Ruimte De wording van nieuw Nederland Een beeldoverzicht door Theo Baartmet een voorwoord van Hans Tijl

Ruimte De wording van nieuw Nederland Een beeldoverzicht door Theo Baartmet een voorwoord van Hans Tijl

Ruimte De wording van nieuw Nederland 5

Tijdslijnen

Er wordt wel eens gesteld dat ruimtelijke ordening een beleidsterrein van de lange

tijdslijnen is; een vakgebied dat vooral naar de toekomst kijkt zonder dat er echt veel

verandert. En bovendien kan het nogal een tijdje duren voordat beleidsvoornemens

of ruimtelijke initiatieven daadwerkelijk gerealiseerd zijn, als ze al gerealiseerd

worden.Deels klopt dat natuurlijk. We weten allang dat de toekomst – ook de

ruimtelijke toekomst van Nederland – niet volledig maakbaar is en tussen idee en

uitvoering zijn er vaak vele hobbels te overwinnen. Maar als we nu eens terug kijken

in de tijd, dan kan alleen maar de conclusie getrokken worden dat Nederland echt

ingrijpend veranderd is. In nog geen 25 jaar tijd zijn op vele plekken in Nederland

grootschalige nieuwe woonwijken ontworpen en gebouwd, zijn de centra van vele

steden in Nederland vaak compleet vernieuwd, zijn grote nieuwe spoorverbindingen

tot stand gebracht, heeft de Rotterdamse haven weer een substantiële zeewaartse

uitbreiding ondergaan en is er op vele plekken natuur ontwikkeld. Veel van deze

grote ruimtelijke ingrepen zijn in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening (Extra)

beleidsmatig ‘op de kaart gezet’ en zijn nu, 25 jaar later, gerealiseerd! De al eerder

gememoreerde lange tijdslijnen van ons vakgebied zijn dus maar zeer relatief.

Nederland verandert, veel sneller dan we soms denken.

Voorwoord Hans Tijl

Ruimte De wording van nieuw Nederland 7

En juist dit veranderde Nederland wordt werkelijk prachtig in beeld gebracht in

deze fotoreeks van Theo Baart. In het kader van het Jaar van de Ruimte heeft hij

de recente ruimtelijke ingrepen in onze steden en in ons landschap in 50 beelden

gevat. Van de Zandmotor bij Monster, via het Maastrichtse Céramiqueterrein en

Blauwestad in Groningen naar het Amsterdamse IJburg; stuk voor stuk beelden

die staan voor het veranderde ruimtelijk aanzien van Nederland.

Ook wordt wel eens gesteld dat Nederland af is; alle stukjes Nederland zijn

zo’n beetje bestemd en we hebben het ruimtelijke allemaal wel goed op orde,

zo constateren vaak ook de buitenlandse delegaties die bij ons langskomen. Deze

stelling kan echter nog krachtiger weersproken worden. De ruimtelijke inrichting

van Nederland is nooit af. Er is brede consensus over het gegeven dat de huidige

maatschappelijke opgaven op het terrein van bijvoorbeeld de verduurzaming van

onze energievoorziening, de bescherming van ons land tegen het water, de circulaire

economie en internationale concurrentiepositie van ons stedelijk landschap een

forse ruimtelijke inspanning vergt en een ruimtelijke impact zal hebben. Ook de

komende 25 jaar zal Nederland weer ingrijpend veranderen.

Maar niet alleen de ruimtelijke opgave is anders in vergelijking met 25 jaar

geleden, ook de manier waarop we ruimtelijk beleid maken en uitvoeren is wezenlijk

veranderd. In gang gezet met de naderende Omgevingswet zitten we midden in

de beweging van ruimtelijk beleid naar Omgevingsbeleid; echt samenhangende

beleidsontwikkeling voor de fysieke leefomgeving. Maar ook de bepalende spelers

zijn wezenlijk veranderd. In de tijd van de Vinex waren het vooral de overheden en

de marktpartijen die de smaak bepaalden. Tegenwoordig zijn het omgevingsbeleid

en inrichting van ons land en onze leefomgeving veel meer van de samenleving

als geheel. En te midden van dit veranderende speelveld vervult het Jaar van de

Ruimte een krachtige agenderende functie ten aanzien van zowel de inhoud van

de toekomstige omgevingsopgaven als de met deze opgaven samenhangende

sturingsprincipes. Een mooie opmaat voor de op co-creërende wijze tot stand

te brengen eerste Nationale Omgevingsvisie (zie www.werkplaatsnovi.nl).

