1

Doelgericht natuurbeheer: bevordering natuurkwaliteit door kennisuitwisseling Praktijk en onderzoek

Informatieblad

Veel duingraslanden veranderen in ruigtes en struwelen waar-door de duinen vastliggen onder veel begroeiing. Door de een-

tonigheid van het landschap neemt de biodiversiteit af. Dit infoblad geeft aanwijzingen voor beheer om duingrasland terug te krijgen.

Natuurlijke duinenDoorwindenafzettingvanzee-zandiserindeduinenvannatureeengeleidelijkeovergangvannieuwenaaroudeduinendielandinwaarts“lopen”.Daardoorwordthetlandschapvoortdurendverjongd.Kleineduinenbewegensnellerdangroteduinen,waar-doorgroteduinendoorkleinerewandelendeduinenwordeninge-haald.Hierdoorwordendeduinenlandinwaartssteedsgroterenlijkendezetotstilstandtekomen.

VerruigingVeelduingraslandenverandereninruigtesmetveelvegetatie,zoalszandzegge,duinrietenvogelkers.Zestuivennietmeerenkunnendatspontaanooknietmeerdoen.Metdenieuwevegetatieveranderenookdeinsectenenvogelsdieinhetgebiedvoorkomen.Jekaneeninde-lingmakeninduinenmetgroot-schaligstuiflandschap(ditisvrijkaal,helmisdebelangrijksteplant),duinenwaarnogkleinschaligever-stuivingplaatsvindt(hierzijnopenplekkenenerstaanmeerjarigegrasplantenmaargeenbomenenstruiken)enverruigdeduinenwaarhogegrassen,bomenenstuiken

voorkomen.VijftottienprocentvanhettotaleNederlandseduin-gebiedisnogmaarinbeweging.

BodemsoortenOmdeoorzakenendemogelijkemaatregelentegenverruigingtebegrijpenmoetjeeerstnaardeverschilleninbodemsoortkijken.GrofwegbestaathetNederlandseduingebieduitdriedelen:

Het Waddendistrict. DitgebiedisallestennoordenvanhetNoord-HollandseBergen.InhetWaddendisctrictzitweinigkalk,aluminiumenijzerindegrondenernauwelijksgradiëntindezuurgraad(pH).DepHvannieuweduinenkanrondde7zijn,maardirectdaarachterisalveeluitgeloogdenisdepH~4(zuur).

Het Renodunaaldistrict. DitgebiedvormthetgrootstedeelvandeNoord-enZuid-Hollandsekust.HetRenodunaaldistrictisrijkaankalk,ijzerenaluminium.ErishiereengradiëntinpH-waarden:vanjongeduinenaandekustmetpH7totoudeduinen,meerlandinwaarts,metpH4.

Duin en kust 2010

Duinbeheer en -dynamiek

2

Het zuidwestelijke kustdistrict. DitgebiedwordtgevormddoordeZeeuwsekust,zuidwestelijkvanhetHaringvliet.HetgebiedwordtookwelonderhetRenodunaaldistrictgerekend,maaraangeziendeinvloedvanderivierdeltavoorveelvariatiezorgt,wordthethierapartbesproken.Inhetzuidwestelijkekustdistrictzijnlokaleverschillenvannoordnaarzuidbelangrijk:Voorneheeftkalkrijkegrond,Walcherenkalkarme;tegelijkertijdwordtvannoordnaarzuidhetzandgrover.Allebodemsoortenhebbeneeneigentypischevegetatie.

Oorzaken van verruiging Debelangrijksteoorzakenvanverruigingzijn:>>eenteveelaanmeststoffen (stikstofenfosfaat),>>verzuringvankalkhoudende duinen(voorheenm.n.door zwavel,num.n.doorstikstof),>>Teveelorganischestofinijzerrijkezureduinen>>eenafnamevanvraatdoor konijnen(doorziekten),>>veelnattezomers(watgoedis voorvegetatiegroei),>>algeheleopwarmingvanhet klimaatwaardoorhetgroeisei-zoenverlengdis>>vastgelegdekustlijnendoorkust- beheer(waardoorverstuiving uitblijft)enhetvoorkomenvan stormafslag.

