenonderhoudenvaneenstabiele(liefdes)relatieensocialeproductiviteit.Hetontbrekenvandieeigenschappen,zich
vertalendineenzwakkezelfcontrole,relationeleinstabiliteiteneeninstabielwerkpatroon,isgeblekenvoorspellendtezijnvoordelictgedrag.
Indeverklaringvangedragwordtvervolgens,indealgemenepersoonlijkheids-encognitievesocialeleertheorieën,onderscheidgemaakttussen(1)depersoonindeactuelesituatiewaarinhethandelenplaatvindten(2)defactorendie,vanuitdiensachtergrond,betrokkenehebbengevormd
183
184
enpredisponerentotbepaaldgedrag,aldusAndrews&Bonta.Ditmodelisonderstaandschematischweergegeven.
ThePsychologicalSituation(orPsychologicalMoment)inTraditionalPsychodynamicTheory(OntleendaanAndrews&Bonta2010p.88)
ThePrinciples
Morality
ThePerson
SUPEREGO
ImmediateSituation
(Temptations/FacilitatorsInhibitors/Stressors)
Reality
EGOCriminalBehavior(Managing:copinganddefending)
Pleasure
ID
DeHCR-20v3,idiografischgetoetstNaastdezepogingentoteentheoretischeheroriëntatieopdefundamentenvanderisicoanalyse,
kandevoorspelkrachtvandedynamischefactorenookwordenverbeterddooropcasusniveau,bijhetscorenvandeitemsineenrisicotaxatie-instrument,dewerkwijzeteverfijnen.EenmooivoorbeeldistevindenindetoelichtingvandeHCR-20v3.468Geadviseerdwordtombijdehantering
vanhetinstrumenttebeschrijvenhoedeaanwezigerisicofactorenrelevantzijnvoordezepersoon.“Eenrisicofactorwordtalsrelevantbeoordeeldindienhet:
1. eenessentiëlerolhadinhetgewelddadiggedraginhetverleden;
2. waarschijnlijkvaninvloedisopgewelddadiggedragindetoekomst;3. waarschijnlijkhetvermogenvandeonderzochteaantastomniet-gewelddadige
probleemoplossendevaardighedentoetepassenofomniet-gewelddadigeofniet-
conflictueuzinterpersoonlijkerelatiesaantegaan;4. noodzakelijkisomtebeheersenomhetrisicoteverlagen.“
Alseenvandebelangrijkstecriteriaomderelevantievandefactorentebeoordelenwordtgenoemdhunoorzakelijkerelatiemetgeweld.Daarbijwordtonderscheidgemaakttussendriefuncties.
468 DeVogel2013
184
185
Derisicofactorenkunnenbeslissingenomgeweldtegebruikenmotiveren,ontremmenofdestabiliseren.Metdielaatstefunctiewordtmetnamegedoeldopdeverstorendeinvloedvanmiddelengebruik.
Metzoveelwoordenwordtindetoelichting(p.93/94)aangegevendatvoorhetvaststellenvanderelevantievanrisicofactorengeenobjectievetestofeeneenduidigewetenschappelijkerichtlijnvoorhandenis.Diebeoordelingenzoudeneigenlijkaangemerktmoetenwordenalshypotheses,
‘gebaseerdopwetenschappelijketheorieënenonderzoek,professioneledeskundigheidendefeitenindebetreffendecasus’.Tweemethodenwordengeadviseerd:“Teneerstewordtanamnestischonderzoeknaargewelddoordeonderzochteinhetverledensterk
aanbevolen.Dooreenzorgvuldigebestuderingvaneerderegewelddadigeincidentenkanmendegedragsmatige,cognitieve,affectieveensituationeleoorzakenvangeweldidentificeren.Voortoekomstiggeweldhoevennietdezelfdeoorzakeneenroltespelen,maardezeinformatiebiedtwel
eenstevigebasisvoorhetformulerenvanhypothesesoverderelevantievandeverschillenderisicofactorenvoortoekomstiggeweld…………Eentweedebruikbaremethodeomdemogelijkeoorzakelijkheidvanrisicofactorentebegrijpenis
dooreenfunctioneleanalysevangeweldtemaken.Hetvoornaamstedoelhiervanisommeerinzichttekrijgenindefunctie–ofhetdoel–datgeweldheeftvooreenpersoon.”469
5.4 Stoornisengewelddadigdelictgedrag; samenvattingenbeschouwing
5.4.1 BeperkteforensischerelevantievandepsychischestoornisHetonderzoekindithoofdstukheeftlatenziendatdepsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderanderezijnterugtevindeninhetclassificatiesysteemvandeDSM,opzichzelfnietovertuigendverklarendnochvoorspellendzijnvoorgewelddadig(delict)gedrag.
Bijdeschizofreniezienweelkaartegensprekendeonderzoeksresultatenwatbetreftdecorrelatietussendezestoornisengeweld.470Inenkelemeta-analyses471zijnmethodologischekanttekeningengeplaatstbijgevondencorrelaties.Alsbelangrijkbezwaarwordtgenoemddatinvrijwelalle
onderzoekentenonrechte(naardeopvattingvandeonderzoekers)hetcategorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntisgenomen.Ervanuitgaandedatschizofrenieveelbeterzouzijnopte
vattenalseenmulti-dimensioneelconstruct,zoubijeengevondencorrelatie,daarmeenognietzijnverklaardwelkeaspectenvandatconstructeenrolhebbengespeeld.Overdevoorspellendekrachtvanpersoonlijkheidsstoornissenenpsychopathievoorgewelddadig
delictgedragbestaatweinigtwijfel.472Dieisaanwezig.Tochisdeforensischebruikbaarheidvandieconstateringbeperkt.Ookhierspelenmethodologischeproblemen.Grootsteknelpuntlijkttezijndatindediagnostischecriteriavangenoemdestoornisseninbelangrijkemateelementenzijnterug
tevindendieopzichzelfalalsgewelddadig(delict)gedragzijnaantemerken,danweldaarmee
469 DeVogel2013.470 Rice&Harris1992,Modestin&Amman1995,Steadman1998,Fazel2009enHarris2015.471 Bo2011,Steinert2012enNederlof2013.472 Zieparagraaf5.2.4.
185
186
directverbandhouden.473Correlatieskunnendaardooreentautologischkarakterkrijgen.Eentweedeprobleemisvergelijkbaarmetwatwerdopgemerkttenaanzienvanschizofrenie.Zoweldepersoonlijkheidsstoornissenalsdepsychopathiezijndusdanigglobaleconcepten,meteenbreed
scalaaancriteria,datbijeeneventuelecorrelatieniethelderiswelkeelementennupreciesdevoorspellendekrachtvormenvandebetreffendestoornis.474Watbetreft(hetaldannietalsstoornisaantemerken)middelenmisbruikzijnerbetrekkelijk
evidentsignificanterelatiestussenenerzijdsmisbruikvanmiddelenenanderzijds(vooralvermogens)criminaliteit.Nietteminblijkenderelatiescomplextezijn.Hoewelerveelstudieszijnovercorrelationeleverbanden,zouernogweinigbekendzijnoverdeprocessenenmechanismen
diewerkzaamzijninderelatiestussenmiddelengebruik,criminaliteitencriminelerecidive’.475Alswekijkennaarderecidivevoorspellendekrachtvandepsychischestoornisinrelatietotandererelevantefactoren,danblijktookindatgevaldiebetekenisbeperkttezijn.Hetmeestscherpkwam
datnaarvorenbijeenvergelijkingvanverschillendeversiesvanhetzelfderisicotaxatie-instrument.Metbetrekkingtotde‘psychischestoornis’bleekdat,bijvoorbeeld,inhetactuariëleinstrument,deVRAG,deitemspersoonlijkheidsstoornis,schizofrenieenpsychopathieuitdeherzieneversie,
VRAG-R,zijnweggelaten.OokdeindeHKT-30onderdehistorischeitemsopgenomen‘psychischestoornissen’,persoonlijkheidsstoornissen’en‘psychopathie’zijnindeherzieneversieHKT-Rnietmeeraanwezig.Inaldezegevallenzijnergeenaanwijzingendatdeinhoudelijkewijzigingeninde
stoornisgerelateerdeitemsvannegatieveinvloedzijngeweestopdevoorspelkrachtvandeinstrumenten.Ookdevergelijkingvaneeninstrumentwaarindepsychischestoornisnietalsitemisopgenomen(StatRec)metinstrumentenwaarindatwelhetgevalis,boodgeenaanwijzingendat
hetnietmeelatenwegenvandepsychischestoornisafbreukdeedaandepredictievevaliditeit.
5.4.2 VanglobaleconceptennaarspecifiekedimensiesenfunctiesDebelangrijksteuithetvoorgaandetetrekkenconclusieisdat,iniedergevaldegenoemde,globale
pathologischebeeldenzichslechtlenenvoordeverklaringenvoorspellingvangewelddadigdelictgedrag.Overeenbreedfrontzienwedat,inhetonderzoeknaardebetekenisvande‘psychischefactor’voordelictgedrag,deaandachtenigszinswordtverlegdnaarspecifiekeaspecten
indepersoonendiensgedrag.Driemetelkaarsamenhangendeonderzoeksveldenspringeninhetoog:(1)persoonlijkheidsprofielenendimensies,
(2)psychischefunctiesen(3)defunctievanhetgedrag(geweld).
BijdepersoonlijkheidsdimensieszienwedatinhetonderzoekvanBettencourt(2006)476deverbindingwordtgelegdmetheteerderindezestudiebesprokenvijf-factorenmodel.477
473 Zieparagraaf5.2.4.3.474 Widiger1994,Roberts2007.475 Lammerse.a.2014.476 Zieparagraaf5.2.4.4.477 Paragraaf4.4.4.
186
187
OokhetonderzoekvanRoberts(2007)478pastindezebenadering,indiezindatdeviersamenstellende‘delen’of‘factoren’vanhetpsychopatischbeeld479hetkarakterdragenvaneen‘profiel’.
Deonderzoekenlatenziendatbepaaldeprofielencorrelerenmethetplegenvangeweld.Hetverleggenvandeonderzoeksfocusvanglobaleconceptennaarspecifiekepsychischefunctiessignaleerdenwemetnamebijdeschizofrenie,480waarbijvooraldeindatziektebeeldpassende
psychoseonderwerpvanonderzoekwas.Afgaandeopdewisselendeuitkomstenvandeonderzoeken,bleekdecorrelatietussendespecifiekeTCO-wanen481engeweldoverigensopzijnminstonderwerpvandiscussie.Ookisgekekennaardetijdfactor(‘temporalproximity’van
psychoseenagressiemaarookde‘firstepisodepsychosis’).Dezespeelteenrol,maarnietlosvanandererelevantefactoren.482Watopvaltisdetoenemendeaandachtvoordebetekenisvanhetaffect.HetonderzoekvanUlrich
(2013)lieteensterkecorrelatiezien(bij‘temporalproximity’)tussenwoedeengeweldalsgevolgvaneenwaan(metTCOkenmerken).Dewoede(‘angerexpression’)alsrelevantefactorkomtooknaarboveninhetonderzoekvanDaffern(2009).Hetginghieromdevraagwelkefunctiegeweld
vervultbijpersonen(incasugedetineerden)meteenpersoonlijkheidsstoornis.DeaandachtvoordefunctievangeweldzienweoverigensookterugbuitendezetheoretischekadersindetoelichtingopdeHCR-20v3483,waarinvoorhettoetsenvanderelevantievande
risicofactorenonderanderewordtbepleitomopcasusniveaueenfunctioneleanalysetemakenvanhetgebruiktegeweld.
5.4.3 Van‘dustbowlempiricism’naarophetindividugerichte theorievormingInparagraaf5.3wasdevraagwatdekrachtisvandestoornisalsgeweldvoorspellendefactorin
relatietotanderefactoren.Derisicotaxatie-instrumentenstaanhierbijcentraal.Eenknelpuntindeontwikkelingvandieinstrumentenbleektezijndatdedynamische(veranderbare)factorenweliswaardemeesterelevantiehebbenvoorinterventiesopdelictgedrag,maardatde
voorspelkrachtvandiefactorenachterblijftbijdievande(praktischminderbruikbare)historische(statische)factoren.
Indeliteratuurzijnbijhetzoekennaareenoplossingvanditdilemmatweemetelkaarsamenhangendeontwikkelingenzichtbaar.
Teneerstelijkterredelijkeeenstemmigheidtebestaanoverdenoodzaakvantheorievorming.Hetontbrekenvaneenconsistentevisiebijdekeuzevanderelevantefactoren,doorBonta(1997)aangeduidals‘dustbowlempiricism’,wordtintoenemendematealsprobleemgezien.
478 Zieparagraaf5.2.4.2.479 Hare2005.480 Paragraaf5.2.3.2.481 Psychotischesymptomenwaardoorbetrokkenezichbedreigdvoeltdanwelhem/haarhetgevoel
gevendatanderendecontroleovernemen.482 Large2011.483 Paragraaf5.3.3.3.
187
188
Indeaangedragenconceptenzienwe,naasteenrelativeringvanhetbelangvanhetonderscheidtussendynamischeenstatischefactoren,bijvoorbeeldaandachtvoorhetzichtbaarmakenvaneentothetvoorspeldegedragleidendecausaleketen(Mann2010),maarvooralwordtgezochtnaar
verklaringsmodellen,waarindefocusligtophetbegrijpenvandeinteractietussenindividuenzijnomgeving.484Indenadrukopdatindividueleaspectisdetweedeontwikkelingzichtbaar,indiezindatdeals
relevantbeoordeeldepersoonsgebondenfactorenopeenbetrekkelijkspecifiekniveauwordenbeschreven.Mannspreektover‘individualpropensities’of‘beheptheden’vandebetrokkene.Die,indetijdinenigemateconstante,kenmerkenzoudendeeerdergenoemdecausaleketeningang
zetten.OokbijAndrews&Bonta(1994/2010)ligt,inhunmultifactoriëlebenadering,hetstartpuntbijhetindividu.Zijkiezendaarbijvooreenpsychodynamischebenadering.DeVogel(2013)pleitervoorderelevantievanbepaaldefactoren(indeHCR-20v3)tetoetsendoorinanamnestisch
onderzoek‘degedragsmatige,cognitieve,affectieveensituationeleoorzakenvangeweld(te)identificeren’.Psychopathologie(inengerezin)alsrelevantefactorkomenweindezevoorstellenniettegen.
Andrews&Bontastellenmetzoveelwoordendatnaarhunopvattingpsychopathologischeconcepten,voordeverklaringvandelictgedrag,slechtbruikbaarzijn.Dezeopvattingsluitaanbijdeeerdereconstateringdathetbelangvandepsychischestoornis,alsglobaalconcept,inde
risicotaxatiesinstrumentenminderlijktteworden.
5.4.4 VerklarenenvoorspellenHetverklarenenvoorspellenvan(delict)gedragistotnutoemeestalineenademgenoemd.Vaak
wordtveronderstelddatdefactorendieinverbandtebrengenzijnmettoekomstigegedragingenookwelverklarendzullenzijnvooreerdergedragenomgekeerd.485Hetis,binnendestrafrechtelijkecontextvanditonderzoek,vanbelangnategaanofdezehypothesejuistis.De
rechterwordtimmers,enerzijdsbijdetoerekeningenanderzijdsbijdegevaarsprognose,metbeideinvalshoekengeconfronteerd.Dekwestiekwamnaarvorenbijdeinterpretatievanderesultatenvanrecidivevoorspellend
onderzoekmetgebruikmakingvanrisicotaxatiesinstrumenten.486Kernvanhetprobleemlijkttezijndatderelatietussenvoorspellendefactorenentoekomstiggedraginveelinstrumentennietmeerisdaneencorrelatieengeenverklarendofcausaalverband.487Meerspecifiek,kenmerkenveel
risicofactorenzichdoorenerzijdsdestatistischecorrelatiemethetvoorspeldegedragenhetgegevendatderisicofactorindetijdvoorafgaataandatgedrag/deuitkomstvandevoorspelling.488Meerbetekenisiservaaknietaantoetekennen.
Hetontbrekenvaneenaantoonbaarcausaalverbandbrengtmetzichmeedatdegebleken
484 ZieookWard&Beech2015methunals‘integrativepluralism’aangeduidemethode,waarin
verklarendetheorieënvanuitverschillendeinvalshoeken(psychologisch,neurobiologisch,maatschappelijkenz.).wordenbenaderd.
485 Kooijmans&Meynen2012.486 Paragraaf5.3.3.1.487 Philipse2005,p.37.488 MonahanineencitaatvanWard&Beech2015.
188
189
statistischecorrelatietussendebetreffendefactorenhettoekomstiggedragnietzondermeergetransponeerdkanwordennaarhetverleden.Relevantefactoreninhetrisicotaxatie-instrumentkunnendaaromnietzondermeergebruiktwordenvoordeverklaringvaneeneerdergepleegd
delict.489Deredenering,datwanneerdestoornisineenactuarieelinstrumentnietofnegatiefvoorspellendisvoorgewelddadiggedragindetoekomst,datdanookwelzalgeldenvoorhetindexdelictindezaak
gaatdusnietop.Omdielinktekunnenleggenismeerinformatienodigoverdeaardvandegeconstateerde(cor)relatie.Opditpuntgekomen,kunnenweaansluitenbijdebovenstaandebeschouwingoverde
ontwikkelingvan‘globaleconceptennaarspecifiekebeelden’.Metdeontwikkelingvantheoretischeconceptenalsgrondslagvoorderisicotaxatieendeaandachtvoorspecifiekeverklarendepsychischeeigenschappenenfuncties,lijktdeinhoudvanderelatietussende
relevantefactorenenhet(delict)gedragconcreterteworden.Doordatdanmindersprakeisvaneenlouterstatistischecorrelatieencausaleverbandenbeterzichtbaarworden,lijktdestapvanvoorspellennaarverklarenkleinerteworden.
Bijdeomgekeerderedenering–delictverklarendefactorenzullenookwelvoorspellendzijnvoortoekomstiggedrag–doethetgeschetsteprobleemzichnietvoor.Hetisaannemelijkdatde,op
casusniveaugeïnventariseerdedelictverklarendecriminogenefactorenookvoordetoekomstvoorspellendzullenzijn.Weliseenkanttekeningteplaatsenbijde,bijtoepassingvanmetnamedeTBSgehanteerde,veronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoortoekomstigdelictgedrag.
Hetprobleemishiernietzozeerdateenverklarendefactornietvoorspellendkanzijn,maardat,alseenvandeconclusiesvanditonderzoek,devaliditeitvandehierbenoemdeverklarendefactor(destoornis)alszodanigalterdiscussiestaat.
489 Andrews&Bonta2010,p.82.
189
190
Hoofdstuk6 Hetjuridisch-normatievekader
6.1 Inleiding
Hetdoelvandithoofdstukiseennaderebeschouwingvandenormatievekaders,waarbinnenaandestoornis,maarookaananderepsychischeafwijkingeninhetstrafrecht,betekeniswordtgegeven.
Eerder490isalgekekennaardegevallenwaarindepsychischeafwijkingenjuridischerelevantiekunnenhebben.Devraagaandehandvanwelkcriteriumindegenoemdegevallenrechtsgevolgenkunnenwordenverbondenaandeaanwezigheidofde‘doorwerking’vandepsychischeafwijking–
inhetgedrag,danwelindeprognosevanbepaaldgedrag–ishiermeeevenwelnognietbeantwoord.
Inhoofdstuk2bleekdeaanwezigheidvaneenpsychischeafwijkinginveelrechtsgebiedenjuridischgevolgentekunnenhebben.Ookkwamnaarvorendatinveelgevallennietdeafwijkingzelfmaar
dedaarmeesamenhangendepsychischebeperkingen(ofdysfuncties)ofhet(mogelijk)uitdeafwijkingvoortvloeiendegedragconsequentiesheeftvoordedeelnameaanhetrechtsverkeer.Erwordtdaneen‘tussenstap’gemaakt,waarmeedeafwijkingjuridischebetekenisofjuridische
relevantiekrijgt,indiezindatdezedaardoorvatbaarwordtvoorjuridischenormering.Dietussenstap,kentvelevariantenmaarlaatzichsamenvattenonderdenoemerscompetentieengevaar.491
Nagegaanisookinwelkebepalingenbinnenhetstrafrechtdepsychischeafwijkingeenrolspeelt.Eenbelangrijkevariantblijkttezijn,diewaarindebeoordelingvaneenincompetentievoorligt.
Bijcompetentiemoetinhetstrafrechtvooralgedachtwordenaandeuitsluitingvandeaansprakelijkheid(intermenvanverwijtbaarheid)492indeschulduitsluitingsgronden.Bijdetoerekeningsvatbaarheidvormtdepsychischestoornishetkernbegripmaarbijdepsychische
overmachtgaathetomeendooreenexterneomstandigheidgeluxeerde‘psychischedrang’.Eenerkenningvanhetberoepopnoodweerexcesvereistevenweldeaanwezigheidvanweereenanderegeestelijketoestand,namelijkde‘hevigegemoedsbeweging’.Debetreffende
schulduitsluitingsgrondenzijnderhalveverbondenmetdeaanwezigheid(endedoorwerking)vanspecifiekedoorwetofjurisprudentiegeformuleerdepsychische‘afwijkingen’.Eenkleinerolblijktweggelegdtezijnvoordevariantwaarin,alsgevolgvaneenverminderde
competentie,rechtenofbevoegdhedenwordenbeperkt.Deze‘civielrechtelijkgekleurde’variant(wilsonbekwaamheid)vindenweteruginenkelestrafvorderlijkebepalingen.493Hetconstituerenvaneenrechtmetalsredendatdestoornisalsbeperkingofhandicapwordtbeschouwd,isinhet
strafrechtnietaandeorde.
490 Hoofdstuk2.491 Hoofdstuk2.492 Zievoorhetgebruikvandeterm‘strafrechtelijkeaansprakelijkheid’paragraaf1.2.2.493 Zieparagraaf2.2.1.
190
191
Eengroterelevantieheeftdeaandestoornisverbondengevaarsnotie,diewijzienbijdestrafrechtelijkemaatregelen,meerinhetbijzonderbijdeTBS,dePIJendeplaatsingineenpsychiatrischziekenhuis(PPZ).Indatgevalgaathetnietomdebeoordelingvaneencompetentie,
maaromdeinschattingvandekansdatbepaald(gevaarlijk)gedragzichindetoekomstzalvoordoen.494Echter,eenindicatievoorgevaarlijk-/delictgedragindetoekomstwordtindemeestegevallenafgeleiduiteenbreedscalavanfactoren495enslechtswanneereenTBS,PIJofeenPPZaan
deordeis,zal,rechtens,degevaarsinschattingontleendmoetenwordenaandestoornisvandeverdachte.Buitendetoepassingvandezemaatregelenkunnenookookanderepsychischetoestanden,maarooknietpersoonsgebondenfactorenalsgrondslagdienenvoordeinschatting
vangevaar.Uithetbovenstaandeblijktdatookinhetstrafrechtdebetekenisvandestoornisofdeafwijking
moetwordengezochtbinnendecontextvandenotiescompetentie(endanmetnamedestrafrechtelijkeaansprakelijkheid)engevaar.Dezenotieszijnnietvangelijke‘orde’.Bijcompetentiegaathetomde(retrospectieve)inschatting
vanhetvermogenbepaaldgedragteontwikkelenofnatelaten.Gedragsdeskundigisdat‘vermogen’ofdie‘competentie’uittedrukkenintermenvanpsychischefuncties.Bijgevaargaathetomdewegingvandekansopbepaald(schadelijk)gedrag.
Doorooktekijkennaardecriteriaofdenormen,aandehandwaarvanrechtsgevolgenwordenverbondenaandeincompetentie(ontoerekeningsvatbaarheid)endewegingvanhetgevaar,zullenwebeterzichtkrijgenopdebetekenisdie,inhetrecht,aandeonderliggendestoornisof‘afwijking’
wordttoegekend.Omdat,zoalsgezegd,denotiescompetentieengevaarnietvangelijke‘orde‘zijnzullen,naarverwachting,ookdecriteriaaandehandwaarvanhetrechtsgevolgwordtbepaald,verschillen.
Andersgezegd,hetcriteriumvoordebeoordelingvandetoerekenbaarheidhoeftniethetzelfdezijnalshetcriteriumwaarmeedegevaarsinschattingvoortoekomstigdelictgedragwordtgewogen.Eenbelangrijkpuntbetreftdevraagofdenotiescompetentieengevaar,inhetstrafrecht,exclusief
gebondenzijnaandestoornis.Bijdeinventarisatievandeknelpuntenzagenwijaldatstrafrechtelijkeaansprakelijkheidookkanwordenbeperktdoordeaanwezigheidvananderepsychischetoestandendandestoornis496ofdoorexterneomstandighedendienietdirectmetde
psychischetoestandvandeverdachtetemakenhebben.Ookbijdewegingvangevaarkaneenbreedscalavanfactorenbetrokkenworden.Alleenbijdebovengenoemdedriestrafrechtelijkemaatregelendientdestoornisdebeslissendegevaarvoorspellendefactortezijn.
Erlijktdusgeensprakevaneenexclusievegebondenheidvandenotiescompetentieengevaaraandepsychischestoornis.Ookanderepsychischeconditiesblijkenimplicatiestekunnenhebbenvoordestrafrechtelijkeaansprakelijkheidenookbijdeinschattingvangevaargaathetommeerfactoren
danalleendestoornis.
494 Zieparagraaf2.2.2.495 Zieparagraaf5.3.3.3;inhetbijzonderAndrews&Bonta2010.496 De‘psychischedrang’bijpsychischeovermachtende‘hevigegemoedsbeweging’bijhet
noodweerexces.
191
192
Datkanbetekenendataandienotiesenhetdaarmeeverbondennormatievekader,inhetstrafrecht,eenbrederewerkingkanwordentoegekend,losvandevraagwelkefactoren(destoornisofanderszins)leidentotincompetentieengevaar.Inhoofdstuk7wordtdieoptienader
uitgewerkt.
6.2 Normatievekaders
Indevoorgaandeparagraafis,uitgaandevandestrafrechtelijkrelevantenotiescompetentieengevaar,onderscheidgemaakttussen,aandeenekant,depsychischefactorendiebijde
beoordelingvandecompetentieenhetgevaareenrolspelenenanderzijdsdecriteria(normatievekaders)diebijdiebeoordelingwordengehanteerd.Indezeparagraafwordendienormatievekadersnaderonderzochtenzullenbijdecompetentievarianten(toerekening/psychischeovermacht
ennoodweerexces)diekadersmetelkaarwordenvergeleken.Hetonderzoeknaardenormatievenotiesbijgevaarislastig.Defeitelijkeinschattingvanhetgevaar
endenormatievewegingvandeernstdaarvanlopenvaakinelkaaroverenzijnmoeilijkteontrafelen.Aanknopingspuntvoorhetonderzoekvormthetwettelijkgevaarscriterium.Bijbepaaldestrafrechtelijkemaatregelenisdatgevaarscriteriumverbondenmetdepsychischestoornis.
6.2.1 Toetsingscriteriumbijdetoerekening
Deontoerekenbaarheidisjuridisch‘sober’geregeld.Artikel39WvSdoetnietmeerdanstraffeloosheidgaranderenvoordegeneaanwiehetstrafbaarfeitvanwegeeenpsychischestoornisnietkanwordentoegerekend.Inwelkegevallenenvolgenswelkecriteriadietoerekening
achterwegekanblijvenisongewis.Erisslechtsdezekerheiddatdepsychischestoornisredengevendmoetzijnvoorhetniettoerekenen.Striktgenomen,naardelettervandewet,iszelfsgeencausaalverbandvereisttussendestoornisenhetstrafbaarfeit.497Voorhetachterhalenvan
deredenvandezesoberheidendebijdetoerekeningtehanterencriteriamoetenweterugindegeschiedenisvandewet.
6.2.1.1. Wetsgeschiedenis
Bijdebesprekingdaarvaninparagraaf3.2.1(wetsgeschiedenis)zagenwijdatindeaanonsWetboekvanStrafrechtvoorafgaandeCodePenale(geldendtot1886)hetzogenaamdepsychiatrisch-diagnostischecriteriumwerdgehanteerd.Dathoudtindatdeaanwezigheidvaneen
psychischestoornisbijdeverdachteopzichvoldoendewasomdeontoerekenbaarheidaantenemen.Dieconstructiemaaktehetformulerenvannaderecriteriaoverbodig.BijdetotstandkomingvanhetWetboekvan
Strafrechtwerdhetontbrekenvanhetvereistevaneencausaalverbandtussendestoornisenhet
497 ZieNieboer1970,p.72e.v.
192
193
beganefeitechteralsbezwaargezien.DeDuitsewetwerdalsvoorbeeldgenomen.Daarinwassprakevaneenbreedscalaaanpsychischebeeldenentoestandendietotstraffeloosheidkondenleidenmitssprakewasvanhetontbrekenvande‘freieWillensbestimmung’.Metdatlaatstelijkt
een(beginvaneen)criteriumgegeven.InheteersteontwerpvanhetNederlandseWetboekvanStrafrechtwerddieconstructieovergenomendoorstraffeloosheidtegaranderenvoordegenedie,tengevolgevaneenpsychischestoornis‘nietinstaatiszijnwiltebepalen’tenaanzienvanhet
gepleegdefeit.Over‘toerekenen’werdnietgesproken.Vanuitpsychiatrischehoekkwamechterkritiekopdetebeperkendewerkingvanhetwilscriterium.‘Door‘krankzinnigheid’tebeperkentothetnietkunnenbepalenvandewil,gaatdewetgevervolgensRamaeruitvaneenopvattingvan
‘krankzinnigheid’dieinstrijdismetde‘psychiatrischeervaring’.AanBijlsma498valtteontlenendatRamaereencriteriumvoorsteldewaarineencausaalverbandtussenstoornisendelicttotstrafuitsluitingleidt,eencriteriumdatvolgenshemonderschrevenwordtdoordemeest
gezaghebbendepsychiaters’.Demeningenbinnendepsychiatriewarenechterverdeeld.Het‘wilscriterium’vondwelgenadeindeogenvandegeneesherenvanvierkrankzinnigengestichtendienaaraanleidingvanartikel47OROkenbaarmaaktendatnaarhunoordeeldeeisvaneen
verbandtussenstoornisendelictberustopde‘volgenshenindepsychiatrieachterhaaldeveronderstellingdateen‘krankzinnige’verantwoordelijkkanzijnvoorhandelingendienietdirectuitzijn‘krankzinnigevoorstellingen’voortvloeien.Een‘krankzinnige’kanvolgensdegeneesheren
nooitverantwoordelijkwordengehoudenvoorzijndadenenmoetdus–netalsonderartikel64CP1810–altijdvanstrafwordenuitgesloten’.499DeministerslootzichechteraanbijdeopvattingvanRamaerenweeseropdatdegrenstussen‘vrijwillig’en‘onvrijwillig’nietscherptetrekkenviel.
Onderverwijzingnaar‘culpaincausaachtige’situaties,waarinook‘nietvrijwillige’gedragingen(bijvoorbeeldbijdronkenschapofbijomissiedelicten)onderstrafrechtelijkbereikzoudenmoetenblijven,werdbeslotentoteentekstwijziging.Doeldaarvanwaseenformuleringtekiezendie‘noch
dedeskundigen,nochdenrechter(vanwieroordeeltenslotte,bijelkeformule,tochallesafhangt)knelt’.500Heteerstedeelvanartikel37kreegdevolgenderedactie:‘Nietstrafbaarishijdieeenfeitbegaatdathemwegensdegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringzijnerverstandelijke
vermogensnietkanwordentoegerekend….’Totopdedagvanvandaagisdezetekst(thansartikel39)nietwezenlijkveranderd.Dathoeftmisschienooknietteverbazen.Allemogelijkekritiekenwarenindetekstgeabsorbeerd,
metalsresultaateenkaleensobereformulering.HetbrachtNieboertotdestellingdat‘geenartikelvanhetwetboekmetzoweinigwoordenzoveelproblemenaansnijdtzonderzeoptelossen’.501Watoverisgeblevenisnietmeerdaneenimplicieteverwijzingnaardenotiedateenpersoonmeteen
psychischestoornisonderomstandighedengedisculpeerdkanworden,waarbijhet,viadecausalerelatietussendiestoornisenhettoerekenen(‘wegens’),aanderechterwordtovergelatenomdatvangevaltotgevaltebekijken.Hetdaarbijtehanterencriteriumontbreektindewet.Tochzienwe
datdeMemorievanToelichtingin1879502bij(hetoverigensnooittotwetverheven)art47OROeenaanknopingspuntbiedt:‘Destrafwetspreekttotdennormaalontwikkeldenmensch,tothem
498 Bijlsma2016,p.23.499 DevoorgaandepassageisontleendaanBijlsma2016,p.23dieverwijstnaarJ.G.Pott,Beschouwingen
overart.37WetboekvanStrafrechtDelft,KleynvanWilligen1881alsmedenaarNieboer1970p.72.500Smidt1891,p.374.501 Nieboer1970,p.79502 Smidt1891,p.364.
193
194
diemetbewustheidhandelt,dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen’.Daarwerdechteronmiddellijkaantoegevoegd:‘Terwijlindewetenschapthansoverdezestellingenweinigofgeenverschilmeerbestaat,stuitmen
indewetgevingnogsteedsopdemoeilijkheidomdezescherpenduidelijkuittedrukken’,waarmeedeverklaringwerdgegevenvoordekalewettekst.