Het zou mij grote deugd doen als we over pakweg 25 jaar weer mogen genieten

van een soortgelijke fotoreeks van het alsdan veranderde Nederland.

Ruimte De wording van nieuw Nederland8 9

WaterlandNederland

11

16

15

14

13

12

10

17

01

06

05

04

03

02

08

09

07

W 01 | Nijmegen Ooijpolder

W 02 | Crailoo Ecoduct

W 03 | Noordwaard Ontpoldering

W 04 | Wageningen Blauwe Kamer

W 05 | Afsluitdijk Cultureel erfgoed

W 06 | Monster Zandmotor

W 07 | Amsterdam IJburg

W 08 | Smeerling Ruiten Aa

W 09 | Ramspol Balgstuw

W 10 | Diepeveen Keizersrande

W 11 | Tiengemeten Nieuwe natuur

W 12 | Eindhoven Bommel

W 13 | Nijmegen Waaleiland

W 14 | Culumborg Werk aan ’t Spoel

W 15 | Den Bosch Haverleij

W 16 | Katwijk Kustversterking

W 17 | Petten Hondsbossche Zeewering

Ruimte De wording van nieuw Nederland

Ruimte De wording van nieuw Nederland10 11Ruimte voor de rivier en creatie van nieuwe natuur (Ooijpolder bij Nijmegen) Nederland Waterland | W 01

Ruimte De wording van nieuw Nederland12 13Ontwikkeling van aaneengesloten natuurgebieden (Ecoduct Crailoo bij Hilversum) Nederland Waterland | W 02

Ruimte De wording van nieuw Nederland14 15Een gebied dat binnen de rivierdijken ligt, nu buitendijks door ontpoldering waardoor het stroomgebied van de rivier vergroot wordt (Noordwaard) Nederland Waterland | W 03

Ruimte De wording van nieuw Nederland16 17Nieuwe natuurontwikkeling en ruimte voor de rivier (Blauwe Kamer nabij Wageningen) Nederland Waterland | W 04

Ruimte De wording van nieuw Nederland18 19Cultureel erfgoed, dam en ruimtelijke opgave voor de toekomst (Afsluitdijk) Nederland Waterland | W 05

Ruimte De wording van nieuw Nederland20 21Beveiliging kust door kunstmatige zandeiland (Zandmotor, Monster) Nederland Waterland | W 06

Ruimte De wording van nieuw Nederland22 23Vinexwijk in het IJmeer gebouwd op opgespoten land (IJburg, Amsterdam) Nederland Waterland | W 07

Ruimte De wording van nieuw Nederland24 25Herstel van bekenstructuur na kanalisering in de jaren 50 en 60 (Ruiten Aa bij Smeerling) Nederland Waterland | W 08

Ruimte De wording van nieuw Nederland26 27Beveiliging tegen hoge waterstanden in rivieren (Balgstuw bij Ramspol) Nederland Waterland | W 09

Ruimte De wording van nieuw Nederland28 29Nieuwe vormen van agrarisch beheer in de uiterwaarden van rivieren (Natuurderij Keizersrande bij Diepeveen) Nederland Waterland | W 10

Ruimte De wording van nieuw Nederland30 31Transformatie van een voormalig agrarisch gebied naar nieuwe natuur (Tiengemeten) Nederland Waterland | W 11

Ruimte De wording van nieuw Nederland32 33Beekherstel van gekanaliseerde waterlopen (Bommel, Eindhoven) Nederland Waterland | W 12

Ruimte De wording van nieuw Nederland34 35Ruimte voor de rivier, om kans op overstromingen te verkleinen wordt er een extra geul gemaakt (Waaleiland, Nijmegen) Nederland Waterland | W 13

Ruimte De wording van nieuw Nederland36 37Militair erfgoed getransformeerd naar culturele en recreatieve bestemming (Werk aan ‘t Spoel, Culemborg) Nederland Waterland | W 14

Ruimte De wording van nieuw Nederland38 39Vinexwijk omringt door golfbaan (Haverleij, Den Bosch) Nederland Waterland | W 15

Ruimte De wording van nieuw Nederland40 41Versterking kust, gecombineerd met nieuwe faciliteiten zoals een parkeergarage (Katwijk) Nederland Waterland | W 16

Ruimte De wording van nieuw Nederland42 43Bescherming van de kust tegen het stijgend zeewaterpeil door de klimaatverandering (Hondsbossche Zeewering, Petten) Nederland Waterland | W 17