Een teveel aan meststoffen zorgtdatdevegetatieonbeperktkangroeien.Vegetatieheeftzowelstikstofalsfosfaatnodigalsmeststoffen.Stikstofkomtveelalvialuchtverontreinigingindeduinenterecht,fosfaatisaanwezig

(maarnietaltijdbeschikbaar)indebodem.Hetprocesvanteveelmeststoffenversterktzichzelf:alsereenmaalveelmeststoffenzijn,groeitdaaropveelvegetatie,wateenstrooisellaagoplevert(volmeststoffen),enzovoort.

Verzuring van kalkhoudende duinen (inhetRenodunaaldistrict)iseenprobleemomdatdekalkfosfaatbindt.InhetRenodunaaldistrictwordtvegetatiegroeinormaaldusgeremddooreentekortaanbeschikbaarfosfaat.Daarnaastwordtinkalkrijkeduinenrelatiefveelstikstofinmicro-organismenendebodemopgeslagen.Daardoorisookdebeschikbaarheidvanstikstofvoordevegetatierelatieflaag.Doorverzuringlostkalkversneldopenspoeltwegnaardieperebodemlagen,waardoorhetgebondenfosfaatvrijkomt.Danisfosfaatineensnietmeerlimiterendenneemtdevegetatiesterktoe.Deontkalkingbegintmeestalvanbovenaf,hetkanduszijndatalleenhetbovenstelaagjeontkalktis,maarookdatdeontkalkingdiepindebodemisdoorgedrongen.Bijeendunontkalktlaagje(circa10cm)zullendeoorspronkelijkekalkminnendeplantennietmeteenverdwijnen,

zewortelendaardoorheen.Maaralshetdiepergaat,kanhetzijndatdezeplantenineensnietmeerbijdekalkrijkebodemkunnenenmassaalverdwijnen

Te veel organische stof in ijzerrijke zure duinen. Ietssoortgelijkskangebeurenwanneererteveelorganischestofinhetgebiedkomt,metnameindeijzerrijkeduinenvanhetRenodunaaldistrict.Alserweinigorganischestofindebodemzit,bijvoorbeelddoorrecenteverstuiving,isijzervooralinmineralevormaanwezig.Ditmineraleijzerkan(netalskalk)fosfaatbinden,waardoordebeschikbaarheidvoordevegetatieafneemt.Alserechtermeerdan4%organischestofindebodemzit,wordtfosfaatgebondenaaneencomplexvanijzerenorganischestof,watdebindingminderstevigmaakt.Zo’nrelatieflossebindingvanfosfaathebjeookalserweinigijzerinhetzandzit,zoalsinhetWaddendistrict.,Hetisdusvrijgemakkelijkdoordeplantenoptenemen,enkanleidentotverruiging.Daarnaastwordterinzurebodemweinigstikstofopgeslageninmicro-organismenendebodem,waardoorerrelatiefveelvordevegetatiebeschikbaaris.Eendubbelprobleem,dus.

Afname van vraat door konijnen. Verruigingdooreenteveelaanstikstofenfosfaatisverergerddoordeafnamevankonijnenindelaatstedertigjaar.Vraatisergbelangrijkomverruigingtegentegaan.Gelukkiggaathetnuopveelplaatsenbetermetdekonijnenstand,metnameindekalkrijkeduinen.

3

BeheermaatregelenOmdatdemeststoffennietmakke-lijkteverwijderenzijn,zijnbeheer-maatregelengerichtoplangzaamherstel.Eénenkelemaatregelophethelegebiedtoepassen,vermin-dertdediversiteit.Daaromwordtvooralvancombinatiesvanmaat-regelenveelresultaatverwacht.Hetbestisdaaromeenaantalvanonderstaandemaatregelen(zoalsbegrazenenverstuiven)tecombine-ren.Hetisbelangrijkstukkenwaarnogrelictenvandeoorspronkelijkevegetatieaanwezigistesparen.

Verwijderen van vegetatie>>Kappenvanhetteveelaanbomenenstuikenenveedekiemplantenlatenweggrazen.>>Branden,directgevolgddoorbegrazingomnieuwopkomendescheutenvoortezijn,lijktvoordefloratotgoederesultatentelijden,voordefaunazijnderesultatennognietduidelijk.Gecontroleerdebeheersbrandentijdensdrogeweersomstandigheden(inwin-terofzomer)blijkentotnutoeechtermoeilijkuittevoeren.>>Maaienenafvoerenomdehoeveelheidmeststof-fenteverminderen.