6.2.1.2. Internationaalperspectief,eenrechtsvergelijkingInhetontbrekenvaneenwettelijkcriteriumvoordebeoordelingvandetoerekenbaarheidneemtdeNederlandsewetgeving,internationaalgezieneenbetrekkelijkgeïsoleerdepositiein.Wereldwijd
wordeninverschillenderechtssystemenopelkaargelijkendetoetsingscriteriagehanteerddieinveelgevallenontleendlijkentezijnaanhetAngelsaksischerechtssysteem.503Hetdaarincentraalstaandebegripinsanitydefenseistebeschouwenalseenequivalentvandeontoerekenbaarheidin
hetNederlandserecht.504Hetbelangrijksteverschilisnietvaninhoudelijkeaard,maarheefttemakenmethetbelangvandebepalingenindeprocesvoering.InhetAmerikaanserechtvindteenbeoordelingvandegeestelijketoestandvandeverdachteveelalplaatsindevervolgingsfase
wanneerdecompetencetostandtrialwordtgetoetst.Hetvoorliggendepuntisdannietdetoerekening,maardevraagofdeverdachte,inverbandmeteenpsychischestoornis,instaatkanwordengeachtdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen.Eenvergelijkbare
(maarzeldentoegepaste)bepalingkenthetNederlandserechtinartikel16WvSv.505HetbelangvaneenjuridischtoetsingskadervoordeinsanitydefenseinhetAmerikaanserechtlaatzichverklarendoordeverantwoordelijkheidvandejuryvoorhetoordeelovereen
‘toerekeningsverweer’.Vandejurywordtverwachtzichovereendergelijkverweeruittesprekenaandehandvaneeninstructievanderechter,dieindevormvaneentestdetoetsingscriteriabevat.506
Dekernvanenkelebelangrijketestswordthierkorttoegelicht.507AandebekendeM’NaghtenRules508valtteontlenendatdeverdachte,alsgevolgvaneen
geestesziekte,nietwistwathijdeed,ofdathijnietwistdatwathijdeedverkeerdwas.Indezestandaardstaathetweten,hetcognitieveaspect,centraal.Criticiwarenvanmeningdatdaarinook
503 Zievooreenwereldwijdoverzichtvande‘insanitydefense’indeverschillenderechtssystemen,Simon
&Ahn-Redding2006alsmedePalermo2010.504 ZievooreenrechtsvergelijkingvanbeideconceptentussenhetNederlandseenhetAmerikaanserecht
Bijlsma2016,p.75e.v..505 ZienaderBijlsma2016,p.80t/m82dieeropwijstdatdecompetencetostandtrialook(andersdanin
artikel16WvSv)inhoudtdatdeverdachteinstaatmoetzijntotoverlegmetderaadsmanendevoorbereidingvanzijnverdediging.
506 Zievooreenbesprekingvandepraktischeproblemenbijhethanterenvaneeninsanitytest,Bijlsma2016,p.82en83.
507 ZievooreenbesprekingvandeverschillendeinsanitytestsMeynen2011ben2013enuitgebreiderBijlsma2016,p.85e.v..
508 ‘Atthetimeofcommittingtheact,thepartyaccusedwaslaboringundersuchadefectofreason,fromdiseaseofthemind,asnottoknowthenatureandqualityoftheacthewasdoing;orifhedidknowit,thathedidnotknowwhathewasdoingwaswrong.’M’Naghtens’sCase,10CL.&Fin.200,8Eng.Rep.718(H.L.1843).
194
195
debeperkinglag.Nietdegedachten,maardehandelingenvandeverdachtezoudenbepalenddienentezijn.Alsalternatiefwerdgepleitvoorde‘Irresistableimpulsetest’waarbijdepsychischestoornishetdelictgedragvolledigdiendeteverklaren.Eenanderetestwasde‘Producttest’,
inhoudendedat‘anaccusedisnotcriminallyresponsibleifhisunlawfulactwastheproductofamentaldiseaseordefect’.509IndeModelPenalCodevan1962510werdenhetcognitieveenhetwilsaspectsamengevoegd.Hetgaatdannietalleenomhetbesefvanhetongeoorloofdzijnvanhet
gedragmaarookomhet(on)vermogenomzichnormconformtegedragen.Dietweeelementen,ookwelaangeduidmetdetermen‘cognitief’en‘volitief’(dewilbetreffend),vindenweinwisselendecombinatiesterugindeverschillenderechtssystemen.IndeVerenigdeStatenismenop
federaalniveaumet‘TheInsanityDefenseReformAct’van1984weerteruggekeerdnaardeM’NaghtenRules,511terwijlinhetrechtvandeafzonderlijkestatenwisselenddeM’NaghtenrulesendeModelPenalCodewordtgevolgd.WatopvaltisdatintweeandereAngelsaksische
rechtssystemen(CanadaenGrootBrittannië)bijde‘insanitydefense’alleenhetcognitievecriteriumwordtgehanteerd,terwijlintweecontinentalesystemen(DuitslandenFrankrijk)zowelhetcognitievealshetvolitievecriteriumgeldt.512
Nederlandspringteruit,indiezindat,zoalseerdergeconstateerd,dewetzelfgeenenkelaanknopingspuntbiedt.Welzijn,zobleekhiervoor,indeMemorievanToelichtingbijhetwetsontwerpvan1879,metenigegoedewil,beideelemententerugtevinden.Hetcognitieve
aspectistelezeninde‘normaalontwikkeldenmensch,……diemetbewustheidhandelt,terwijlhetvolitieveaspectvervolgensbenadruktwordtmetdezinsnede:……dievrijisomanderstehandelen,dieinstaatistenaanzienvanhetstrafbaargesteldefeitzijnenwiltebepalen’.
6.2.1.3 HettoetsingscriteriuminhetNederlandsestrafrechtDewetbevat,zoalsgezegd,geentoetsingscriteriumvoorhetniet-toerekenen.Uitdetekstvanartikel39WvSrvalt,striktgenomen,zelfsnietafteleidendatvoorhetniet-toerekeneneencausaal
verbandtussenstoornisendelictalsvereistegeldt.513Overigensisonomstredendateenredelijkewetsinterpretatiemetzichmeebrengtdatvoortoepassingvanartikel39aannemelijkmoetzijndathetstrafbarefeitvoortvloeituitdestoornis.Doordecausaleverbindingvanstoornisen
toerekeningindewettekst,ishetoordeelvanderechterindecausaleketengeplaatst.Hetdaarbijtoetepassencriterium(ookeencausaalcriterium)isonbenoemdgebleven.WezullenanderebronnenmoetenraadplegenomzichttekrijgenopwatinhetNederlandserecht
defactoalscriteriumgeldtofdienttegelden.Voordehandligtomnategaanofhetinveelbuitenlandserechtssystemencognitieveen/ofvolitievecriterium,ookinhetNederlandserechtvan
509 Simon2006.510 ‘Apersonisnotresponsibleforcriminalconductifatthetimeofsuchconductasaresultofmental
diseaseordefecthelacksthesubstantialcapacityeithertotappreciatethecriminality(wrongfulness)ofhisconductortoconformhisconducttotherequirementsofthelaw.’(TheAmericanLawInstituteModelPenalCode;ontleendaanElliot1996).
511 Voorde‘insanitydefense’wordtindeReformActalsvoorwaardegeformuleerddat‘thedefendant,asaresultofaseverementaldiseaseordefect,wasunabletoappreciatethenatureandqualityorthewrongfulnessofhisacts’(Simon2006).
512 Simon2006.513 DeHullu2015,p.347,Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.278,noot2.
195
196
toepassingisofdatmogelijkanderecriteriaeenrolspelen.Echter,daaraanvoorafgaatdevraagofvolstaankanwordenmeteencausaalcriterium,indiezindatvoorhetniet-toerekenenvoldoendeisdatdestoornishetdelictgedragverklaart.Alsdathet
beslissendecriteriumzouzijn,komtderelevantievananderecriteriatevervallen.514
Hetcausalecriterium
Meynen(2011b/2013)heeftbetrekkelijkrecenthetdebatoverhetontbrekenvaneen
toetsingscriteriumbijdetoerekeningheropend.Hijwijsteropdatwemethetformatvoorhetpsychiatrischonderzoek515(opbasisvanartikel39WvSr)nietverderkomendanhetcentralebegrip:beïnvloedingdoordestoornis.Dejuridischrelevanteaardvandiebeïnvloedingwordtniet
genoemd,aldusMeynen.Destandaardvraagstellingnodigtdedeskundigedusslechtsuittothetonderzoekenvandeverklarendeverbandentussenstoornisendelict.
Bijlsma516heeftinzijnonderzoeklatenziendatdefeitenrechterzichslechtsbijuitzonderingexplicietuitlaatoverhetcriteriumdatindegevallendieleidentotontoerekeningsvatbaarheid,is
toegepast(in66vande519zaken).Ofderechterindeanderegevallende‘causalelijn’vandedeskundigeheeftgevolgdvieluithetonderzoeknietoptemaken.Ookisnietvastgesteldofdoordedeskundigenbijhunadviesnoganderecriteriadanhetcausalecriteriumzijngebruikt.Iniedergeval
werdin17vande66onderzochteuitsprakendoorderechterdecausaleinvloedvandestoornisophetdelictalscriteriumvoorontoerekenbaarheidgenoemd(p.55).Hoedanooklijkthetcausalecriteriuminderechtspraktijkeenrolvanbetekenistespelen.Bijlsmaverwijstinditverbandook
naardeRichtlijnpsychiatrischonderzoekenrapportageinstrafzakenvandeNVVP(2013).Nieboer(1970)ispleitbezorgervanhetcausalecriterium.Derechtvaardigingvandiekeuzeziethij
indenotiesdietengrondslagliggenaandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidendetoerekening(p.144e.v.):‘Alsdedaderschuldigis,komtdedaadvoorzijnrekening.Niet-toerekenenbetekent“hetstellenvan
hetfeitoprekeningvanandereomstandigheden”(M.v.T.-1911p.4),b.v.oprekeningvaneenpsychischeafwijking.Eendergelijkeafwijkingkrijgtvanuitdeschuld-ideebezieneenzelfstandige,autonomepositiealsoorzaakvandedaad,losvandepersoonvandedader.Maardanmoeter
tenminsteenigcausaalverbandbestaantussenafwijkingendelict.Menkanhiersprekenvanhetcausaleaandeelvandeafwijkingbijdetotstandkomingvanhetdelict.Naarmateditaandeelgroteris,isdeschuldkleiner.
Ditishetcriterium.Dematevanschuldomgekeerdevenredigmethetcausaleaandeelvandeafwijking.Gemakshalvezullenwijhiersprekenvanhetcausalecriterium.’Nieboerzietalsvoordeelvanditcriteriumdeeenvoudendeevidentie.Hijisvanoordeeldathetis
afteleidenuit‘watdewetgeverheeftverstaanonderhetbegriptoerekening,uithetnormaliteitspostulaatenuitdestrafrechtelijkeschuldleer’.
514 Bijlsma2016,p.200.515 NIFP2014c.
516Bijlsma2016,hoofdstuk3.
196
197
Bijlsma(p.199)plaatstzijnbeschouwingoverdegeldigheidvanhetcausalecriteriumindesleutelvanhetuitgangspuntdataanzijnonderzoektengrondslagligt:‘Hetrechtopstrafuitsluitingvandepsychischgestoordeverdachtemoet…..wordenbeoordeeldinhetlichtvandenormenvoor
schulduitsluitingdievoorde‘normale’verdachtegelden.Hetcriteriumvoorontoerekenbaarheidmoetdiesituatiesbestrijkenwaarindestoorniseenstrafrechtelijkrelevantverschilmetde‘normale’verdachteinhoudt,opgrondwaarvanaanvaardbaarisdenormenvoorschulduitsluitingdievoorde
psychisch‘normaal’functionerendeverdachtegelden,nietonverkortopdepsychischgestoordeverdachtetoetepassen.‘Hetonderzoekrichtzichvervolgensopdevraag‘onderwelkeomstandighedeneenstoornisinde
zinvanartikel39Sreenstrafrechtelijkverschilmetde‘normale’verdachtekaninhouden…’.Daaraanvoorafgaand‘wordtonderzochtofhetenkelefeitdateencausaalverbandtussenstoornisendelictbestaateendergelijkstrafrechtelijkrelevantverschilopkanleveren’:Alscausaliteittussen
stoornisendelictgeengevalleninsluitwaarindestoornisnietaanvaardbaarmaaktdateenpsychischgestoordeverdachtevanallerechtsvervolgingwordtontslagen,hoeftnietverdergezochttewordennaareencriteriumvoorontoerekenbaarheid.Alscriteriumvoorontoerekenbaarheidkan
indatgevalcausaliteittussenstoornisendelictgelden.’(p.200)Vervolgenswordtgestelddatcausaliteitweldergelijkegevalleninsluitendatderhalvegezocht
moetwordennaareennadereafbakening.AlsvoorbeeldvaneendergelijkgevalwordtgenoemdeenaandeCommentariesopdeModelPenalCodeontleendesituatie:‘indieneenverdachteeenmoordopeenfamilielidpleegtonderdeinvloedvandewaanvoorstellingdathijdaardooreen
erfeniszalontvangen,bestaatgeenrelevantverschilmetde‘normale’verdachtedietenonrechtedenktdateenmoordtoteenerfeniszalleidenenisgeengrondvoorschulduitsluitingaanwezig’.Erisdaninzekerezinweleencausalerelatietussendestoornisenhetdelict,maargeen
strafrechtelijkrelevantverschilmetdenormaleverdachte,dieeenschulduitsluitingrechtvaardigt.HetcausaliteitscriteriumisindeogenvanBijlsmaniettoereikend.Causaliteitspeeltbijdebeoordelingvandeontoerekenbaarheid,inzijnvisie,nietteminweleenbelangrijkerol.Hetcausaal
verband(infeitelijkezin)tussenstoornisendelictdienttegeldenalsondergrens(p.204).Hijdoeltdaarmeeopde‘empirischecausaliteit’diemetdezogenaamde‘condiciosinequanon-test’kanwordenvastgesteld.Daarvanissprakealshetgevolgnietzouzijningetredenalshethandelenvan
deverdachtewordtweggedachtuitdecausaleketen.Deconclusieluidtdateencriteriumvoorontoerekenbaarheidnadermoetafbakenenonderwelkevoorwaardenschulduitsluitingaanvaardbaaris,alseenmaaleencausaalverbandtussenstoornisen
delictisvastgesteld’.
HetcognitieveenhethandelingsaspectinhettoetsingscriteriumHoewelcausaliteitbijdebeoordelingvandetoerekeningeenbelangrijkvereisteis,isdaarmeehetantwoordopdevraagnaareeninhoudelijktoetsingscriteriumnognietgegeven.Eencausaalverbandlaat,zoalsuithetvoorgaandebleek,immersdemogelijkheidopendatzicheengeval
aandientwaarinhetdelictgedragisteverklarenvanuitdestoornis,maarniettemineenredelijkegrondvoorhetniettoerekenenontbreekt.517
517 ZievoorverschillendecausaliteitslerenDeHullu2015,p.178.
197
198
AanheteindevandevorigeparagraafhebbenwijgeziendatindewetsgeschiedeniseenvoorzichtigeaanwijzingtevindenisdatookvooronzewetgeverdetweeaspectendiewijinenkeleAmerikaanseinsanityteststegenkwameneninternationaalookinverschillenderechtssystemen
wordengehanteerd,richtinggevendzijnvoordebeoordelingvandetoerekening.518Kortsamengevatgaathetomhetsamengesteldcriteriumvanhetontbrekenvanbegripvandewederrechtelijkheid/ongeoorloofdevanhetfeitofdemogelijkheidominovereenstemmingmetdat
begriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen.Inverschillendebewoordingenkomenweditbegrippenpaar(ofeenvandeelementendaarvan)inrechtsstelselsenliteratuurtegen.519HoewelinhetNederlandserechteenexplicietcriteriumontbreekt,lijkthetsamengesteldcriterium
defactotocheenroltespelen.Indederdevraagvandestandaardvraagstelling520gaathetweliswaaromhetonderzoeknaardeinvloedvandestoornisop(hetgedragtentijdevan)hettenlastegelegde,maardieinvloedwordt,indetekstvandevraagstelling,verbondenmetde
‘gedragskeuzes’vandeonderzochte.
VanKordelaar(1998)steldezichophetstandpuntdathiermeedestandaardvraagstelling521‘geheelenalgeplaatstisineenzogehetenvoluntatiefkader.Hetcognitievekaderontbreekt’.Vandedeskundigewordtimmersalleengevraagdzichuittesprekenoverdesturingsmogelijkhedenvande
verdachteennietoverdiensinzichtinzijnhandelenendewederrechtelijkheiddaarvan.522VanKordelaarachtdatlaatsteaspect,bijdebeoordelingvandetoerekenbaarheid,kennelijknietteminvanbelangenlostditpuntopdoortestellendatdecognitievefaculteitenbeschouwd
kunnenwordenalseenaspectvandesturingsmogelijkhedenvaneenindividu.Hetontbrekenvansturingsmogelijkhedenimpliceert,indieredenering,hetontbrekenvaninzicht.Dezeredeneringvolgendzoudeconclusiekunnenzijndatderechterinzijnvraagstellingaandedeskundigeook
gebruikmaaktvanhetsamengesteldcriterium.InhetonderzoekdatBijlsma523deednaardeindefeitenrechtspraakgehanteerdecriteriavoorontoerekenbaarheidkomenwe,ophetsamengesteldcriteriumbetrekkinghebbende,overwegingeninderdaadtegen,maardaarnaastwordenook
anderecriteriagehanteerd.Indemeestegevallenwaarinderechtertotontoerekeningsvatbaarheidkwam,bevattedemotiveringoverigensgeenmateriëlebeoordelingvandeontoerekenbaarheid.Hetonderzoekbevattegeeninformatieoverdewijzewaaropdedeskundigenhunadvieshadden
geformuleerdenofdaarinaanwijzingentevindenzoudenzijnvooreengehanteerdcriterium.
518 IndeNederlandseliteratuurzijnmeerderecriteriavoorontoerekenbaarheidbepleit.Genoemdkunnen wordenonderanderehetnormaliteitscriteriumvanVanBemmelenenhetkarakter-criteriumvan
Wiersma.ZievooreenbesprekingvandeverschillendecriteriaNieboer1970,p.179e.v.enBijlsma2016,p.31e.v..
519 ZienaderBijlsma2016,p.249.520 Vraag3(NIFP2016):Beinvloeddedeeventueleziekelijkestoornisen/ofgebrekkigeontwikkelingvande
geestvermogensonderzochtesgedragskeuzesengedragingententijdevanhettenlastegelegde?521 Devraagstellingzoalsdiein1998werdgehanteerdverschildeopditpuntnietvandeactuele
vraagstelling.522 Tegenditstandpuntvaltintebrengendatdeinvloedvandestoornisindetekstvandevraagstelling
nietisgespecificeerdendaarmee,inbeginsel,ruimtelaatvoorzowelhetcognitieve-alshetwilsaspect.
523 Bijlsma2016,hoofdstuk3.
198
199
Nieboer524heeftzichkritischuitgelatenoverhet‘samengesteldcriterium’.Hijonderscheidtvierelementen:
• hetnormatieveelementverwijstnaarwatindeomschrijvinghierbovenmet
‘wederrechtelijkheidvanhetfeit’wordtaangeduid.Debandbreedteindeformuleringvanditelementisgroot.Hetkanvariërenvan‘debetekenis’tot‘destrafbaarheid’;
• hetcognitieveelementbetrefthet‘begrip’.Inandereformuleringenwordtookgesproken
over‘besefvan’;• hetvolitieveelementheeftbetrekkingopdewilsbepalingofzoalsinbovenstaande
omschrijving:‘demogelijkheidom………tekunnenhandelen’;
• hetrelatieveelementlegtdeverbindingtussendebeidedelenvanhetcriteriumdoor‘dewilsbepalingofhethandelentebetrekkenophetbesefofhetinzicht’.
AlsbezwaartegenhetsamengesteldcriteriumzietNieboeronderanderedaterbijdeverminderdetoerekeningproblemenkunnenontstaan:‘Hetkann.l.vanuitdeschuldleerbillijkzijnombijeenpsychischeafwijkingmetonvoldoendebetekenis-besefenverminderdemogelijkhedentot
normconformhandeleninhetgeheelniettoeterekenen.’Deaandiekritiektengrondslagliggendeveronderstellingis,datwanneerniet(inalleopzichten)aanhetcriteriumisvoldaanderechternietdemogelijkheidzouhebbenniettoeterekenen.
Deeigenverantwoordelijkheidvanderechterbijhettoerekenenwordtdaarmeemiskend.Inparagraaf6.2.1isdevraagalopgeworpenof,methetformulerenvaneencriteriumwelallevoordebeoordelingvandetoerekeningrelevantenormatievekadersgegevenzijn.Eendwingenderolvan
hetcriteriumzouimmersvoorbijgaanaandenoodzakelijkeredelijkheidstoetsdoorderechter.Indevolgendeparagraafwordtnaderopditpuntingegaan.EentweedebezwaarvanNieboerisdat‘wanneeralleenmetcognitieveenvolitieveelementen
wordtgerekend’miskendwordtdatdemensmeerfunctiesheeft.Genoemdwordendedriftmatige,emotioneleenintegratievefuncties.Metditbezwaarlijktnietonderkendtewordendatdielaatstgenoemdefunctieseenrolkunnenspelenindetoepassingvanhettweededeelvanhet
criterium.Hetonvermogentothetbepalenvandewiloftehandelenovereenkomstighet(inbeginsel)aanwezigenormbesefkanimmersverstoordzijn,nietalleendoorcognitievemaarookdoordriftmatigeofemotionelefactoren.
PleitbezorgervoorhetintroducerenvaneentoetsingscriteriumisMeynen(2013).Hijspreektovereenjuridischestandaard,ervanuitgaandedattoerekeningeenjuridischbegripisenhetoordeel
daaroveraanderechterwordtovergelaten.Hijkomttoteendrieledigcriterium:5251) Dehandelingwasnietonderdecontrolevandewilvandeverdachte.2) Dewilkwamnietvandeverdachtezelf;hetwerdhem‘opgelegd’dittewillen;
(bevelshallucinaties,mb)en3) Deverdachtebegreepdehandelingofdecontextdaarvanniet(ofwaardeerdedezeniet
zoalsdiewas).Striktgenomen,valtheteerstecriterium,inhoudendedatdehandelingnietondercontrolevandewilvandeverdachtestaat,juridisch,buitendereikwijdtevanhettoerekenen.Bijhandelingendie
524 Nieboer1970,p.175e.v..525 ZieoverditdrieledigcriterumookBijlsma2016,p.71.
199
200
nietgewildzijn,zokanimmerswordengeargumenteerd,ontbreekthetbijmisdrijvenvereisteopzetenzalvrijspraakvolgen.Indetweeoverigecriteriazienwe,inomgekeerdevolgorde,enkeleaspectenvanhet‘samengesteldcriterium’terug,metdienverstandedatwatNieboerhet‘relatieve
element’noemt,bestaandeindeverbindingtussendebeidedelenvanhetcriterium,ontbreekt.Hetgaatdusomtweelosstaandecriteria.Inhet‘normatieveelement’wordthetcriteriumzeerruimgedefinieerdindiezindathetbegripvandehandelingzichnietbeperkttothet
‘ongeoorloofde’of‘wederrechtelijke’daarvan.HieronderzullenweziendatBijlsmawatdatbetrefteenveelstriktercriteriumhanteert.Bijlsma526ontwikkeldeeencriteriumvoorontoerekenbaarheidenkwamuitophetvolgende
‘toetsingskader’:‘Vanontoerekenbaarheidissprakealsdeverdachte: A. tentijdevanhetdelictlijdtaaneengebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvanzijn
geestvermogens B. alsgevolgwaarvanhij C1 nietkonbegrijpendathetfeitwederrechtelijkwas
of C2 onvoldoendeinstaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvande wederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen’
HetonderCvermeldecriteriumsluitnaadloosaanbijhetsamengesteldcriterium.Aanknopingspunt
voorhetonderzoeknaareentoetsingscriteriumvormdevoorBijlsmaheteerderdoorhemgeformuleerdestoornisconceptindezinvanartikel39WvSr.Datstoornisconceptisontleendaande‘indestrafrechtelijkesystematiekbeslotenliggendeveronderstellingenover“normaal”psychisch
functioneren’enkentdrieonderdelen:stoornisvanmentaletoestanden,rationaliteitofmentalecausaliteit(p.186).527
VanbelanginhetkadervanditonderzoekisvooraloptemerkendatinhettoetsingskadervanBijlsmaweliswaardepsychischestoornisalsuitgangspuntwordtgenomen,maardatbijhetoperationaliserenvandatconceptbinnenhettoetsingskadernotieswordengehanteerddieniet
exclusiefverbondenzijnmetdiestoornis.Bijdeuitwerkingvanheteerstesubcriteriumgaathetbijvoorbeeldomhetvermogenomteredeneren,problemenoptelossen,abstracttedenkenenteoordelen(p.232).Ditbetreftpsychischefunctiesdieooklosvaneenstoornis(zoals
ontwikkelingsstoornissen)beoordeeldengewogenkunnenworden.Opeenvergelijkbaremanierdraaithetbijhettweedesubcriteriumomdedoorbetrokkeneervaren‘drang’die,zoalsbijdepsychischeovermacht,zijnoorzaakniethoefttevindeninpathologie.Hetroeptdevraagopwelk
aspectuiteindelijkbepalendisvoordetoerekening,destoornisofhetonvermogentotuitdrukkingkomendindebeperkingvanbepaaldepsychischefuncties.Inhetvolgendehoofdstukwordtnaderopdezekwestieingegaan.
526 Bijlsma2016,p.245.527 Zietevensparagraaf3.2.2.1.
200
201
6.2.2 Toetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces
6.2.2.1 PsychischeovermachtOokdepsychischeovermachtis,netalsdeontoerekenbaarheid,eenschulduitsluitingsgrondwaarbijdepsychischetoestandvandeverdachtededisculperendefactoris.528Hetbelangrijkste
verschilisdatbijdepsychischeovermachtdeoorzakelijkefactorgelegenisineenexterneomstandigheid,terwijlhetbijdetoerekeningomdepsychischestoornisgaat.Ookde
toetsingskaderslijkendaarmeefundamenteelteverschillenindiezindathetbijdetoerekening,geïndividualiseerd,ontleendwordtaandeuitdestoornisvoortvloeiendebeperkingenvandeverdachte,529terwijlbijdepsychischeovermachtderechter,inmeeralgemenezin,naar
‘redelijkheid’toetstofdeverdachteweerstandhadbehorentebiedenaande‘drang’tothetplegen
vaneenstrafbaarfeit.Tochzagenwijdatintoenemendematehetconceptvandepsychische
overmacht‘geïndividualiseerd’lijktteworden.530Bijdebeoordelingvanhetvoordepsychischeovermachtrelevante‘weerstandsvermogen’tegendevanbuitenkomendedrukbleekdat,indegehanteerdemaatstaf,eenverschuivingplaatsvindtvande‘gemiddeldeburger’naarwatvan‘deze
burger’inredelijkheidverwachtmagworden.Bijdebeoordelingvandatweerstandsvermogenkunnenzelfsookpathologischefactoreneenrolspelen.Descheidslijnmetdetoerekeningwordtdunnerendevraagdientzichaanofer,metdetoenemendevergelijkbaarheidvandeconcepten,
ookovereenkomstenzijnindetoepassingvaneentoetsingscriterium.Daarvoorwordteerstgekekennaardesamenstellendebestanddelenvanhetconceptpsychische
overmacht.Voorstrafuitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtmoetsprakezijnvaneenpsychischedrangtothetplegenvaneenstrafbaarfeit,waarbijdiedrangveroorzaaktwordtdooreen‘vanbuiten
komendeomstandigheid’.531DeHogeRaadspreektvan‘eenvanbuitenkomendedrangwaaraandeverdachtegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebieden’.532BovendienbleekdatdeHogeRaad533geenjuridischebelemmeringzietvoorhetbetrekkenvandepersoonlijkheidvande
verdachtebijdebeantwoordingvandevraagofdeverdachteredelijkerwijzegeenweerstandkonenooknietbehoefdetebiedenaandedrang.Hieruitvalt,omtebeginnen,afteleidendatertussendevanbuitenkomendeomstandigheidende
psychischegesteldheidvandeverdachteeenverklarendverbanddienttezijn.Deaardvandatcausaleverbandisvergelijkbaarmetdecausalerelatietussenstoornisendelict.Bijlsma534spreektvan‘empirischecausaliteit’,‘diekanwordenachterhaalddoordevraagtestellenofhetgevolgook
zouzijningetredenalshethandelenvandeverdachtewordtweggedachtuitdecausaleketen,dezogenaamdecondiciosinequanon-test’.535AlswedezeomschrijvingleggennaastdebewoordingenvandeHogeRaad,kunnenwedeconclusietrekkendathetbijpsychischeovermacht
528 Zieparagraaf3.3.1.529 Zieparagraaf6.2.1.530 Paragraaf3.3.1.531 Zieparagraaf3.3.1.532 HR30november2004,ECLI:NL:HR:2004:AR2067,NJ2005,94m.nt.Mevis.533 HR6december2011,ECLI:NL:HR:2011:BR1144.534 Bijlsma2016,p.204.535 ZienaderverschillendecausaliteitslerenbijDeHullu2015,p.178e.v..
201
202
entoerekeningkennelijkomhetzelfdecausaliteitsbegripgaat.Hetverschilbestaatindeaardvandefactorendieindecausaleketenmetelkaarverbondenworden.Bijdetoerekeninggaathetomderelatietussenstoornisen(delict)gedrag,bijdepsychischeovermachtmoetwordennagegaanof
de‘vanbuitenkomendeomstandigheid’verklarendisvoorde‘drang’,ofteweldeintentietotbepaald(delict)gedrag.Indeoorzakelijkefactorbijdepsychischeovermachtkan,zoalswijzagen,evenwelookdepersoonlijkheidvandeverdachte(endaarmeeeventuelepathologie)worden
betrokken,waarmeedegrenstussen‘extern’en‘intern’vervaagt.Deoorzakelijkefactorenbijenerzijdspsychischeovermachtenanderzijdsdetoerekeningkomendaarmee,inhoudelijk,dichtbijelkaarteliggen.
Tentweedezienwedatvanderechterwordtverwachttebeoordelenofdatcausaalverbandtussendevanbuitenkomendeomstandigheidendepsychischegesteldheidvandeverdachtevandienaardis,datdedaaruitvoortvloeiendedrangtothetplegenvanhetfeit,redelijkerwijze,
verontschuldigbaaris.Dieredelijkheidstoetsmagbovendien,gezienderuimteomookdepersoonlijkheidvandeverdachtedaarbijtebetrekken,inenigemategeïndividualiseerdworden.Daarmeezijndefactorendiederechterinzijnbeoordelingdientmeetewegenbenoemd,maaris
noggeentoetsingscriteriumgeformuleerd.
HettoetsingscriteriumTussendetoerekeningendepsychischeovermachtwordtdoorBijlsmaeenverbindinggelegdbijdebesprekingvanhettweededeelvanhettoetsingscriteriumvoordetoerekening.536Indat(handelings)deelvanhettoetsingscriteriumwordtnagegaanofdeverdachtewellichtonvoldoende
instaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen.Inditdeelvanhettoetsingscriteriumwordenbesef(vanhetwederrechtelijke)enhethandelenmetelkaarverbonden.Hetgaatomhetonvermogenmentaletoestandenopnormale
wijzeingedragomtezetten.Erwordtdangesprokenovermentalecausaliteit.Diementalecausaliteitisgestoordalswensenenovertuigingennietopnormalewijzeinverbandstaanmetgedrag.Daaraanwordttoegevoegd:537‘Ooktenaanzienvande‘normale’verdachtekanhet
vermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenzijnaangetast.Deoorzaakdaarvanisgeenpsychischestoornis,maareenvanbuitenkomendedrang,bijvoorbeeldeendreigement’.Voordeschulduitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtwordtevenwelals
criteriumgenoemd‘datdeverdachtemoethebbengehandeldonderinvloedvaneenvanbuitenkomendedrangwaaraanhijredelijkerwijzegeenweerstandkonenookniethoefdetebieden’.HetisechterdevraagofdezeaandejurisprudentievandeHogeRaadontleendeaspectenvanhet
conceptpsychischeovermacht,voldoenalstoetsingscriterium.Heteerstedeelvandit‘criterium’isvanfeitelijkeaardenverwijstnaarhetcausaliteitsvereiste(tussendevanbuitenkomendeomstandigheidendepsychischetoestand).Hettweededeelverleentdeopdrachtaanderechterna
tegaanofdeuitdiepsychischetoestandvoortvloeiendedrangtothetplegenvaneenfeitredelijkerwijzeverontschuldigbaaris.Devraagopgrondvanwelkenorm(en)derechtertotdat(redelijk)oordeelkankomen(endaarmeedevraagnaareentoetsingscriterium)isdaarnogniet
meebeantwoord.
536 Zieparagraaf6.2.1.3.537 Bijlsma2016,p.236.
202
203
DatantwoordiseigenlijkaldoorBijlsmazelfgegevenwanneerhijsteltdatooktenaanzienvande‘normale’verdachtehetvermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenkanzijnaangetast.Terechtwijsthijeropdatookeenvanbuitenkomendedrangdaarvande
oorzaakkanzijn(ennietalleeneenstoornis).Datzoubetekenendathetmetdit‘onvermogen’of‘beperktevermogen’samenhangendetweedetoetsingscriterium(hetonvoldoendeinstaatzijninovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen)wellichtook
toepasbaarisbijdepsychischeovermacht.Hiermeelijktenigebevestiginggevondentekunnenwordenvoordeaanheteindevandevorigeparagraafvoorzichtiggeformuleerdeconclusie,dathettoetsingskader,zoalsgeformuleerdinhet
samengesteldcriterium,538richtinggevendzoukunnenzijnvoorhetaldannietverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,losvandevraagwelkefactoroffactorenverklarendzijnvoordepsychischebeperkingenvandeverdachtezoalsdieinhet(samengestelde)criteriumworden
omschreven.
DeredelijkheidstoetsBijdepsychischeovermachtisbeslissendof,naarhetoordeelvanderechter,deverdachte‘redelijkerwijs’weerstandhadmoetenbiedenaandedrang.InHazewinkel-Suringa539lezenwij:‘Blijkbaarismetovermachteenkrachtbedoeld,waartegenweerstandbiedenredelijkerwijzenietis
tevorderen’.DeHogeRaad540heefthetovereentoestandwaarindeverdachtenietredelijkerwijsweerstandhadkunnenenbehorentebiedenaandedrang’.Knoops541steltzichophetstandpuntdathetinartikel40Srgeïncorporeerderedelijkheidscriteriumhetwezenraaktvandepsychische
overmacht.Bovendienzouhetanderespecifieketoetsingscriteriaincorporeren.Alleandereaanpsychischeovermachtindoctrineenrechtspraakgestelderegulatieveeisen,zoalsdievandeproportionaliteitenvandesubsidiariteit,alsmedehetleerstukvande(non-)culpa/dolus
incausa,gaaninfeiteopinditimplicieteelementvanartikel40Sr:hetredelijkerwijzegeenweerstandkunnenbieden.Of,omhetanderstezeggen,dezeeisenzijnvanditlaatstebegripnietmeerdaneenafgeleide(p.114).EenbelangrijkargumentvoordezestellingnameontleentKnoops
aanenkelearrestenvandeHogeRaad,542waaruitzouzijnafteleidendatdelagererechterbijdebeoordelingvaneenberoepoppsychischeovermachtgehoudenzouzijnaaneen‘beslissingsvolgorde’.Derechterdiemeteenberoepoppsychischeovermachtwordt
geconfronteerd,moetzichervooreerstrekenschapvangevenofdeverdachtehandeldeinpsychischeovermacht(lees:redelijkerwijzegeenweerstandheeftkunnenbieden).Pasingevalvanbevestigendebeantwoordingvandeze(preliminaire)vraag,kanderechterzichoverdeeventuele
eigenschuldvandeverdachteuitlaten(p.119).Bijlsma543zietinhetredelijkheidscriteriumvoorpsychischeovermachtzelfseenbelangrijkonderscheidendelementmetdetoerekening:
538 Geformuleerdals:hetontbrekenvanbegripvandewederrechtelijkheid/ongeoorloofdevanhetfeitof
demogelijkheidominovereenstemmingmetdatbegriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen539 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1995,p.296.540 HR17november1987, ECLI:NL:HR:1987:AD0042,NJ1988,809enHR3mei1988,
ECLI:NL:HR:1988:AB8419,NJ1989,391.541 Knoops1998,p.121.542 VerwezenwordtnaarHR21oktober1986,ECLI:NL:HR:1986:AC9531,NJ1987,607,(hetzogeheten
tweedeEuthanasiearrest)enHR2februari1993,ECLI:NL:HR:1993:ZC9193,NJ1993,602.543 Bijlsma2016,p.248.
