Post on 15-Oct-2020
Magazine voor gezondheidszorg geïnspireerd door antroposofie een uitgave van Antroposana
2019 | 01
#in beweging
2 - ita 2019 | 01
Bewustzijn is alleen mogelijk door verandering.
Verandering is alleen mogelijk door beweging.
Aldous Huxley
(1894-1963)Engels schrijver
V O O R W O O R D
ita 2019 | 01 - 3
Meebewegenmanon berendse hoofdredacteur
beeld shutterstock
Ieder jaar memoreert mijn vader mijn geboortedag aan het
begin van de zomer, als de klaprozen bloeien. Voor hem, en
daardoor ook voor mij, is het beeld van die bloem met de jaren
betekenisvol geworden, maar nooit vastomlijnd. Het ene jaar
geniet ik van haar uitbundigheid om op zanderige stukjes nie-
mandsland weer eens flink te vlammen. Dan weer ben ik ge-
fascineerd door haar tere kelkblaadjes – eerst niet meer dan
een verfomfaaid propje, maar dan: groot, rood en flinterdun.
Haar iele steel die toch maar mooi die flinke bloemkelk weet
te dragen. En dan haar bereidwilligheid om mee te wuiven, open te bloeien en haar hart te
richten naar de zon – wat een overgave. Een klaproos is misschien wel het ultieme beeld
voor de beweeglijkheid die het leven nu eenmaal met zich meebrengt. Lukt het ons om ons
steeds opnieuw te richten naar het licht? Mee te bewegen? Open te bloeien? Rudolf Stei-
ner zei het zo: “We moeten duidelijk inzien: Gezondheid is een relatief begrip, het is iets
wat voortdurend verandering ondergaat, in het bijzonder voor de mens, die het gecompli-
ceerdste wezen op de aardbol is.”* Nuchtere en opbeurende woorden ineen. Die brachten
we ook samen in deze derde Ita. Omdat antroposofische gezondheidszorg springlevend is,
maar ook kwetsbaar. Omdat het mensenwerk blijft om voor anderen te zorgen en de mens
achter dat werk gezien mag worden – telkens weer. En omdat delen inspireert en we in
tijden van verandering allemaal wel eens een zetje nodig hebben, ontvang je via bijgaande
QR code een extra artikel van huisarts Peter Staal. Hij helpt je op weg met
de zes basisoefeningen van Rudolf Steiner. Versterk je ziel op een concrete,
doeltreffende manier, terwijl de zon schijnt en je de teugels van het dagelijks
leven een beetje laat vieren. Heb een goede zomer!
* Rudolf Steiner | GA 56 | Die Erkenntnis der Seele und des Geistes – München, 5 december 1907
bestuursbericht
marjolein doesburg-van kleffens
Terwijl het buiten vrijwel windstil is als ik dit schrijf, en er
ogenschijnlijk rust is in de natuur, weet ik dat niets min-
der waar is. Er is volop beweging! Steeds weer was er iets
nieuws te beleven buiten. Van de eerste bloesems tot het
uitbundigste groen, van bloesems tot bloeiends – alles is
even prachtig. Er gebeurt heel veel. Zo ook bij Antroposana!
De winterslaap van Ita vingen we op met een themanummer
van Antroposofie Magazine over Gezondheid, dat we onze
leden cadeau deden. Intussen werkten we met het nieuwe
productieteam aan de volgende editie van ons ledenmaga-
zine. We luiden er de zomer mee in.
Eerbetoon
Centraal in dit nummer staat ons eerbetoon aan Madeleen
Winkler, antroposofisch huisarts. Als voorzitter van de NVAA
(Nederlandse Vereniging voor Antroposofische Artsen) heeft
zij zich jarenlang ingezet voor onnoemelijk veel belangrij-
ke zaken. Zeven jaar lang heeft zij samen met Antroposana
procedures gevoerd over de uitvoering van de nieuwe Ge-
neesmiddelenwet – tot aan het Europese Hof in Luxemburg.
Haar afscheid van de NVAA is het moment om samen stil te
staan bij de beschikbaarheid en zichtbaarheid van antropo-
sofische zorg anno 2019 in Nederland.
Nieuwe loot
Zoals eerder aankondigd, is het ons niet gelukt om een spe-
ciale polis te onderhandelen voor onze leden, ondanks alle
moeite die daar in gestoken is. Door het ‘afsterven’ van deze
tak, ontstond wel ruimte voor een nieuw initiatief: de per-
soonlijke gezondheidsomgeving (PGO). Vanaf juni volgend
jaar is elke BIG-geregistreerde zorgaanbieder verplicht om
zorginformatie op verzoek van de patiënt aan te leveren voor
diens PGO. Als specialist laboratoriumgeneeskunde klini-
sche chemie in een ziekenhuis ben ik daar al sinds vorig jaar
bij betrokken en is duidelijk hoe ver deze ontwikkeling al is.
Antroposana ziet hierin een kans om de antroposofische ge-
neeskunde helder en breed voor het voetlicht te brengen. Het
was mooi dat de deelnemers aan ons PGO-event op 8 mei jl.
dit enthousiasme deelden; ondanks het digitale en ‘ongrijp-
bare’ karakter ervan. Hartelijk dank voor ieders ideeën en de
levendige discussie over kansen en mogelijkheden! We zijn er
op tijd bij om deze voorsprong goed te benutten.
Dr. Marjolein-Doesburg-Van Kleffens is klinisch chemicus en bestuurslid van Antroposana.
inhoud
568121516
I T A W E G M A N
Soms komen de dingen ook in beweging door
niets te doen.