Ruimte De wording van nieuw Nederland44 45

DistributielandNederland

01

02

03

04

0506

07

D 01 | Schiphol Gasrotonde

D 02 | Leidschendam Verdieping A4

D 03 | Eemshaven Energieknooppunt

D 04 | Medemblik Agropark

D 05 | Rotterdam Tweede Maasvlakte

D 06 | Bleiswijk HSL

D 07 | Tilburg Vossenberg

D 08 | Nijmegen Betuwelijn

08 Ruimte De wording van nieuw Nederland

Ruimte De wording van nieuw Nederland46 47Nederland Distributieland | D 01Aanleg ondergrondse infrastructuur onderdeel van de gasrotonde door de Gasunie (luchthaven Schiphol)

Ruimte De wording van nieuw Nederland48 49Nederland Distributieland | D 02Capaciteitsvergroting van belangrijke infrastructuur en verbetering directe leefomgeving (verbreding en verdieping A4, Leidschendam)

Ruimte De wording van nieuw Nederland50 51Nederland Distributieland | D 03Ontwikkeling van energieknooppunt, bouw datacentrum Google (Eemshaven)

Ruimte De wording van nieuw Nederland52 53Nederland Distributieland | D 04Opkomst nieuw energielandschappen (Agropark langs A7)

Ruimte De wording van nieuw Nederland54 55Nederland Distributieland | D 05Uitbreiding haven en distributiecapaciteit bij haven (Tweede Maasvlakte, Rotterdam)

Ruimte De wording van nieuw Nederland56 57Aanleg grote infrastructurele projecten van internationale betekenis (HSL, Bleiswijk) Nederland Distributieland | D 06

Ruimte De wording van nieuw Nederland58 59Nederland Distributieland | D 07Uitbreiding van regionale distributie- en productiecentra (Vossenberg, Tilburg)

Ruimte De wording van nieuw Nederland60 61Nederland Distributieland | D 08Railinfra bestemd voor verbinding Mainport Rotterdam en het Duitse achterland (Betuwelijn)

Ruimte De wording van nieuw Nederland62 63

Ruimte De wording van nieuw Nederland

StedenlandNederland

21

26

2524

23

22

20

11

16

1514

13

12

10

18

19

17

01

05

04

03

02

08

09

07

06

S 01 | Pijnacker Glasteelt

S 02 | Rotterdam Stationsgebied

S 03 | Amsterdam Recreatie

S 04 | Rotterdam Transformatie

S 05 | Utrecht Markering overgang

S 06 | Maastricht Céramique

S 07 | Leidsche Rijn Maxima Park

S 08| Utrecht Stationsgebied

S 09 | Heerhugowaard Stad van de Zon

S 10 | Leiden Nieuw Leyden

S 11 | Enschede Roombeek

S 12 | Rotterdam Stedelijke vernieuwing

S 13 | Amsterdam Westerdok

S 14 | Den Haag Randstadrail

S 15 | Den Haag Rijksvastgoed

S 16 | Almere Stadshart

S 17 | Eindhoven Flight Forum

S 18 | Eindhoven Strijp

S 19 | Maastricht Ondertunneling

S 20 | Leeuwarden Zuiderburen

S 21 | Winschoten Blauwestad

S 22 | Kerkrade Euregio

S 23 | Den Haag Stedelijke vernieuwing

S 24 | Delft Ondertunneling

S 25 | Rotterdam Dakpark

S 26 | Amsterdam Ondertunneling

Ruimte De wording van nieuw Nederland64 65Nederland Stedenland | S 01Verplaatsing van glasteelt uit stedelijke gebieden (energie-neutrale tomatenkwekerij o.a. Pijnacker)

Ruimte De wording van nieuw Nederland66 67Nederland Stedenland | S 02Verbetering en uitbreiding van spoorwegstations en hun omgeving in het stedelijk gebied (Rotterdam CS)

Ruimte De wording van nieuw Nederland68 69Recreatie en sport in stedelijk gebieden (Zuidas, Amsterdam) Nederland Stedenland | S 03

Ruimte De wording van nieuw Nederland70 71Binnenstedelijke vernieuwing en transformatie van een voormalig haven (Kop van Zuid, Rotterdam) Nederland Stedenland | S 04

Ruimte De wording van nieuw Nederland72 73Markering en benutting van overgang van nieuw stedelijk gebied – Vinexwijk Leidsche Rijn en infrastructuur (A4 langs Utrecht en Leidsche Rijn) Nederland Stedenland | S 05