203
204
‘SubcriteriumC2bevat–andersdanhetcriteriumvoorpsychischeovermacht–geenobjectiverendelementals‘redelijkerwijs’.Ofiemand‘redelijkerwijs’ietswelofnietkan,wordtbepaalddoordeeisendieaandegemiddeldeburgerkunnenwordengesteld.Inhetgevalvanverdachtendieaaneen
stoornisleidenzoudatbetekenendatvandestoornismoetwordengeabstraheerd,terwijljuistdestoornisdeomstandigheidisopgrondwaarvandeverwijtbaarheidvandeverdachteintwijfelwordtgetrokken.’
De‘redelijkheidstoets’alsbelangrijkafrondendcriteriumvoorhetbeoordelenvaneenberoepoppsychischeovermacht,lijkt,gezienhetbovenstaande,redelijkonomstreden.Echterbijdestelling
vanBijlsma,datdieredelijkheidstoetseenbelangrijkonderscheidendelementvormttussendebeideschulduitluitingsgronden,iseenkanttekeningteplaatsen.Dedeskundigezal,alsdeaanwezigheidvaneenpsychischestoorniswordtvermoed,eendiagnose
stellenintermenvan‘psychopathologie’aldannietgecombineerdmeteenclassificatie,maardestrafrechtelijkerelevantieontstaatpasbijde‘vertaling’naarbepaaldeincompetentiesdiezichlenenvoorwegingineentoetsingskader.Daarmeeishet‘stoornisdomein’verlaten.Eenintrinsieke
aandegediagnosticeerdestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniettoegerekendkan/moetworden,ontbreekt.Maarookdevoordeniet-toerekeningrelevante‘incompetentie’isnieteenduidigvasttestellen.
Onderzoeklaatziendataandieincompetentieveelaluiteenlopende(aldannietpersoonsgebonden)redengevendefactorentengrondslagliggen.544Dieredengevendefactorenzijnveelalnietvangelijke‘orde’enindematewaarinzijdoorwerkeninhetgedragvandeverdachte
(afzonderlijkofinhunonderlingeinteractie)nietofslechtsinglobalezin,kwantitatieftewegen.De‘verbinding’tussendeverklarende/voorspellendekrachtvandiefactorenendetoepassingvanhetjuridischrelevante(tweeledige)criteriumvoordeaansprakelijkheidvanbetrokkenekandaarom
nietandersplaatsvindendanlangsdewegvanhetredelijkoordeel.Bijhetwegenvandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidlijktdus,nietalleenbijdepsychischeovermachtmaarookbijdeontoerekeningsvatbaarheid,hetredelijksoordeelvanderechterbeslissendte(moeten)zijn.545
EigenlijkbevestigtBijlsmadezeconclusiedoortestellendatdeze‘normatievetoets...nietprincipieelverschillend(is)vandebeoordelingofaanéénvandeandereschulduitsluitingsgrondenisvoldaan’
(p.260).
6.2.2.2 NoodweerexcesInhoofdstuk3iseropgewezendatnoodweerexceswelwordtgezienalsbijzonderevariantvan
psychischeovermacht.546Datzoukunnenbetekenendatvoordeopbouwvanhettoetsingscriteriumbijbeideschulduitsluitingsgrondendezelfderedeneringgevolgdkanworden.In
grotelijnenisdatookhetgeval.
OokbijnoodweerexceslijktdestellingvanBijlsmaoptegaandat‘ooktenaanzienvande‘normale’
544 Zieparagraaf5.4.545 Zievooreennadereuitwerkingparagraaf7.2.1.3.546 ZieHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.327.
204
205
verdachtehetvermogenomwensenenovertuigingenopnormalewijzeingedragomtezettenkanzijnaangetast’.547Ookbijnoodweerexcesis,inbeginsel,geensprakevaneenpsychischestoornis,maarvaneennietpathologischegemoedstoestand.Daarwaarbijdepsychischeovermachtwordt
gesprokenoverde‘vanbuitenkomendedrang’alsoorzaakvandatonvermogen,kunnenwedaarbijnoodweerexcesde‘wederrechtelijkeaanranding’(alsspeciesvooreen‘vanbuitenkomendedrang’)voorlezen.Hetzouertoeleidendatnaastdestoornisendepsychischedrangookdedoor
dewederrechtelijkeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbewegingverklarendkanzijnvoorhet‘onvermogen’of‘beperktevermogen’zoalsdatinhettweededeelvanhetsamengesteldcriterium(hetonvoldoendeinstaatzijninovereenstemmingmetzijnbegripvande
wederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen)eensleutelrolvervult.Welmoetdeaantekeningwordengemaaktdaterindecausaleketenbijdetoerekeningeenstapminderwordtgemaaktdanbijdeanderetweeschulduitsluitingsgronden.Datkan,indeonderlinge
vergelijkingvandeconcepten,verwarringwekken.Bijdetoerekeninggaathetomhetcausaleverbandtussenstoornisendelict(ofindewettelijketerminologie:hettoerekenen).Bijpsychischeovermachtennoodweerexceswordennaastdepsychischetoestanden(‘psychischedrang’
respectievelijk‘hevigegemoedsbeweging’)ookdeoorzakelijkefactorenbenoemd(‘vanbuitenkomendeomstandigheid’respectievelijk‘dewederrechtelijkeaanranding’).548Overdevoordestoornisverklarendefactor(en)wordtbijdetoerekening,althansindejuridischecontext,niet
gesproken.DedoorBijlsmagehanteerdeterminologie‘vanbuitenkomendedrang’isoverigens,inditverband,enigszinsverwarrend,althansnietonderscheidendindesamenstellendefactorenvandepsychischeovermacht.Dezeomvattenimmerszowelde‘vanbuitenkomendeomstandigheid’
alsde‘psychischedrang’.Voordetoepasbaarheidvanhettoetsingscriteriumlijktditverschilnietrelevant.Aangrijpingspuntvoorhettoetsingscriteriumvormtimmersdepsychischetoestandvandeverdachteennietdedaarvoorverklarendefactoren.
Overdeindevorigeparagraafbesprokenredelijkheidstoetsals‘afrondendcriterium’,valthetvolgendeoptemerken.Noodweerexcesonderscheidtzichvanhetnoodweeronderandereindiezin,datbij
noodweerexcesook‘deoverschrijdingvandegrenzenvandenoodzakelijkeverdediging’,onderomstandighedenwordtgedisculpeerd.Hetproportionaliteitsbeginsel-endaarmee(eendeelvanhet)redelijkheidscriterium–lijkt,opheteerstegezicht,niettegelden.Tochisdatniethetgeval.De
Hullu549formuleerthetalsvolgt:‘Binnennoodweerexcesisnietallestoelaatbaar,hetgaateromwatvandeverdachteinkwestiehierredelijkerwijsnogmochtwordengevergd’.Ditstandpuntwordt,onderandere,onderbouwdmeteenarrestvandeHogeRaad,550waaruitdoorDeHullualsvolgt
wordtgeciteerd:“DeHogeRaadverwierphetcassatieberoepdoorvooroptestellendatvoorhet‘onmiddellijkgevolg’uitart.41lid2Sr‘betekenistoekomtaandematewaarindegrenzenvandenoodzakelijke
verdedigingzijnoverschredenalsmedeaandeaardendeintensiteitvandehevigegemoedsbeweging.KennelijkheefthetHofgeoordeelddat,ookindienvandedoorennamensde
547 Zievorigeparagraaf.548 Bijnoodweerexceswordtinditverbandgesprokenvan‘dubbelecausaliteit’:hetexcesmoetzijn
veroorzaaktdoordehevigegemoedsbewegingendeemotiemoetdoordeaanrandingzijnopgewekt.ZieDeHullu2015,p.328.
549 DeHullu2015,p.326.550 HR8april2008,ECLI:NL:HR:2008:BC4459,NJ2008,312m.nt.Keijzer.
205
206
verdachtegesteldefeitenzoumoetenwordenuitgegaan,dedoordeverdachtegepleegdedoodslagnietkanwordenaangemerktalseenonmiddellijkgevolgvaneendoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbeweging,waarbijhetHofinhetbijzonderbelangheefttoegekendaandematevan
disproportionaliteitvandebewezenverklaardegedraging.Datoordeelgetuigt(…)nietvaneenonjuisterechtsopvatting,terwijlhetevenminonbegrijpelijkis.DaarbijheeftdeHogeRaadgeletopdedoordeverdachtegesteldeaanrandingendedoorhetHofbewezenverklaardedoodslagenmede
inaanmerkinggenomenhetgeenomtrentdehevigegemoedsbewegingisaangevoerd.“IndeproportionaliteitstoetswordendoordeHogeRaaddusbetrokken(engewogen)de
oorzakelijkefactor(aanranding),depsychischeconditiesvandeverdachte(hevigegemoedsbeweging)enhetdelict(doodslag).DeHulluconcludeertdatdezeuitspraakgoedpastbijhetkaraktervan‘strafuitsluitingsgrond’endedaaraanverbonden‘normatievetoetsing’.
Naasthetproportionaliteitsvereistegeldtbijnoodweerexces,zijhetinminderemate,ookhetsubsidiariteitsvereiste.Noodweer(exces)veronderstelteennoodzaaktotverdediging.Veeloptiestotalternatiefgedragzijnbinnendatkaderdannietvoorhanden.Nietteminsluithetnietbenutten
vaneenvluchtmogelijkheidnietuitdatzichtocheensituatievannoodweerexcesvoordoet.551Tenslotteisookbijnoodweerexcesdenkbaardatdeverdachtezich,dooreigenschuld,begeeftindesituatiewaarindenoodzaaktotzelfverdedigingontstaat.Derechterzaldanmoetentoetsenofer
sprakeisvanculpaincausa.552IndevisievanKnoops553verwijzendeze‘regulatieveeisen’(proportionaliteit,subsidiariteitenculpaincausa)bijdepsychischeovermachtnaarhetdoorderechtertoetepassen‘redelijkheidscriterium’.Gezienhetvorenstaandeistebepleitendatde
situatiebijhetnoodweerexcesgeenandereis.
6.2.3 Hetjuridisch-normatievekaderbijgevaar
6.2.3.1 DestoornisenhetgevaarscriteriumDepsychischestoornisenhet(daaruitvoortvloeiende)gevaarzijnkenmerkendeelementenindrie
strafrechtelijkemaatregelen:deplaatsinginhetpsychiatrischziekenhuis(PPZ),deTBSendeplaatsingineeninrichtingvoorjeugdigen(PIJ).Alswezoekennaarhetnormatievekader
waarbinnenhetaandestoornisverbondengevaarwordtbeoordeeld,ligthetvoordehanddeblikterichtenophetindebetreffendeartikeleninhetWetboekvanStrafrechtopgenomengevaarscriterium:
• Degeneaanwieeenstrafbaarfeitnietkanwordentoegerekendkanineenpsychiatrischziekenhuiswordengeplaatst‘indienhijgevaarlijkisvoorzichzelf,vooranderen,ofvoordealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen’(artikel37WvSr);
551 ZieDeHullu2015,p.316endedoorhemaangehaaldeconclusievanA-GVellingavoorHR8juli2008,
LJNBD0443overhetdooreendoordeaanrandingveroorzaaktehevigegemoedsbewegingnietzienvaneenvluchtmogelijkheid.
552 ZienaderDeHullu2015,p.328.553 Zievorigeparagraaf.
206
207
• OpleggingvandeTBSendePIJismogelijkindien‘deveiligheidvananderen,danweldealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederenhetopleggenvandiemaatregeleist(artikelen37arespectievelijk77sWvSr)
Watopvaltisdatinhetindezebepalingenvervattegevaarscriteriumeenexplicieteverwijzingnaardestoornisalsgevaarvoorspellendefactorontbreekt.Hetgevaarscriteriumisindiezin‘stoornisneutraal’.554
VoorderelatietussendestoornisentoekomstigdelictgedragmoetenwebijdeTBSkijkennaardejurisprudentie.Uitdewetsgeschiedenis555eneenarrestvandeHogeRaad556valtoptemakendathetbijzonderegevaardatdeverdachtevoordemaatschappijopleverttoegeschrevenmoetworden
aandegebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoringvandiensgeestvermogens.HetgelijktijdigheidsvereistevanstoornisenhetactueledelictbijzoweldePPZalsdePIJenhetontoerekenbaarheidsvereistebijdePPZ,ondersteuntdegedachtedatdiegevaarvoorspellende
krachtvandestoornisookbijdeopleggingvandiemaatregelenalsvereistedienttegelden.VoordePPZkomtdaarbijdatdezeistebeschouwenalsdestrafrechtelijkevariantvandemaatregelendieinhetkadervandeWetBOPZgetroffenkunnenworden.IndeBOPZzijnstoornisengevaar
directmetelkaarverbonden.557BijdePIJmoetenwetevensopgrondvandewetgevingsgeschiedenisaannemendateenrelatietussendestoornisentoekomstigdelictgedragalsvereistegeldt.558
6.2.3.2 Gevaar:feitofnorm?Eentweedepuntbetreftdevraagofhet‘gevaarscriterium’indegenoemdebepalingeneen
normatiefkarakterdraagtofloutervanfeitelijkeaardis.Voorhetlaatstepleitdatinbeideversiesvanhet‘criterium’detebeschermenbelangenconcreetwordenomschreven.Hetmoetimmersgaanomdebedreigingvandeveiligheidvananderen,danweldealgemeneveiligheidvanpersonen
ofgoederen.BijdePPZkomtdaar(metopdeachtergronddeWetBOPZ)noghetgevaarvoorbetrokkenezelfbij.MevisenVegter559sluitenzichkennelijkbijdezevisieaan.Zijstellendatdewetgeverheeftgekozen
‘vooreenfeitelijkeomschrijvingdieisontleendaanhetgewonespraakgebruik’.Ookaan‘gevaar’kennenzijeenfeitelijkebetekenistoeenstellenhetopeenlijnmethetbinnendegedragswetenschappengehanteerdebegrip‘risico’.Debeidebegrippenzoudeninwisselbaarzijn.
Desuggestiediehiervanuitgaatisdatrechterendeskundigedezelfdenotieshanteren,metals‘risico’(of‘gevaar’)datdeverantwoordelijkhedenbinnenhetjuridischengedragskundigdomeinniethelderwordenonderscheidenengescheiden.Hetisdaaromvanbelangscherpertekijkennaar
watdebegrippen‘gevaar’en‘risico’inhoudenendaarookhetbegrip‘kans’aantoetevoegen.Eentaalkundigebenaderingismogelijkbehulpzaambijhetontrafelenvandemeeralgemene
554 Zieinditverbandookhetgevaarscriterium,zoalsdatbijde(nietstoornis-gerelateerde)ISDmaatregel
isgeformuleerd.Inietskorterebewoordingenwordtinartikel38mlid1sub3WvSralsvoorwaardegestelddatde‘veiligheidvanpersonenofgoederenhetopleggenvandemaatregeleist’.
555 NadereMvAbijhetwetsontwerpBOPZ,KamerstukkenII1979/80,11270,12556 HR9november1982,ECLI:NL:HR:1982:AC1088,NJ1983,268.557 Paragraaf2.2.2.558 Paragraaf1.1.1.559 MevisenVegter2011,p.122.
207
208
betekenisvandezebegrippen.Deinhetwoordenboek560voorkomendebetekenisvan‘gevaar’is:dekansopietsergs.Hetbevatdaarmeetweeaspecten:de‘kans’eniets‘ergs’.Dattweededeelvandeomschrijvingomvateennormatiefaspect.‘Ietsergs’isnietobjectiefvasttestellenenvraagt
omeennormatieveweging.Gevaarisderhalvemeerdanalleen‘kans’endatstemtookovereenmetdebelevinginhetnormalespraakgebruik.561Voorrisicozijninverschillendewoordenboekentweebetekenissengevonden,dievoorons
onderwerpverhelderendkunnenzijn.Deeerstebetekenislijktopdievan‘gevaar’maarheeftminderlading,namelijk:dekansdatzichietsvervelendsvoordoet.Indetweedebetekenisontbreekthetnormatieveaspect.Hetwordtdan,ineenneutralesetting,omschrevenals:de
waarschijnlijkheiddateenbepaaldeffectzichbinneneenbepaaldeperiodeofonderbepaaldeomstandighedenvoordoet.Kanstenslotteiseenneutraalbegripvanfeitelijkeaard,waarinhetnormatieveaspect(dateriets
ergsofvervelendsgaatgebeuren)ontbreekt.‘Kans’in‘kansberekening’illustreertdithelder.MevisenVegterhebbengelijkdatindegedragswetenschappenhetbegrip‘risico’wordtgehanteerd,waarbijinditkaderalsbelangrijkstevoorbeelduiteraardgeldthetbegrip‘risicotaxatie-
instrument’.Bijeen‘risicoanalyse’dooreengedragsdeskundigedraaithetindekernomdeinschattingvandekansdatzichbepaald(naderteomschrijven)gedragvoorzaldoen.Nochdevraagstellingvande
rechter,nochdespecifiekedeskundigheidvandeprojustitiarapporteur,verlangtdataandie(feitelijke)bevindingeneenwaarderingwordttoegekendvande‘ernst’vanhetteverwachtengedrag.
Hetverlenenvaneen(normatiefbepaald)gewichtaandatgedragis,ineenstrafzaak,nietaandedeskundige,maaraanderechter,diedeuitkomstvandieweginginsamenhangmetdeingeschattekans,zalgebruikenalsonderbouwingvooreeneventueeltoetepassenstrafrechtelijkesanctieen
dezwaartedaarvan.Derechterkanenzalzichdaarbijuitdrukkenintermenvan‘gevaar’.Datstemtovereenmetdebetekenisvan‘gevaar’zoalshierbovenomschreven.Alswehetinditkaderhebbenoverhetdoordeskundigengehanteerdebegrip‘risico’danpastdaarbij,gezienhetvorenstaande,
deneutralebetekenis.Indezecontextzijn‘gevaar’en‘risico’duszekernietinwisselbaar.Dezerzijdsisereerdervoorgepleitdedomeinenvandeskundigeenrechter,bijdeoordeels-enbesluitvormingoverhetgewenstejuridischekadervoordestrafrechtelijkeinterventie,te
ontvlechten.562Dedeskundigezouzich,indiensadvies,moetenbeperkentotdegedragskundigrelevanteaspectenvande,medeopbasisvanderisicoanalyse,aanbevoleninterventie.Daarbijvalttedenkenaandeinhoudendeverwachteduurvandebehandeling,alsmedeaanhet
behandelperspectiefendemotivatievanbetrokkene.Omderechtereenhandvattebiedenbijdekeuzevanhetjuridischkaderdienendantevens,zogoedmogelijk,devooreensuccesvollebehandelinggeldenderandvoorwaardentewordengeformuleerd.Dangaathetom
behandelstructuur(ambulant/klinisch)endevereistebeveiligingsgraad.Indetoelichtingbijde
560 VanDaleOnline;www.vandale.nl.561 Eigenlijkiseralleengevaaralsdekanseenzekeregrootteheeft.Bijeenhelekleinekansspreektmen
inderegelnietvan‘gevaar’.Indiezinziterinhetbegripkansookeennormatiefaspect,namelijkeen‘aanmerkelijke’kans.Echter,indezeanalysezalikuitgaanvaneen‘neutraal’kansbegrip,waarbijheteenrekenkundigekansbetreft.
562 ZieBeukers2005,p.505e.v..
208
209
rapportage-formatsvanhetNIFP563wordthierinnogverdergedifferentieerd,waarbijonderscheidwordtgemaakttussen‘zorgprognoseenbeïnvloedingsmogelijkheden’en‘interventieadviesen–condities’.
Derechteris,zoalsgezegd,verantwoordelijkvoordekeuzevanhetjuridischkaderwaarbinnendesanctievormkrijgt.564Indiekeuzeleunthijvooreenbelangrijkdeelopdehemdoordedeskundigeaangereiktefeitelijkeinformatieoverrecidivekansenenbehandelopties,maarindekerndraaithet
omeenstrafrechtelijk-normatieveafweging,waarbijzowelproportionaliteitalssubsidiariteiteenrolspelen.Zijndefeitelijkegegevensvandienaarddatdaarmeedematewaarineenmaatregelingrijptinhetpersoonlijklevenvandeverdachtegerechtvaardigdwordt(proportionaliteit)enzijn
eralternatieveinterventiesvoorhandendieminderingrijpenmaarhetzelfdedoeldienen(subsidiariteit)?Of,gegevendegedragskundigeinschattingdat,alsgevolgvandestoornis,bepaalddelictgedragzich,naarzekerewaarschijnlijkheid,zalvoordoen,eenTBSgeïndiceerdis,hangtmede
afvanfactorendiegeenbetrekkinghebbenopdestoornismaaropdedelictcontext,opaardenernstvanhetingeschattedelictgedragindetoekomstenopdemaatschappelijkeimpactvanhetfeit.Inartikel37WvSr(PPZ)isvoordezenormatievewegingeenaanknopingspunttevindeninde
keuzevanhetwoord‘gevaarlijk’.BijdeTBSendePIJisdatnormatieveaspectafteleidenuitdeformuleringdat‘deveiligheid…hetopleggenvandiemaatregeleist’(vetmb).OokhetvoorschriftdatderechterbijhetopleggenvandeTBSendePIJdeernstvanhetbeganefeitofde
veelvuldigheidvanvoorafgeganeveroordelingenwegensmisdrijfinaanmerking dienttenemen565
wijstinderichtingvaneenjuridisch-normatievetoets. Hetpleidooiomtekomentoteenscherperonderscheidindetaakverdelingtussenrechterendeskundigebijdekeuzevanhetjuridischkadervooreenstrafrechtelijkeinterventie,zoukunnen
leidentotdeaanbevelingdatdedeskundigezichonthoudtvaneenexplicietadviesomtrentdetoepassingvaneenbepaaldkader.Dedeskundigekanzichbeperkentothetbenoemenvande
gedragskundigeconsequentiesvaneenkeuzevooreenbepaaldkaderdoorderechterendaarbijverschillendealternatievenbespreken.566IndezelfdelijnwordtookingenoemdformatvanhetNIFPdedeskundigetotterughoudendheidaangezetmetdevolgendeformulering:
Doesuggestiesmetbetrekkingtotdestrafrechtelijkekader(s)diewenselijk,nodigofonmisbaarzijnomvoorgesteldeinterventies,zowelophetgebiedvanbehandelingalsophetgebiedvanbeveiliging,degrootstmogelijkekansvanslagentegeven.
Inhetrechterlijkoordeelkan,metdieterughoudendheidvandedeskundige,beterzichtbaarwordenopgrondvanwelke(normatieve)overwegingendebeslissingdoorderechterisgenomen.
563 Algemenetoelichtingbijderapportage-formatspsychiatrische,psychologischeentriplerapportages
ProJustitiavolwassenenversie2014,NIFP.564 DerechterkaneenTBSgelastenookalsniettotdezemaatregelisgeadviseerd.ZieHR2februari2016,
ECLI:NL:HR:2016:178.565 Ziedeartikelen37alid4respectievelijk77slid4WvSr.566 Bijvoorbeeld:‘bijeenvoorwaardelijkeveroordelingisnietteverwachtendatbetrokkenezichaande
voorwaardenzalhouden’,of‘eenbehandelingheeftalleenkansvanslagenindiendezeineenintramuralesettingplaatsvindt,zoalsbijdeverplegingsvariantvandeTBS’.
209
210
6.2.3.3 Eentoetsingscriteriumvoordeverschillendesancties?Terugkerendnaardeaanhetbeginvandithoofdstukgesteldevraag,vanuitwelknormatiefkaderhetgevaarindestrafrechtelijkecontextwordtbeoordeeld,valtonderscheidtemakentussende
(‘stoornisgerelateerde’)maatregelenenanderestrafrechtelijkesancties.Watdemaatregelenbetreft,blijkthetnormatieveaspectvanhetjuridischkadertenaanzienvanhetgevaarwataanhetoogonttrokkentezijndoordeenigszinsverhullendeterminologieinde
wettelijkebepalingenvandestrafrechtelijkemaatregelenendoorderechtspraktijk,waarindetaakgebiedenvanrechterendeskundigemetelkaarverstrengeldzijngeraakt.Eenontvlechtingdaarvanlaatziendatbijdestrafrechtelijkemaatregelenhetnormatievekadervoordevaststelling
vanhetgevaarzich,althansinhetwettelijkgevaarscriterium,beperkttotdeomschrijvingvandemetdemaatregelentebeschermenbelangen,meerinhetbijzonderdealgemeneveiligheidvanpersonenofgoederen.Destoornismaaktgeendeeluitvanhetwettelijkgevaarscriterium,maar
langsdewegvandejurisprudentieendetoelichtingvandewetgever,isdestoornis,alsgevaarvoorspellendefactor,welonderdeelgewordenvanhettoetsingskaderbijenkelestrafrechtelijke
maatregelen.567Eenbelangrijkerechtswaarborgvoordetoepassingvandemaatregelenzitverscholenindehanteringvanhetbegrip‘gevaar’waarvandeinvullingendewegingdeverantwoordeljkheidvanderechteris.Hetgaatimmersomeenzodaniggevaardattoepassingvan
eenbepaaldesanctieaangewezenis.568BijdeTBShebbenwederhalvedesituatiedatnietiedergevaardetoepassingvandezemaatregelkanrechtvaardigen,maarslechtsvoorzoverdatgevaarinhetwettelijkgevaarscriteriumis
omschreven,waarbijbovendiendestoornisdedoorslaggevendevoorspellendefactormoetzijn.Deeisdathetmoetgaanomeenzodaniggevaardattoepassingvandemaatregelaangewezenis,verplichtderechtertoteentoetsvandeproportionaliteit.Ookmethetstrafrechtelijkverleden
dient,opgrondvanartikel37alid4WvSr,rekeningtewordengehouden.Hettoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaarmaaktderhalvedeeluitvaneenbrederkadervoordetoetsingvandenoodzaaktottoepassingvandemaatregel.Hetwordtgevormddoordewegingvandeaarden
deernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Indieafwegingzalderechterbovendiendemaatschappelijkeimpactvanhetstrafrechtelijkvergrijpbetrekken.
Alswekijkennaardeniet(expliciet)stoornis-gerelateerdemaatregelenendeinbijzonderevoorwaardenvervattegedragsinterventies,danblijkendegenoemdesamenstellendebestanddelenvanhettoetsingskader(prospectief,delictcontextenretrospectief)minderduidelijkaanwezigte
zijn.Aandegedragsinterventiesopbasisvanvoorwaarden(algemeneenbijzonderevoorwaarden)ligtweliswaardeveronderstellingtengrondslagdatvandekantvandeverdachteindetoekomst
(recidive)gevaartevrezenis,maareenwettelijkgevaarscriteriumontbreekt.569Hetverbandmethetrecidivegevaarkomttotuitdrukkingindealgemenevoorwaardevanhetnietplegenvanstrafbarefeitenendedaaraangekoppeldeproeftijd.570
567 Zieparagraaf1.1.2.4.568 HR20januari2009,ECLI:NL:HR:2009:BG1645.569 EenuitzonderinggeldtvoordeTBSmetvoorwaarden.570 Zieartikel14ae.v.WvSr.
210
211
Hetdoelvandemaatregeltotplaatsingineeninrichtingvoorstelselmatigedaders(ISD)is‘beveiligingvandemaatschappijendebeëindigingvanderecidivevandeverdachte’.571 Bijdetoepassingvandezemaatregelhoeftgeenrechtstreeksverbandtebestaantussendeaarden
omvangvandetenlastegelegdefeitenendeduurvandevrijheidsbenemendestrafrechtelijkereactie.Aanhetproportionaliteitsvereiste,datvoorzichtigdoorklinktinenkelearrestenvandeHogeRaad572overdeinhoudvanbijzonderevoorwaardenlijktbijdeISDminderbelangteworden
gehecht.BijdetotstandkomingvandewetopdeISDisdiemogelijkedisproportionaliteittussengepleegdfeitensanctieduurweleenpuntvandiscussiegeweest.
6.3 Hetjuridisch-normatievekader,samenvattingen beschouwingBijdetoerekeningsvatbaarheidblijkter,ookvoorhetNederlandserecht,eenredelijkbredeconsensustebestaanoverdeaanwezigheidvaneencognitiefeneenhandelingsaspectinhettoete
passencriterium.Demeestebronnenbetrekkenbeideaspectenookopelkaar,indiezindathetonvermogentothandelengerelateerdisaanhetcognitiefbepaaldeinzicht.Welzijnerindeformuleringvanditals‘samengesteld’aanteduidencriteriumnuanceverschillen.Inhetcognitieve
elementwordtbijvoorbeeldonderscheidgemaakttussen‘begrijpen’en‘kunnenbegrijpen,terwijlwebijdeaardvanhethandelenzoweldekwalificatie‘ongeoorloofd’als‘onrechtmatig’tegenkomen.Tenslottewordthet‘handelings-element’ookwelals‘wilselement’aangeduid.Inde
kerngaathetechtersteedsomeenbeperkingvandeverdachteindiens‘inschattingsvermogen’enhet‘sturingsvermogen’inrelatietothetdelictgedrag.
Eenbelangrijkebevindingtenslotteisdatdeinhettoetsingscriteriumgehanteerdenotiesnietzondermeerverbondenzijnmetdepsychischestoornis.Eenverminderd‘inschattingsvermogen’kanuitgedruktwordeninbeperkingenindeexecutievepsychischefunctiesvanbetrokkene,dieniet
noodzakelijker-wijzehunoorzaakhoeventevindenineenstoornis.Ookeenbeperkt‘sturingsvermogen’kaneenanderedaneenpathologischeverklaringhebben.Bijdepsychischeovermachtwordtbijvoorbeeldgesprokenovereen(methetbeperktesturingsvermogen
vergelijkbare)‘psychischedrang’diehetgevolgisvaneen‘vanbuitenkomendeomstandigheid’.Ditzoukunnenbetekenen,dathetsamengesteldcriterium,richtinggevendzoukunnenzijnvoorhet
aldannietverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,losvandevraagwelkefactoroffactorenverklarendzijnvoordepsychischebeperkingenvandeverdachtezoalsdieinhet(samengestelde)criteriumwordenomschreven.Ditheeftdevraagopgeroepenofeninhoeverreditcriterium
wellichtooktoepassingkanvindenbijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexces.Erblijkenaanwijzingentezijndatvoorhetantwoordopdevraagof,bijvoorbeeld,eenpsychischestoornis,eenpsychischedrangofeenhevigegemoedsbewegingimplicatiesheeftvoorde
strafrechtelijkeaansprakelijkheid,derechterhetzelfdetoetsingskaderzoukunnenhanteren.
571 Artikel38mlid2WvSr.572 HR20oktober1964,NJ1966,119enHR26november1968,ECLI:NL:HR:1968:AB6079, NJ1970,123.
ZiebijditlaatstearresttevensdeconclusievanAGRemmelinkdieexplicietingaatophetproportionaliteitsvereiste.
211
212
Nagegaanzoukunnenwordeninhoeverrehet‘samengesteldcriterium’datinhetvoorstelvanBijlsma(2016)alstoetsingskaderbijdetoerekeningnaderverfijndis,ookhierinaanmerkingkomt. Het normatievekaderwaarbinnenaandegevaarsnotieinhetstrafrechtuitdrukkingwordtgegeven,
bleek,andersdanbijdecompetentie,nietzoeenvoudiguittedrukkenineentoetsingscriterium.Voorzoversprakeisvaneentoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaar,blijkthetdeeluitmakenvaneenbrederkadervoordetoepassingvandebetreffendemaatregel(zoalsbijdeTBS).
WellijkthetuitderegelingvandeTBSafgeleidekadereenaanknopingspunttekunnenbiedenbijtoepassingvanallesancties.Gedoeldwordtopdewegingvandeaardendeernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaard
endeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Proportionaliteitishierhetsleutelbegrip.Ditglobalekaderlaatdemogelijkheidopendat,afhankelijkvandeaardvandeinterventieendeconcretesituatie,derechterbepaaldeelementenmeerofminderzwaarlaat
wegen.ZoalswijzagenzalbijvoorbeeldbijdetoepassingvandeISDmindergewichtwordentoegekendaandeernstvanhetactueledelictdanbijdetoepassingvandeTBS.
212
213
Hoofdstuk7 Wijziginginhetperspectief
7.1 OverwegingenDezestudierichtzichopdeinhoudendebetekenisvanhetstrafrechtelijkstoornisbegrip,de
‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’.Erwerdnaarentegelijkertijdoverdegrenzenvandestoornisgekeken.Indeprobleemsteling573kwamnaarvorendathetniethelderishoehetstrafrechtelijkstoornisbegripzichverhoudttothetstoornisconcept
binnenhetidioomvanpsychiaterenpsycholoog,waarinde(strafrechtelijkminderrelevante)meerzorggerelateerde‘psychopathologie’richtinggevendisvoorhetstellenvaneendiagnose.Bijdetoerekeningenbijdeinschattingvanhetrecidiverisicoindestrafzaak,zagenwijdatookandere
(psychische)conditiesdanalleendestoornisverklarendenvoorspellendkunnenzijnvoordelictgedrag,terwijldiagnostischdieaspectennietindestandaardvraagstellingvoordeprojustitia
rapporteurzijnbetrokken.Indiegevallenwaarin,indewisselwerkingvanpsychische,situatieveencontextuelefactoren,dedynamiekvoordeverklaringvanhettenlastegelegdezichtbaarisgeworden,dwingtdevraagstelling(ronddetoerekening)weertoteenreductienaareen
monocausaalverbandmetdestoornis.Datzelfdeprobleemdoetzichvoorbijdeinschattingvandekansopdelictgedragindetoekomst,althanswanneereenstrafrechtelijkemaatregel(TBS,PPZofPIJ)inbeeldkomt.Indiegevallenwordtvandedeskundigeimmersgevraagdinzichtelijktemaken
ofenhoeeengediagnosticeerdestoornisvoorspellendisvoordatdelictgedrag,terwijlhetgedragsdeskundigonderzoekindemeestegevallenlaatziendatookhiersprakeisvanmultifactoriëlepatronen.