P A T I E N T E N
V E R H A A L
Levensenergie: van geven naar mogen ontvangen. Wat kan maretak voor je doen bij kanker?
M A D E L E E N
W I N K L E R
‘Dan denk je dat patiënten last hebben van de dingen die je buiten je werk doet,
maar ze zijn echt trots.’
B E N T I N C K
M A S S A G E
Marion Gores praat je bij over deze nog onbekende antroposofische therapie.
P G O :
E E N K A N S ?
Over een jaar heb je meer inzicht in je eigen zorgdossier. Antroposana ziet mogelijkheden.
S I N T -
J A N S T I J D
Jan Graafland staat met je stil in zijn tuin waar het
volop zomert!
4 - ita 2019 | 01
Vroege vogels vangen de dikste wormen
ita 2019 | 01 - 5
C O L U M N
OplossenHet lijkt wel alsof verharding en verkramping het thema vormen van
onze tijd. Wie kent niet dat gevoel onrechtvaardig te zijn behandeld?
En hoe dat kan knagen en zich kan nestelen tot het zich vastzet. Hoe
krijgen we onszelf weer in beweging?
Op de foto:vlnr Ita Wegman, Rudolf Steiner, Marie Steiner, Arnhem, 1924
Meer weten?Lees het artikel ‘Wie was Ita Wegman?’ van Ed Tay-lor op de site van Antropo-sana.
tekst ed taylor Al vanaf het overlijden van Rudolf Steiner in 1925
bestond er strijd en onenigheid binnen de antroposo-
fische vereniging – zelfs binnen het bestuur. In 1935
kwam het in Dornach tot een dieptepunt tijdens een al-
gemene vergadering. Een groot aantal leden werd ge-
royeerd, waaronder de bestuursleden Elisabeth Vreede
en Ita Wegman. Met name Wegman werd verweten
“de macht te willen grijpen”. Haar werk werd steeds
opnieuw in een kwaad daglicht gesteld. Dat ging zo
ver, dat enkele leden een kloek boekwerk samenstel-
den. In dit ‘Denkschrift’ werden alle “weerspannige en
ondermijnende” bezigheden van Wegman en Vreede
vermeld.
Hoe gingen deze vrouwen hiermee om? Elisabeth Vree-
de schreef met Willem Zeylmans een brochure waarin
ze alle verdachtmakingen weerlegden. Ita Wegman
zweeg. Op geen enkele manier reageerde ze op de
aantijgingen en beschuldigingen. Waarom eigenlijk
niet? Ze wilde “de demonen geen voeding geven”, maar
liet aan haar naaste vrienden en collega’s wel merken
dat ze eronder leed. Ze wilde de innerlijke kramp voor
zijn en probeerde de weg naar anderen open te hou-
den. Ze bad voor hen en bleef haar werk intussen zo
goed mogelijk doen. Toen schreef Marie Steiner in het
verenigingsblad in december 1942:
‘Wij staan als vereniging voor de overlevingsvraag. De
door de wereldoorlog over ons heen gekomen catas-
trofes, het isolement van Zwitserland, de armoede en-
zovoorts enzovoorts maken het vrijwel onmogelijk dat
we als vereniging nog overleven. Maar er gebeuren nog
wonderen. Die kunnen gebeuren als onze morele kracht
die rechtvaardigen. Wat staat ons te doen? Vergeven!
Ieder van ons kan vergeven wat te vergeven is. Laten
we vergeten wat het onthouden eigenlijk niet waard is,
in plaats van ons te wentelen in het ons aangedane
onrecht. Laten we een streep zetten door al die oude
gebeurtenissen die ons zo vermoeien en waarvan de
jongeren onder ons al niet eens meer weten waarover
het ging (…). We moeten weer tot een eendrachtige sa-
menwerking komen zonder uitsluiting van mensen aan
wie we een hekel hebben. Niemand mogen wij het werk
verhinderen als dat in liefde voor Rudolf Steiner en de
antroposofie wordt gedaan.’
Hoewel de hetze tegen haar vooral van Marie Steiner
was uitgegaan, kwam Ita Wegman nu merkbaar in be-
weging. Ze schreef een kort briefje terug:
‘Zeer geachte mevrouw Steiner,
Vergeeft u mij alstublieft dat ik mij tot u richt. Ik heb uw
artikel voor de leden van de vereniging gelezen, dat u
kort voor kerst 1942 heeft geschreven. Uw artikel wordt
op verschillende manieren uitgelegd. Daarover wil ik
geen oordeel hebben. Ik zou alleen met deze woorden
zo graag tot uitdrukking willen brengen dat uw woorden
op mij een diepe indruk hebben gemaakt: ze zijn groots
en toekomstdragend. Hiervoor wil ik u, mevrouw Stei-
ner, van harte danken.’
Marie Steiner reageerde hier niet op, maar voor Ita
Wegman was hiermee de zaak opgelost. Jaren later
bleek dat ook Marie Steiner in beweging was geko-
men: zij kon toegeven dat de uitsluiting van de leden
in 1935 ‘een fout’ was geweest.
Ed Taylor, biograaf van Ita
Wegman, neemt ons mee in haar werk en leven. Wie was zij en hoe
legde zij als arts de basis voor de antroposofische genees-
kunde van nu?
6 - ita 2019 | 01
Levensenergie
Barbara Stout-Wallaart (46), kindercoach en moe-
der van twee schoolgaande kinderen, ontdekte
een jaar geleden dat het niet goed was met haar
borsten. Het bleek een zeer agressieve vorm van
borstkanker te zijn. Vanaf dat moment bevond ze
zich in een medische achtbaan, hoewel ze wist
dat ze zelf de regie wilde houden. Antroposofi-
sche medicatie met maretak heeft haar daarbij
geholpen.
tekst evi koster | beeld shutterstock
ita 2019 | 01 - 7
Meer informatie over
kanker en maretak
Verder lezen?