Ruimte De wording van nieuw Nederland74 75Transformatie van voormalig industriegebied naar wonen en bedrijvigheid (Céramique, Maastricht) Nederland Stedenland | S 06

Ruimte De wording van nieuw Nederland76 77Stadspark voor Vinexwijk (Maxima Park, Leidsche Rijn) Nederland Stedenland | S 07

Ruimte De wording van nieuw Nederland78 79Vernieuwd station en transfergebied (Utrecht Centraal) Nederland Stedenland | S 08

Ruimte De wording van nieuw Nederland80 81Vinex-wijk ontworpen om zo veel mogelijk te profiteren van zonne-energie (Stad van de Zon, Heerhugowaard) Nederland Stedenland | S 09

Ruimte De wording van nieuw Nederland82 83Particulier opdrachtgeverschap in de stadsvernieuwing (Nieuw Leyden, Leiden) Nederland Stedenland | S 10

Ruimte De wording van nieuw Nederland84 85Transformatie van voormalige textielnijverheid naar woongebied (Roombeek, Enschede) Nederland Stedenland | S 11

Ruimte De wording van nieuw Nederland86 87Stedelijke vernieuwing met nieuwe stedelijke voorzieningen (Rotterdam Zuid) Nederland Stedenland | S 12

Ruimte De wording van nieuw Nederland88 89Stedelijke vernieuwing en herontdekking oevers van de rivier (Westerdok, Amsterdam) Nederland Stedenland | S 13

Ruimte De wording van nieuw Nederland90 91Nieuw regionaal openbaar vervoer (Randstadrail, Den Haag) Nederland Stedenland | S 14

Ruimte De wording van nieuw Nederland92 93Concentratie en transformatie van Rijksvastgoed in stadscentrum (Den Haag) Nederland Stedenland | S 15

Ruimte De wording van nieuw Nederland94 95Creatie van een stadshart in een New Town (Almere) Nederland Stedenland | S 16

Ruimte De wording van nieuw Nederland96 97Aanleg hoogwaardige, met OV bereikbare kantoorlocaties (Flight Forum, Eindhoven) Nederland Stedenland | S 17

Ruimte De wording van nieuw Nederland98 99Hergebruik van industrieel erfgoed door een samenhangend programma (De Strijp, Eindhoven) Nederland Stedenland | S 18

Ruimte De wording van nieuw Nederland100 101Ondertunneling en capaciteitsvergroting van snelweg door de stedelijk centrum (A2, Maastricht) Nederland Stedenland | S 19

Ruimte De wording van nieuw Nederland102 103Vinexlocatie (Zuiderburen, Leeuwarden) Nederland Stedenland | S 20

Ruimte De wording van nieuw Nederland104 105Transformatie van voormalige agrarische gronden naar een suburbaan gebied met boven regionale aantrekkingskracht (Blauwestad, Winschoten) Nederland Stedenland | S 21

Ruimte De wording van nieuw Nederland106 107In de krimpregio Parkstad worden leegstaande galerijflats bewoond door studenten uit de naburige universiteitsstad Aachen (Euregio, Kerkrade) Nederland Stedenland | S 22

Ruimte De wording van nieuw Nederland108 109Binnenstedelijke stadsvernieuwing (Den Haag) Nederland Stedenland | S 23

Ruimte De wording van nieuw Nederland110 111Ondergronds brengen van de spoorlijn die dwars door de stad loopt en de stad daardoor verdeelde (Delft) Nederland Stedenland | S 24

Ruimte De wording van nieuw Nederland112 113Menging van functies door aanleg van stadspark op dak van winkelcentrum (Dakpark, Rotterdam) Nederland Stedenland | S 25

Ruimte De wording van nieuw Nederland114 115Aanleg van lokale OV-verbinding met nationale betekenis (Noord/Zuidlijn, Amsterdam) Nederland Stedenland | S 26

Ruimte De wording van nieuw Nederland116 117

Plan

Ik heb altijd in een plan gewoond. Geboren in het Plan West van de Dienst

Stadsontwikkeling in Amsterdam en al snel verhuisd naar het plan van

stedenbouwkundige Wieger Bruin in Hoofddorp. Voor de studie ben ik weer

teruggekeerd naar Plan West in Amsterdam maar wel vlakbij het Hoofddorpplein,

dat maakte de stap niet te groot. Later naar het ultieme voorbeeld van

doorgeschoten planologie, de Bijlmermeer om weer te herstellen in een van

Nederlands grootste erupties van plannen en bouwen: de Vinexwijk. Dit is geen

bijzondere woongeschiedenis. Ik vermoed dat ik dat deel met veel landgenoten:

wij groeien op en leven in een bedachte en ontworpen omgeving.