Hetbeeldwordtnogcomplexerwanneerwedebrederecontextvandebesluitvormingindestrafzaakerbijbetrekken.Bijdebeschrijvingvande‘Ontwikkelingenindecontext’574zagenwijdatdestrafrechtpraktijkeenhybridekarakterheeft.Aandeenekantdwingendebepalingenrond
toerekeningenstrafrechtelijkemaatregelentoteenexplicietebeslissingvanderechteromtrentderoldiedestoornisspeeltintelastegelegd-entoekomstigdelictgedrag,terwijlanderzijds,alsgeentoerekeningsverweerwordtgevoerdofeenmaatregeloptienietaandeordeis,derechter,
bijvoorbeeld,bijhetstellenvanvoorwaarden,juridischveelruimteheeft.Bijdevaststellingvandestrafrechtelijkeaansprakelijkheidendetoetepassensanctiebehoeftdevraagofeenpsychischestoornisdaarineenrolspeeltdangeenexplicietantwoord.Ookhierzalderechterrekeninghouden
metdematewaarindeverdachteinstaatwasde(delict)situatieinteschattenenmetdiensvermogenomzijngedragdienovereenkomstigtebepalen.Schuldintermenvanverwijtbaarheidisdaarbijdecentralejuridischenotie.Eeneventuele‘stoornis’kanookdaneenrolspelenen
eventueelleidentothetrechterlijkoordeeldatsprakeisvaneenverminderingvandetoerekenbaarheid,maarookbuitendatgevalenookzonderrapportagevaneendeskundigekanenzalderechteralle(ookcontextueleensituatieve)factorenbetrekkeninzijnoordeeloverde
strafrechtelijkeaansprakelijkheid.Lastigisevenweldatdevraagstellingbijdepjrapportagevanoudsheristoegesnedenopdie
573 Paragraaf1.2574 Zieparagraaf1.1.3‘Destandaardvraagstelling:vanlineairnaarmodulair’.
213
214
gevallenwaarintoerekeningenhetopleggenvaneenstrafrechtelijkemaatregelvooropstonden.Opdatlaatstepuntheeftinmiddelsééncorrectieplaatsgevonden.Watbetreftrisicoanalyseengedragsinterventieiserenigenuanceringindevraagstellingaangebracht,indiezindatookandere
factorendandestoornisbijdeanalyseendeinterventiebetrokkenkunnenworden.Probleemisalleendathet‘diagnostischdeel’vandevraagstellingdaarnietopisaangepast.Datdeelisnogsteedsexclusieftoegespitstopdediagnostiekvaneeneventuelestoornis.
Degeschetsteproblematieknodigtuittoteenheroriëntatieopdepreciezerolenbetekenisvanhetstoornisconceptinhetstrafrecht.Indezeparagraafzal,aandehandvanderesultatenvanhet
voorgaandeonderzoek,daartoeeenaanzetwordengegeven.Eenwijzigingvanhetperspectieflijktteverdedigen.Diewijziginghoudtindatonderzochtzoukunnenwordeninhoeverredeaandestrafrechtelijkeconceptenvandetoerekeningenaandegevaarsnotiebijdemaatregelenten
grondslagliggendeuitgangspuntenookgewaarborgdkunnenworden,zonderaandepsychischestoornis(inallegevallen)eenexclusieveroltoetekennen.Tegendeachtergrondvandebevindingenuitdehoofdstukken3,4en5,zijndeoverwegingendaarbijdat:
• hetstrafrechtelijkstoornisbegripambiguis.Juridischisheteenopen,nietafgebakendconcept,waarbijhetdeverantwoordelijkheidisvanderechter,deaanwezigheiddaarvan,inrechte,vasttestellen.Feitelijkzijnhetechterdedeskundigendieopgrondvanhetbinnenhuneigenidioom
geldendeconcept‘psychopathologie’inhoudgevenaanhetwettelijkstoornisbegrip;• psychopathologiealsrichtinggevendenotievoorwatonderstoornismoetwordenverstaanniet
goedhouvastbiedtvoorforensischediagnostiek.Eenpsychischestoornisisgeenscherp
afgebakendconceptmaarmogelijkbeteroptevattenalseendimensioneelconstruct.Eenbelangrijkcriterium,namelijkofbijbetrokkenesprakeisvanlijdenofbeperkingen,isuiteindelijkzorggerelateerdenforensischdaardoormindergoedbruikbaar;
• depsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderandereterugtevindenzijninhetclassificatiesysteemvandeDSM,opzichnietovertuigenddirectverklarendnochvoorspellendzijnvoor(delict)gedrag.Hoewelhetonderzoekopdatterreinnognietheeftgeleidtotuitgekristalliseerdemodellen,zijnersterkeaanwijzingendatdelictgedragbeterbegrepen
kanwordenvanuitmultifactoriëlemodellenwaarindimensioneelgeordendepersoonlijkheidsprofielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefunctieseenrolspelen.
Geziendiebevindingenlijktheteropdat,opzijnminst,eendeelvandebovengeschetsteknel-puntenterugtevoerenisophetstoornisbegrip,datalsconceptlastigisaftebakenenenwaarvanooknietisgeblekendathetstrafrechtelijkrelevantis,indiezindatdelictgedrager
overtuigendmeeverklaardofvoorspeldkanworden.Erzijnwelverbanden,zoalsbleekindestudievanCoid(2013),maarinmeeralgemenezin,blekendirecte,sterkeverbandennietgoedvasttestellen.Inhetnavolgendewordendaarmeedeimplicatiesvanditonderzoeknaarde
grenzenvanhetstoornis-begripbeschrevenenverkend.Ofdattotwijzigingvandewettelijkeregelingvanbestaandejuridischeconceptenenregelgeving(instraf-,bestuurs,-ofcivielrecht)moetleideniseenanderevraagomdatbijhetantwoordopdevraagnaardewenselijkheidvan
eendergelijkewijzigingvan(wettelijk)conceptenookanderefactorendanalleendiewelkeinditonderzoekaandeordezijngesteld,vanbetekeniszijn.
214
215
7.2 VanstoornisnaardefunctievandestoornisAlsvragenaandeordezijnoverdebetekenisvaneenconcept–inditgevaldepsychischestoornis
–maardatconceptniettemininhetrechteenbelangrijkerolspeelt,dringtdevraagzichopwelkefunctiedat(stoornis)conceptvervultinhetrechtssysteem.Denkbaarisimmersdathetbelangvanhetconceptnietontleendwordtaandeinhouddaarvanmaaraandefunctiediehetvervult.
Inhoofdstuk2isgekekennaardebetekenisofdefunctievandestoornisinhetNederlandserecht.‘Competentie’en‘gevaar’blekendecentralenotiestezijninverbandwaarmeedestoorniseenrol
speelt.Inhoofdstuk6zijndejuridisch-normatievekadersgeschetstwaarbinnenaandenoties‘competentie’en‘gevaar’alsjuridischefunctiesbinnenhetstrafrechtrechtsgevolgenwordenverbonden.Indithoofdstukwordendiebevindingenbijelkaargebracht,inhunonderlinge
samenhanggeplaatstenwordtdegedachteonderzochtominhetstrafrechtzowelbijhettoerekenenalsbijdegevaarsprognosevoorbepaaldemaatregelennietdestoornismaardeonderliggendefuncties,‘competentie’en‘gevaar’,alsrichtinggevendenotiestehanteren.
7.2.1 Competentie
’Competentie’wordtinditonderzoek,zoalseerderaangegeven,575opgevatalshetvermogenvanbetrokkenetotdeelnameaanhetrechtsverkeer.Alsdiecompetentienietofinverminderdemateaanwezigis,kunnendaarinhetrechtconsequentiesaanwordenverbondenindevormvan
beperkingvanbepaalderechtenofbevoegdhedenindetoekomst,zoalsbijdewilsonbekwaamheid,danweldoorbetrokkenenietofinminderemateverantwoordelijktehoudenvoorgedragingeninhetverleden(deretrospectieve‘aansprakelijkheidsvariant’bijhetnietofinverminderdemate
toerekenen).Deindevorigeparagraafaangekondigdeperspectiefwijzigingvraagt,ophetpuntvande
competentie,eerstomeenperspectiefverbredingvandefunctievandestoornis.Dewenselijkheiddaarvankan(buitenhetstrafrecht)wordenbelichtvanuitdeeerderbesprokenrechtsvergelijkingmethetcivieleenhetgezondheidsrecht576enbinnenhetstrafrechtdoorhetzichtbaarmakenvan
vergelijkbareaspectenin(hetpsychischelementvan)toerekening,psychischeovermachtennoodweerexces.577
7.2.1.1 ToerekeningenwilsonbekwaamheidInhetciviele-engezondheidsrechtheeftde‘beperkingvancompetentie’inderegelgevingvormgekregeninhetverbindenvanrechtsgevolgenaanhetonvermogenvanbetrokkenetot‘waarnemingofwaarderingvanzijnbelangen’.Dieformuleringvindenwij,inverschillende
varianten,terugbijdecuratele,dehandelingsonbevoegdheidendewilsonbekwaamheid.Watopvaltisdatslechtsinenkelegevallendie‘incompetentie’,opgrondvandewet,expliciet
575Zieparagraaf2.2.1.
576 Zieparagraaf2.3.2.577 Zieparagraaf6.2.2.
215
216
verbondenwordtaaneenonderliggendepsychischestoornis(curatele).Ookbijdewilsonbekwaamheidkaneenstoornisdeoorzaakzijn,maarindemeestegevallenwordtslechtshet‘onvermogen’alscriteriumgenoemd.Hetkomteropneerdat,bijdebeoordelingvande
‘competentie’inhetciviele-engezondheidsrecht,destoornisslechtseenbeperkterolspeelt.Inallegevallenkunnenookanderefactorenredengevendzijnenvaakwordtdestoornisnietgenoemd.Centraalstaatdewegingvanhetvermogenvanbetrokkenetotwaarnemingofwaarderingvanzijn
belangen.Voorzoverdestoorniswelgenoemdwordt,ishetbelangdaarvanbeperktdoordathetalleengaatomstoornissendiedatvermogenaantasten.Alswekijkennaarhetstrafrechtdanblijkencompetentievrageneenroltespelenbijdetoerekening
(aansprakelijkheidsvariant),maarookintweestrafvorderlijkebepalingen,waarindeincompetentiegezienkanwordenalseenvormvanwilsonbekwaamheid.Aanhetonvermogenvandeverdachteomdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen(artikel16WvSv)ofomzijn
‘belangenbehoorlijktebehartigen’(artikel509aWvSv),wordenbepaalderechtsgevolgenverbonden.Deals‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’aangeduidestoornisstaatindezebepalingencentraalengeldtalsexclusievevoorwaarde.Zonder
aanwezigheidvandiestoornisendeverklarendekrachtdaarvanvoorhet‘onvermogen’kunnendezebepalingengeentoepassingvinden.Bijdestrafvorderlijkebepalingengaathet(althansvolgensdeinparagraaf2.2.1gevolgdeinterpretatie)inzekerezinomeenvormvan
wilsonbekwaamheid,maarnietvaltintezienwaarom,andersdaninhetcivielerecht,alleendeopeenstoornisgebaseerdeonbekwaamheidrechtensgevolgenzoumogenhebben.Dewetvoorzietnietindesituatiewaarindeverdachtedestrekkingvandetegenhemingestelde
vervolgingnietbegrijptofnietinstaatiszijnbelangenbehoorlijkwaartenemen,alsdaargeenstoornisaantengrondslagligt.Eennietalspathologischaantemerkenverstandelijkebeperkingincombinatiemetdecomplexiteitvandebetreffende(bijvoorbeeldfraude)zaakis,inhetgevalvan
artikel16WvSv,eenvoorbeeldvaneendergelijkesituatie.Methetloslatenvanhetstoorniscriteriumiseendispuutoverdevraagofdiebeperkingaldannietalsstoornis,indezinvandewet,kanwordenaangemerktoverbodigenkanhetonderzoekzichtoespitsenopdekernvraag,
namelijkopheteventueleonvermogenvanbetrokkene,meerinhetbijzonderofdezenietinstaatwasdestrekkingvandetegenhemingesteldevervolgingtebegrijpen.
Watbetreftdetoerekeningvaltvooralopdatdezedirectgerelateerdwordtaandestoorniszonderdatdewetaangeeftinwelkevermogensofcompetentiesbetrokkenedoordiestoornisbeperktzoumoetenzijn.578Datneemtnietwegdaterweldegelijkaanknopingspuntenzijnvoordetoepassing
indepraktijkvanwatMeynen(2013)eenjuridischestandaardnoemt.Uithetvorigehoofdstukkwam,ondanksuiteenlopendeformuleringen,hetredelijkbreedgedragenbeeldnaarvorendathetbijdetoetsingvandecausalerelatietussendestoornisenhetdelictgaatomhet(cognitief
bepaalde)inschattingsvermogenvandeverdachteenhet(brederbepaalde)sturingsvermogenvanhetdaaropvolgende(delict)gedrag.Meestalwordtinditverbandgesprokenoverhet
‘samengesteldcriterium’.Indevergelijkingvandewilsonbekwaamheidmetdeontoerekenbaarheidbleekdatalswedezeconceptenophetniveauvandejuridischestandaardnaastelkaarleggen,ereengrotematevan
overeenstemmingbestaat.Inbeidegevallenwordthet(cognitieve)vermogentothetinschatten
578 Zieparagraaf6.2.1.
216
217
vaneensituatieofdeconsequentiesvanheteigenhandelenbeoordeeld.Inhetstrafrechtkomtdaar(doorhetonlosmakelijkverbandmethetgepleegdedelict)nogbijde(retrospectieve)beoordelingvanhetsturingsvermogen,waarbijanderedanalleencognitieveaspectenoffuncties
betrokkenzijn(b.v.impulscontrole).Eerderiseropgewezendatookbijeen(inuitzonderlijkegevallen)retrospectievebeoordelingvandewilsbekwaamheideendergelijketoetsingteoverwegenzouzijn.
Fundamenteelverschilisdatinhetciviele-enhetgezondheidsrechtde‘functie’(hetonvermogentotwaarderingenbehartigingvanbelangen)vooropstaatenbeslissendisvoordetoepassingvandebetreffendebepalingen,terwijlinhetstrafrechtdeaanwezigheidvaneenstoornisdeeerstete
beantwoordenvraagis,waarbijdedaaruitvoortvloeiendebeperkingeninhetfunctionerenindeartikelen16en509aWvSvexplicietwordenbenoemd,maarbijdetoerekeningonvermeldgeblevenzijn.
7.2.1.2 Toerekening,psychischeovermachtennoodweerexcesDeoverwegingompsychischeovermachtennoodweerexcesindeze‘perspectiefverbreding’tebetrekkenisdathetookindiegevallengaatomeenniet‘toerekenen’(inbredezin)opgrondvan
eenpsychischetoestandbijdeverdachte.Eenvergelijkingvandedrieschulduitsluitingsgrondenkanzichtbiedenopdefunctiediezijvervulleninhetrechtendaarmeeookverhelderendzijnvoordefunctievandestoornisinartikel39WvSr.
Indebeschouwingoverhettoetsingscriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexces579kwamnaarvorendathetverschiltussendedrieschulduitsluitingsgrondenvooralgelegenisindeaardvandevoorstrafuitsluitingoorzakelijkefactoren:destoornis(toerekening),decombinatievan
de‘vanbuitenkomendeomstandigheid’ende‘psychischedrang’(psychischeovermacht)endecombinatievan‘aanranding’en‘hevigegemoedsbeweging’(noodweerexces).Kenmerkendvoordedrieschulduitsluitingsgrondenisdateenbepaaldepsychischetoestandvandeverdachte
uiteindelijkleidttothetdisculperen.Hoewelweopheteerstegezichttemakenhebbenmetzeerverschillendepsychischebeelden(stoornis,psychischedrangenhevigegemoedsbeweging)ineenonderlingverschillendejuridischecontextlaatdejurisprudentieziendat,indecontextvandedrie
schulduitsluitingsgronden,descheidslijntussendiebeeldenvaagis.Deaanwezigheidvanpathologiesluitnietuitdatsprakeisvan‘psychischedrang’ofeen‘hevigegemoedsbeweging’terwijlomgekeerdeeneventuelestoornisdeovermachtofdegemoedsbewegingmedekunnen
‘invullen’.Hetgemoedvaneengestoordekaneerder‘hevigbewogen’zijntotdeinnoodweerexcessverrichtehandeling.Tenslottebleekdatdegenoemdepsychischetoestandenlangsdezelfdewegjuridischerelevantie
kunnenkrijgen.Voorhetantwoordopdevraagofeenpsychischestoornis,eenpsychischedrangofeenhevigegemoedsbewegingvanzodanigeaardisdatdezeimplicatiesheeftvoorde
strafrechtelijkeaansprakelijkheidkanderechterdanopditpuntmogelijkerwijzehetzelfdetoetsingskaderhanterenomhetpsychischeelementintevullen.Datbetrefthetmeerbesproken‘samengesteldcriterium’waarin,kortgezegd,getoetstwordtofhetbegripontbreektvande
wederrechtelijkheidvanhetfeiten/ofsprakeisvandeonmogelijkheidominovereenstemmingmet
579 Zieparagraaf6.2.2.
217
218
datbegriptekunnenhandelen/dewiltekunnenbepalen.Hettoetsingscriteriumbiedtechterslechtsglobaalhouvast.Notiesals‘hetbegripontbreekt’of‘onmogelijkheidomconformdatbegriptehandelen’kenneneenzekerebandbreedteenzullengeplaatstmoetenwordenindecontextvan
decasus,waarbijdeernstvanhetfeitalsmedesituatieveencontextuelefactorenindebeoordelingbetrokkenmoetenworden.Diewegingisaanderechter,diedaarbij,inalledriedegevallen,‘naarredelijkheid’zaloordelen.
Geziendebevindingdatdescheidslijntussendeverschillende,voordetoepassingvandedrieschulduitsluitingsgrondenrelevantepsychischebeeldennietscherptetrekkenvaltendiebeeldenbovendienmetelkaarverwevenzijn,kanhetaccentinalledriedegevallenmogelijkverlegd
wordennaardetoetsingvanhet‘onvermogen’.Datwilnietzeggendatdewettelijkecriteriaookindebewoordingenindewetgelijkmoetenwordengetrokken.Metdezerelativeringalsuitgangspuntkan(louter)aandehandvanhetgeeninditonderzoekoverdestoornisisbevonden,deverbinding
tussendeverschillendeconceptenalsmogelijkeverbeteringindetoepassingvanelkvanhenindepraktijknaderwordenverkend.
7.2.1.3 DeverbindingtussendeverschillendejuridischeconceptenDeverbredingvanhetperspectiefnaarandererechtsgebiedenenbinnenhetstrafrechtnaarandereschulduitsluitingsgronden,laatziendatvoorbeperking(ofhetontbreken)vandecompetentievanbetrokkenetotdeelnameaanhetrechtsverkeeruiteenlopendefactoren
redengevendkunnenzijn.Diefactorenendedaaropvolgende,totincompetentieleidende,causaleketen,wordeninhetrechtnietaltijdexplicietbenoemd.Demeest‘explicietevariant’zienwebijhetnoodweerexces,
waarbijindewetde‘wederrechtelijkeaanranding’alseersteredengevendefactorwordtgenoemdende‘hevigegemoedsbeweging’devolgendestapindecausaleketenvormt.Hoewelbijdepsychischeovermachtdiestappenindewetnietuitdrukkelijkzijnterugtevinden,kentditconcept,
inhetdoordejurisprudentievormgegeven,rechteenvergelijkbareopbouw.Een‘vanbuitenkomendeomstandigheid’leidttoteen‘psychischedrang’.Een‘externe’redengevendefactorontbreektbijdetoerekening.Depsychischetoestandzelf(indevormvaneenstoornis)vormthet
beginvandetotstrafuitsluitingleidendecausaleketen.Watindezedriestrafrechtelijkevariantenontbreektishet(expliciete)voordeincompetentiebeslissendecriterium.Bijdewilsonbekwaamheidzienwehetspiegelbeeld,indiezindatdaarjuistwelhetcriteriumwordt
genoemd,namelijk‘hetonvermogentotwaarderingvanzijn/haarbelangen’,terwijldedaarvoorredengevendefactorniet,ofbijuitzondering,vermeldwordt.Dieuitzonderingentreffenweonderandereaanindeartikelen16en509aWvSv,waarindepsychischestoornisredengevendmoetzijn
voordewilsonbekwaamheid.Deverbindendefactorindeze,tothetoordeelvaneenbeperkteofafwezigeincompetentie
leidende,eninverschillenderechtsgebiedengehanteerde,juridischeconstructies,isdatinallegevallenexplicietofimplicieteentoetsingkaderwordtgehanteerddatingrotelijnendezelfdestrekkingheeft,namelijk(eendeelvan)hetsamengesteldcriteriumincombinatiemeteen
redelijkheidstoetsdoorderechter.Hetkomtereigenlijkopneerdatderechtvaardigingvoorhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandebetrokkenevoorzijngedragisgelegenindiens(enkelvoudigof
218
219
tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.Ditzoukunnenbetekenendatwehiernietalleentemakenhebbenmeteentoetsingscriterium,maarmeteenverderreikendeethischenotie.580Hetcognitieveen/ofvolitieveonvermogenvanbetrokkenevormtdaarvande
kern.Voordedaaraanteverbindenjuridischeconsequentieszijndevoordeincompetentieredengevendefactoren(dusinzoverre)welvanbelang.Degedachtehierbijisdatdeethischenotie
(zichmanifesterendinhet‘onvermogen’)degrondslagbiedtvoorhetdisculperen,maardataardenachtergrondvanhetonvermogenbepalendzullenzijnvoordematewaarinderechterdevertaalslagkanmakennaareenbeperkingofzelfsuitsluitingvanstrafrechtelijkeaansprakelijkheid
(de‘toerekening’).Complicerenddaarbijisdatmeestalnietsprakeisvanéénmaarvaneensamenstelvanverschillendeinteracterendepersoonsgebonden,situatieveencontextuelefactorendieverklarendzijnvoorhetonvermogen.581Eentoetsingscriteriumkaninaldieuiteenlopende
situatiesnietmeerdanrichtinggevendzijn.Deuiteindelijketoetszal,naafwegingvanalleaspectenvandezaakinredelijkheidmoetenplaatsvinden.Tweevoorbeeldenuitverschillenderechtsgebiedenmakenditduidelijk.
Ofdenotaris,bijdegenediezijntestamentwilwijzigen,besluitovertegaantottoetsingvandewilsbekwaamheid,hangtafvaneenreeksvanmogelijkindicatievefactoren,zoalsdeleeftijdvanbetrokkene,eenmedischpsychiatrischevoorgeschiedenisenderolvananderebetrokkenen,zoals
familieledenmeteenmogelijkbelangbijdezaak.Bijeenindicatiezalvervolgensdebeslisvaardigheidvanbetrokkenewordengetoetstaandehandvaneenenkeleparameters(vermogenkeuzeuittedrukken,informatietebegrijpen,eigenbelangentewaarderen,logisch
redeneren).582Diebeslisvaardigheidisgeenabsoluutgegeven,maarzal,opalleonderdelen,gerelateerdwordenaandeinhoudendecomplexiteitvandevoorliggendeakte,alsmedeaande(sociale)contextwaarbinnendieakteeenrolgaatspelenenleidentothetoordeeldatinmeerof
minderematesprakeisvan(on)vermogen.Uiteindelijkzaldenotarismoetenbesluitenofindatconcretegevalsprakeisvanwilsonbekwaamheid.Diekwalificatie‘oogt’dichotoom,indiezindathetlijktofer,inhoudelijk,eenscherponderscheidtemakenvalttussenbekwaamenonbekwaam
endaarmeeeenkwaliteitvandebetrokkenewordtweergegeven,terwijlhetinfeiteomnietmeergaatdanhetoordeelvan,inditgeval,denotaris,dienaafwegingvanallerelevantefactoreninredelijkheideenknoopdoorhakt.
Indestrafrechtelijkcontextkanalsvoorbeelddieneneengeval,waarineenvrouwvanTurkseafkomsthaarmangedoodheeft.583Diagnostischwassprakevancognitievebeperkingen,een
dissociatievestoornisenafhankelijkeenontwijkendepersoonlijkheidstrekken,dienietalspathologischwerdenaangemerkt,maarindedynamieknaardetotstandkomingvanhetdelictweleenrolspeelden.Contextuelefactorenbestondeninhetjarenlangmoetenlevenonderdedrukvan
eengewelddadigeechtgenoot(slachtoffervandedoding),eengeïsoleerdbestaandooreenslechtecultureleintegratieenhet,mededaardoorchronischoverbelastzijnindedagelijkserealiteitvan
eengezinmetvierkleineopgroeiendekinderen.
580 Opdeethischeaspectenzaliknietnaderingaan.Ziehiervoorbijvoorbeeld:Elliot1996enMeynen
2016.581 Zievoordetheoretischeonderbouwingvandemultifactoriëlebenaderingparagraaf5.3.3.3.582 Zieparagraaf2.3.1.5.583 Rb.Rotterdam,ECLI:NL:RBROT:2014:5366.
219
220
Hoewelindebetreffendezaakmeercomplicerendefactoreneenrolspeelden,gaathethieromhetmetregelmaatindeforensischepraktijkterugkerendegegeven,datbijdevraagofbetrokkenestrafrechtelijkaansprakelijkkanwordengehouden,onderzoeknaarhetlineaireverbandtussen
pathologieendelictgeenbevredigendeoplossingbiedt.Hetdelictgedragishierterugtevoerenop(aldannietpathologische)aspectenindepersoonvandeverdachteencontextuelefactorenwaarinookderdenhunaandeelhebben.Situatievefactorenronddedoding(onderanderede
planmatigheidvanhetdelict)relativeerdenhetcognitieveenvolitieveonvermogen.Decombinatie(eninteractie)vanaldiefactorenheeftdefactogeleidtoteenzekerematevanonvermogeninhetbesefvandeongeoorloofdheidvanhethandelen(dedoding)respectievelijkhetonvermogen,
conformeen(inzekeremate)intactbewustzijn,daarnaartehandelen.Dematewaarindiefactorenafzonderlijkeninhunonderlingesamenhangtotdatonvermogenhebbengeleidisinobjectievezinnietvasttestellenenvergteenwegingdoorderechter.Vanuitdegedragskundigforensische
wetenschappenkunnenslechtsindicatiefdaaromtrentuitsprakenwordengedaan.584Uiteindelijkzalderechternaarredelijkheidmoetenwegenendaaraaneen(normatief)oordeelverbindenoverdeverwijtbaarheid.
Devertalingvandatoordeelnaareenbeslissingindestrafzaakisechtervoorallastigwanneereenberoepisgedaanopontoerekenbaarheidofwanneerderechteranderszinsaanleidingzietnaardietoerekenbaarheidonderzoektedoen.Indatgevalzaldeintensiteitvande‘stoornisfactor’immers
afzonderlijkgewogenmoetenworden,585wat,gegevendeinteractiemetdecontextuelefactoren,buitengewoonlastigzalzijn.Verwarrendisookdathetrechterlijkoordeeloverdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidbijdebesluitvormingdoorgaansleidttoteen‘verdeling’overde
toerekenbaarheid(impactvandestoornis)endestrafmaat(impactvandeanderefactorenincombinatiemetdeuitkomstvandetoerekening).Watbetreftdesituatieveencontextuelefactorenis,inextremegevallen,ooknogdenkbaardat,aldannietsubsidiair,eenberoepwordtgedaanop
psychischeovermachtof(ineenanderedandebeschrevencasus)noodweerexces.Netalsbijdetoerekeningdwingtdatdantotevenzoproblematischonderzoeknaareenlineairverbandvanhetonvermogenmet(indatgeval)een‘vanbuitenkomendeomstandigheid’respectievelijkeen
‘wederrechtelijkeaanranding’.Waarhetopneerkomtisdathetwettelijksysteemvandeschulduitsluitingsgrondendwingttoteenmonocausalereconstructievanhetverbandtussenderedengevendefactoren(stoornisofexterneomstandigheidofwederrechtelijkeaanranding)enhet
delict,terwijlrechtspraktijkenwetenschappelijkonderzoeklatenziendatindemeeste,zonietalle,gevallensprakeisvancomplexecausaleketens,waaraanmeerdere,ooknoginteracterende,redengevendefactorentengrondslagliggen.Dieredengevendefactorenzijn,zoalseerdergesteld,
veelalnietvangelijke‘orde’enindematewaarinzijdoorwerkeninhetgedragvandeverdachte(afzonderlijkofinhunonderlingeinteractie)nietofslechtsinglobalezin,kwantitatieftewegen.Hetisaanderechterom,inredelijkheid,hetgewichtvandiefactoren,inhunonderlingesamenhang,te
wegenen,aandehandvanhettoetsingscriterium,tevertalennaareenoordeeloverhettoerekenen,zulksmedebinnendetypischeeigenheidvandebetreffendeschulduitsluitingsgrond
vanontoerekenbaarheid,psychischeovermacht,respectievelijknoodweerexces.
584 Ziehoofdstuk5.585 D.w.z.dematewaarindiefactoreenbijdrageheeftgeleverdaandetotstandkomingvanhetdelict.Zie
paragraaf6.2.1.3,alsmedeNieboer1970,p.150.
220
221
7.2.1.4 NaderonderzoeknaarderolvandestoornisbijhetniettoerekenenDevraagdiezichaandientiswelkeroldestoornisnupreciesvervultbijdejuridischebepalingomtrentdetoerekening.
Bijlsma586steltdatbijdetoerekening(indezinvanartikel39WvSr)‘juistdestoornisdeomstandigheidisopgrondwaarvandeverwijtbaarheidvandeverdachteintwijfelwordtgetrokken’.Destoorniszelfwordtdaarmeeeenlegitimatievoordestrafuitsluiting,kennelijklosvan
detoepassingvanhetintermediair,hettoetsingscriteriumofhettoetsingskader.Hetroeptdefundamentelevraagopwelkezelfstandigebetekenis,naasthettoetsingscriterium,aandestoorniszelfmoetwordentoegekendbijhetdisculperen.
Dievraagisvanfilosofisch/ethischeaard,maardaaraanvoorafgaateenanderevraag,namelijkwathiermet‘stoornis’wordtbedoeld.ZowelMooij587alsBijlsma588verwijzenvoorhet(psychiatrisch)objectiverendekadervandepsychischestoornisnaarhetclassificatiesysteemvande
DSM,maarvoegendaarmeteenaantoedatnietalleindatsysteemopgenomenstoornissenstrafrechtelijkerelevantiehebben.Mooijsteltdateenpsychiatrischestoornis,inverbandmetdetoerekeningsvatbaarheid,weliswaarobjectiveerbaarmoetzijnmaar‘tevenseeninnerlijkezijde
..(moet)..hebbendiehaarinverbanddoetstaanmethetvermogentotoverleg’.VoorBijlsmazouhetslechtsgaanomstoornissenvan‘mentaletoestanden’,rationaliteit’en‘mentalecausaliteit’.589
Metdezerelativeringenintermenvanpsychischefuncties,wordthethetdenkeninstriktdichotometermenoverdeaan-ofafwezigheidvaneenpsychischestoornis(inelkgevaldeels)verlaten.Nietdeaanwezigheidvaneen(indeDSMgeclassificeerde)stoornismaarhetbeschreven
onvermogen,intermenvandysfuncties,iskennelijkdoorslaggevendbijdetoerekening.Genoemdeauteurshebbendeze‘denkstap’explicietgemaaktdoorhetbenoemenvanhetonvermogen,maarveelalblijftdezeonvermeld.BijHazewinkel-Suringa590lezenwij:‘Art.39immersbeschouwthet
geestelijkdefectopzichzelfnietalsgrondvoorstraffeloosheid,maarenkeleenzodanigdefect,waardooraandedaderditfeitnietistoeterekenen’.Ookhierzienwederelativeringvandezelfstandigebetekenisvandestoornis,maarwordtnietinzichtelijkgemaaktwathet
onderscheidendcriteriumisomdestapnaarhetniet-toerekenentekunnenmaken.Striktgenomenzougesteldkunnenworden,datalleenindiendepsychiatrisch-diagnostische
methode591wordtgevolgdof(uitsluitend)hetcausaalcriterium592wordtgehanteerd,depsychischestoornisbijdetoerekeningzelfstandigebetekenisheeft.Inheteerstegevalisvoorde
ontoerekenbaarheidvoldoendedateenpsychischestoornisisvastgesteldeninhettweedegevalisvoldoendedatnavaststellingvandestoornishetcausaalverbandmethetdelictaannemelijkisgemaakt.Zodraopenigerleiwijze‘strafrechtelijkrelevante’criteriawordenaangelegdbijde
selectievanstoornissendanwelbijdewijzewaaropdestoornisdoorwerktinhetdelict,ontstaat
586 Bijlsma2016,p.249.587 Mooij2004,p.123.588 Bijlsma2016,p.202.589 Bijlsmadefinieerthiermeedestoornisindezinvanartikel39WvSr(p.185).590 Hazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.278.591 Zieparagraaf3.2.1.1.592 Zieparagraaf6.2.1.
221
222
eentoetsingskaderdatdezelfstandigebetekenisvandestoornisbijdevraagnaardetoerekenbaarheidrelativeert.593
Concreetkomtheteropneerdat,alsbijhetplegenvaneenstrafbaarfeit,deaanwezigheidvaneenpsychischestoorniswordtvermoed,dedeskundigeeendiagnosekanstellenintermenvan‘psychopathologie’aldannietgecombineerdmeteenclassificatie,maardat,inhetlichtvande
toerekening,deuiteindelijkestrafrechtelijkerelevantiepasontstaatbijde‘vertaling’naarbepaaldeincompetentiesdiezichlenenvoorwegingineentoetsingskader.Vaneenintrinsiekeaandegediagnosticeerdestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniet
toegerekendkan/moetworden,isnietgebleken.594Onzeanalyselaatinfeiteziendatdatgenewatuiteindelijkrelevantisvoorhettoerekenen,nietzozeerdestoornisis,maardedysfunctieenmeerinhetbijzonderhetonvermogen.Dierelevantievaltteontlenenaanhet‘onvermogen’dat,
mogelijk,inverbandstaatmetdiestoornis,maarookeenandereoorzaakkanhebben,zoalsbijvoorbeelddeniet-pathologischeredengevendefactorenbijpsychischeovermachtennoodweerexces.