In dit artikel lees je meer over het behandelen van kanker vanuit antroposofisch perspectief.
“Het ging allemaal heel snel. Binnen twee weken wist ik
hoe ernstig de situatie was en ben ik ook meteen behan-
deld. Ik dacht als ik maar gewoon meebeweeg, dan ga ik er
soepeler doorheen. Dat voelde voor mij het meest natuur-
lijk. Met weerstand zou ik het mezelf alleen maar lastiger
hebben gemaakt. Een van de heftigste dingen vond ik mijn
haar verliezen. Het werd daardoor zo zichtbaar dat ik ziek
was. Alle leven verdween eruit, overal lagen plukjes haar.
Het voelde alsof een deel van mijn vrouwelijkheid me werd
afgenomen.” Dan laat ze een prachtige blonde pruik zien:
“Vrouwelijkheid is heel belangrijk voor me. Zonder lange
haren voel ik me niet mezelf. Ik heb ook altijd zorg besteed
aan mijn uiterlijk. Die aandacht voor mezelf heeft me er wel
doorheen gesleept.”
Wanneer ben je maretak gaan gebruiken? “Mijn antroposo-
fisch huisarts kwam er meteen mee en ik ben al begonnen
voor mijn eerste chemokuur. Ik prik mezelf twee keer per
week. Steeds in overleg met mijn huisarts, wanneer en wel-
ke dosis. Het is echt maatwerk.”
Wat doet het met je? “De chemokuren nemen de regie van
je over, maar langs deze weg krijg ik de regie weer een be-
tje terug. Maretak helpt mijn lichaam om zelf de genezing
aan te gaan. Na het spuiten voel ik me eerst grieperig, maar
na een dag of twee voel ik me steviger, alsof ik een zetje in
mijn rug krijg. Door de chemo voel ik me vergiftigd en in
een soort bel, afgesloten van de wereld. Maretak prikt die
bel door en het voelt alsof het gif dan opgeruimd wordt. Het
licht gaat weer aan. Ik kan mijn eigen kracht en levensener-
gie weer voelen.”
Heb je deze aanvullende behandeling ook besproken met je
oncoloog? “Mijn oncoloog kende deze vorm van complemen-
taire geneeskunde niet, maar stond er open voor. Hij doet er
verder niets mee. Wel was hij heel blij met de bloeduitsla-
gen: ‘O, je hebt wel heel veel witte bloedlichaampjes!’ Zelf
denk ik echt dat dat door de maretakinjecties komt.”
Heeft je ziekte je iets gebracht?
“Dat ik ziek geworden ben, is niet voor niets. Het heeft me ook
positieve dingen gebracht en de relatie met de mensen om
me heen versterkt. Ik ben van mezelf een gever en vroeger
gaf ik alleen maar. Nu heb ik geleerd om ook te vragen en te
mogen ontvangen. Er zijn zoveel mensen die me geholpen
hebben en ik kreeg hulp uit onverwachte hoeken. Echt fijn
om verzorgd te worden wanneer je dat hard nodig hebt. Een
grote uitdaging was wel om rust te vinden in het loslaten.”
Krijg je verder nog ondersteuning? Nu alle reguliere behan-
delingen voorlopig achter de rug zijn, krijg ik uitwendige the-
P A T I Ë N T E N V E R H A A L
rapie (inwrijvingen met etherische olie die lichaamswarmte
en welbevinden stimuleren - red). Dat is zo heerlijk! Ik heb er
behoefte aan om lief te zijn voor mijn lichaam. De aandacht,
zorgvuldigheid en rust tijdens de behandeling brengen me
bij mezelf. Ik voel dat het energie geeft, alsof er weer iets op
gang gebracht wordt. En dat mijn levenskracht wordt aan-
gesproken – dat helpt bij het verwerken van dit alles.”
Hoe is het nu met je? “Wisselend. Er zijn momenten dat ik
veel kan en andere dagen voelt mijn leven heel zwaar. Toch
voel ik me over het algemeen ondersteund en gedragen en
dat geeft vertrouwen. Vroeger was ik vrij onzichtbaar. Als
ik terugkijk op afgelopen jaar en mezelf nu zie, ervaar ik
hoeveel kracht er in mij zit. Ik zoek ook weer naar manieren
om mijn eigen kracht voor anderen in te zetten. Ik heb meer
vertrouwen gekregen in wat ik kan.”
Maretak
De eigenschappen van de Maretak maken het
een typisch geneesmiddel tegen kanker. Het
bevat zowel celdodende stoffen als stoffen die
de activiteit van het eigen immuunsysteem
stimuleren. Het verbetert de doorbloeding en
werkt verzachtend op pijn. Het zorgt ervoor dat
chemo-therapie, bestraling en operaties beter
worden verdragen en het werkt positief op de
vitaliteit. Door zijn lichtkwaliteiten versterkt
maretak je autonomie en stimuleert het licht en
warmte in de mens. Hoog in de boom, in een bij-
na perfecte bolvorm, los van de aardse bodem
is de plant sterk verbonden met de kosmos.
Deze verbinding met kosmische krachten werkt
genezend op de ontsporende aard van kanker.
8 - ita 2019 | 01
toekennen van een lintje aan mensen die zich inzetten voor
de antroposofische geneeskunde in Nederland. Dat ze zelf
geridderd zou worden bij het neerleggen van die functie,
lijkt haar niet bezig te hebben gehouden in al die jaren dat
ze het voortouw nam. Wat dan wel? Ze glimlacht: “Waar
gaan we het over hebben? De dieptepunten of de hoogte-
punten?” Allebei natuurlijk.