Teveel aan strooisel verwijderen>>Plaggenkanzinvolzijnopplaatsenmeteendikkestrooisel-laag.Plagalleendebovenste,nutrientenrijkestrooisellaagenvoerdeplaggenaf.Naplaggenisookverstuivingweermoge-lijkindienermineraalzandaandeoppervlakteligtendeliggingvanhetgebiedzodanigisdatdeoverheersendewind(meestalZuidwest)ervatopkankrijgen

Dynamiek en verstuiving stimuleren>>Inzettenopdynamischkust-beheer.Ditgeeftuiteindelijkgoederesultaten,maarhetpro-cesvanlopendeduineniserglangzaamdusjezietnietsnelresultaat(pasna50-100jaar),zekernietlandinwaarts.>>Slimmersuppleren;hoeditpreciesmoetplaatsvindenwordt

momenteelonderzoeknaargedaan.Kustuitbreidingmoetalshetkanuiterstselectiefwordentoegepast,waarbijookafslageenkanskrijgt>>Plaggenopgeschikteplaat-senomtehelpenbijklein-schaligeverstuiving.>>Worteltrekkeningevallendatachtergeblevenwortelsvanbijvoor-beeldhelmofduindoornzorgendatverstuivingnietopgangkomt.

BegrazingGerichtveeinzetten.Runderengevenveelopenplekkenwaarverstuivingkanbeginnen,maarzeverstorendebodem,watslechtisvoorveelinsectendieindebodemhuneierenleggen.Paardenzor-genmethungraasgedragvooreenlage,maardichtevegetatiestruc-tuur,waardoorverstuivingminderkansrijkisenhetmicroklimaatgebufferd.Maarditisnogaltijdbeterdaneendichteruigte.Geitenkunnenruigteenstruweelverwij-deren,maarinlagedichthedenopeengrootoppervlaketenzealleenkruidenwaardoorzeeenverar-mendefectopdevegetatiekunnenhebben.Beterisomzeinhogedichthedenindemeestverruigdesituatiesintezetten.Konijnenetenergveel,creërenopenplek-kenenvertrappengeenbodem:hetisgoedvoordeduinendatdekonijnenweerterugkomen.Beschermenvanbepaaldegebiedentegenbegrazing.Omdenegatieveeffectenvanbegrazingtevoorko-menishetmogelijkstukkenuitterasteren,degebiedendiebegraastwordentewisselendoorflexi-belerastering,kuddenmetherderintezetten,seisoensbegrazingtoetepassenofdesamenstel-lingvandekuddetewisselen.

Samengevat:

Kalkhoudende of ijzerrijke bodems met lage fosfaat beschik-baarheid:houdtdebodemkalk-rijkofijzerrijkdoorverstuivingenvoorkomdichtgroeienmetbehulpvanlichtebegrazing.Kalkarme of verzuurde kalk-rijke bodems met hoge fosfaat beschikbaarheid en lage stikstof beschikbaarheid: houdtdestik-stofbeschikbaarheidlaagdoorintensieverebegrazing,plaggenofmaaienenafvoeren(metrisico’sopongewenstenevenefecten)ofprobeerverstuivingmetkalk-rijkerzandtestimulerenzodatfosfaatweerwordtvastgelegd.Kalkarme of verzuurde kalk-rijke bodems met hoge fosfaat beschikbaarheid én hoge stik-stof beschikbaarheid vormeneenmoeilijkbeheersprobleem!Erisheelveelbeheernodig,hetiswellichtbeteromeenanderekeuzetemakendanduingrasland

Meer informatie

>> Annemieke Kooijman, IBED, 020 5257812, a.m.Kooijman@uva.nl

>> Marijn Nijssen, Stichting Bargerveen 024 3653288, M.Nijssen@science.ru.nl

>> Luc Geelen, Waterneto20 6087574, luc.geelen@waternet.nl

>> Pieter Stuyfzand, VU en KWR Watercycle Research Institute, 020 5987968 / 030 6069552, pieter.stuyfzand@kwrwater.nl

>> Rienk Slings, PWN (Noord Hollands Duinreservaat en Nationaal Park Zuid Kennemerland), 06 5158717, rienk.slings@pwn.nl

>> Bas Arens, Bureau voor Strand- en duinonderzoek, 020 3670258, arens@duinonderzoek.nl

>> Anton van Haperen, Staatsbosbeheer, a.haperen@staatsbosbeheer.nl