Datvermeldingenomschrijvingvanhet‘onvermogen’alstoetsingscriteriumvoorhettoerekenentoereikendkanzijn,wordtgeïllustreerddoordedewettelijkeregelingvandewilsonbekwaamheid.Daarinblijktdathetinhetrechtvastleggenvandeoorzakelijkefactorenvanhetonvermogengeen
noodzaakis.Dieconstateringisvanbelangomdatwijzagendatindeeerderbeschrevenstrafrechtelijkecasus595denoodzaaktotonderzoeknaareenlineairverbandmetéénbepaaldefactordewerkelijkheidgeweldaankandoenenderechtervoorlastigedilemma’skanplaatsen.
7.2.1.5 Perspectiefwijziging:samengesteldcriteriumalsuitgangspuntvoorhetniet ‘toerekenen’
Nietdestoornismaarhet‘onvermogen’vanbetrokkene,totuitdrukkingkomendinhetsamengesteldcriterium,lijktdoorslaggevendtezijnbijdebeoordelingvandestrafrechtelijkeverwijtbaarheid.596
593 Indeliteratuuriswelgestelddatdecomponentvaneenpsychischestoornisbijde
ontoerekeningsvatbaarheid,enigeobjectiviteitverleentaanhetoordeeloverdetoerekening.Ziehierover:Meynen2016.Uiteraardkomtdande,ookindezestudiegestelde,vraagophoeobjectiefdiecomponentis.
594 Ziehoofdstuk5.595 Paragraaf7.2.1.3.596 Degedachteomnietaandestoornismaaraanhetonvermogenbeslissendebetekenistoetekennen
bijeenberoepopontoerekeningsvatbaarheid,wordtookbesprokenineenbijdragevanMeynen(2012)onderdetitel“Shouldthe‘InsanityDefence’beReplacedbyan‘IncapacityDefense’”,waarinhijverwijstnaarMatthewsenVincent.Beideauteurstrekkendevergelijkingmetdebeperkteaansprakelijkheidvanhetjongekind.VolgensMatthewsisderedendatweeenkindnietverantwoordelijkhoudennietgelegenindeleeftijdalszodanig,maarinhetmetdieleeftijdverbandhoudendeonvermogen.ZieookMeynen2016,paragraaf5.1.3..
222
223
Datgegevenkanredenzijnindetoekomstnaderteonderzoeken:(1) inhoeverreeenpsychischestoornisalsvereistevoorhetniet-toerekenen(inart39WvSr)dient tegelden
(2) ofaanhetsamengesteldcriteriumalstoetsingskadervoorhetniettoerekenen(inbredezin) strafrechtelijkzelfstandigebetekeniskanwordenverleend.597
Eenbredeformuleringvandatsamengesteldcriterium598is,datvoorhetniettoerekenensprakezoumoetenzijnvan:‘hetontbrekenbijdeverdachtevanhetbegripofbesefvanwathijdoetofvanhetwederrechtelijke
daarvan(inschattingsvermogen)en/ofvanhetonvermogenominovereenstemmingmetdatbegripofbesefzijngedragtebepalen(sturingsvermogen)’.599Deoverwegingenvoordezekeuzezijn:
- Hetsamengesteldcriteriumbevatgeenelementendieeenonlosmakelijkverband veronderstellenmeteenpsychischestoornis.Hetgaatomdewaarderingvanpsychische
(cognitieve-ensturings)functies,losvandeaanwezigheidvaneventuelepsychopathologie.- Hetsamengesteldcriteriumblijkt,ookinbrederezin,nietnoodzakelijkerwijsgebondenaan
eenconcreettebenoemenredengevendefactor(stoornis,psychischedrang,hevige gemoedsbeweginge.a.).Hetcivielerechtlaatziendathettoetsingscriterium,ookindit opzicht,zelfstandigebetekeniskanhebben.
- Hetsamengesteldcriteriumlijktonderuiteenlopendeomstandighedeneenconsistentenotie tezijnvoorhetbeoordelenvancompetentie.Ookindevergelijkingmetpsychischeovermacht
ennoodweerexcesblijktdathetomeenvergelijkbaarcriteriumgaat,datindiegevallenin verbandwordtgebrachtmetanderedanstoornisgerelateerdeverklarendefactoren.
Ineersteinstantiezalderechterdankijkennaarhetsamengesteldcriterium;tegelijkertijdisuiteindelijkbeslissendofinredelijkheidkanwordentoegerekend,600waarbijderechtvaardigingvanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,isgelegenindiens
(tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.
597 Aanniet‘toerekenen’wordthier,zoalsgezegd,eenbredebetekenisgegeven,indiezindatdaarook
depsychischeovermachtennoodweerexcesonderwordenbegrepen.WetshistorischlijkenwedaarmeeteruggekeerdtezijnbijdeoorsprongvanhetWetboekvanStrafrecht.Inparagraaf3.2.2.1onder‘Normaliteitalsstrafrechtelijkehypothese’,bleekdatdewetgeverhetcriteriumdatdeverdachte‘hetongeoorloofdezijnerhandelingnietkanbeseffenenharegevolgennietkanberekenen’vantoepassingachtteopallestrafuitsluitingsgronden.
598 ZievooreenuitgebreidonderzoeknaardehistorischeeninternationalegrondslagvanhetsamengesteldcriteriumBijlsma2016.
599 EenbelangrijkverschilmethettoetsingscritriumvanBijlsmaisdatindezeformulering(o.a.aansluitendbijdeopvattingenvanMooij2004aenMeynen2016)ookhet‘ontbrekenvanhetbegripofhetbesefbijdeverdachtevanwathijdoet’totniet-toerekenenzoumoetenleiden.Bijlsma2016beperktzichinzijncriteriumtotbesefvanhet‘wederrechtelijke’(p.223en245).
600 Ziehierbovenonder‘Deverbinding’.
223
224
7.2.2 Gevaar7.2.2.1 StoornisenmaatregelEentweedeaandestoornisgerelateerdeenvoorhetstrafrechtrelevantefunctiebetreft(debeheersingvan)gevaar.Gevaarisinhetstrafrechteenrelevantenotieomdatdezedirectverbandhoudtmeteenvandefundamenteledoelstellingenvanhetstrafrecht,depreventievan
delictgedrag.601Aanhetpreventiedoelwordtimmersnaderinhoudgegevendoorafbakeningvanhetgevaar.Gevaarwordthierbreedgedefinieerd.Hetgaatnietalleenomgevaarvoorderden,zoals
geformuleerdinhetwettelijkgevaarscriterium(bijdestrafrechtelijkemaatregelen),maarookrecidivegevaarofruimer,het‘gevaar’datbetrokkenewederomkomttothetplegenvanstrafbarefeiten,wordthieronderbegrepen.Alsdatgevaaraannemelijkis,kandat,doortoepassingvaneen
strafrechtelijkeinterventie,leidentothetinperkenvanvrijhedenenbevoegdhedenvanbetrokkene.Deverbindingtussendestoornisenhetgevaarisbijzonder,indiezindateen(verondersteld)
verbandtussenbeideneenstrafrechtelijkingrijpenlegitimeert.WijzagendatbijdeTBS(maarookindeWetBOPZ)stoornisengevaarexclusiefaanelkaargekoppeldzijn.Alshetgevaarnietvanuitdestoornisaannemelijkgemaaktkanworden,ontbreektdegrondvoorhettreffenvandeindie
wettelijkeregelingenvoorzienemaatregelen.AndersdanbijdeWetBOPZisdezekoppelinginhetstrafrechtnietindewetverankerd.
Derelatietussendepsychischestoornisendetoepassingvandedriestrafrechtelijkemaatregelen,waarindestoorniseenrolspeelt,deTBS,dePPZendePIJ,isoverigensnieteenduidiggeregeld.602Iniedergevalopdriepuntenkunnenstoornisenmaatregel(juridisch)metelkaarinverband
wordengebracht:a- gelijktijdigheid,indiezindatdestoorniszichvoordeedtentijdevanhettenlastegelegde,dat redenisvoortoepassingvandemaatregel;
b- devoorwaardedat(inverbandmetdestoornis)hettenlastegelegdefeitinmeerofmindere matenietkanwordentoegerekend;enc- deveronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoortoekomstiggevaarlijkgedrag.
VoordeTBSendePIJgeldtdatdeaanwezigheidvaneenpsychischestoornistentijdevanhetplegenvanhetfeiteenwettelijkvereisteis.VoordePPZmoetdatgelijktijdigheidsvereisteworden
afgeleiduitdevoorwaardedatsprakemoetzijnvanontoerekeningsvatbaarheid.603Ookophetpuntvandetoerekeningendegevaarsprognose,zijnerverschillen.Plaatsingineenpsychiatrisch
601 ZienaderDeHullu2015,p.6overde‘verenigingstheorie’,waardepreventiedoelstellingdeelvan
uitmaakt.DeHulluverwijstinditverbandooknaarSanctiesinPerspectief,NotavanhetMinisterievanJustitievanfebruari2000.ZietevensHazewinkel-Suringa/Remmelink1996,p.906e.v..
602 Zieparagraaf1.1.1.603 Uitgaandevandetekst(eind2016)vantweewetsvoorstellen,hetwetsvoorstelWetforensischezorg
(Wfz)enhetwetsvoorstelWetverplichtegeestelijkegezondheidszorg(Wvggz),wordthetvereistevandeontoerekeningsvatbaarheidalsvereistevoor(watnunogheet)BOPZ-machtigingdoordestrafrechterlosgelaten.Indatkaderwordtvoorgesteldartikel37WvSrtelatenvervallenkomentevervallen.Dezemogelijkhedenwordennadergeregeldinartikel2.3Wfz..Zienaderparagraaf8.3.3..
224
225
ziekenhuisis,opgrondvandewet,slechtsmogelijkindienhettenlastegelegdenietkanwordentoegerekend.BijdeTBSontbreekteendergelijkebepaling.DeHogeRaadheeftmeermalenuitgesprokendateencausaalverbandtussenstoornisentenlastegelegdenietalswettelijkvereiste
geldt.OokbijdePIJishieroverindewetnietsvastgelegd,maaropmerkelijkgenoegwordenindeMemorievanToelichtingstrikteregrenzengehanteerddanindewettekst.Deverwachtingwordtdaarinuitgesprokendatvoorhetopleggenvandemaatregelslechtsruimtezalzijn‘wanneerhet
gepleegdemisdrijfdoordiestoornisniet,ofslechtsinverminderdemate,aandeveroordeeldekanwordentoegerekend’.604WatbetreftdeaandestoornisteontlenengevaarsprognosezienwedatdiebijdeTBSgebaseerdisopjurisprudentie.BijdePIJmoetenwedatverbandaannemenopgrond
vandeMemorievanToelichting.605VoordePPZontbreekteenexplicieteregelingmaarkanopbasisvandeaardvandemaatregel-waarinhetdoordestoornisveroorzaaktedelictcentraalstaat-aanhetwettelijkgevaarscriteriumgeenandereuitlegwordengegevendandathetgevaaraande
stoornismoetwordentoegeschreven.OokVanderWolfsteltzichopdatstandpunt,onderverwijzingnaarderelatiemetdeWetBOPZ,waarineendergelijkcausaalverbandgeldt.606
7.2.2.2 Destoornisalsexclusievevoorspellendefactor?
Dekernvanderelatietussendestoornisendegenoemdemaatregelenlijktgevormdtewordendoordeveronderstellingdatdestoornisvoorspellendisvoordelictgedrag.Datdierelatie(enniet
degelijktijdigheidofhetvereistevandeontoerekenbaarheid)dekernvormt,kanwordenafgeleiduitdedoelstellingvandemaatregelendieprimairbeveiligendis.ZekerbijdeTBSisoverdiedoelstellingweinigtwijfel.‘Hetdoelvandeterbeschikkingstellingisdebeveiligingvande
samenlevingennietsanders’.607Behandelingvandebetrokkeneisniethetdoelmaarhetmiddel,608zoblijktuitdewetsgeschiedenis.609OokdeHogeRaadvolgtdielijn.610Hoeweldewetvoorzietindemogelijkheid
datzoweldePPZalsdePIJwordtopgelegdinhetbelangvandebetrokkene,611hebbenookdezemaatregelen,geziendeovereenkomstenindeformuleringvanhetgevaarscriteriumendestrafrechtelijkecontextwaarindezemaatregeleneenplaatshebbengekregen,primaireen
beveiligingsfunctie.612Diebeveiligingsfunctiemaaktdatde(veronderstelde)voorspellendekrachtvandestoornisvoordelictgedraghetcentraleelementvormt.Devereistenvangelijktijdigheidendecausalerelatie
tussendestoornisenhettenlastegelegdefeitlijkenindatopzichtondergeschiktenoties.613
604 Zieparagraaf1.1.1.605 Zieparagraaf1.1.1.606 VanderWolf2012,p.163.HijverwijsttevensnaarEHRM4oktober2000,BJ2001,36m.nt.Dijkers.607 ZieMevis2011,p.343,alsmedeHaffmans1989,p.92enBijlsma2010.608 ZievooreenuitgebreidebesprekingvandebehandelbaarheidalsdoelstellingvandeTBS,VanderWolf
2012,p.176e.v..609 ZieHaffmans1989,p.92610 HR13december1983,ECLI:NL:HR:1983:AC3321,NJ1984,653.611 Ziedeartikelen37respectievelijk77slid1subcWvSr.612 ZieVanderWolf2012,p.163.613 Bijlsma2010bespreektinditverbandtwee‘stromingen’.
Inhetenegevalligtdenadrukbijderechtvaardigingvandetbsophetgevaardatvandepsychischgestoordeuitgaat.Gelijktijdigheidencausaliteittussenstoornisendelictzijndannietofmindervan
225
226
Vanuithetgeschetsteperspectiefkomenzijeerdernaarvorenalswaarborgvoorhetbehoudvandestrafrechtelijkerelevantievandemaatregel,indiezindatdaarmeewordtuitgeslotendattoepassingvandemaatregelmogelijkisbijeenpsychischestoornisdiepasisontstaannahet
plegenvanhettenlastegelegde.Hoedanook,decentralenotievandevoorspellendekrachtvandestoornisiseenpremissedieindezestudienaderisonderzocht.Daarbijisgeblekendaterbijdieogenschijnlijke
vanzelfsprekendheidvraagtekensteplaatsenzijn.Eenvandeconclusiesinhoofdstuk5is,dat,bijdevoorspellingvandelictgedrag,hetonderscheidtussenpathologischeenniet-pathologischefactorenduidelijkminderrelevantisdangedacht.614
Momenteelwordt,metnameindefunctionelediagnostiek,615deaandachtookwatverlegdvanpsychischeziektebeeldennaarpsychischefunctiesenpersoonlijkheids-kenmerkenenprofielenalsprognostischrelevantefactoren.Decomplexeinteractietussenfactorenvanverschillende(aldan
nietpathologische)aardmaakthetsteedsmoeilijkerde‘pathologie’,inwelkebetekenisdanook,alsverklarendeofvoorspellendefactorteisoleren.Steedsmeerwordthetbelangbenadruktvanmulti-factoriëleverklarendeenvoorspellendemodellen.616
Inditverbandwordtookinherinneringgeroependeinheteerstehoofdstuk617gesignaleerdespanninginderechtspraktijktussenhetgegevendat,voorhetopleggenvandeTBS,aanwezigheid
endelictvoorspellendekrachtvandestoornisalsjuridischevoorwaardengelden,terwijldefacto,inlijnmetdebovensamengevattebevindingen,inderisicoanalysesdiestoorniseenbeperkte(iniedergevalgeenexclusieve)rolspeelt.Wezienditbeeldook(eneigenlijknogsterker)terugbijde
verlengingvandeTBS.Deinhoofdstuk5besprokenrisicotaxatie-instrumenten,zoalsbijvoorbeelddeHCR-20v3endeHKT-R,zijnineersteinstantietotontwikkelinggebrachtentoegepastbinnendecontextvandetherapeutischeinterventiesvandeTBS-klinieken.Diebreedgeoriënteerde
risicotaxatieheeftzijnneerslaggevondenineenformat618datdoordeTBSkliniekenwordtgehanteerdbijdeformuleringvanhetadviesoverdeverlengingvandeTBS.Watdaarinopvaltisdatbijdediagnostiek,naastdeweergavevandeDSM-classificatie,vooralaandachtuitgaatnaarde
vanuithetdelictscenariogedestilleerde‘delictdiagnostiek’.Daarinkomensamendeuitkomstvanhetdelictscenario619endedelictgerelateerdecriminogenefactoren.Alsfactorenwordengenoemd:- beperktebelastbaarheid
- onvoldoendesocialecopingvaardigheden- geringesituationelecontext(tekortaansteunenstructuure.d.)
belang.VerwezenwordtnaarKooijmans(2002)Opmaatgeregeld?Eenonderzoeknaardegrondslagendenormeringvandestrafrechtelijkmaatregel,Rotterdam,diepleitvoorafschaffingvanhetgelijktijdigheidsvereiste.Indeanderestromingwordthetstrafrechtelijkkaraktervandetbsbenadrukt.Demaatregelvindtdaarbijhaargrondslaginhetdelict.
614 Zieparagraaf5.4.615 Tegelijkertijdisdefunctionelediagnostieknogeenjongeontwikkeling,dienadereuitwerkingen
onderbouwingbehoeft.616 Zieparagraaf5.3.3.3.617 Paragraaf1.1.2.618 MinisterieV&J2014.619 Eengedetailleerdeweergavevandegebeurtenissenrondhetindexdelict:aanloopenvervolg(zie
format).
226
227
- meervoudigeverslavingsproblematiek620- onvoldoendespanningsregulatieIndeze,voorderisicotaxatieenhetrisicomanagementrelevantefactorenzienwede(DSM
geclassificeerde)stoornisnietterug(behalvedeverslavingsproblematiekdieookindeDSMeenplaatsheeft).Relevantblijkentezijnbepaaldepsychischefuncties,persoonskenmerkenencontextuelefactoren.
HieruitblijktdatdefocusbijdeinterventiesinhetkadervandeTBS,nietmeerprimairisgerichtopdestoornisofdebehandelingdaarvan,maaropdebewerkingvan(andere)relevantgeblekenrisicofactoren.621Het‘behandelparadigma’endedaaraantengrondslagliggendeveronderstelling
dathetgevaaruitdestoornisvoortvloeit,ishiermeewatopafstandkomentestaan.622Incontrastmetdezewerkelijkheid,staathetjuridischdispuutzoalsdat,onderanderebijdeverlengingvandeTBS,inderechtszaalwordtgevoerdoverhetverbandtussenhetgevaarende
stoornis.Inderechtspraakendeliteratuurgaathetdebatbijvoorbeeldoverdevraagofhetbijdeverlengingomdezelfdestoornismoetgaanalsbijdeoplegging.623Datneemtweliswaarnietwegdatderechterookrekeninghoudtmetnietstoornis-gerelateerderisicofactoren,maardespanning
tussenhetjuridisch,opdestoornisgerichteidioomenhetopdebewerkingvanallerelevanterisicofactorengerichteidioomvandekliniekenisevident.DeverbindingtussendetweewerkelijkhedenwordtoverigensinhetformatvoordeTBSklinieken
gelegdinhetlaatstedeeldaarvan,624waarineenonderbouwdebeschrijvingwordtgevraagd‘vanhetverbandtussendeaanwezigheidvandestoornis,hetgevaarscriterium,degepleegdeinterventiesendegenoemdekoersenprognose’.Opvallendgenoegontbrekeninhetformat
evenweldesamenstellendeelementenomstoornisengevaarspredictiebijelkaartebrengen.Deverbindingtussendebrederisicotaxatievandekliniekendejuridischrelevantegevaarsprognoseopgrondvandestoornislijktdusenigszinsgeforceerdtotstandtekomen.
Dejuridische‘werkelijkheid’lijktdaarmeenietmeerinovereenstemmingtezijnmetdestandvandewetenschapendeforensischepraktijkophetpuntvandevoorspellingendebeheersingvandelictgedrag.
7.2.2.3 Perspectiefwijziging:nietdestoornismaarhetgevaaralsrichtinggevende notie?Devraagkangesteldwordenofhetaccentbijdebeoordelingvandeindicatievoorhetopleggen
vaneenvandegenoemdemaatregelen,netalsbijdecompetentie,nietverlegdzoukunnen
620 Ditkanookalspsychopathologiewordenopgevat.Tegelijkertijdisduidelijkdatditniethettype
psychopathologieisdattraditioneelmetrisicowordtverbondenzoalspsychoseenschizofrenie.621 Hiermeewordtoverigensnietuitgeslotendatbepaalde(endanmetnamepersoonsgebonden)van
dezefactoren,indesystematiekvandeDSM,niettevensgeldenals‘samenstellendbestanddeel’ofkenmerkvaneenstoornis.Waarhethieromgaatisdatnietdestoornisals‘globaalconstruct’maarspecifiekefactoren(aldannietdeeluitmakendvandatconstruct)relevantiehebbenvoordeinschattingenhetmanagementvanrisicogedrag.Indieziniserdussprakevan‘overlap’.
622 ZieookVanderWolf2012,p.116e.v..623 Zievooreensamenvattingvanrelevantieuitsprakenencommentaren:VanderWolf2012,p.240e.v..624 Box9Verlengingsadvies.
227
228
wordennaardefunctie,inditgevalhetgevaar.625Ookbijdezefunctie(hetgevaar)ishetvanbelangonderscheidtemakentussendewettelijkeregelingenwaarinstoornisende(gevaars)functieexplicietenexclusief(wetofjurisprudentie)aanelkaargekoppeldzijn(PPZ,TBSenPIJ)endie
gevallenwaarinhetgevaar(ook)metanderefactorentemakenkanhebben.Indevoorwaardelijkekaderswordthetgevaarzelfsnietgenoemd,maarhet(ingeschatte)gevaarvormt,inveelgevallen,weldelegitimatievoorhetstellenvangedragsbeperkendevoorwaarden.Detestellenvoorwaarde
zalopenigerleiwijzeeenstrafrechtelijkrelevantdoel,meerinhetbijzonderdebeheersingvanhetrecidivegevaar,moetendienen.Degevaarsinschattingkan,bijtoepassingvandevoorwaardelijkekaders,maarookbijdestrafrechtelijkemaatregelISD,breedgefundeerdzijn.Juridischevereisten
tenaanzienvanaanwezigheidofvoorspelkrachtvandestoorniszijnerniet.Bijdeadviseringvanderechterwordtgebruikgemaaktvandeinzichtendiehetgebruikvanverschillenderisicotaxatie-instrumentenheeftopgeleverdmetbetrekkingtotderelevantievaneenveelheidvanfactoren,
waarondereventueelook(aspectenvan)depsychischestoornis.Dieontwikkelingheeft,zoalseerderbeschreven,626geleidtoteenmodulairevraagstelling,waarbijdatdeelvandevraagstellingdatbetrekkingheeftopderisicoananalysezichnietexclusiefbeperkttotdestoornisals
voorspellendefactor.Waarhetnuomgaatisdat,kennelijkoverdevollebreedtevanhetpaletvandestrafrechtelijkeinterventies,vanTBStotbijzonderevoorwaarde,hetgevaar(inbredezin)627derelevante
(strafrechtelijke)functieis,diedientalslegitimatievoordieinterventies,waardoor,uitvoeringgevendaandepreventiedoelstellingvanhetstrafrecht,gedragopenigerleiwijzekanwordengestuurdofbeïnvloed.
Hetwegvallenvande(gevaarvoorspellende)stoornisalsparametervoordetoepassingvandeTBS,dePPZendePIJ,zalonvermijdelijkgevolgenhebbenvoorhetsanctiestelsel.Dieconsequentieskunnenbetrekkinghebbenopdeinhoudvandevoortoepassingvandebeveiligingsmaatregelen
geldendecriteria628..Hoedanookisevenwelvanbelangdathetgevaarscriteriumwordtopgevatalseennormatieftoetsingskader.Hetbevatnietloutereenfeitelijkeopsommingvantebeschermenbelangen,zois
eerderbetoogd.629Deeveneensbepleiteontvlechtingvandedomeinenvanrechterendeskundigezouookmetzichmeebrengendatdedeskundigezichonthoudtvaneenadviesoverhetgewenstejuridischkadervoordestrafrechtelijkeinterventie(b.v.eenbepaaldestrafrechtelijkemaatregel)en
datderechter,meerdantotnutoe,daarvoorexplicietdeverantwoordelijkheidneemt.Derechterzalinzijnoverwegingenmeelatenwegendeaardendeernstvandatverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhet
strafrechtelijkverledenvanbetrokkene,alsmededemaatschappelijkeimpactvanhetstrafrechtelijkvergrijpnaastdeernst,deingrijpendheidendeproportionaliteitvandeopteleggenmaatregel.
625Bleichrodt(2002,p.134)spreektinditverbandovergevaarals‘rechtvaardiging’vande(beveiligings)
maatregel.626 Paragraaf1.1.3Ontwikkelingenindecontext.627 Datwilzeggendatdaaronderbegrepenwordenzoweldeuithetgevaarscriteriumafgeleidegevaar
voordeveiligheidvanpersonenengoederenalshetaanhetpreventiedoelvanhetstrafrechtontleenderecidivegevaar.
628ZieinditverbandBleichrodt(2002,p.134),dieervoorwaarschuwtdatzonderenigerleiverbandtussenhetgepleegdedelicteneenstoornis‘dedeurzouwordenopengezetvooreen(onwenselijke)ontwikkelinginderichtingvanlangdurigebewaringvanhardnekkigerecidivisten’.
629 Zieparagraaf6.2.3.
228
229
Proportionaliteitensubsidiariteitzijndaarindeleidendenoties.Indezemotiveringiseenbelangrijkerechtswaarborggelegenvoorhetaldanniettoepassenvaneenstrafrechtelijkemaatregel.Indewettelijkeregelinggaathetuiteindelijkomdatlaatste.
7.3 ConclusieDeindithoofdstukonderzochte‘perspectiefwijziging’houdtindatindiegevallenwaarinde
‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’inhetstrafrechteenrolspeeltbijdebeantwoordingvanrechtsvragen,deaandachtvandestoorniszelfverlegdwordtnaar
defunctiediedezeinhetrechtvervult.Competentieengevaarzijndaarbijdesleutelbegrippen.Bijde,exclusiefmetdestoornisverbonden,ontoerekeningsvatbaarheid,zoudemogelijkheidvan
hetverbredenvandenotievandeschulduitsluitingonderzochtkunnenworden.Vanuiteendergelijkperspectiefzoudensituatiesdienuvallenonderdereikwijdtevandeontoerekeningsvatbaarheid,depsychischeovermachtenhetnoodweerexces,danonderéén
noemerkunnenvallen,metalscentralenotie,datderechtvaardigingvanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,isgelegenindiens(tweelediggedefinieerde)onvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.Metdat‘tweelediggedefinieerdeonvermogen’wordt
verwezennaarhetsamengesteldcriteriumdatbetrekkingheeftopeenbeperktofafweziginschattings-ofsturingsvermogenvandeverdachte.Doordatcriteriumalsrechtsnormtehanteren,kanrechtgedaanwordenaandehiervooraangehaalde(ethische)notiewaarbijhetonvermogen
centraalstaatennietdeoorzaakdaarvan.Detweedefunctiedieinhetstrafrechtinverbandkanwordengebrachtmetdepsychischestoornisbetreft(debeheersingvan)gevaar.Echter,bijdepremissedatdestoornis,alszodanig,exclusief
voorspellendekrachtheeftvoortoekomstigdelictgedragzijnvraagtekensteplaatsen.Beheersingvangevaardoorbehandelingvandestoornis,eengedachtedietengrondslagligtaanenkelestrafrechtelijkemaatregelen,isdaarmeemindervanzelfsprekendgeworden.Daarmeekomtde
vraaginbeeldinhoeverredepsychischestoornisalsprimairrichtinggevendenotievoordetoepassingvandiemaatregelendienttegelden.Hetkanruimtebiedenaandegedachtehetperspectieftewijzigenenhetgevaaralsrichtinggevendcriteriumtehanteren.630
630Overigens,eendergelijkeveranderingrichtingonvermogenengevaarbetekent,vooralleduidelijkheid,op
zichzelfallerminstdateengedragskundigerapportageminderrelevantzouworden.Veeleerzoudeperspectiefwijzigingruimtekunnenbiedenom,wellichtnogmeerdannuhetgevalis,indevollebreedte
vandegedragskunde,derechtervoortelichten(zieookdeeerdergesignaleerdeknelpuntenvoorderapporteur).Voorhetuitbrengenvaneenpjrapportagezoudendaninminderematedemogelijke
aanwezigheidvaneenpsychischestoornismaarveeleervragenrondcompetentieengevaaralsindicatiekunnendienen.Hetgedragsdeskundigeonderzoekzouzichdanmeerkunnenrichtenopdepersoonvan
deverdachte,diensrelevantementalefunctiesendysfunctiesendecontextueledelictbepalendefactoren.Dezemogelijkeimplicatiesvoorhetlatenopmakenvaneenpjrapportagevragennader
onderzoekenverderedoordenking.
229
230
BeantwoordingvandevragenenconclusiesInparagraaf1.2.1(Probleemstelling)ishetdoelvandezestudievervatineendrietal
onderzoeksvragen.Langsdelijnvandievraagstellingwordenhiernaaandebevindingenuitditonderzoekenkeleconclusiesverbonden.Nadeformuleringvandeonderzoeksvragen(uitparagraaf1.2.1)volgentelkensdeopgrondvandeonderzoeksbevindingengetrokkenconclusies.
EersteonderzoeksvraagWelkeinhoudenbetekeniskunnenaanhetstoornisconceptinhetstrafrechtenerzijdsendegedragswetenschappenanderzijdswordentoegekendenhoeverhoudendezeconceptenzichtot
elkaar?Strafrechtelijkstoornisbegrip
Juridischblijktde‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornisvandegeestvermogens’eenopenbegrippenpaartezijn,waaralle–ofinelkgevalverschillende-vormenvan‘psychischeafwijkingen’onderkunnenvallen,ookalsgeensprakeisvanpsychopathologie.Hetisde
verantwoordelijkheidvanderechterom,inrechte,deaanwezigheidvaneenstoornisvasttestellen.Helderejuridischeparametersontbrekendaarbij.Feitelijkzijnhetdeadviserendedeskundigendierichtinggevenaandeexegesevanhetwettelijk
stoornisbegripendaarbijhetbinnenhuneigenvakgebiedgeldendeconceptvande‘psychopathologie’alsrichtsnoerhanteren.
Overwatalsziekelijkestoornisdanwelalsgebrekkigeontwikkelingheefttegeldenbestaanuiteenlopendeopvattingen.Inderechtspraktijkheeftditonderscheidechterbeperkteofgeenrelevantie.
PsychiatrischstoornisconceptWijonderzochtenookof‘psychopathologie’alspsychiatrischstoornisconceptwellichteenhouvast
konbiedenvoordestrafrechter.‘Psychopathologie’blijktopeenconceptueelniveau,echteropverschillendewijzentewordengedefinieerdenlijktonvoldoendehouvasttebiedenalscriteriumvoorhetstrafrechtelijkstoornisbegrip.Tevenszagenwedat,volgenseenvandebenaderingenvan
psychopathologie,eenpsychischestoornisgeenafgebakendconceptismaarveelmeerisoptevattenalseendimensioneelconstruct.Degrenstussenziekengezondismoeilijkpreciesvasttestellen.
Eenbelangrijkcriterium,namelijkofbijbetrokkenesprakeisvanlijdenofbeperkingen,lijktindestrafrechtelijkecontextmindergoedbruikbaar,ofinelkgevalnietnoodzakelijkrelevant.
TweedeonderzoeksvraagWatkangezegdwordenoverdepremissedatdepsychischestoornisverklarendenvoorspellendkanzijnvoordelictgedrag?
BeperkteforensischerelevantievandepsychischestoornisalszelfstandigefactorDepsychopathologischeconstructen,diealsziektebeeldenonderandereterugtevindenzijninhetclassificatiesysteemvandeDSM,blijkenopzicheninalgemenezinnietdirectverklarendnoch
230
231
voorspellendtezijnvoor(delict)gedrag.Hoewelhetonderzoekopdatterreinnognietheeftgeleidtotuitgekristalliseerdemodellen,zijnersterkeaanwijzingendatdelictgedragbeterbegrepenkanwordenvanuitmultifactoriëlemodellenwaarin,voorwatbetreftdepersoonsgebondenfactoren,
dimensioneelgeordendepersoonlijkheidsprofielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefunctieseenrolspelen.Psychischeproblematiekisrelevant,maardiagnostiekinhetforensichkaderzounietplaatsmoetenvindenlouterlangsdelijnenvandepsychopathologie,maarvanuit
eenbenaderingwaarinpersoonskenmerkenenpsychischefunctieswordengeïdentificeerdenwordenbeschouwdinhuninteractiemetsituationele(metdedelictsituatieverbonden)encontextuele(socialecontextvanbetrokkene)factoren.
Dieontwikkelingindeforensischewetenschappenisreedsingezetenlijktaantesluitenbijdieindegeestelijkegezondheidszorg,waardediagnostischebetekenisvandecategorialeconstructenuitdeDSMaanbetekenisinboetenenwellichtsteedsmeerplaatsgaanmakenvoordimensioneleen
functionelediagnostiek.Delictvoorspellendekrachtvandestoornisisbeperkt
VoorzoveraandestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJ(inhetrecht)deveronderstellingtengrondslagligtdatdepsychischestoornisdeexclusievevoorspellendefactorkanvormenvoorhetgevaarzettendgedrag,wordtdieveronderstellingnietduidelijkondersteund
doordebevindingenuitforensischwetenschappelijkonderzoeknaarrisico(factoren).Datzelfdeonderzoeklaatziendateenreeksvanuiteenlopendefactoreninverbandkanwordengebrachtmetdelictgedrag.Het,totnogtoe,ontbrekenvaneentheoretischgefundeerd
verklaringsmodelbeperktdetoepassingsmogelijkhedenvandiekennisindeforensischepraktijk.Derelevantieenonderlingesamenhangvandebetreffende(contextuele,situatieveenpersoonsgebonden)factorenzalnietalleenwetenschappelijkmaarookopcasusniveauonderzocht
moetenworden.631
DerdeonderzoeksvraagWelkebetekenishebbendepsychischestoornisenanderepsychischebeeldenvoorde
strafrechtelijkeverwijtbaarheidendegevaarspredictie?OntoerekenbaarheidopgrondvanonvermogenVaneenintrinsiekeaandepsychischestoornisteontlenenwaardediebepalendisvoordevraagofwelofniettoegerekendkan/moetworden,isnietgebleken.Onzeanalyselaatziendatdatgenewat
uiteindelijkrelevantisvoorhettoerekenen,nietzozeerdestoornisis,maardepsychischedysfunctieenmeerinhetbijzonderhetonvermogenvandeverdachte.Dat‘onvermogen’kaninverbandstaanmetpsychischeproblematiek,maarkanookeenandereoorzaakhebben,zoals
bijvoorbeelddeniet-pathologischeredengevendepersoonsgebondenfactorenzoalsdiebijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexcesvanbelangzijn.