“Het is zoals het is, en zo is het. En wat doen we er
nu mee?” Dat is de lijfspreuk van Madeleen Winkler –
antroposofisch huisarts van Therapeuticum Gouda. Deze
lente trad ze, na 21 jaar, terug als voorzitter van de
Nederlandse Vereniging van Antroposofisch Artsen. Hoe
kijkt ze in enkele werkwoorden terug op haar voorzitter-
schap? En wat is er allemaal nog te doen?
Groter groeien
Zonlicht valt over haar houten buro aan het eind van een
donderdagmiddag. Kristallen schitteren en er staan meerde-
re vaasjes met verse bloemen. Het is dan al twee maanden
geleden dat Madeleen Winkler werd geridderd voor haar be-
stuurswerk, maar nog steeds brengen patiënten haar kleine
attenties. Bedachtzaam zegt ze: “Dan denk je dat patiënten
last hebben van de dingen die je buiten je werk doet, maar
ze zijn echt trots. Kijk, de eerste roos uit de tuin van iemand
– dat is toch bijzonder?”
Zichtbaar maken
Winkler stipt veel later in ons gesprek aan dat ze zich als
voorzitter van de NVAA ooit sterk maakte voor het kunnen
tekst manon berendse
beeld jörgen caris
‘De antroposofie heeft me
geleerd goed waar te nemen
alvorens te handelen’
A R T S E N I N T E R V I E W
ita 2019 | 01 - 9
Ze denkt even na en vertelt dan over het avontuur met de
Consumentenbond in 1999, die het plan had opgevat om
verschillende vormen van alternatieve geneeswijzen te
gaan testen. Antroposofische geneeskunde kwam met een
5,8 uit de bus. “Dat vond ik geen voldoende, dus zijn we
in gesprek gegaan. We hebben de Consumentenbond ge-
vraagd naar de kwaliteitscriteria die ze gehanteerd hadden,
maar die wilden ze niet prijsgeven. Omdat ze dat nooit de-
den. Maar gezondheidszorg is wel wat anders dan een potje
verf om te testen. Zorgverleners hebben zich aan allerlei
regels, protocollen en kwaliteitseisen te houden – ook antro-
posofisch artsen, en dat doen ze goed. Dan is het vreemd als
we ons opnieuw moeten bewijzen, geblinddoekt nog wel. We
hebben dat principe toen goed verkend met elkaar, in het
bijzijn van onze advocaten. In het verkeer bestaan er toch
ook andere regels voor automobilisten dan voor fietsers? Je
kunt hen niet afrekenen op dezelfde criteria. Ook hebben we
inzage gegeven in hoe wij ons werk doen en toetsen door
middel van visitatie. Toen heeft de Consumentenbond haar
oordeel herzien. Antroposofische artsenzorg werd toen be-
oordeeld met een 8,0.”
Aanvechten
Anders verliep het met het beschikbaar houden van an-
troposofische geneesmiddelen in Nederland. Winkler somt
het droogjes op, maar ze is nog altijd ongelukkig met de
interpretatie van de nieuwe Geneesmiddelenwet in 2007.
Aanleiding voor een strengere registratie en distributie van
geneesmiddelen was het effect van het middel Softenon op
ongeboren kinderen. Gevolg was, dat veel complementaire
geneesmiddelen alleen geregistreerd kunnen worden als re-
gulier geneesmiddel. “Let wel: dit geldt ook voor sommige
homeopatische, ayurvedische en Tibetaanse middelen. Voor
kruidengeneesmiddelen werd uiteindelijk wel iets geregeld,
maar ons is het niet gelukt. Ondanks tweehonderdduizend
handtekeningen, een kamerbreed aangenomen motie, een
kort geding, bodemprocedures, twee keer hoger beroep en
een prejudiciële vraag aan het Europese Hof in Luxemburg.
Daar werd geoordeeld dat Nederland mocht besluiten om
alleen reguliere geneesmiddelen te registreren, maar er
werd ook vastgesteld dat antroposofische geneeskunde in
aanmerking zou kunnen gaan komen voor aanvullende re-
gelgeving. Hoe hoopvol ook: het Europees parlement heeft
dat niet binnen de legislatuurperiode van vier jaar kunnen
uitwerken. We stonden met lege handen. Dieptreurig: dit
dossier heeft zo veel inspanning, tijd, energie, geld en crea-
tiviteit gekost van zo veel mensen.”
Anders voorschrijven
Maar Winkler is er de arts niet naar om bij de pakken neer
te gaan zitten. Ze roeit met de riemen die zij en haar collega
artsen wel hebben. “Producenten hebben zich ingespannen
om geneesmiddelen beschikbaar te houden: in de Weleda
bereidingsapotheek worden druppels, zalven, zetpillen en
poeders gemaakt. Die kun je bestellen via de Complemen-
taire Geneesmiddelen App. Voor veel oogdruppels en injec-
ties gaat dat helaas niet: ampullen kunnen hier niet worden
gemaakt. Dat soort middelen, ook van Wala, moeten nu wor-
den besteld in het buitenland. Dus is het zaak dat we als art-
sen heel bewust omgaan met onze kennis van ziekten en ge-
neesmiddelen, binnen en buiten Nederland. We delen deze
kennis bijvoorbeeld in een repertorium en via een internati-
onaal netwerk. In Nederland wisselen artsen hun ervaringen
regelmatig uit, om te blijven leren van elkaars casussen en
inventiviteit. Ik ben ook anders gaan voorschrijven. Ik vraag
patiënten naar wat zij al in huis hebben aan geneesmidde-
len. Vervolgens zoek ik naar aanvullende middelen die hen
van dienst kunnen zijn.