Het ongeordende en ongerijmde in de stad, dorp en platteland ontstaat door

de botsing der plannen. Hoe vaak zou een gebruiker of bewoner zich realiseren dat

hij zich bevindt in een omgeving waarvan de oorsprong ‘een plan’ was?

In 1988 vierde ruimtelijke nota (Vino) en drie jaar later met de vierde ruimtelijke

nota extra (Vinex) werden door het Rijk de contouren bepaald voor het aanzien

van dit land in 2015. Eind jaren negentig was het enthousiasme voor het maken

van blauwdrukken op rijksniveau voor de inrichting van ons land wat verflauwd.

‘Polderen’, ‘vrije markt’ en ‘de-centraal’ werden de bouwstenen voor een nieuwe

visie die deskundigheid en regie van het Rijk zouden vervangen. Het ministerie

Nawoord Theo Baart

Ruimte De wording van nieuw Nederland118 119

dat zich daarmee bezig hield, werd zelfs opgeheven maar de ruimtelijke thema’s

die een nationale of zelfs supra-nationale aanpak behoeven verdwenen daarmee

niet. De financiële crisis deed een aantal grote partijen – lang vaste spelers in dit

theater – vastlopen en zelfs verdwijnen. Nieuwe kleine partijen zagen nog wel

mogelijkheden voor het maken en uitvoeren van andersoortige ideeën. Een periode

van heroriëntatie brak aan gecombineerd met een nieuwe ruimtelijke agenda.

Dat wordt dan een paradigmawisseling genoemd.

Het Jaar van de Ruimte biedt een platform tot heroriëntatie en plannenmakerij.

En er is geen ballotage: iedereen is uitgenodigd om bij te dragen. Nieuwe coalities

lijken mogelijk en we kijken weer vooruit.

En bij een vooruitblik hoort een terugblik. Nederland is niet bepaald leeg, het

nieuwe zal zich moeten voegen tussen of in de plaats komen van het bestaande.

In vijftig foto’s heb ik een bondige inventarisatie gemaakt van hoe het Nederlandse

maaiveld de afgelopen twintig jaar is veranderd. Wat hebben die beleidsstukken

van rond 1990 in gang gezet en in 2015 zichtbaar opgeleverd?

De foto’s in deze presentatie zijn gerubriceerd volgens de thema’s in de vierde

nota: Stedenland, Distributieland, Waterland.

Ruimte, De wording van nieuw Nederland is een tocht langs projecten van

verschillende schaal. Projecten met een internationale betekenis (de HSL), lokaal

(beekherstel Dommel), wonen (Vinexwijken), werken, waterhuishouding en recreatie.

En dat dan ook nog geografisch gespreid. De keuze is natuurlijk arbitrair en beperkt

maar doet hopelijk recht aan de verscheidenheid en de kwaliteit van de projecten

die de afgelopen jaren gerealiseerd zijn gebaseerd op de twee rijksnota’s.

120

Colofon

Ruimte De wording van nieuw Nederland

is een initiatief en opdracht in het kader van het

Jaar van de Ruimte.

Fotografie Theo Baart

Projectcoördinator Jeroen Niemans Platform31

Ontwerp Hans van der Kooi 8-13 Grafisch ontwerpers

Het Jaar van de Ruimte is een initiatief van een bont

gezelschap aan personen en organisaties die zich betrokken

voelen bij de ruimtelijke toekomst van Nederland. Wij delen

de behoefte aan een nieuw handelingsperspectief in de

ruimtelijke ontwikkeling. Om zover te komen, willen we het

maatschappelijke, politieke en professionele debat over de

ruimtelijke toekomst van Nederland stimuleren.

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een

bijdrage van het Fonds2015/Jaar van de Ruimte.

De volgende partijen hebben als sponsor een bijdrage

geleverd aan het Fonds2015

Bouwend Nederland

Gemeente Almere

Gemeente Haarlemmermeer

IPO

Ministerie BZK

Ministerie EZ

Ministerie IenM

Planbureau voor de Leefomgeving

Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Ministerie OCW)

Rijkswaterstaat

RIVM

Schiphol

Unie van Waterschappen

www.wijmakennederland.nl