631 OnderanderehetonderzoekvanCoid2013naarboosheidgerelateerdaanpsychosebiedthiervoor
mogelijkverdereaanknopingspunten.
231
232
Dezebevindingleidttotdeconclusiedatdelegitimatievanhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachte,primairgelegenisindiensonvermogenennietindeoorzaakvandatonvermogen.
Teoverwegenisdaaromteonderzoekeninhoeverrebijhet‘niettoerekenen’indestrafrechtelijkecontextnietdepsychischestoornismaarhet‘onvermogen’vandeverdachtealsuitgangspuntkanwordengenomen.
Hettweeledigbepaaldeonvermogenalscriteriumvoorhetniet-toerekenenBijhetniet-toerekenenopgrondvan‘onvermogen’vandeverdachtelijkthetbreedgedragen
‘meervoudigcriterium’alsrichtsnoertekunnendienen.Eenbredeformuleringvandit‘tweeledig’criteriumluidtdatvoorhetniet-toerekenensprakezoumoetenzijnvan:hetontbrekenbijdeverdachtevanhetbegripofbesefvanwathijdoetofvanhetwederrechtelijkedaarvan
(inschattingsvermogen)en/ofvanhetonvermogenominovereenstemmingmetdatbegripofbesefzijngedragtebepalen(sturingsvermogen).Hoewelditcriteriumisontwikkeldbinnendecontextvanhetniet-toerekeneninverbandmetde
aanwezigheidvaneenpsychischestoornis,bevathetgeenelementendieeenonlosmakelijkverbandveronderstellenmetdiestoornis.Eendergelijkcriteriumzouderhalveinbeginseleenhandvatkunnenzijnvooreenbetereinvullingentoepassingvandieschulduitsluitingsgronden
waarbijdeaanwezigheidofverklarendekrachtvandepsychischestoornisnietalsvereistegeldt,zoalspsychischeovermachtennoodweerexces.
‘Gevaarscriterium’bijdestrafrechtelijkemaatregelBijdeinvullingvanhetgevaarscriteriumvalteentoetssteenvoortoepassingvaneenstrafrechtelijkemaatregel,geziendevorenvermeldebevindingen,nietteontlenenaan
monocausaleverklaringsmodellenenmeerinhetbijzonderaandepsychischestoornis,opzichzelf,alsexclusiefvoorspellendefactor.Naderonderzochtzoumoetenwordeninhoeverrehetnu,bijdeTBS,PPZenPIJgeldendevereistedateenpsychischestoornisvoorspellendmoetzijnvoor
gevaarzettendgedragindetoekomst,indewegstaataandemogelijkheideenbrederisicoanalyse(waarinalledaarvoorrelevantefactorenzijnbetrokken)inbeslissendezinmeetelatenwegenbijdetoepassingvandiemaatregelen.Datonderzoekzouzichmedemoetenrichtenopdevraagof
daarbijhetgevaarsaspectzelfalscriteriumkangelden.
232
233
Samenvatting
Inleiding
DezestudierichtzichopdeanalysevandebetekenisenderelevantievandepsychischestoornisvoorhetNederlandsestrafrecht.Heteerstedoelwasnategaanwatdeinhoudisvanhetstoornisconceptinenerzijdshetstrafrechtenanderzijdsdegedragswetenschappenenhoedie
conceptenzichtotelkaarverhouden.Devervolgvragenhebbenbetrekkingopderelevantievandestoornisvoorhettoerekeningsconceptenopdestoornisalsgevaarvoorspellendefactorbijdetoepassingvanenkelestrafrechtelijkemaatregelen.Ookisdevraaggesteldhoehetstoornisbegrip
vanartikel39WvSrzichverhoudttotdepsychischetoestandenzoalsdiebijdepsychischeovermachtenhetnoodweerexceseenrolspelen.
Deonderzoeksvragenzijnvanuitverschillendeinvalshoekenbenaderd.Binnendejuridischecontextis,aandehandvanwetshistorie,jurisprudentieenliteratuur,nagegaanwatdestrekkingisvanhetbegrippenpaar‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis
vandegeestvermogens’.Hetbelangvanhetonderzoeknaardeinhoudvanhetstoornisconceptbinnendepsychiatrieendepsychologie,werdmedebepaalddoordebevindingdatdevraagofeenbepaaldepsychische
toestandinhetrechtaldannietalsstoornisgeldt,indeforensischepraktijkdoorgaanszijnantwoordvindtinhetgedragsdeskundigdomein,meerspecifiekinhetantwoordopdevraagofgesprokenkanwordenvan‘psychopathologie’.
Derelevantievandestoornisiseerstonderzochtineenrechtsvergelijkendonderzoeknaardeplaatsvandestoornisinandererechtsgebiedendanhetstrafrecht.Eentweedemanieromdierelevantietebeoordelenwasdetoetsingvandeonderliggende
premissenbijdestrafrechtelijkeleerstukkenwaarindestoorniseenrolspeelt.Eenbelangrijkepremisseblijkt,kortsamengevat,tezijndatdestoorniszowelverklarendalsvoorspellendisvoordelictgedrag.Toetsingvandiepremisseisgeenjuridischeaangelegenheid,maarspeeltzichafop
gedragsdeskundigen/ofcriminologischterrein.
A.Functievandestoornisinhetrecht(hoofdstuk2)Inhoofdstuktweeis,binnenhetNederlandserecht,nagegaaninwelkegevallendepsychische
stoornisredengevendkanzijnvooreenbepaaldrechtsgevolg.Daarbijisnietalleengekekennaar(hetlastigaftebakenen)begrippsychischestoornismaarnaaralleconceptendieopenigerleiwijzeals‘psychischeafwijking’zijnaanteduiden.
Grossomodobleekdestoorniseenroltespelenbijdebeoordelingvandecompetentievanderechtsdeelnemerenbijsituatieswaarinrechtsgevolgenverbondenwordenaandeinschattingdat,alsgevolgvaneenstoornis,gevaarkanoptreden.Binnenhetstrafrechtzienwedatonderscheid
terugbijenerzijdsdestrafrechtelijkeaansprakelijkheidinhetlichtvandetoerekeningsvatbaarheidenbijanderzijdshetgevaarscriteriumwaarbijdestoornis,alsveronderstelderedengevendefactor,
233
234
voordetoepassingvanenkelestrafrechtelijkemaatregelenmedealslegitimatiedient.Competentievraagstukkenzienweinverschillenderechtsgebiedenendanvooralinhetleerstukvandewils(on)bekwaamheid,waarindestoornisookeenrolkanspelen.Eennietstrafrechtelijk
gelabelderelatietussenstoornisengevaarvindenweindeWetBOPZ.Watbetreftdecompetentiewaseenbelangrijkebevindingdatnietdepsychischestoorniszelfmaardeuitdiepsychischestoornisvoortvloeiende(functioneelofingedragstermentebenoemen)
psychischebeperkingrelevantieheeftvoorhetrechtsgevolg.Indevergelijkingtussendestrafrechtelijke(toerekening)en‘civielrechtelijke’(wilsbekwaamheid)competentievariantenkwamnaarvorendatindiebeperkingenbelangrijkeovereenkomstenbestaan.Inallegevallenblijkthetbij
debeoordelingvandecompetentietegaanomhetcognitievevermogentothetinschattenvandesituatieenheteigenaandeeldaarin(inschattingsvermogen).Daarnaastspeelt,iniedergevalinhetstrafrecht,ookhetvermogenom,overeenkomstigdatinzicht,tehandelen(hetretrospectief
beoordeeldesturingsvermogen).Bijdewilsbekwaamheidspeeltdataspectmeestalgeenrolomdatdebeoordelingdaarvanveelalprospectiefis(erheeftnoggeenhandelingplaatsgevonden).Eenbelangrijkverschiltussenbeiderechtsgebiedenbleektezijndatinhetstrafrechtindemeeste
gevallendeincompetentieteherleidenmoetzijntoteenpsychischestoornis,terwijlbijdewilsonbekwaamheidhetonvermogenzelfinderegelgevingalsnormwordtgehanteerd.DitverschilkomthetmeestscherpnaarvorenintweebepalingeninhetWetboekvanStrafvordering,waarin
hetookgaatomwilsonbekwaamheid(deartikelen16en409aWvSv),maarwaarindestrafwetgeverdiewilsonbekwaamheidbeperkttothetgevalwaarindepsychischestoornisdaarvoorredengevendis.Inandererechtsgebiedenkomenwediebeperkingniettegen.
B.Inhoudenbetekenisvandestoornisinhetstrafrecht(hoofdstuk3en4)
HetwettelijkstoornisbegripBijhetstrafrechtelijkstoornisbegriphebbenwetemakenmeteenbegrippen’paar’:de‘ziekelijke
stoornis’ende‘gebrekkigeontwikkeling’vandegeestvermogens.InhetkadervandeWetBOPZwordthetbegrip‘gebrekkigeontwikkeling’doordewetgeveraangemerktals‘deuiteenaanlegstoornisofbeschadigingvandehersenenvoortvloeiendedieperevormenvanzwakzinnigheid:
idiotieenimbecillitasmentis’.Indestrafrechtelijkepraktijkvindtevenweleenaccentverschuivingplaatsvandeze‘cognitieveaanlegdefecten’naar‘ontwikkelingsgerelateerdepersoonlijkheidsproblematiek’.Indeliteratuurwordtevenwelbenadruktdataanhetonderscheid
tussendebeideelementenvanhetbegrippenpaarnietteveelwaardemoetwordengehecht.
HetvaststellenvandestoornisHetlijktvoordehandteliggendateenstoorniswordtvastgestelddoordepsychiaterofdepsycholoog.Indedagelijkseforensischepraktijkisdatookhetgeval.NietteminheeftdeHogeRaadaangegevendatderechtereeneigenverantwoordelijkheidheeftbijhetvaststellenvaneen
psychischestoornisbijdeverdachteenbovendien,datderechterzichnietgebondenhoefttewetenaanhetadviesvandedeskundige.
234
235
Destrafrechtelijkestoornis,eenhybrideconceptGeblekenisdatdestrafrechtelijkestoorniseenenigszinshybrideconceptis.Daarmeewordtbedoelddatwatweonderdiestoornismoetenverstaanafhankelijkisvanhetgekozenperspectiefofidioom.Binnenhetjuridischidioomontbrekenheldereparametersvoorwat,inhetstrafrecht,
alsstoornisdienttegelden.Devraagofheteen‘ziekelijk’beeldbetreftis,geziendewetshistorie,nietbeslissend.Weliswaarzijnerenkeleijkpuntenaandejurisprudentieteontlenen,maardiegevenvooralaanwelkebeperkingennietgelden.ClassificatievandestoornisindeDSMgeldtin
iedergevalnietalsvereiste.Hetlijkteropdatgeenenkelepsychischeafwijkingopvoorhandwordtuitgesloten,waarbij‘afwijking’zichooknietbeperkttot‘pathologie’.Binnenhetidioomvanderapporterendedeskundigen(psychiatrieenpsychologie)wordt
aangenomendatmethetwettelijkbegrippenpaarverwezenwordtnaardeaanwezigheidvaneen‘ziekte’of‘psychopathologie’.Ondanksdeafwezigheidvaneenjuridischenoodzaakdaartoe,ishetpathologiecriteriumleidendgewordenbijdediagnostiek.Omdieredenisnagegaanwat,binnen
hetdeskundigheidsgebiedvandepsychiatrieendepsychologiebegrepenwordtonderhetconcept‘psychopathologie’.
HetgedragsdeskundigkaderDeverkenningvanhetpsychiatrischeenpsychologischewerkveldinditonderzoekbetrofnietalleendepsychopathologie,maarwasookgerichtophetveldgelegenoverdegrensvande
stoornis.Ookpsychischebeeldendienietalsstoornis(inengerezin)zijnaantemerkenkunnenjuridischerelevantiehebben.Detweedelinginenerzijdspathologieenanderzijdspsychischebeeldenwaarbijdepathologieniet
hetrelevantecriteriumis,isingrotelijnen,terugtevindeninhetverschiltussenhetpsychiatrischenhetpsychologischdenken.Depsychiatrierichtzich,alsmedischewetenschap,primairopdiagnostiekenbehandelingvanziekten,terwijlhetindepsychologievooralgaatomdebestudering
van(normaal)menselijkgedrag.Nietteminzijnbeidevakgebiedennaarelkaartoegegroeid(zichtbaarindeklinischepsychologie).Hetonderscheidtussenhetpsychiatrischenhetpsychologischidioomisalshulpmiddelgehanteerd
omdeoppathologiegerichtemodellenteonderscheidenvandemodellenwaarindepathologieniethetleidendecriteriumis.Uitdrukkelijkwordthiergesprokenoveronderscheiden.Depraktijklaatziendatbeidebenaderingswijzenzichmetelkaarvermengenenindiezinniettescheidenzijn.
Eenvoorbeelddaarvanvormtdefunctioneleanalysevanhetmenselijkgedrag,diealszodanig‘stoornisneutraal’is,maarzodragesprokenwordtover‘dysfuncties’pathologisch‘gekleurd’raakt.
Alsnelwordtdangesprokenoverfunctionele‘diagnostiek’.
PsychopathologieinhetpsychiatrischdomeinGezienhetfeitdatdepsychiatrieeenmedischspecialismeis,ligthetvoordehanddatvoorhet
(objectief)vaststellenvanwatpsychiatrischalsziekofgezondwordtbeschouwd,eenmedischmodelwordtgehanteerd.Eendergelijkmodelverondersteltdataan,alsdiscreteeenhedentebeschouwen,stoornis-categorieënbiologisch/somatischesubstratentengrondslagliggen.Inhet
algemeenkanwordengestelddatnietisgeblekendatde(aandeDSMontleende)stoorniscategorieënéénopéénaanbiologischesubstratenkunnenwordengerelateerd.Weliswaarzijncorrelatieszichtbaargemaakttussendelenvandehersenenenexecutievepsychologische
235
236
functies,maarditzijn,zoalsgezegd,correlaties,dienoggeencausaalverbandaantonen.Bovendiengaathetomcorrelatiesmetbepaaldefunctiesennietmetziektebeelden.Ookanderepogingenomdeconceptuelegrenzenvandepsychopathologieobjectiefvasttestellen
zijnnietalgemeengeaccepteerd:- Eenrelevantebeoordelingsfactorisbijvoorbeeldhetoordeeloverhet(sociale)functionerenvan betrokkene.Datoordeelspeelteenrolinde‘exclusiecriteria’vandeDSM,maaruiteraardookin
hetmodelwaarindementaletoestandvanbetrokkenedoorzijnomgevingwordt‘geduid’.Dit criteriumisenigszinsnormgebonden(enindiezinsubjectief).- hetstatistischmodelbiedtweleengeobjectiveerddenkkadervoorhetvaststellenvaneen
stoornis,maarhetbeslissendecriteriumdaarinwordt,indebepalingvaneenafkappunt, ontleendaaneenbuitendatmodelgelegencontext,zoalsdezorgcontext.- inverschillendemodellenishetgevoelvanlijden,beperkingenendisfunctionerenvan
betrokkeneeenbelangrijk,zoniethetbeslissende,criterium.Boltonkomtmeteeneigen voorstel(datafwijktvanmeergangbaremodellen)ensteltdatinditcriteriumookdelegitimatie vandepsychiatrischeinterventiegelegenis.
Beschrijvingvanpsychischebeeldenvanuiteen‘stoornisneutraal’perspectiefZoalsgezegdstaatvanuithetpsychologischperspectiefdestoornisnietopdevoorgrond.Persoonskenmerken,indemeestbredezinvanhetwoord,wordenbeschrevenin‘neutrale’termen
enmodellen,losvandevraagofsprakeisvanpathologie.Hetkangaanomdezelfdebeeldendieinde‘psychiatrische’visiealsziekwordenaangemerkt,maarzewordenineenbrederecontextgeplaatst.
Indedimensionelebenaderingworden‘kenmerken’vaneenpersoongedefinieerdenkwantitatiefbeschrevenintermenvanintensiteit,duurenbeloop.Ofsprakeisvaneenstoornisvaltintrinsieknietuitdiekenmerkenzelfafteleidenmaariseenkwestievanafspraakovereenafkappuntopeen
dimensioneleschaal,diedeprevalentievandatkenmerkofbeeldweergeeft.Voorhetbepalenvandatafkappuntisdoorgaanshetindezorggeldendepathologiecriterium,bijvoorbeeldofsprakeisvaneenlijdenofbeperkingen,weerbeslissend.
Ookhetdenkeninpersoonlijkheidsdimensiesis,zoalsdetermalaangeeft,dimensioneelgeoriënteerdenindiezin‘stoornisneutraal’.Het,meestgehanteerde,vijffactorenmodel(‘BigFive’)verwijstnaareenvijftaldomeinenwaarinpersoonlijkheidstrekkendimensioneelworden
weergegeven.IndealternatieveomschrijvingvandepersoonlijkheidsstoornissenindeDSM-5wordtinditdimensionelemodelvoordebepalingvandeaanwezigheidvaneen‘stoornis’de
nadrukgelegdopeenvandepolenvandevijfdimensies(indedimensienegatieveaffectiviteitversusemotionelestabiliteitgaathetdanomdenegatieveaffectiviteitals‘pathologische’pool).Bijdefunctionelediagnostiek,ofbeterinneutraletermen,functioneleanalyse,wordtinde
psychologischebenaderinggesprokenoverfunctieleerofpsychonomie.Hetgaatdannietprimairomgestoordefuncties.Indemedischebenaderingligtmeerdenadrukopdysfuncties.Psychiatrischesymptomenwordengezienalsrepresentatievanonderliggendepsychische
dysfuncties.
236
237
Samenvattendkomtheteropneerdatbinnenhetgedragsdeskundigkaderhetconcept‘psychopathologie’nieteenduidigisaftebakenenenindiezinookgeenhouvastbiedtvooreenbeterbegripvandebetekenisvandestrafrechtelijke‘gebrekkigeontwikkelingofziekelijkestoornis
vandegeestvermogens’.Verderblijkenerverschillende(dimensioneleenfunctionele)‘diagnostische’methodentezijn,diederechterkunneninformerenoverdepsychischetoestandvandeverdachtelosvandevraagof
sprakeisvanpsychopathologie.
C.Derelatievandestoornismethetdelictgedrag(hoofdstuk5)
GlobalepathologischeconstructenforensischbeperktrelevantDeconclusieindithoofdstukluiddedatuitonderzoeknietisgeblekenvaneendirecteensterke(verklarendeofvoorspellende)relatietussendepsychischestoornisengewelddadigdelictgedrag,waarbijweleenuitzonderinglijkttegeldenvoormiddelenmisbruik/afhankelijkheid.Depsychische
stoornisisdaarbijopgevatalshetdiagnostischpsychopathologischconstructzoalsdatindeverschillendeclassificatiesystemenindevormvanziektebeeldenwordtbenoemd.Alswekijkennaarenkeleforensischrelevantgeachteziektebeeldendanzienwedatbijvoorbeeld
bijdeschizofreniemethodologischenigekritischekanttekeningenzijnteplaatsenbijonderzoekendieeenverbandsuggererentussendeschizofrenieengewelddadiggedrag.Invrijwelalle
onderzoekenzou,tenonrechte,hetcategorialeconstructvanschizofreniealsuitgangspuntzijngenomen.Ervanuitgaandedatschizofreniebeterzouzijnoptevattenalseenmulti-dimensioneelconstruct,zoubijeengevondencorrelatie,daarmeenognietzijnverklaardwelkeaspectenvandat
constructeenrolhebbengespeeld.Eenvergelijkbaarprobleemdoetzichvoorbijdepsychopathie.HetconceptvanHareomvatvieruiteenlopendeaspecten(interpersoonlijk/affectief/levensstijl/antisociaal)watmaaktdatbijeengevondencorrelatietussen
psychopathieengeweldonduidelijkiswatnupreciesdevoorspellendekrachtisvanditconstruct.Ookvoordeantisocialepersoonlijkheidsstoornisgeldtditbezwaar,maardaarkomtnogbijdatditdiagnostischconceptelementenbevatdieookdeeluitmakenvanhettevoorspellengedrag.
Causaliteitisdanmoeilijkaantetonenendeuitkomstenvanhetonderzoekhebbeneenhoogtautologischgehalte.
Dezeglobalepathologischeconstructenlijkendaarmeeforensischnietgoedhanteerbaartezijn.Ookbijdenieuwsteversiesvanenkelerisicotaxatie-instrumentenzienwedatenigszinsafstandwordtgenomenvandezeconstructenalsrelevantevoorspellendefactor.
SpecifiekepersoonskenmerkenenfunctiesHetonderzoeknaardedelictverklarendekrachtvanpersoonsgebondenfactorenblijktzichin
toenemendematetoetespitsenoppersoonskenmerkenenspecifiekepsychischefuncties.Meestrecentzienwedatdeaandachtzichrichtophetaffect.Nietdepsychose,alsgeïsoleerdfenomeen,maarbijvoorbeeldonderliggendewoedezoubepalendzijnvoorhetgedrag.Indesfeervande
persoonlijkheidsstoornissenissprakevaneenvergelijkbareontwikkeling.Daariseveneensgekekennaardefunctievanagressie(woede).
237
238
Ookpersoonlijkheidsprofielenzouden,losvaneventuelepathologie,verbandkunnenhoudenmetgeweld.Hetvijf-factorenmodelvanpersoonlijkheidsdimensiesisbijvoorbeeldgebruiktalskadervooronderzoeknaarcorrelatiestussenpersoonlijkheidskenmerkenenagressie.
Daarnaastzienwedatindeontwikkelingvanderisicotaxatie-instrumentendebredestoornisconceptenhunverklarendeenvoorspellendebetekenisverliezenendatvooreenverhogingvandepredictievevaliditeitvan,metname,dedynamischefatorendeaandachtverlegdwordtnaar
specifiekekenmerkenzoalsimpulsiviteit,egocentrismeenthrill-seeking(Bonta1997enAndrewsandBonta2010).
TheoretischgefundeerdemultifactoriëlemodellenDeontwikkelingvanvalideverklaringsmodellenvoorgewelddadigdelictgedragvraagtmeerdanalleendeintroductievannieuweverklarendefactoren.Omcausalerelatiesteontdekkenente
begrijpenzullentheoretischgefundeerdeenvervolgensempirischgetoetstemultifactoriëlemodellenontwikkeldmoetenworden(Bonta1997enWard&Beech2015).Bontamaaktbijzijntheorievorminggebruikvanfactorenwaarvandeempirischeevidentieis
aangetoond.Diefactorenhebbenbetrekkingopspecifiekepersoonskenmerkenenpsychischefuncties,opleertheoretischebevindingenenopantisocialeaspecteninhetgedragenhetdenken
vanbetrokkene.BijMann(2010)gaathetomhetontrafelenvancausaleketens,terwijlWard&Beecheenpluralistischebenaderingvoorstaan,waarbijverklarendetheorieënopverschillendeniveausontwikkeldworden(psychologisch,neurobiologisch,maatschappelijke.d.).
Watopvaltisdataldezemodellenmultifactorieelzijnendatdaarinhoedanookgeensprakeisvanlineaireverbandentusseneenpsychischestoornisen(delict)gedrag.
D.Normatievekaders(hoofdstuk6)Inhoofdstuk6kwamdevraagaandeordewatdenormatievekaderszijnwaarbinnenaande
stoornisinhetstrafrechtbetekeniswordtverleend.Aandehandvanwelkcriteriumwordtindegevallenwaarindestoornisrelevantieheefteenrechtsgevolgverbonden?Bijdebeantwoordingvandezevraagisonderscheidtemakentussencompetentieengevaar.
CompetentieBijdecompetentieisvoorhetstrafrechtvooralvanbelangdevariantwaarbijhetgaatomhet
verminderdofniettoerekenen.Eennorm,ofandersgeformuleerd,eencriteriumvoorhetniet-toerekenenisaandewet(artikel39WvSr)nietteontlenen.OnderzoekvanmetnameMeynen(2016)enBijlsma(2016)heeftlatenziendataanhet
Angelsaksischerechtssysteemendaninhetbijzonderaande‘insanitytests’inhetAmerikaanserechttoetsingscriteriazijnteontlenendiewereldwijdopenigszinsovereenkomstigewijzewordentoegepast.Ondanksdeverschillenkerentweeelementenmetregelmaatterug.Datbetreft
enerzijdshetcriteriumdatdeverdachtenietwistwathijdeed,ofdathijnietwistdatwathijdeedverkeerdwas.DitalscognitiefbenoemdeelementzienweindebekendeM’NaghtenRules.IndeModelPenalCodeisdaarnogaantoegevoegdhetonvermogenvanbetrokkenezijngedragconform
hetinzicht/normconformtesturen(handelings-ofvolitieveelement).
238
239
IndeNederlandsewetsgeschiedenisis,bijdetotstandkomingvanhetWetboekvanStrafrecht,eenvoorzichtigeaanwijzingtevindenvoordeerkenningvanditdubbelecriterium.OokindeNederlandserechtspraktijklijkenbijdebeoordelingvandetoerekeningsvatbaarheidhetcognitieve
enhetvolitievecriteriumeenroltespelen.Bijlsma(2016)pleitvoorerkenningvanditdoorhemals‘samengesteldcriterium’benoemdetoetsingskader.Deformuleringdaarvanisdoorhemverfijnd.Hetcognitieveelementbestaaterindatdeverdachte‘nietkonbegrijpendathetfeit
wederrechtelijkwas’enhetvolitieveelementhoudtindathij‘onvoldoendeinstaatwasinovereenstemmingmetzijnbegripvandewederrechtelijkheidvanhetfeittehandelen’.Hettoetsingscriteriumwordtdoorgaansinverbandgebrachtmetdeaanwezigheidvaneenstoornis
enmethetconceptvandetoerekening.Inditonderzoekisookdevraagopgeworpenwatindegevallenwaarinnietdestoornis,maaranderepsychischetoestandenredengevendzijnvoorhetdisculperen,hettoetsingscriteriumis.Daarbijisgekekennaardepsychischeovermachtenhet
noodweerexces.Opheteerstegezichtzijndeverschillenmetdeontoerekeningsvatbaarheidgroot.Voorstrafuitsluitingopgrondvanpsychischeovermachtmoetsprakezijnvaneen‘psychischedrang’tot
hetplegenvaneenstrafbaarfeit,waarbijdiedrangveroorzaaktwordtdooreen‘vanbuitenkomendeomstandigheid’.Noodweerexces,ookwelbeschouwdalseenbijzonderevormvanpsychischeovermacht,kenteenvergelijkbareconstructie.Devanbuitenkomendeomstandigheidis
daarbijde‘wederrechtelijkeaanranding’enderelevantepsychischetoestandwordtaangeduidmet‘hevigegemoedsbeweging’.Eenkenmerkendverschilmetde(aaneenstoornisgerelateerde)toerekeninglijkttezijndatbijdepsychischeovermachtderechter,inmeeralgemenezin,naar
‘redelijkheid’toetstofdeverdachteweerstandhadbehorentebiedenaande‘drang’tothetplegen
vaneenstrafbaarfeit.Maar,metnameophetpuntvandie‘psychischetoestand’,blijken,inde
jurisprudentie,descheidslijnentussendedrieschulduitsluitingsgrondendunnerteworden.Bijdebeoordelingvanhetvermogenvandeverdachteweerstandtebiedenaandedrukvaneenvan
‘buitenkomendeomstandigheid’(psychischeovermacht)kunnendoorderechterbijvoorbeeldookpathologischeaspectenbetrokkenworden.Detoetsingvanhetberoepoppsychischeovermacht–maarooknoodweerexces–wordtdaarmee,netalsdetoerekening‘geïndividualiseerd’.Hetopent
dewegnaareengemeenschappelijktoetsingskader.Bijhetonderzoeknaarhettoetsingscriteriumbijdetoerekeningbleekdatdesamenstellendebestanddelenvanhettweeledigecriteriumnietnoodzakelijkerwijzeverbandhoudenmeteen
stoornis.Het(beperkte)‘inschattingsvermogen’kanwordenbegrepenintermenvanpsychischefunctiesofbeperkingendaarin.Ookeengebrekkig‘sturingsvermogen’hoeftzijnoorzaakniettevindenineenpsychischestoornis.De(vergelijkbare),externgeluxeerde,‘psychischedrang’bijde
psychischeovermachtisdaarvaneenvoorbeeld.Toepassingvanhettweeledigcriteriumbijpsychischeovermachtennoodweerexceslijktdaarmeemogelijk.
GevaarHetgevaarsaspectspeelteenbelangrijkerolbijdetoepassingvandestrafrechtelijkemaatregelen.BijdeTBS,dePPZendePIJwordtdatgevaarinverbandgebrachtmetdeaanwezigheidvaneen
psychischestoornis.Tochwordt,inhetaandiemaatregelenverbondenwettelijkgevaarscriterium,destoornisnietgenoemd.Hetvereistevaneendelictvoorspellendekrachtvandestoornismoetwordenafgeleiduitjurisprudentieenwetsgeschiedenis.
239
240
Hetnormatieveaspectinhet‘gevaarscriterium’iswataanhetoogonttrokkendoordegehanteerdeterminologie,diesuggereertdathetvereisteverbandmetde‘veiligheidvanpersonenengoederen’vanfeitelijkeaardis.Dieuitlegwordtversterktdoorderechtspraktijkwaarinderechtervoorde
beoordelingvanhetgevaarsterkleuntophetadviesvandedeskundigeomtrentde‘risicoinschatting’.Inparagraaf6.2.3iservoorgepleitopditpuntverantwoordelijkhedenvanrechterendeskundigete‘ontvlechten’.Dedeskundigekanzichuitsprekenoverhet‘risico’ofde
‘kans’datbepaaldgedragzichzalvoordoen,maarhetisaanderechtereennormatieveafwegingtemakenintermenvan‘gevaar’.Bij‘gevaar’gaathetnietalleenomde‘kans’,maarookomdeaardendeernstvanhetgedragbinnendemaatschappelijkecontext,inrelatietotdiekans.
Devraagvanuitwelknormatiefkaderhetgevaarindestrafrechtelijkecontextwordtbeoordeeldisnieteenvoudigtebeantwoorden.Voorzoversprakeisvaneentoetsingskadervoordebeoordelingvanhetgevaar,blijkthetdeeluitmakenvaneenbredertoetsingskadervoordetoepassingvande
betreffendesanctie.Daarbijgaathetomdewegingvandeaardendeernstvanhetverwachtegedragtegendeachtergrondvandeaardendeernstvanhetactueledelictendeaardendeernstvanhetstrafrechtelijkverledenvanbetrokkene.Proportionaliteitensubsidiariteitzijnhierde
leidendebeginselen.
E.Wijziginginhetperspectief(hoofdstuk7)Devragendiehetonderzoekheeftopgeroepenmetbetrekkingtotzoweldeafbakeningvanhet
stoornisconceptalsderelevantiedaarvanbinnenhetstrafrecht,gavenaanleidingtoteenperspectiefwijziging.Onderzochtisofdeaandestrafrechtelijkeconceptenvandetoerekeningendegevaarsnotiebijdemaatregelentengrondslagliggendeuitgangspuntenookgewaarborgd
kunnenworden,zonderaandepsychischestoorniseenexclusieveroltoetebedelen.Ookhierisweeronderscheidgemaakttussencompetentieengevaar.
CompetentieDeinditonderzoekbepleiteperspectiefwijziginghoudtin,datinhetstrafrechtbijdeschulduitsluitingdefocusnietzozeergerichtzoumoetenwordenoponderliggenderedengevendefactoren,zoalsdestoornis,maarophetonvermogenvandeverdachte.Daarligtdegedachteaan
tengrondslagdatderechtvaardigingvoorhetnietofinminderemateverantwoordelijkhoudenvandeverdachtevoorzijngedragisgelegenindiensonvermogen,ongeachtdeoorzaakdaarvan.
Dezegedachtevindtsteuninheteerdersamengevatteonderzoeknaareentoetsingscriteriumvoordetoerekening.Hetdaaruitnaarvorengekomen,inveelrechtssystemenerkende,samengesteldcriteriumheeftbetrekkingophetinschattings-enhetsturingsvermogenvandebetrokkene.Dit
criteriumlijktooktoepasbaarbijdepsychischeovermachtennoodweerexcesenbuitenhetstrafrecht,inaangepastevorm,ookdeleidraadtevormenbijdebeoordelingvandewilsonbekwaamheid.Hetsamengesteldcriteriumlijktaldus,losvandeoorzakelijkefactoren,een
zelfstandigewaardetevertegenwoordigenentoegepasttekunnenwordeninuiteenlopendesituaties.Voorhetstrafrechtopentdezebenaderinginbeginseldemogelijkheidtoteentoerekeningsconcept,waarinhet(tweelediggedefinieerde)onvermogencentraalstaat.
Naderteonderzoekenisdemogelijkheidbijdetoerekeningdepsychischestoornisalsuitgangspunt
240
241
lostelaten.Voorhettoerekenenisvanbelanghetbijdeverdachteontbrekenvaneen‘inschattings-eneensturingsvermogen’.Daaraanligtdeveronderstellingtengrondslagdatderechtvaardigingvanhetnietverantwoordelijkhoudenvandeverdachteinhetstrafrecht,gelegenis
indiensonvermogenennietindeoorzaakvandatonvermogen;
GevaarBijdegevaarsnotiewordteenvergelijkbareperspectiefwijzigingbepleit.Aandestrafrechtelijke
maatregelenvandeTBS,dePPZendePIJligtdeveronderstellingtengrondslagdatdepsychischestoornis(alscategoriaalconstruct)de(exclusieve)voorspellendefactorisvoortoekomstiggevaarzettendgedrag.Dieveronderstellingblijktnietgedragentewordendoordebevindingenuit
ditonderzoek.Velefactorenspeleneenrolenvoorzoverhetdepsychischetoestandvandeverdachtebetreft,richtdeaandachtzichgaandewegminderopdestoornisalscategoriaalconstructenmeeropspecifiekepsychischefuncties.