Samenwerken
In huisartsenstandaarden komt steeds meer ruimte voor
het zelfherstellend vermogen van patiënten. Ook hebben
steeds meer mensen behoefte aan maatwerk en eigen re-
gie. De tijd lijkt rijp voor antroposofische gezondheidszorg,
maar het aantal antroposofisch zorgverleners groeit maar
langzaam. Hoe komt dat? Winkler glimlacht weer. “Vrije-
scholen groeien ook enorm, maar hebben moeite met het
vervullen van alle vacatures. Binnen de zorg gaan oplei-
dingstrajecten nog langzamer. De opleiding tot arts is erg
strak georganiseerd. Veranderingen gaan dus stap voor
stap. Antroposofisch artsen scholen zich vier jaar langer
en breder. Dat moet je willen en kunnen. Het mooie is dat
er wel meer artsen kiezen voor deze extra opleiding – hen
wacht een bloeiende praktijk. Het doel is dus niet het pro-
moten van antroposofische zorg, maar het creëren van een
cultuurgoed waarin deze vorm van zorg tot zijn recht komt
en dat gebeurt volop. Als zorgverleners zijn we zichtbaar en
worden we gewaardeerd – zeker als huisartsopleiders. Bij
‘Zorgverleners hebben zich aan allerlei
regels, protocollen en kwaliteitseisen
te houden – ook antroposofisch artsen,
en dat doen ze goed’
‘Doel is niet het promoten van
antroposofische zorg, maar het
cultuurgoed creëren waarin deze
tot zijn recht komt’
A R T S E N I N T E R V I E W
10 - ita 2019 | 01
een aantal aandoeningen hebben we toegevoegde waarde
ten opzichte van de reguliere zorg. Onze meerwaarde op
specifieke gebieden zoals zwangerschap en het jonge kind,
oncologie, angstproblematiek en terminale en palliatieve
zorg is helder. Die gebieden ontsluiten we ook steeds beter
op internationaal niveau via de CARE programma’s van de
Medische Sectie in Dornach. En er is goed contact met het
KNMG en het ministerie.”
Inzichten delen
Vaccinaties is een onderwerp waarin Winkler onvermoei-
baar genuanceerd opereert. Ze hecht grote waarde aan ech-
te, gedegen informatieverstrekking. Niet alleen jegens haar
patiënten, maar ook in het publieke debat, dat zich steeds
verder lijkt te versmallen. Baart haar dat zorgen? Wat zou
ze politici, kinderdagverblijven en bezorgde ouders willen
toefluisteren? “Het rijksvaccinatieprogramma is er om
iedereen te beschermen – ook de kinderen van niet oplet-
tende ouders. Maar als ouder ben je de vader of moeder van
een individueel kind. De vraag ‘Wat past bij jullie?’ blijft wat
mij betreft relevant. De kwestie is hoe we als artsen om-
gaan met protocollen en waarom we als samenleving steeds
enthousiaster raken over een begrip als positieve gezond-
heid: ook dat is een vorm van preventieve zorg. Dan ben je
met veel meer bezig dan met symptomen kwijtraken – en
daartoe beperken politici zich helaas nog vaak. Zij zijn als de
dood dat er iets misgaat. Kijk maar naar de overkill aan wet-
geving die ontstond na de vuurwerkramp: er mag nauwelijks
meer een kaarsje gebrand worden in een kerk. Een Duitse
collega zei me dat het regeltjeswoud in Nederland Zorgland
zo ondertussen erger is dan in de hoogtijdagen in de DDR.
Dus wat staat ons artsen te doen? Zaken als de mazelen-
hype terugbrengen tot wat het is: de behoefte van de WHO
om mazelen wereldwijd beheersbaar te houden, terwijl de
situatie per continent onvergelijkbaar is. Die nuances zal ik
mijn patiënten altijd blijven uitleggen. Daarna is de keuze
aan hen.”
Spiegelen
Dat brengt ons bij de kern van het werk als arts: de zorg
en omgang met patiënten. Madeleen Winkler hoeft niet
lang na te denken over wat haar nog altijd drijft. “Ik heb
zo verschrikkelijk veel geleerd van patiënten. Als arts loop
je met mensen mee die leven met een ziektebeeld of een
handicap. De antroposofie heeft me geleerd goed waar te
nemen alvorens te handelen. Je eigen zielenleven kan ook
werken als een spiegel in het contact met de patiënt: als
arts heb je mededogen, toon je medeleven en soms moet je
ook wel eens minder leuke dingen zeggen. Maar mensen zijn
vaak groter dan je denkt. We groeien als persoon altijd door
wat we meemaken – van tegenslag leren we het meest. Dat
is wat antroposofische geneeskunst zo boeiend maakt: de
mens als mens leren zien.”
‘Positieve gezondheid is ook een vorm
van preventieve zorg.
Dan ga je met veel meer bezig dan
met symptomen kwijtraken’
‘We groeien als persoon altijd
door wat we meemaken – van
tegenslag leren we het meest’
Madeleen Winkler
Geboren in een univer-
sitair artsengeslacht
werkt Madeleen Winkler
sinds 1982 als antroposofisch
huisarts, consultatiebureau-arts en
schoolarts in Gouda. Zij heeft haar werk
voor Therapeuticum Calendula altijd ge-
combineerd met verschillende bestuurs-
functies. Zo maakte ze zich als voorzitter
van de NVAA (1998-2019) sterk voor de
professionalisering van de AG en voor
een brede samenwerking met eerste-
lijnszorgverleners. In Europa pleitte ze
voor erkenning en toegankelijkheid van
AG en keuzevrijheid van patiënten. Sinds
2016 werkt ze mee aan de CARE 2 do-
cumenten over infectieziektes van de
Medizinische Sektion in Dornach. Daar-
naast geeft ze cursussen innerlijke scho-
ling, meditatie en ‘Wat kun je doen voor
dierbare gestorvenen?’. Op 19 maart
2019 werd Madeleen Winkler benoemd
tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau
voor haar bijzondere verdiensten binnen
de antroposofische zorg.
ita 2019 | 01 - 11
Vertel!
“Een goed verhaal bevat beelden die het gevoel raken”,
stelt Thea Giesen in haar boek Vertel!. Beelden werken vaak
veel directer en dieper door dan ‘een gesprek over een pro-
bleem’, omdat ze een brug slaan tussen de wereld die we
kunnen waarnemen en de geestelijke wereld. Giesen bun-
delde haar schat aan ervaringen die ze opdeed met verha-
lentherapie in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Het resultaat
is een boeiende, heel persoonlijke neerslag van een leven
lang oefenen met het kiezen (of schrijven) van ‘het juiste
verhaal’. Er bestaan immers geen standaardverhalen voor
standaardproblemen. Welk verhaal je kiest, hangt samen
met het kind, de leeftijd, de situatie en het probleem. Aan de
hand van veel aansprekende voorbeelden beschrijft Giesen
verschillende verhaalmethodes: je kunt een verhaal zoeken
of zelf schrijven, je kunt samen met het kind een verhaal
maken óf het kind begeleiden bij het schrijven van zijn eigen
verhaal. Helder onderbouwt Giesen dat dit van de therapeut
een grote dosis toewijding vraagt. Daarna volgen veel oefe-
nen en het ontwikkelen van vertrouwen – in zichzelf, in het
kind en in het genezingsproces. Met talloze vaak diep ont-
roerende voorbeelden en bijbehorende verhalen laat Giesen
zien welke wonderen ‘het
juiste verhaal’ kan ver-
richten. Dit boek is ge-
schreven voor hulpverle-
ners, maar je hoeft geen
therapeut te zijn om er
iets aan te hebben. Voor
iedereen die met kinde-
ren te maken heeft, kan
dit boek een bijzondere
bron van inspiratie zijn.
| Petra Essink
Vertel! Verhalentherapie voor kinderen en jongeren
Thea Giesen | SWP € 29,50
Vrije Geboorte
Voor een flink aantal moeders werd ‘Vrije Geboorte’, dat
voor het eerst verscheen in 2011, al een ‘bijbel’ tijdens hun
zwangerschap en bevalling. Maar Anna Myrte Korteweg
leunde niet achterover na de zoveelste herdruk van haar
boek. Daarvoor verandert er in de wereld van de geboorte-
zorg te veel. Bovendien gunt ze elke nieuwe moeder, vader
en zorgverlener inzicht in de zin en onzin van protocollen,
recente onderzoeksresultaten en rijke ervaringsverhalen
van ouders en verzorgers. Het gaat er immers om dat je als
aanstaande ouder je op je gemak gaat voelen in die nieuwe
rol, je eigen keuzes gaat maken en regie durft te nemen –
voor jezelf en je kindje. Dus herschreef Korteweg haar boek
volledig en voegde een aantal hoofdstukken toe. Als het lukt
om jezelf te verbinden met dat wat komt, voel je je sterker
en groeit je vertrouwen. Er is namelijk altijd een keuze, stelt
Korteweg, maar dan moet je wel weten wat er te kiezen valt.
Daar zul je moeite voor moeten doen. Wat wil je allemaal
weten en meten gedurende je zwangerschap? Als een van de
weinigen staat Korteweg bijvoorbeeld stil bij het fenomeen
echografie. Flink ingeburgerd in Nederland, dus de waar-
omvraag wordt weinig meer gesteld. Door dat wel te doen,
wekt Korteweg het zelfbe-
wustzijn en de eigen regie
bij haar lezers. Aandacht
voor goede voeding, mind-
fulness en het fenomeen
medicalisering heeft ze
ook. Jammer dat het boek
stopt bij de bevalling: ook
de periode vlak daarna, als
de kraamhulp is vertrokken,
kan voelen als een kwets-
bare tijd vol eerste keren.
| Manon Berendse
Vrije Geboorte | Anna Myrte Korte-weg | Uitgeverij Lente | € 21,-
Lezen
Tegenpolen temm en
Onder- en bovenpool
Het antroposofische mensbeeld gaat
uit van twee werkzame krachten in de
mens die tegengesteld zijn. De onder-
pool omvat het stofwisselings- en le-
denmatenstelsel en huist vooral in de
buik. Deze pool is verbonden met het
willen. De bovenpool omvat het ze-
nuw- en zintuigenstelsel, met als ba-
sis het hoofd. Deze pool is verbonden
met het denken. En dan is er nog het
middengebied dat ‘bemiddelt’ tussen
deze twee polen: het ritmische hart/
long gebied, dat verbonden is met
het voelen. Veel kenmerken van de
ene pool, vind je precies tegenover-
gesteld bij de andere pool. Zo is het
in je buik warm, chaotisch en donker:
daar vindt opbouw plaats. Daar te-
genover houdt je hoofd van koelte (je
hoofd koel houden), structuur en licht
(er gaat je een licht op): daar voert
afbraak de boventoon.