Hetbelangvandeperspectiefwijziginglijkthierondermeergelegeninhetonderzoekenvandemogelijheiddestoornisalsgevaarvoorspellendefactorbijdetoepassingvangenoemde
maatregelenlostelaten,endesuggestiehetgevaarzelfalslegitimatieendoorslaggevendcriteriumtehanteren.Dejuridischefocuszoumeergerichtkunnenzijnopdenormatievebetekenisvanhetgevaar.
Conclusies
Debelangrijksteconclusieszijn:• Hetstrafrechtelijkstoornisbegripisambigu.Juridischblijktde‘gebrekkigeontwikkelingof ziekelijkestoornisvandegeestvermogens’eenopenbegrippenpaar,waarallevormenvan
‘psychischeafwijkingen’onderkunnenvallen.Feitelijkgevendeadviserendedeskundigen richtingaandeuitlegvanhetstoornisbegrip.Hetbegrip‘psychopathologie’,zoalsdaarmee gewerktwordtbinnendegedragskunde(metnamedepsychiatrie),isdaarbijhet
belangrijkstecriterium;• Psychopathologiebiedt,bijnaderebeschouwing,alsrichtinggevendenotievoorwat,inhet
strafrecht,onderstoornismoetwordenverstaan,nogaanzienlijkeruimtevoorinterpretatie. Eenpsychischestoornisisgeenscherpafgebakendconcept.Infeitewordthettegenwoordig ookgeregeldopgevatalsdimensioneelconstruct.Degrenstussenziekengezondisnietaltijd
scherpvasttestellen.Eenbelangrijkcriterium,namelijkofsprakeisvanlijdenisforensisch beperktrelevant;• Decategoriaalgedefinieerdeziektebeelden(DSM)blijkeninhetalgemeennietovertuigend
verklarendnochvoorspellendtezijnvoor(delict)gedrag,waarbijvoormiddelgerelateerde stoornisseneenuitzonderinglijkttemoetenwordengemaakt.Delictgedraglijkt,volgens hedendaagseinzichten,beterbegrepentekunnenwordenvanuitmultifactoriëlemodellen
die,bijvoorbeeldinformatiebevattenoverdimensioneelgeordendepersoonlijkheids- profielen,persoonlijkheidskenmerkenenpsychischefuncties;• VoorzoveraandestrafrechtelijkemaatregelenvandeTBS,dePPZendePIJ(inhetrecht)de
veronderstellingtengrondslagligtdatdepsychischestoornisdeexclusievevoorspellende
241
242
factorkanvormenvoorhetgevaarzettendgedrag,wordtdieveronderstellingnietduidelijk ondersteunddoordebevindingenuitforensischonderzoek.
Summary
Introduction
ThisstudyfocusesonanalysingthemeaningandrelevancementaldisordershaveforDutch
criminallaw.Thefirstobjectiveistoexaminethesubstanceoftheconceptof‘disorder’,incriminal
lawontheonehandandinthebehaviouralsciencesontheother,andhowthoseconceptsrelate
tooneanother.Thefollow-upquestionsregardtherelevanceofthedisorderfortheconceptof
imputabilityandasapredictoroffuturedangerousconductwhenapplyingcertaincriminal-law
penalties.AnotherquestionposedishowthedefinitionofdisordercontainedinSection39ofthe
DutchCriminalCode(‘DCC’)relatestothementalconditionsthatplayaroleinparticularcases,
suchasthoseinvolvingmentalforcemajeureortheuseofexcessiveforceinself-defence. Thequestionsstudiedareapproachedfromvariouspointsofview.Inthelegalcontext,legislative
history,caselaw,andprofessionalliteratureareconsultedtodeterminethescopeofthetwo
conceptsreferredtocollectivelyas‘deficientdevelopmentormorbiddisorderofthemental
faculties’.
Therelevanceofstudyingthesubstanceoftheconceptofdisorderinthefieldsofpsychiatryand
psychologyisalsoindicatedbytheobservationthat,inforensicpractice,thequestionofwhethera
certainmentalconditionisconsideredadisorderunderthelawisalwaysansweredfromthe
perspectiveofthebehaviouralsciences,andmorespecificallyfromtheanswertothequestionof
whetheragivencaseinvolves‘psychopathology’.
Therelevanceofthedisorderisfirstexaminedinacomparativelawstudyintothestatusafforded
tothedisorderinareasoflawotherthanthecriminallaw. Asecondmethodfordeterminingrelevanceistoscrutinisethepremisesunderlyingthecriminal-
lawdoctrinesinwhichthedisorderplaysarole.Animportantpremiseseemstobe–brieflyput–
thatthedisorderbothexplainsandpredictsdelinquentbehaviour.Scrutinisingthatpremiseisnota
jobforthecourts,butonethatinsteadplaysoutinthefieldsofbehaviouralscienceand/or
criminology.
A.Thedisorder’sfunctioninlaw(Chapter2) Chapter2explores,withinDutchlaw,thecasesinwhichamentaldisordermaybecausalfora
certainlegalconsequence.Thisexaminationisnotlimitedtothedifficult-to-defineconceptof
242
243
‘mentaldisorder’,buttoalloftheconceptsthatcaninanywaybeconsideredtobe‘mental
disorders’.
Thedisorderseemsmoreorlesstoplayaroleinassessingadefendant’scompetenceandin
situationsinwhichlegalconsequencesareattachedtoanassessmentthatthedefendantpresentsa
dangerasaresultofthedisorder.Weseethatdistinctionreflectedincriminallawwithregardto,
ontheonehand,criminal-lawliabilityinthelightoflegalresponsibilityand,ontheother,the
danger-assessmentcriteriaregardingwhichadisorder,asapresumedcausalfactor,servesas
justificationforcertaincriminal-lawpenalties.Weseecompetencyissuesinvariousareasoflaw,
andparticularlyinthedoctrineoflegalincapacity,inwhichadisordermayalsoplayarole.A
relationshipbetweenadisorderanddangerthatdoesnotfallwithinthepurviewofcriminallawcan
befoundintheDutchPsychiatricHospitals(CompulsoryAdmissions)Act(‘CompulsoryAdmissions
Act’).
Animportantobservationasfarascompetenceisconcernedisthatitisnotthementaldisorder
itself,butratherthementallimitation(functionalorbehavioural)thatensuesfromthatdisorder
whichisrelevantforthelegalconsequence.Incomparingthecompetencyvariantsprovidedforin
criminallaw(imputation)and‘civillaw’(decisionalcompetence),severalsignificantparallelsin
thoselimitationsmaybenoted.Inallcases,thecompetencyevaluationregardsthecognitiveability
toassessasituationandone’sownroleinthatsituation(judgment).Anotherfactor,atleastin
criminallaw,isthecapacitytoactinaccordancewiththatjudgment(theabilitytoexercisecontrol,
evaluatedretrospectively).Thataspectusuallydoesnotplayaroleindecisionalcompetence
becausethatisusuallyjudgedprospectively(beforeanacthasbeencommitted).
Animportantdifferencebetweenthetwoareasoflawisthat,inmostcriminal-lawcases,the
incompetencemustbederivedfromamentaldisorder,whereaswhendecisionalincompetenceis
beingdetermined,theincapacityitselfisgenerallyusedasthestandard.Thisdifferenceisthemost
obviousintwoprovisionsoftheDCC,whichalsoregarddecisionalincompetence(Sections16and
409aDCC)butwhichlimitthatdecisionalincompetencetosituationsinwhichthisiscausedbya
mentaldisorder.Wedonotseethatrestrictioninotherareasoflaw.
B.Substanceanddefinitionof‘disorder’undercriminallaw
(Chapters3and4)
Thestatutorydefinitionof‘disorder’ Thedefinitionof‘disorder’undercriminallawinvolvesa‘pair’ofconcepts:the‘morbiddisorder’
andthe‘deficientdevelopment’ofthementalfaculties.InthecontextoftheCompulsory
AdmissionsAct,thelegislaturedefinesterm‘deficientdevelopment’as‘adeeperformofmental
retardation–idiocy[idiotie]ormentaldeficiencyordementia[imbecillitasmentis]–causedbya
developmentaldefectin,ordamageto,thebrain’.Incriminallawpractice,aswell,weareseeing
theemphasisshiftfromthese‘cognitivedevelopmentaldefects’towards‘development-related
243
244
personalityproblems’.Theliteraturealsoemphasisesthatoneshouldrefrainfromattachingtoo
muchvaluetothedistinctionbetweenthetwoelementsofthepairofconcepts.
Diagnosingadisorder Itwouldseemobviousthatadisorderwouldbediagnosedbyapsychiatristorpsychologist,and
thatisalsothecaseindailyforensicpractice.Nevertheless,theNetherlandsSupremeCourthas
indicatedthatacourthasitsownresponsibilitytoestablishthatasuspectsuffersfromamental
disorderand,moreover,thatacourtneednotconsideritselfboundbytheopinionofanexpert. The‘criminal-lawdisorder’,ahybridconcept Itwouldseemthattheconceptofadisorderundercriminallaw–referredtohereasa‘criminal-law
disorder’–issomethingofahybrid.Thatmeansthatourinterpretationoftheterm‘disorder’is
dependentonthechosenperspectiveorparlance.Inlegalparlance,therearenoclearparameters
forwhatconstitutesadisorderundercriminallaw.Giventhelegislativehistory,thequestionof
whethertheclinicalpictureinvolves‘morbidity’isnotdeterminative.Whilesomepointsof
referencemaybegleanedfromcaselawonthesubject,thesegeneralprovideguidanceastowhich
limitationsdonotconstituteadisorder.Thereisnorequirement,inanycase,thatthedisordermust
beclassifiedintheDiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders(DSM).Itappearsthatno
mentaldisorderisautomaticallyexcluded,withtheterm‘disorder’alsonotbeinglimitedto
‘pathology’.
Intheparlanceofthereportingexperts(psychiatristsandpsychologists),theassumptionismade
thatthepairofconceptsreferredtointhelawrefertothepresenceofan‘illness’or
‘psychopathology’.
Thecriterionofpathologyhasbecomedominantwhenitcomestodiagnosis,despitetheabsence
ofsucharequirementinthelaw.Thiswasthereasonforexaminingwhattheconceptof
‘psychopathology’meansintherealmsofpsychiatricandpsychologicalexpertise.
Thebehavioural-scientificframework Thisstudy’sexplorationofthefieldsofpsychiatryandpsychologyregardsnotonly
psychopathology,butalsotheareathatliesovertheboundaryofaparticulardisorder.Mental
clinicalpicturesthatcannot(inanarrowersense)beconsidereddisordersmayalsohavelegal
relevance.
Thedistinctionbetweenpathologyontheonehandandmentalclinicalpicturesregardingwhich
pathologyisnotarelevantcriterionontheother,canbefound,inbroadterms,inthedifference
betweenthinkingpsychiatricallyandthinkingpsychologically.Asamedicalscience,psychiatry
focusesprimarilyondiagnosingandtreatingdiseases,whilepsychologygenerallycentreson
studyingnormalhumanbehaviour.Thisnotwithstanding,thetwodisciplineshavegrowntowards
oneanother(ascanbeseeninthefieldofclinicalpsychology).
244
245
Thedistinctionbetweenpsychiatricparlanceandpsychologicalparlanceisusedasatoolto
distinguishpathology-orientedmodelsfrommodelsinwhichpathologyisnotthemaincriterion.
Weareexpresslydiscussingadistinctioninthiscontext,notaseparation.Practicehasshownthat
thetwoapproachesareintertwinedand,inthatsense,cannotbeseparated.Anexampleofthisis
thefunctionalanalysisofhumanbehaviour,whichis‘disorder-neutral’,asitwere,butwhich
becomestintedbypathologyassoonas‘dysfunctions’arementioned.Thetopicofthe
conversationthenquicklybecomesfunctional‘diagnostics’.
Psychopathologyinthepsychiatricdomain Obviously,giventhatpsychiatryisamedicalspeciality,amedicalmodelisusedtomakean
objectivediagnosisastowhetheranindividualispsychiatricallyillorhealthy.Suchamodel
presumesthat,consideredasdiscreteunits,disordercategoriesarebasedonunderlying
biological/somaticsubstrates.Ingeneral,itcanbesaidthatthereisnoevidencethatthedisorder
categoriesderivedfromtheDSMcannotberelatedonaone-to-onebasistobiologicalsubstrates.
Perhapscorrelationsmaybeobservedbetweenpartsofthebrainandexecutivementalfunctions,
buttheseare,assaid,correlationsthatdonotdemonstrateacausalconnection.Moreover,the
correlationsaretocertainfunctions,andnottoclinicalpictures.
Otherattemptstoobjectivelyestablishtheconceptualboundariesofpsychopathologyarealso
generallynotaccepted: - Onerelevantassessmentfactor,forexample,istheevaluationofthesubject’ssocial
functioning.Thatevaluationplaysaroleinthe‘exclusioncriteria’oftheDSM,butalsoofcourse
inthemodelinwhichthesubject’smentalconditionis‘interpreted’byhisenvironment.This
criterionistosomeextentgovernedbyanorm(andisinthatsensesubjective).
- Whilethestaticmodeldoesofferanobjectifiedconceptualframeworkfordiagnosinga
disorder,itsdecisivecriterion,indeterminingacut-offpoint,isderivedfromacontextthatlies
outsidethemodel,suchasthehealthcarecontext.
- Invariousmodels,thesubject’sfeelingofsuffering,limitation,anddysfunctionisanimportant,
ifnotadecisive,criterion.Boltonhasdevelopedhisproposalwhichdeviatesfrommore
traditionalmodelsandwhichalsoassertsthatitisinthisfeelingthatthejustificationfor
psychiatricinterventionlies.
Descriptionofmentalclinicalpicturesfroma‘disorder-neutral’perspective Asmentionedabove,thedisorderdoesnot,fromthepsychologicalperspective,takecentrestage.
Personalcharacteristics,inthebroadestsenseofthewords,aredescribedin‘neutral’termsand
models,separatefromthequestionofwhetherpathologyispresent.Thesameclinicalpicturesthat
areinterpretedasmorbidfroma‘psychiatric’viewpointmaywellbeinvolved,buttheseareplaced
inabroadercontext.
Inthedimensionalapproach,aperson’s‘characteristics’aredefinedandquantitativelydescribedin
termsofintensity,duration,andcourse.Thequestionofwhetheradisorderispresentcannotbe
245
246
intrinsicallyderivedfromthecharacteristicsthemselves,butisamatterofagreeingacut-offpoint
onadimensionalscalethatreflectstheprevalenceofthatcharacteristicorpicture.Thecut-off
pointisusuallydetermined,again,basedonthepathologycriterionappliedinhealthcare,for
examplewhetherthepersoninquestionissufferingorhaslimitations.
Thinkingintermsofpersonalitydimensionsis,asthetermitselfindicates,dimensionallyoriented
and,inthatsense,‘disorder-neutral’.Themostcommontestisthefive-factormodel(alsoreferred
toas‘theBigFive’),whichassessesanindividual’spersonalitytraitsintermsofthefivedifferent
dimensionsofpersonality.InthealternativedescriptionofpersonalitydisordersintheDSM-5,the
determinationofthepresenceofa‘disorder’inthisdimensionalmodelemphasisesoneofthe
polesofthefivedimensions(inthenegativeaffectivityversusemotionalstabilitydimension,
negativeaffectivityisconsideredthe‘pathological’pole). Whenitcomestofunctionaldiagnosticsor,inmoreneutralterms,functionalanalyses,the
psychologicalapproachinvolvesexperimentalpsychologyorpsychonomics.Itisthusnotfocused
primarilyonabnormalfunctions.Inthemedicalapproach,theemphasisliesmoreondysfunctions.
Psychiatricsymptomsareviewedasrepresentingunderlyingmentaldysfunctions. Whatthiscomesdownto,insummary,isthattheconceptof‘psychopathology’cannotbeclearly
definedinthebehaviouralscienceandthat,inthatsense,itoffersnofirmfootingforbetter
understandingthedefinitionofthecriminal-lawconceptof‘deficientdevelopmentormorbid
disorderofthementalfaculties’.
Therearealsovarious‘diagnostic’methods–dimensionalandfunctional–whichcaninformthe
courtregardingthesuspect’smentalconditionseparatelyfromthequestionofwhether
psychopathologyisinvolved.
C.Therelationshipbetweendisorderanddelinquentbehaviour(Chapter5) Globalpathologicalconstructshavelimitedforensicrelevance Theconclusioninthischapteristhatresearchhasnotshowntheretobeadirectandstrong
explanatoryorpredictiverelationshipbetweenthementaldisorderandviolentdelinquent
behaviour,althoughthereseemstobeanexceptionwhenitcomestosubstanceabuse/addiction.
Inthisrespect,thementaldisorderisunderstoodtobethediagnosticpsychopathologicalconstruct
asreferredtointheformofclinicalpicturesinthevariousclassificationsystems.
Ifwelookonlytothefewclinicalpicturesthatareconsideredforensicallyrelevant,weseethat
somecriticalremarksmaybemade,forexample,regardingtheschizophreniamethodologyin
studiesthatsuggestaconnectionbetweentheschizophreniaandtheviolentbehaviour.Invirtually
allstudies,thecategoricalconstructofschizophreniawouldbeincorrectlyusedasapremise.
Assumingthatschizophreniacouldbebetterunderstoodasamulti-dimensionalconstruct,any
correlationidentifiedwouldstillnotexplainwhichaspectsofthatconstructplayedarole.A
246
247
comparableproblemariseswithregardtopsychopathology.Hare’sconceptofpsychopathy
comprisesfourdiversefactors(interpersonal/affective/lifestyle/antisocial),which,intheeventthat
acorrelationbetweenpsychopathyandviolenceisidentified,doesnotclarifywhatexactlythe
predictivepowerofthisconstructis.Thesameobjectionappliestoantisocialpersonalitydisorder,
butwiththeadditionthatthisdiagnosticconceptcontainselementsthatarealsopartofthe
behaviourtobepredicted.Causalityisthusdifficulttoproveandtheresultsofthestudyarehighly
tautological.
Theseglobalpathologicalconstructswouldthusseemtobeoflittleuseforforensicpurposes.
Thenewestversionsofseveralrisk-assessmentinstruments,aswell,somewhatdistance
themselvesfromtheseconstructsasrelevantpredictivefactors.
Specificpersonalcharacteristicsandfunctions Studiesofpersonalfactorsasexplanationsfordelinquencyseem,toanincreasingdegree,tobe
focusedonpersonalcharacteristicsandspecificmentalfunctions.Mostrecently,weseethat
attentionhasturnedtoaffect.Thedeterminativefactorwould,forexample,betheunderlyingrage
andnotthepsychosisasanisolatedphenomenon.Acomparabledevelopmentcanbeseeninthe
realmofpersonalitydisorders,wherethefunctionofaggression(rage)isalsobeingexamined.
Apartfromanypathology,personalityprofilescouldalsobelinkedtoviolence.Thefive-factor
modelofpersonalitydimensionsisused,forexample,asaframeworkforstudyingcorrelationsbetweenpersonalitytraitsandaggression.
Inaddition,weareseeingthat,inthedevelopmentofrisk-assessmentinstruments,thebroad
conceptsofdisorderarelosingtheirexplanatoryandpredictivesignificanceandthat,inorderto
increasepredictivevalidity,particularlyofdynamicfactors,attentionisshiftingtospecific
characteristicssuchasimpulsivity,egocentrism,andthrill-seeking(Bonta1997;AndrewsandBonta2010).
Theoreticallybased,multi-factorialmodels Thedevelopmentofvalidexplanatorymodelsforviolentdelinquentbehaviourrequiresmorethan
themereintroductionofnewexplanatoryfactors.Theoreticallybasedandempiricallytestedmulti-
factormodelswillhavetobedevelopedinordertodiscoverandunderstandcausalrelationships
(Bonta1997;Ward&Beech2015). Whenformulatinghistheories,Bontausesfactorswhoseempiricalevidencehasbeenproven.
Thosefactorsrelatetospecificpersonalitytraitsandmentalfunctions,tolearningtheoretical
findings,andtoantisocialaspectsofthesubject’sbehaviourandthinking.Mann(2010)
concentratesonunravellingcausalchains,whileWard&Beechadvocateapluralisticapproachin
whichtheoriesaredevelopedatdifferentlevels(psychological,neurobiological,social,etc.).
Whatisstrikingisthatallofthesemodelsaremulti-factorialanddrawabsolutelynolinear
connectionsbetweenmentaldisorderandbehaviour,delinquentorotherwise.
247
248
D.Normativeframeworks(Chapter6) Chapter6addressesthequestionofwhatmeaningthecriminallawcanderivefromnormative
frameworkswithinwhichadisorderfalls.Incasesinwhichthedisorderisrelevant,whatcriterion
attachesalegalconsequencetothatdisorder?
Answeringthisquestioninvolvesmakingadistinctionbetween‘competence’and‘danger’.
Competence Forcriminallawpurposes,themostimportantvariantofcompetenceisthatrelatingtodiminished
responsibilityornon-imputability.Anorm,inotherwordsacriterionfornon-imputability,cannot
bederivedfromthelaw(Section39,DCC).
Research,especiallythatperformedbyMeynen(2016)andBijlsma(2016),hasdemonstratedthat
theAnglo-Saxonlegalsystem,andinparticularthe‘insanitytests’underUSlaw,provides
assessmentcriteriathatcanbeappliedsomewhatanalogouslyanywhereintheworld.Despitethe
differences,twoelementsroutinelyarise.Thefirstisthecriterionthatthesuspectdidnotknow
whathewasdoing,orthathedidnotknowthatwhathewasdoingwaswrong.Thisisthecognitive
elementweseeinthefamousM’NaghtenRules.TheModelPenalCodeaddstothisthesuspect’s
inabilitytoconformhisbehaviourtothelaw/prevailingstandards(thebehaviouralorvolitional
element).
TheDutchlegislativehistoryunderlyingthecreationoftheDCCcontainsatentativeinstructionfor
recognisingthistwo-prongedcriterion.InDutchcaselaw,aswell,thecognitiveandvolitional
criterionseemstoplayaroleindeterminingimputability.Inhisdoctoralthesis,Bijlsma(2016)
advocatesrecognisingwhathereferstoasa‘compositecriterion’assessmentframework.He
refinestheformulationofthisframework.Thecognitiveelementwouldentailthatthesuspect
‘couldnotunderstandthattheactwasunlawful,whilethevolitionalelementwouldentailthathe
‘lackedsufficientabilitytobehaveinaccordancewithhisunderstandingoftheunlawfulnessofthe
act’.
Theassessmentcriterionwouldalwaysbelinkedtothepresenceofadisorderandtheconceptof
imputability.Thisstudyalsoraisedthequestionofwhattheassessmentcriterionwouldbeincases
inwhichitwasnotthedisorder,butothermentalconditions,thatjustifiedexculpation.This
involvedanexaminationofmentalforcemajeureandtheuseofexcessiveforceinself-defence.
Atfirstglance,thisseemsverydifferentfromnon-imputability.Preclusionoftheimpositionof
criminalpenaltiesbasedonmentalforcemajeurerequiresthesuspecttohavebeenundera
‘mentalcompulsion’tocommitthecriminalact,inwhichrespectsaidcompulsionmusthavebeen
causedbyan‘externalfactor’.Theuseofexcessiveforceinself-defence,whichisactually
consideredaspecialtypeofmentalforcemajeure,issubjecttoacomparableconstruction.
Theexternalfactorinthatrespectisthe‘unlawfulattack’,andtherelevantmentalconditionis
describedasthe‘strongemotionbroughtonbytheattack’.Aremarkabledifferencebetweenthis
248
249
anddisorder-relatedimputationisthatinthecaseofmentalforcemajeurethecourtassesses,ina
moregeneralsense,whetherthesuspectcouldreasonablybesaidtohavehadtheabilitytoresist
givingintothe‘compulsion’tocommitacriminalact.Butcaselawseemstoindicatethatthe
boundarybetweenthethreegroundsforprecludingtheimpositionofcriminalpenaltiesseemsto
bethinning,particularlywithregardtotheissueof‘mentalcondition’.Whenassessingthe
suspect’sabilitytoresistthepressurefroman‘externalfactor’(mentalforcemajeure),thecourt
mayforexampletakepsychopathologicalfactorsintoaccount.Theassessmentofaclaimofmental
forcemajeure–butalsotheuseofexcessiveforceinself-defence–isthus‘individualised’,justas
imputationis.Itopensthedoorforacommonassessmentframework.
Theresearchintotheassessmentcriterionforimputationshowedthattheelementsthatconstitute
thetwo-prongedcriterionarenotnecessarilylinkedtoadisorder.Thesuspect’slimited‘judgment’
maybeunderstoodintermsofmentalfunctionsorthelimitationofthosefunctions.Thecausefor
alackofabilitytoexercisecontrolalsodoesnotlieinamentaldisorder.Anexampleofthiswould
bethecomparable‘mentalcompulsion’causedbyexternalfactorsinthecaseofmentalforce
majeure.Itseemspossiblethatthetwo-prongedcriteriawouldapplytobothmentalforcemajeure
andtheuseofexcessiveforceinself-defence.
Danger Thedangerfactorplaysasignificantroleinimposingcriminalpenalties.Althoughdetentionundera
hospitalorder(‘TBS’),committaltoapsychiatrichospital(‘PPZ’),andplacementinaninstitutionfor
juvenileoffenders(‘PIJ’)alllinkthatdangertothepresenceofamentaldisorder,thestatutory
dangercriterionforimposingthosepenaltiesmakesnomentionofsuchdisorder.Therequirement
foradisordertobeavalidpredictorofdelinquencymustbededucedfromcaselawandlegislative
history.
Thenormativeaspectofthe‘dangercriterion’hasgottensomewhatlostduetotheterminology
used,whichsuggeststhattherequiredlinktothe‘safetyofpersonsandproperty’isanissueof
fact.Thatinterpretationisreinforcedbylegalpractice,inwhichcourtsrelyheavilyonexpert‘risk
assessments’toevaluatethedangerinquestion.Section6.2.3alsoadvocates‘unbundling’the
responsibilitiesofcourtsandexpertsonthispoint.Theexpertcanspeaktothe‘risk’or‘chance’
thatacertainbehaviourwilloccur,butitisuptothecourttoperformanormativeassessmentin
termsof‘danger’.Theconceptof‘danger’isnotmerelyanotherwordfor‘chance’;italso
encompassesthenatureandseverityoftheconductwithinthesocialcontextinrelationtothat
chance.
Thequestionofwhichnormativeframeworkisusedtoassessdangerinacriminal-lawcontextis
notonethatcaneasilybeanswered.Totheextentthereisanassessmentframeworkforassessing
danger,itappearstobepartofabroaderframeworkthatassessestheapplicabilityoftherelevant
penalty.Thisinvolvesweighingthenatureandseverityoftheexpectedbehaviouragainstthe
natureandseverityoftheactualdelinquencyandthenatureandseverityofthesubject’scriminal
history.Thisweighingisgovernedbytheprinciplesofproportionalityandsubsidiarity.
249
250
E.Changeinperspective(Chapter7) Thequestionsthestudyhasraisedwithregardtoboththedelineationofthedisorderconceptand
itsrelevancewithincriminallaw,haveprovidedsupportforachangeinperspective.Thestudy
examinedwhetherthecriminal-lawconceptsofimputabilityanddangerastheassumptions
underlyingpenaltiescanalsobesafeguardedwithoutassigningmentaldisorderanexclusiverole.In
thisarena,aswell,adistinctionismadebetweencompetenceanddanger.
Competence Thechangeinperspectiveadvocatedinthisstudyentailsthat,whenitcomestoexculpationunder
criminallaw,thefocusshouldbenotsomuchonunderlyingfactorsofjustification,suchasthe
mentaldisorder,asonthesubject’sincapacity.Thisisbasedontheideathatwhetherasuspect’s
responsibilityforhisbehaviourisdiminisheddependsonhisincapacity,regardlessofthecauseof
thatincapacity.
Thisideaissupportedinthestudyoftheassessmentcriterionforimputabilitysummarisedabove.
Thecompositecriterionthatresultedfromthatstudy,andwhichisrecognisedinmanylegal
systems,regardsthesubject’sabilitytoexercisejudgmentandcontrol.Thiscriterionwouldalso
seemeligibleforapplicationtomentalforcemajeureandtheuseofexcessiveforceinself-defence
and,inamodifiedformoutsidetherealmofcriminallaw,foruseasaguideinassessingdecisional
incompetence.Thecompositecriterionwouldseemtohaveindependentvalue,apartfromthe
causalfactors,andcouldbeappliedindiversesituations.Forcriminallaw,thisapproachwould,in
principle,openthedoorforageneralconceptofimputabilitycentredonthetwo-pronged
definitionofincapacity.Thiscouldcreatethepossibilitytounitetheconceptsofnon-imputability,
mentalforcemajeure,andtheuseofexcessiveforceinself-defence.
Furtherresearchisneededonthepossibilitytoceaseusingthementaldisorderasapremisewhen
determiningimputability.Thedeterminativefactorcouldbewhetherthesuspectlacks‘thecapacity
toexercisejudgmentandcontrol’.Thispresumesthatthejustificationfornotholdingthesuspectcriminallyresponsibleliesinhisincapacityratherthanthecauseofthatincapacity;
Danger Asimilarchangeofperspectiveisadvocatedfortheconceptofdanger.Criminal-lawsanctionssuch
asTBS,PPZ,andPIJarebasedonthepresumptionthatthementaldisorder,asacategorical
construct,isthesolepredictivefactorforfuturedangerousbehaviour.Thatassumptiondoesnot
seemtobeborneoutbythefindingsofthisstudy.Manyfactorsplayaroleand,totheextentthe
suspect’smentalconditionisinvolved,attentionisgraduallyturningawayfromthedisorderasa
categoricalconstructandtowardsmorespecificmentalfunctions.
Here,thesignificanceofthechangeinperspectivewouldseemtolieprimarilyinlettinggoofthe
disorderasthepredictivefactorinimposingtheaforementionedsanctions,andthesuggestionto
allowthedangeritselftostandasthejustifyinganddecisivecriterion.
Thelegalfocuscanbeaimedmoreatthenormativesignificanceofthedanger.Alsoatthesepoints
furtherresearchisrequired.
250
251
Conclusions Themostsignificantconclusionsareasfollows.• Thecriminallawdefinitionof‘disorder’isambiguous.Legallyspeaking,the‘deficient
developmentormorbiddisorderofthementalfaculties’hasbecomeapairofumbrellaterms
underwhichalltypesof‘mentaldisorders’canbecategorised.Inpractice,consultingexperts
steertheinterpretationofthedefinitionofthedisorder.Theterm‘psychopathology’asused
withinbehaviouralscience(particularlypsychology)isthemostimportantcriterioninthis
context;
• Uponfurtherconsideration,psychopathology,whenservingasaguideincriminallawastowhat
mustbeunderstoodasconstitutingadisorder,leavesasubstantialamountofroomfor
interpretation.Amentaldisorderisnotastrictlydelineatedconcept.Infact,itisnowoften
understoodtobeadimensionalconstruct.Itisnotalwayseasytodrawaclearlinebetween‘ill’
and‘healthy’.Oneimportantcriterion–namely,whetherthesubjectissufferingorlimited anyway–ishealthcare-orientedandoflittleforensicrelevance;
• Thecategoricallydefinedclinicalfeatures(DSM)generallyprovetobeinsufficientlyexplanatory
orpredictiveofdelinquentbehaviour,withanexceptionseeminglyhavingtobemadefor
substance-relateddisorders.Asunderstoodtoday,delinquentbehaviourseemstobebetter
understoodbasedonmulti-factorialmodelswhich,primarilyandbywayofexample,contain
informationaboutdimensionallyclassifiedpersonalityprofiles,personalitytraits,and psychologicalfunctions;
• Totheextentthatthecriminal-lawpenaltiesofTBS,PPZ,andPIJarebasedonthepresumption
thatthementaldisorder(asacategoricalconstruct)isthesolepredictivefactorinassessing
dangerousbehaviour,thatpresumptionisnotclearlysupportedbythefindingsofforensic
studies.
251
252
Literatuur
Allardyce,J.,Suppes,T.,Os,J.van(2008)in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesin
DiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.
Alper,J.S.(1998),Genes,freewill,andcriminalresponsibility,SocialScienceandMedicine,46,1599-1611.
Andrews,D.A.&Bonta,J.(eerstedruk:1994laatstedruk:2010),ThepsychologyofCriminalConduct,fifthedition,Routledge,LondonandNewYork.
Appelbaum,P.S.,ClarkRobbins,P.,Monahan,J.(2000),ViolenceandDelusions:DataFromtheMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy,Am.J.Psychiatry2000;157:566-572.
Arseneault,L.,Moffitt,T.E.,Caspi,A.,etal(2000),Mentaldisordersandviolenceinatotalbirth
cohort.ArchivesofGeneralPsychiatry,5,979-986.
Assche,L.van,Persoons,P.,VandenBulcke,M.(2014),NeurocognitievestoornissenindeDSM-5:
eenkritischebespreking,Tijdschriftvoorpsychiatrie,56,p.211-216.
Bakel,A.H.A.C.van(1998),‘Eenpsychologievandeendogenie.OverdetheoretischepijlersvandeKraepeliaansenosologie’,TijdschriftvoorPychiatrie40(1998)12.
Barros,D.M.de(2007),Associationbetweenpersonalitydisorderandviolentbehaviorpattern,ForensicScienceInternational,179,19-22.
Bettencourt,A.,Talley,A.,Benjamin,A.J.,Valentine,J.(2006),PersonalityandAggressiveBehaviorUnderProvokingandNeutralConditions:AMeta-AnalyticReview,PsychologicalBulletin2006,Vol.132,No.5,751-777.
Beukers,M.M.(2005),Gedragsdeskundigerapportageinstrafzaken.Waarliggendegrenzen?Strafblad,aflevering5.
Bijlsma,J.(2010),Hetgelijktijdigheidsvereistebijhetopleggenvantbs.Eenonderzoeknaareen
dubbelzinnigcriterium,DeliktenDelinkwent2010/4.
Bijlsma,J.(2011),Drank,drugsenculpa.Zelfintoxicatieenculpaincausa:pleidooivooreen
voorzienbaarheidseis,DeliktenDelinkwent2011/44.