12 - ita 2019 | 01
ita 2019 | 01 - 13
Marion Gores is een van de 22 antroposofisch verpleegkundigen in
de wereld die de Bentinck-massagetherapie beheerst. Ze is enthou-
siast over deze vrij nieuwe antroposofische therapie, die raakvlakken
heeft met de ritmische inwrijvingen, maar andere effecten sorteert.
“Inwrijvingen zijn voor mij sterk verbonden met het moederlijke, de
Bentinck massage met het vaderlijke.”
B E N T I N C K M A S S A G E
Glunderend haalt Marion Gores het
boek ‘Medische Massage’ uit haar
tas. Daarin is de basiskennis over de
Bentinckmassage samengebracht, die
de Nederlandse heilpedagoog Volkier
Bentinck (1912-2007) ontwikkelde.
Overal waar ruimte in het boek over
was, noteerde Marion Gores aanteke-
ningen of citaten. Ze is pleitbezorger
van deze nog onbekende vorm van
therapie die breed ingezet kan worden
en gericht is op het herstellen van de
energiebalans in je lichaam. Van slecht
slapen tot PTSS, van migraine tot het
loskomen van vastgegroeide levenspa-
tronen. Gores past Bentinckmassage
toe bij zowel kinderen als volwasse-
nen. “Patiënten geven vaak aan dat ze
na de behandeling beter slapen, hel-
derder in hun hoofd zijn, minder pijn
hebben of dat ze zichzelf lichter en
weer als een geheel ervaren.”
Vertroebeld denken
“Ik schets wel eens het beeld van een
pan met soep die staat te koken,’ ver-
telt Gores. ‘Die soep verbeeldt je on-
derpool: je buikgebied (zie kader). Als
het daar te hard gaat koken, stijgt er
damp op. Dan vertroebelt je denken,
maar ook je voelen. De kunst is om
deze ziekelijke eenzijdigheid van een
van beide polen terug te brengen en zo
de andere pool meer ruimte te geven.”
Dat is precies wat deze massagevorm
wil bereiken. Volkier Bentinck gebruik-
te hiervoor het beeld van een rozen-
struik: als die gewoon maar door-
groeit, krijg je steeds minder bloemen.
Juist door de struik te snoeien, krijg
je mooie, bloeiende rozen. Maar hoe
‘snoei’ je deze krachten?
Moederlijk vs vaderlijk
“Ik geef al jarenlang inwrijvingen, een
ritmische massage vorm. Dat wordt
ervaren als een moederlijke koestering
van het lichaam en de ziel en onder-
steunt de vitaliteit van mijn patiënten.
Toen ik de Bentinck massage leerde
hanteren, moest ik een hele andere
kracht in mezelf aanspreken. Ik ervoer
dat als het strenge en speelse van het
‘vaderlijke’. Het duurde even eer ik dat
in mezelf vond.” De verpleegkundige
tekst kalle heesen | beeld nathan dumlao / unsplash
‘Toen ik de Bentinck
massage leerde
hanteren, moest ik een
hele andere kracht in
mezelf aanspreken’
‘Als je weer weet en voelt wat goed
voor je is, kun je weer eigen keuzes
gaan maken’
14 - ita 2019 | 01
B E N T I N C K M A S S A G E
De vraag die Ita Wegman in 1943 stelde aan
de Nederlandse Heileuritmist Volkier Bentinck was
helder: “Wil je voor mij een massagevorm ontwik-
kelen en in praktijk brengen, waarmee we de bo-
ven- en onderpool van de mens kunnen beïnvloe-
den?” Ze hadden elkaar kort daarvoor ontmoet in
het Zwitserse Ascona bij de Euritmie-opleiding.
Aan het beantwoorden van de vraag werkte Ben-
tinck de rest van zijn leven. Hij ontwikkelde een
vrij complete massagevorm, die hij met veel suc-
ces voornamelijk in de Heilpedagogiek toepaste bij
heilpedagogisch kinderdagverblijf Huize Thomas
te Den Haag. Vlak voor zijn pensionering bleek dat
hij zijn kennis nog aan niemand had overgedragen.
Samen met MariJan van Veen zette Bentinck de
principes en uitvoering op schrift in het boek ‘Me-
dische Massagetherapie’, dat ook verscheen in het
Duits en het Engels. Inmiddels is de Bentinckmas-
sage officieel erkend als antroposofische therapie.
Bij de opleiding van de Volkier Bentinckstichting
in Amersfoort melden zich steeds meer studenten.
volkierbentinckstichting.nl
Massagetherapie | Volkier Bentinck | Möllmann (Duitse uitgave)
Marion Gores
werkte als ziekenverzorger.
Toen dat geen voldoening
meer gaf, zeilde ze tien zomers
als scheepsmaat met haar man op een
groot zeilschip met passagiers. Samen kregen
ze vier kinderen. In de wintermaanden school-
de Marion zich verder en ging werken als an-
troposofisch verpleegkundige. Sinds 1996
heeft ze haar eigen praktijk en sinds 2013 is ze
verbonden aan Therapeuticum Aquamarijn in
Arnhem. Ze heeft zich gespecialiseerd in ritmi-
sche inwrijvingen en de Bentinck Massage. Sa-
men met collega Petra Cost Budde verzorgde
ze in 2018 een internationale cursus Bentinck-
massage in het Goetheanum in Dornach voor
collega- verpleegkundigen.
mariongores.nl
Vrij middengebied
Met haar kennis en ervaring van de Bentinckmassage, zag
Gores ook de beperkingen van de ritmische inwrijvingen. “Ik
krijg, nadat ik mensen een inwrijving heb gegeven, wel eens
terug dat ze het heerlijk vonden, maar er soms treurig van
werden. Nu begrijp ik dat hun vitaliteit te veel geactiveerd
werd en, net als bij die kokende pan soep, hun middenge-
bied, hun hart vertroebeld raakte. De Bentinck-techniek
snoeit de onder- en bovenpool-krachten terug, waardoor je
energiehuishouding weer meer in balans raakt. De streken
die ik op de huid zet, zet ik eigenlijk in het etherlichaam van
de patiënt, waardoor zijn middengebied weer vrij kan wor-
den. In dát gebied herken je hoe je je voelt, maar ook wie
je bent. Als je weer weet en voelt wat goed voor je is, kun
je weer eigen keuzes gaan maken. Het werkt door tot in de
constitutie.”