Bijlsma,J(2016),Stoornisenstrafuitsluiting;Opzoeknaareentoetsingskadervoorontoerekenbaarheid,WolfLegalPublishersOisterwijk.
Blackburn,R.(1986),PatternsofPersonalityDeviationamongViolentOffenders;ReplicationandExtensionofanEmpiricalTaxonomy,BritishJournalofCriminology,DelinquencyandDeviantSocialBehaviour;Jul11986;263;ProQuestpg.254.
Bleichrodt,F.W.(1996),Ondervoorwaarde,GoudaQuint,Deventer.
252
253
Bleichrodt,F.W.(2002),Hetstrafrechtelijksanctiestelselinderevisie,preadviesNederlandseJuristen-Vereniging,Kluwer,Deventer.
Blok,G.T.,DeBeurs,E.,DeRanitz,A.G.S.,Rinne,T.(2010),Psychometrischestandvanzakenvan
risicotaxatie-instrumentenvoorvolwasseneninNederland,TijdschriftvoorPsychiatrie52(2010)5,331-341.
Bolton,D.(2008),Whatismentaldisorder?Anessayinphilosophy,scienceandvalues,Oxford
UniversityPress.
Bonta,J.(1997),Doweneedtheoryforoffenderriskassessment?,ForumonCorrections
Research,1997,9,1,42-45.
Brennan,A.,Mednick,S.A.&Hodgins,S.(2000),MajormentaldisordersandcriminalviolenceinaDanishbirthcohort.ArchivesofGeneralPsychiatry,57,494-500.
Bo,S.,Abu-Akel,A.,Kongerslev,M.,HeltHaar,U.,Simonsen,E.(2011),Riskfactorsforviolenceamongpatientswithschizophrenia,ClinicalPsychologyReview31,711-726.
Canton,W.J.(2004),Gerapporteerdendan?Eenonderzoeknaarrisicotaxatie,behandelingenrecidievenbijpersonenoverwieprojustitiaisgerapporteerd,UniversiteitvanAmsterdam.
Claesen,J.&Vocht,D.de(2012),Strafnaardematevanschuld?,DeliktenDelinkwent2012/63.
Coid,J.,Kahtan,N.,Gault,S.&Jarman,B.(1999),Patientswithpersonalitydisorderadmittedtosecureforensicpsychiatricservices.BritishJournalofPsychiatry,175,528-536.
Coid,J.,Yang,M.,Ullrich,S.,Zhang,T.,Roberts,A.,Roberts,C.,Rogers,R.&Farrington,D.(2007),Predictingandunderstandingriskofre-offending:ThePrisonerCohortStudy.London:MinistryofJustice,ResearchSummary6.
Coid,J.W.e.a.(2013),TheRelationshipBetweenDelusionsandViolence,FindingsfromtheEastLondonFirstEpisodePsychosisStudy,JAMAPsychiatry.2013;70(5):465-471doi:10.1001.
Corstens,G.J.M.(2014),HetNederlandsestrafprocesrecht,Kluwer,Deventer.
Craddock,N.enOwen,J.(2010),TheKraepelindichotomy-going,going…butstillnotgone,TheBritishJournalofPsychiatry196,92-95.
Daffern,M.(2009),TheFunctionofAggressioninPersonalityDisorderedPatients,JournalofInterpersonalViolence,Volume24,Number4,April2009586-600.
Dehue,T.(2012),Overde(on)wetenschappelijkheidvandeDSM,eenwetenschapstheoretischperspectief,in:Denys,D.enMeynen,G.red.(2012),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
Dekker,J.A.,Zuijderhoudt,R.H.&vanMarle,H.J.C.(2011),Wilsbekwaamheidentoerekeningsvatbaarheidvergeleken.DeliktenDelinkwent,2011/41.
Denys,D.enMeynen,G.red.(2012),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
253
254
DSM-IV-TR(2000),DiagnosticandStatisticalManualofMentalDisorders,FourthEdition,TextRevision.Washington,DC,AmericanPsychiatricAssociation.
DSM-IV-TR(2007),BeknoptehandleidingbijdeDiagnostischeCriteriavandeDSMIV-TR,
NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,HarcourtBookPublishers,Amsterdam.
DSM-5(2014),Handboekvoordeclassificatievanpsychischestoornissen,NederlandsevertalingvanDiagnosticandstatiscalmanualofmentaldisorders,fifthedition,BoomAmsterdam.
Dijk,A.A.van(2008),Strafrechtelijkeaansprakelijkheidheroverwogen,overopzet,schuld,schulduitsluitingsgrondenenstraf,Maklu,Apeldoorn/Antwerpen.
Dolman,M.M.(2006),Overmachtinhetstelselvanstrafuitsluitingsgronden,WolfLegalPublishersNijmegen.
Egger,J.e.a.(2005),Forensischeneurowetenschappenendeverklaringvancrimineelgedrag:Stand
vanzakenenaanbevelingenvoordepraktijk,Tijdschriftvoorneuropsychologiep.11-19.
Egger,J.e.a.(2007),Assesmentofexecutivefunctioninginpsychiatricdisorders:functionaldiagnosis
astheouvertureoftreatment,ClinicalNeuropsychiatry,4,3,111-116.
Elliot,C.(1996),TheRulesofInsanity,MoralResponsibilityandtheMentallyIllOffender,StateUniversityofNewYorkPress.
Eurlings-Bontekoe,E.H.M.,Verheul,R.,Snellen,W.M.(2007),Handboekpersoonlijkheidspathologie,Houten:BohnStafleuvanLoghum.
Fazel,S.&Danesh,J.(2002),Seriousmentaldisorderin23.000prisoners:asystematicreviewof62surveys,TheLancet,Vol359,February16,2002.
Fazel,S.,Gulati,G.,Linsell,L.,Geddes,J.R.,Grann,M.(2009a),SchizophreniaandViolence:
SystematicReviewandMeta-Analysis,PLoSMed6(8):e1000120.Doi:10.1371/journal.pmed.1000120.
Fazel,S.,Långström,N.,Hjem,A.,Grann,M.,Lichtenstein,P.(2009b),Schizophrenia,Substance
Abuse,andViolentCrime,JAMA.2009;301(19):2016-2023.doi:10.1001/jama.2009.675.
Fazel,S.,Grann,M.,Carlstrom,E.,Lichtenstein,P.,Langstrom,M.D.(2009c),RiskFactorsforViolent
CrimeinSchizophrenia:ANationalCohortStudyof13.806Patients,J.Clin.PsychiatryMarch10,2009:e1-e8.
Foucault,M.(1961),Degeschiedenisvandewaanzininde17een18eeeuw,Boomuitgevers
Amsterdam.
Fridell,M.,Hesse,M.,Jaeger,M.M.,Kühlhorn,E.(2008),Antisocialpersonalitydisorderasapredictorofcriminalbehaviorinallongitudinalstudyofacohortofabusersofseveralclassesof
drugs:Relationtotypeofsubstanceandtypeofcrime,Addictivebehaviors,33,799-811.
Glas,G.(2008),Overhetpsychiatrischeziektebegrip,in:DenBoer,J.A.e.a.,Kernproblemenvande
psychiatrie,Boom,Amsterdam.
254
255
Glas,G.(2012),Watiseenpsychiatrischeziekte?in:Denys,D.enMeynen,G.(red.)Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
Goderie,M.,Lünnemann,K.D.(2008),DemaatregelInrichtingvoorStelselmatigeDaders,
Procesevaluatie,Verwey-JonkerInstituut,Utrecht2008.
Gray,N.S.,Snowden,R.J.,MacCulloch,S.,Phillips,H.,Taylor,J.&MacCulloch,M.J.(2004),Relativeefficacyofcriminological,clinical,andpersonalitymeasuresoffutureriskofoffendinginmentallydisorderedoffenders:AcomparativestudyofHCR-20,PCL:SV,andOGRS.JournalofConsultingenClinicalPsychology,73(3),523-530.
Groen,R.,BigFive,persoonlijkheidsdimensies,www.teamontwikkeling.net.
Haande,H.,Jongde,C.enRoeters,C.(2008),Misbruikenafhankelijkheidvanpsychoactievestoffen,in:Blansjaar,B.A.,Beukers,M.M.enKordelaarvan,W.F.(red.),Stoornisendelict,deTijdstroom.
Haffmans,Ch.(1989),Deberechtingvandepsychischgestoordedelinquent,GoudaQuint,Arnhem.
Hare,R.D.(2003),HarePsychopathyChecklist-Revised(PCL-R),2nded.Technicalmanual.North
Tonawanda,NY:Multi-HealthSystems.
Hare,R.D.&NeumannC.S.(2005),Structuralmodelsofpsychopathy,Curr.PsychiatryRep.2005Mar:7(1):57-64.
Hare,R.D.&Neumann,C.S.(2010),Psychopathy:AssessmentandForensicImplications,in:Malatesti,L.&McMillan,J.,ResponsibilityandPsychopathy:InterfacingLaw,Psychiatryand
Philosophy(pp.93-123).NewYork:OxfordUniversityPress.
Hazewinkel-Suringa,D.,Remmelink,J.(1996),InleidingtotdestudievanhetNederlandseStrafrecht,GoudaQuint,Arnhem.
Harris,G.T.,Rice,M.E.,Quinsey,V.L.,Cormier,C.A.(2015),ViolentOffenders,appraisingandmanagingrisk,Thirdedition,AmericanPsychologicalAssociation,WashingtonDC.
VanHattumenvanBemmelen(1953),zieKnoopsp.331.
Helzer,J.E.e.a.(2008),DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.
Hildebrand,M.&Ruiter,C.de(2000),Terbeschikkingstelling,recidiveenrisicotaxatie:derolvanpsychopathie,DeliktenDelinkwent2000/30.
Hildebrand,M.,Hesper,B.L.,Spreen,M.,Nijman,H.L.I.(2005),Dewaardevangestructureerderisicotaxatieenvandediagnosepsychopathie;eenonderzoeknaardebetrouwbaarheidenpredictievevaliditeitvandeHCR-20,HKT-30enPCL-R,ExpertisecentrumForensischePsychiatrie
(EFP).
Hofstee,E.J.(1987),TBRenTBS,GoudaQuint,Arnhem.
Hofstee,E.J.(2003),TBS,Kluwer,Deventer.
255
256
Hudziak,J.,Achenbach,T.M.,Althoff,R.R.,Pine,D.S.(2008),Adimensionalapproachtodevelopmentalpsychopathology,in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA.
Hullu,J.de(2002),Enkelesuggestiesvoorherzieningvanhetstrafrechtelijksanctiestelsel,preadviesNederlandseJuristen-Vereniging,Kluwer,Deventer.
Hullu,J.de(2015),Materieelstrafrecht,Overalgemeneleerstukkenvanstrafrechtelijke
aansprakelijkheidnaarNederlandsrecht,Kluwer,Deventer.
Hummelen,J.W.,Aben,D.J.C.(2015),Functionelediagnostiekinplaatsvaneenadviesaangaande
toerekeningsvatbaarheid,ExpertiseenRecht2015-5.
Janssen,S.L.J.,VanLeeuwen,A.M.H.(2000),Dissociatieinhetstrafrecht?DD2000,p.875-890.
Jong,D.H.de(2004),Hetwetenenwillenvaneen‘normaalmens’inhetstrafrecht,Delikten
Delinkwentp.1050-1070.
Kelk,C.(2010),Studieboekmaterieelstrafrecht,4edruk,Kluwer,Deventer.
Klip,A.H.(2010),Totaalstrafrecht,DeliktenDelinkwentp.583e.v..
Knoops,G.G.J.(1998),Psychischeovermachtenrechtsvinding,GoudaQuint,Deventer.
Koenraadt,F.(2004),Historischewortelsenrecenteontwikkelingen,in:Koenraadt,F.e.a.(red.),Depersoonvandeverdachte,Kluwer,Deventer.
Kom,A.A.R.de,Mulbregt,J.M.L.van,Oudejans,J.M.(2002),RichtlijnadviseringProJustitia,Interne
PublicatiereeksPieterBaanCentrum2002,nummer7.
Kooijmans,T.&Meynen,G.(2012),DehybridestructuurvanderapportageproJustitia:overtoerekeningsvatbaarheidenrisico,DeliktenDelinkwent2012/46.
Koppen,P.J.van(2004a),Paradoxenvandeskundigen,overderolvanexpertsinstrafzake,Kluwer,Deventer
Koppen,P.J.van(2004b),Wegvandetoerekeningsvatbaarheid.Overrapportagesoverdeverdachte,Trema,april2004,p.221e.v..
Kordelaar,W.F.van(1998),DeverantwoordingsplichtvandegedragsdeskundigeProJustitia,
Sancties,p.209-222.
Kordelaar,W.F.van(2008),Hetdeskundigenonderzoek,in:Blansjaar,B.A.,Beukers,M.M.en
Kordelaarvan,W.F.(red.),Stoornisendelict,deTijdstroom,p.29e.v..
Kraemer,C.K.(2008),DSMcategoriesanddimensionsinclinicalandresearchcontexts,in:Helzer,J.E.e.a.,DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,
ArlingtonUSA.
Kusters,W.(2012),Fenomenologievandepsychose,in:Denys,D.enMeynen,G.(red.)Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
256
257
Laing,R.(1969),Hetverdeeldezelf,Boom,Meppel.
Laing,R.(1970),Hetzelfendeanderen,Boom,Meppel.
Lamme,V.(2010),Devrijewilbestaatniet,BertBakker,Amsterdam.
Lammers,S.M.M.,Soe-Agnie,S.E.,deHaan,H.A.,Bakkum,G.A.M.,Pomp,E.R.enNijman,H.J.M.(2014),Middelengebruikencriminaliteit:eenoverzicht,TijdschriftvoorPsychiatrie56(2014),1,32-
39.
Landen,D.vander(1992),Strafenmaatregel.Eenonderzoeknaarhetonderscheidtussenstrafenmaatregelinhetstrafrecht,GoudaQuint,Arnhem.
Large,M.,Nielsen,O.(2011),ViolenceinFirst-episodepsychosis:Asystematicreviewandmeta-analysis,SchizophrenicResearch125(2011)209-220.
Leun,J.P.vander,e.a.(2011),Devogelvrij.Liberamicorumprof.Dr.Mr.MartinMoerings,BoomLemma,DenHaag.
Libet,zieLammep.322.
Link,B.G.,Andrews,H.,Cullen,F.T.(1992),TheViolentandIllegalBehaviorofMentalPatientsReconsidered,AmericanSociologicalReview,Vol.57(June:275-292).
Link,B.enStueve,A.(1994),PsychoticsymptomsandtheViolent/illegalbehaviorofmentalpatientscomparedtocommunitycontrols,in:Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.
Link,B.G.,Phelan,J.C.,Bresnahan,M.,Stueve,A.enPescosolido,B.A.(1999),PublicConceptionsofMentalIlness:Labels,Causes,DangerousnessandSocialDistance,AmericanJournalofPublicHealth,September1999,Vol.89,No9.
Lokhorst,G.J.(2012),Neuro-imagingenneuro-ethiek,in:Denys,D.enMeynen,G.red.,Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
Mackor,A.R.(2012),‘Grenzenaandeautonomievanstrafrechters:wiebewijstdestoornisenhetrecidiverisico?’inOntmoetingen.VoordrachtenreeksvanhetLutjePsychiatrisch-JuridischGezelschap.Nr.17.
Mann,R.E.,Hanson,R.K.,Thornton,D.(2010),AssessingRiskforSexualRecidivism:SomeProposalsontheNatureofPsychologicallyMeaningfulRiskFactors,SexualAbuse:AJournalofResearchandTreatment,22,191-217.
Marle,H.J.C.vanenWolf,M.J.F.vander(2013).Forensischpsychiatrischeziekteleer:eeninleiding,eenhandleiding,eenhandreiking,in:Marle,H.J.C.vane.a.(red.),Gedragskundigerapportageinhetstrafrecht,Kluwer.
Meynen,G.enRalston,A.(2011a),Zevenvisiesopeenpsychiatrischestoornis,Tijdschriftvoorpsychiatrie53,p.895-902.
Meynen,G.(2011b),Toerekeningsvatbaarheidenwilsbekwaamheid,in,‘Deforensischepsychiatriegeanalyseerd’,liberamicorumKarelOei,redactie:M.Groenhuijsen,S.Kierkels,
257
258
T.KooijmansApeldoorn.
Meynen,G.(2012),Shouldthe‘InsanityDefense’beReplacedbyan‘IncapacityDefense’?in:Oei, T. I., & Groenhuijsen, M. S. (Eds.) (2012). Progression in forensic psychiatry, Deventer: Kluwer.
Meynen,G.(2013),Eenjuridischestandaardvoorontoerekeningsvatbaarheid?’,NederlandsJuristenblad,24/05/2013,afl.21p.1384-1390.
Meynen,G.(2014),HetBreivikvonnis.Enkeleopmerkingenvanuiteenforensischpsychiatrisch
perspectief,in:Vanaandoeningtotdelict,vandelicttotsanctie.Ontwikkelingenophetgrensvlakvanpsychiatrieenstrafrecht:2000-2014,Redactie:M.vanderWolf,F.Koenraadt,C.Kelk.WoltersKluwer.
Meynen,G.(2015),Toerekeningsvatbaarheid.Overzekerheidenneurowetenschap,in:Mevis,P.A.M.e.a.(red.),Omzwervingentussenpsychiatrieenrecht;Liberamicorumprof.dr.H.J.C.vanMarle,Wolters-Kluwer,Deventer.
Meynen,G.(2016),LegalInsanity:ExplorationsinPsychiatry,lawandEthics,SpringerInternationalPublishing,Switzerland.
Mevis,P.A.M.(2010),ConceptrichtlijnProJutitia-rapportage:meerinvesterenincommunicatieblijftvereist,DeliktenDelinkwent2010/15.
Mevis,P.A.M.enVegter,P.C(2011),Rapportageoverstoornisengevaarendebetekenisvannieuwewetenschappelijkeinzichtendaaromtrentvoordierapportage,in:Leun,vanderJ.P.e.a.(red.),
MinisterievanVeiligheidenJustitie(V&J),DienstJustitiëleInrichtingen(2014),FormatAdviesVerlengingTBS2014(v.1.0).
MinisterievanVeiligheidenJustitie(V&J),DienstJustitiëleInrichtingen(2014-1),HandleidingFormatAdviesVerlengingTBS2014(v.1.0).
Modestin,J.enAmmann,R.(1995),MentalDisordersandCriminalBehaviour,BritishJournalof
Psychiatry,1995,166,667-675.
Monahan,J.M.andSteadman,H.J.(1983),CrimeandMentaldisorder:Anepidemiologicalapproach,in:T.M.Morris(Ed.),Crimeandjustice:Anannualreviewofresearch,Chicago:University
ofChicagoPress.
Monahan,J.M.(1992),MentaldisorderandViolentBehavior,PerceptionsandEvidence,Schoolof
Law,UniversityofVirginia.
Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.
Mooij,A.W.M.(1991),Deforensischepsychiatrieinhaargeschiedenis,in‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.
Mooij,A.W.M.(1998),Psychiatrierechtendemenselijkemaat,Boom,Meppel.
258
259
Mooij,A.W.M.(2004a),Toerekeningsvatbaarheid,Boom,Meppel.
Mooij,A.W.M.,(2004b),Handeling,wilsvrijheidentoerekeningsvatbaarheid,DeliktenDelinkwent,p.1070-1095.
Mooij, A. W. M. (2005a), De vraag naar de toerekeningsvatbaarheid. Ontmoetingen : Voordrachtenreeks van het Lutje Psychiatrisch-Juridisch Gezelschap, nr. 11 (2005).
Mooij, A. W. M. (2005b), De doorwerking van de stoornis in de toerekeningsvatbaarheid en de gevaarspredictie, Proces 2005/4.
Mooij,A.W.M.(2012),Detoerekeningsvatbaarheid.Hoeverder?,DeliktenDelinkwent2012/3.
Mooy,A.M.(1964),Dekrankzinnigenwetvan1884,Kluwer,Deventer-Antwerpen.
Mulbregt,J.M.L.van,Sierink,H.D.(2004),Conclusieenadvies,in:Depersoonvandeverdachte.DerapportageprojustitiavanuithetPieterBaanCentrum,Kluwer,Deventerinsamenwerkingmet
WillemPompeInstituut,Utrecht.
Nederlof,A.,Muris,P.,Hovens,J.(2013),Theepidemiologyofviolentbehaviorinpatientswithapsychoticdisorder:Asystematicreviewofstudiessince1980,AggressionandViolentBehavior18
(2013)183–189.
Nieboer,W.(1970),Aegrotosuum;Detoerekeninginhetstrafrechtbijpsychiatrischeafwijkingen,
Boom,Meppel.
Nieuwenhuis,M.A.(2010),TheArtofManagement(the-art.nl),ISBN-13-978-90-806665-1-1,2003-2010.
NIFP(2007),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,BestPracticeAmbulant,Forensischpsychologischonderzoekenrapportageinhetstrafrechtvoorvolwassenen.
NIFP(2012),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPschologie,HetForensischMilieuonderzoek,Kadersenuitvoering.
NIFP(2014a),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,
Standaardvraagstelllng.
NIFP(2014b),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie,Hetadviesoverhettoerekenen.
NIFP(2014c),NederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie’Algemenetoelichtingbijderapportage-formatspsychiatrische,psychologischeentriplerapportages
ProJustitiavolwassenenversie2014.
Noyon/LangemeijerenRemmelink(2009),WetboekvanStrafrecht.
NVVP(2013),NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,Richtlijnpsychiatrischonderzoeken
rapportageinstrafzaken,Utrecht,DeTijdstroom.
259
260
NVVP(2015),NederlandseVerenigingvoorPsychiatrie,Richtlijnpsychiatrischediagnostiek,Utrecht,DeTijdstroom.
Otte,M.(2004),Stoornisenstraf.Oververbandentussenwilsvrijheid,schulden
terbeschikkingstelling,DeliktenDelinkwent,p.1027-1050.
Os,J.van(2014),DeDSM-5voorbij!PersoonlijkediagnostiekineennieuweGGZ,Diagnosis,Leusden.
Palermo,G.B.(2010),SeverePersonality-DisorderedDefendantsandtheInsanityPleaintheUnitedStates:aProposalforChange,BoomJuridischeuitgeversDenHaag.
Panhuis,P.J.A.van(1994),Vandegek,dewijzenenvooraldevragen….,Proces10,p.187-192.
Panhuis,P.J.A.van(1999),Psychiatrieenbestuursrecht:psychiatrischeaspecten,in:Raes,B.C.M.enBakker,F.A.M.DepsychiatrieinhetNederlandserecht,GoudaQuintDeventer.
Panhuis,P.J.A.van(2000),DevraagstellingindeProJustitiarapportageopnieuwbekeken,Proces,79,103-105.
Panhuis,P.J.A.vanenDingemans,P.M.(2000),Geweldenpsychotischeziekte,Tijdschriftvoor
psychiatrie42(2000)11.
Peters,A.A.G.(1966),Opzetenschuldinhetstrafrecht,Kluwer,Deventer.
Philipse,M.W.G.(2005),Predictingcriminalrecidivism.Empiricalstudiesandclinicalpracticein
forensicpsychiatry,RadboudUniversityNijmegen.
Philipse,M.W.G.,Koeter,M.W.J.,Staak,C.P.F.vander,Brink,W.vanden(2006),Staticand
DynamicPatientCharacteristicsasPredictorsofCriminalRecidivism:AProspectiveStudyinaDutchForensicPsychiatricSample,LawandHumanBehavior,Vol.30,No.3,June2006.
Porter,R.(2002),‘Waanzin,eenkortegeschiedenis’,Nieuwezijds,Amsterdam.
Praag,H.M.van,AsnisG.M.,KahnR.S.,BrownS.L.,KornM.,FriedmanJ.M.,WetzlerS.(1990),Nosologicaltunnelvisioninbiologicalpsychiatry.Apleaforafunctionalpsychopathology.AnnNYAcadSci.;600:501-510.
Praag,H.M.van(1999),Nosologomanie,eenaandoeningvandepsychiatrie,Tijdschriftvoorpsychiatrie41(1999)12.
Raad,B.de,Doddema-Winsemius,M.(2006),DeBig5persoonlijkheidsfactoren.Eenmethodevoorhetbeschrijvenvanpersoonlijkheidseigenschappen,Nieuwezijds,Amsterdam.
Regier,D.A.(2008),Dimensionalapproachestopsychiatricclassification,in:Helzer,J.E.e.a,
DimensionalApproachesinDiagnosticClassification,AmericanPsychiatricAssociation,ArlingtonUSA
Remmelink(2009)in:NoyonLangemeijerRemmelink.
260
261
Rice,M.E.enHarris,G.T.(1992),ComparisonofCriminalRecidivismAmongSchizophrenicandNonschizophrenicOffenders,InternationalJournalofLawandPsychiatryVol.15pp.397-409.
Rice,M.E.,HarrisG.T.,LangC.(2013),ValidationofandRevisiontotheVRAGandSORAG:TheViolenceRiskAppraisalGuide—Revised(VRAG-R),PsychologicalAssessment,AmericanPsychologicalAssociation2013,Vol.25,No.3,951–965.
Ridder,R.T.D.de,(1991),Voorlichtingvandepsychiateraandestrafrechterronddeeeuwwisseling:
diagnoseofvonnis?in:‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.
Roberts,A.D.L.&Coid,J.(2007),Psychopathyandoffendingbehaviour:findingsfromthenational
surveyofprisonersinEnglandansWales,JournalofForensicPsychiatryandPsychology,18(1),23–43.
Ruiter,C.de,(2010),Risicotaxatievangewelddadiggedrag:Empirieenpraktijk,in:Reizenmetmijn
rechter:psychologievanhetrecht,Red.Koppen,P.J.vane.a.,MaastrichtUniversity.
Ruller,S.van(1991),Deterritoriumstrijdtussenjuristenenpsychiatersindenegentiendeeeuw,in
‘Ziekofschuldig?Tweeeeuwenforensischepsychiatrieenpsychologie’,Koenraadt,F.(red.)GoudaQuint,Arnhem.
Sansone,R.A.,Leung,J.S.,Wiederman,M.W.(2013),ExternalizedAggressiveBehaviorsinPatients
WithBorderlinePersonalitySymptomatology,SouthernMedicalJournal,106(2):136-140.
Short,V.,Lennox,C.,Stevenson,C.,Senior,J.,Shaw,J.(2012),MentalIllness,Personalityand
Violence:AScopingReview,TheOffenderHealthResearchNetwork.
Simon,R.J.&Ahn-Redding,H.(2006),TheInsanityDefense,TheWorldOver,LexingtonBooks,Oxford.
Smidt,H.J.(1891),GeschiedenisvanhetWetboekvanStrafrecht.Volledigeverzamelingvanregeringsontwerpen,gewisseldestukken,gevoerdeberaadslagingen,enz.,Haarlem,TjeenkWillink,http://irs.ub.rug.nl/ppn/333847954
Smits,R.H.(1999),Psychiatrieenbestuursrecht,juridischeaspecten,in:Raes,B.C.M.enBakker,F.A.M.DepsychiatrieinhetNederlandserecht,GoudaQuintDeventer.
Spreen,M.,Brand,E.,Horst,P.Ter,Bogaerts,S.(2014),HandleidingHKT-R,Historische,KlinischeenToekomstige–Revisie,uitgave:StichtingFPCDr.S.vanMesdag.
Steadman,H.J.enFelson,B.F.(1984),Self-ReportsofViolence,ex-mentalpatients,ex-offenders,and
thegeneralpopulation,Criminology,vol.22no.3August1984321-342.
Steadman,H.J.,Mulvey,E.P.,Monahan,J.,ClarkRobbins,P.,Appelbaum,P.S.,Grisso,T.,Roth,
L.H.,Silver,E.(1998),ViolencebyPeopleDischargedFromAcutePsychiatricInpatientFacilitiesandbyOthersintheSameNeighborhoods,Arc.Gen.Psychiatry,1998;55(5):393-401.doiF:10.1001/archpsyc.55.5.393.
261
262
Steinert,T.&Haman,K.(2012),ExternalValidityofStudiesonAggressiveBehaviorinPatientswithSchizophrenia:SystematicReview,ClinicalPracticeandEpidemiologyinMentalHealth,2012,8,74-80.
Stel,J.vander(2009),"Psychopathologie-Grondslagen,Determinanten,Mechanismen"indereeksPsychiatrieenFilosofie;Boom.
Swanson,J.W.(1994),MentalDisorder,SubstanceAbuseandCommunityViolence:
AnEpidemiologicalApproach,in:Monahan,J.enSteadman,H.J.(1994),ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.
Swanson,J.W.,Swartz,M.S.,VanDorn,R.A.Elbogen,E.B.,Wagner,H.R.,.Rosenheck,R.A.,Stroup,T.,McEvoy,J.P.,Lieberman,J.A.(2006),ANationalStudyofViolentBehaviorinPersonsWithSchizophrenia,ArchGenPsychiatry.2006;63(5):490-499.doi:10.1001/archpsyc.63.5.490.
Szasz,T.(1961),Dewaanvandewaanzin,Ambo.
Szasz,T.(1991),Diagnosisarenotdiseases,TheLancet,vol.338,1574-1576.
Tuinier,S.(1989),Depsychiaterendewildeman,eenveldstudieoverderelatiepsychiatrischsyndroomencriminaliteit,ProefschriftVrijeUniversiteitAmsterdam.
Ulrich,S.,Keers,R.andCoid,J.W.(2013),Delusions,AngerandSeriousViolence:NewfindingsfromtheMacArthurViolenceRiskAssessmentStudy,SchizophreniaBulletindoi:10.1093/schbul/sbt126.
Urbaniok,F.e.a.(2011),NeurobiologicalDeterminism:HumanFreedomofChoiceandCriminalResponsibility,InternationalJournalofOffenderTherapyandComparativeCriminologyXX(X)1-17.
Vandereycken,W.,Hoogduin,C.A.L.&Emmelkamp,P.M.G.(red.)(1997),Handboekpsychopathologie.BohnStafleuVanLochum,Houten/Antwerpen.
Verhoeff,B.(2010),Normaalofpathologisch?-devisievanartsenfilosoofGeorgesGanguilhem(1904-1995),Tijdschriftvoorpsychiatrie52(2010)9.
Verhoeff,B.(2012),MichelFoucaultvoorbijantipsychiatrie:macht,vrijheidendemensindemaak,in:Denys,D.enMeynen,G.(red.),Handboekpsychiatrieenfilosofie,DeTijdstroom,Utrecht.
Verwey,W.B.(2004),Psychologischefunctieleerencognitieveergnomie:eenSiamesetweeling?,TijdschriftvoorErgonomie,Jaargang29,nr.2.
Vogel,V.de,VriesRobbé,M.de,Chakhssi,F.,Ruiter,C.de(2013),HCR-20v3HistoricalClinicalRiskManagement-20Versie3,geautoriseerdeNederlandsevertaling,VanderHoevenKliniek.Ward,T.(2014),Theexplanationofsexualoffending:fromsinglefactortheoriestointegrative
pluralism,Journalofsexualaggression,20(2),130-141.
Ward,T.,&Beech,A.R.(2015),Dynamicriskfactors:atheoreticaldead-end?,Psychology,Crime&Law,21(2),100-113.
262
263
Wartna,B.,Tollenaar,N.,Bogaerts,S.(2009),StatRec:inschattingvanhetrecidivegevaarvanverdachtenvaneenmisdrijf,TijdschriftvoorCriminologie(51)3.
Widiger,T.A.&Trull,T.J.(1994),PersonalityDisordersandViolence,in:Monahan,J.enSteadman,
H.J.,ViolenceandMentaldisorder.DevelopmentsinRiskAssesment.UniversityofChicago.
Wit,K.,Dom,R.van,Fazel,S.(2013),RiskFactorsforViolenceinPsychosis:SystematicReviewandMeta-RegressionAnalysisof110Studies,PLoS/ONE8(2):e55942doi:10.1371.
Wolf,M.J.F.vander(2012),TBS,veroordeeldtotvooroordeel,TheM.C.EscherCompanyB.V.,Baarn.
Wolf,v.d.,Gremmen,Mevis,vanMarle,(2012)‘Worstelenmetdeweigerendeobservandus’,DeliktenDelinkwent,DD2012/74.
Wolswijk,H.D.(2000),Opzetenwillen;eenbijdrageaandediscussieoverhetopzetbegrip,DeliktenDelinkwent,p.793-812.
Zuijderhoudt,R.H.(2004),StoornisendeBopz,Sdu,DenHaag.
263
264
CurriculumVitaeMaartenBeukerswerdop8januari1951geboreninVlaardingen.NadestudieNederlandsRechtaandeRijksuniversiteitGroningenishijwerkzaamgeweestalsadvocaatenbinnenhetgevangeniswezen.In1985ishijbenoemdalsofficiervanjustitieinDenBoschenheefthijzichmet
nametoegelegdopdebehandelingvanjeugdstrafzaken.Vanaf2001heefthijalsjuristgewerktbijhetNederlandsInstituutvoorForensischePsychiatrieenPsychologie.Indiefunctieheefthijprojustitiarapporterendepsychiatersenpsychologengeadviseerdeneenbijdragegeleverdaande
forensischescholingvandezedeskundigen.Thansishijgepensioneerd.
DankwoordGraagwilikdiegenenbedanken,diemijbijdetotstandkomingvanditproefschriftgeholpenhebben.IndeeersteplaatsgaatmijndankuitnaarmijnpromotorenPaulMevisenGerbenMeynen
voorhunopbouwendemaarkritischecommentaar.Huninbrengheeftmijenormgeholpenomdefocustehoudenopdekernvanditproject.Eenmooieherinneringbewaarikaanalonzeinspirerendegesprekken.Ikkeekeriederekeerweernaaruitenzalzemissen.
WimvanKordelaarisallangetijdvoormijeenbakenindeforensisch-psychologischedenkwereld.Ookinditpromotietrajectheefthijmijopcrucialemomentenzowelinhoudelijkals‘motivationeel’bijdelesgehouden.
ErikBultenwilikdankzeggenvoorzijnbereidheidomhetdeelvanhoofdstuk5datbetrekkingheeftopdestoornisalsrecidivevoorspellendefactorvandeskundigengedetailleerdcommentaartevoorzien.
NietindelaatsteplaatsmoetTaleEvenhuisgenoemdworden.Hijwasdeverbindendeschakelbijhetvindenvandeliteratuurenheeftvoormijveleonmisbarebronnengeopend.RobVermolentenslottebenikerkentelijkvoordeopmaakenvormgeving,waaronderdeomslag
vanditboekwerk.
Lith,15september2017
264