Verder lezen
Marion Gores schreef een heldere casecolumn over een serie Bentinck-massages die ze gaf aan een twintiger. Je vindt haar verhaal op de nieuwe website aandachtvoorjoualsgeheel.nl
‘De Bentinck-techniek snoeit de
onder- en bovenpool-krachten terug,
waardoor je energiehuishouding weer
meer in balans raakt’
geeft een serie behandelingen en maakt ook gebruik van
dezelfde oliën, net zoals bij de inwrijvingen. De patiënt ligt
op een massagetafel en wordt warm gehouden met doeken.
Alleen het aan te raken lichaamsdeel wordt ontbloot, maar
dan houden de overeenkomsten met ritmische inwrijvingen
wel op. “Ik breng strakke, hoekige, maar sterk ritmische
streken aan op het lichaam. Sommige zorgen zelfs voor
een schrikreactie,” legt Gores uit. Waar een patiënt na de
inwrijvingen liefdevol wordt ingepakt om nog een half uur
te rusten, krijgen deze patiënten een glas warm water en
worden daarna naar buiten gestuurd om een stuk te lopen.
Dat wat gesnoeid is, komt los bij het lopen en wordt daarna
weggespoeld en opgeruimd.
ita 2019 | 01 - 15
Sint-Janstijdtekst Jan Graafland | beeld weleda / robert Beiedermann, theswansebay
Hoogzomer. Een stralende zon. Het Sint-Janskruid bloeit.
Binnenkort kunnen de bloempjes geplukt. We doen dat met
de hand, een voor een. 5 kg vraagt de productieleider deze
keer. Dat zijn ongeveer 100.000 bloempjes. Maar ook de ka-
millebloempjes moeten er hoognodig af. Bovendien kreeg
ik bericht van kruidenteler Dieter Müller uit Duitsland. Het
valkruid (Arnica Montana) bloeit en is eraan toe om geoogst
te worden. Ik moet erheen. Het vergt twee dagen van mijn
kostbare tijd. En grote kans dat, meteen als ik terug ben, ook
de goudsbloemplanten staan te schreeuwen om geoogst te
worden. Het is een zinderende periode, de tijd rond Sint-
Jan. Ik kan maar beter niet te ver vooruit gaan kijken. Per
dag maar bepalen wat het beste is om te doen. Gelukkig is
het Sint-Jansfeest aanstaande. Ik verheug me nu al op het
traditionele vuur en het jaarlijkse ritueel van daar met zijn
allen overheen springen. Om het vuur aan te maken gebrui-
ken we gedroogde Sint-Janskruidtakjes van vorig jaar. Niets
vlamt zo helder oranje en fel als Sint-Janskruid.
Ik stap vanuit de kantine van Weleda de tuin in. Onder mijn
klompen knerpen de schelpen. Het schelpenpad leidt mij
naar het hart van de tuin, waar de appelboom staat. Ik kijk
op naar de kroon. Ga op zoek naar de maretak. Ik moet
goed kijken wil ik hem zien, maar daar hangt hij. Verscholen
tussen de bladeren van de appel, maar krachtig groen van
kleur, bolrond en groot als een skippybal. Niemand die zich
rond deze tijd van het jaar om de maretak bekommert. Met
Kerstmis is dat wel anders. Dan wil iedereen mistletoe, om
er zijn heimelijke liefde naar toe te lokken voor een kus.
Toch is de maretak in de zomer niet anders dan in de winter,
want het hele jaar door blijft hij groen. Deze plant verliest
zijn leerachtige blaadjes niet – ze zijn blijvend. Ook de tak-
jes die zijn bolronde skelet vormen, zijn groen. Groen bete-
kent leven. De maretak is een door en door levende plant.
Met de jaren vormt hij gestaag een voor de plantenwereld
uniek bolwerk, los van de grond. Na de zeer ingehouden
bloei en bevruchting vormen zich witachtige, halftranspa-
rante bessen. Ze zijn gevuld met een kleverige gelei; stevig
vruchtwater voor de zaadlobjes – zonder omhullend huidje
er omheen en al groen. Geconcipieerd in maart. Voldragen
in oktober/november.
Negen maanden gaan voorbij, maar de maretak heeft
geen boodschap aan de seizoenswisselingen. Kent geen
lentekriebels, zomerzotheid, herfstdepressie of winterdip,
maar gaat rustig zijn eigen gangetje, het hele jaar rond.
Nee, het ligt niet aan de maretak dat wij mensen hem
in de zomer niet zien. Het ligt aan ons. In de zomer heb-
ben wij gewoon minder op met ingetogenheid. Dan moet
er gezongen worden en hoog gesprongen over het vuur.
C O L U M N
Jan Graafland
verzorgt al twintig
jaar de biodynamische
Weledatuin met medicinale
planten en bijenvolken in Zoetermeer.
Waarneming is misschien wel zijn
belangrijkste tuingereedschap.
16 - ita 2019 | 01
Ruimte voor eigen regie
ita 2019 | 01 - 17
Ruimte voor eigen regieOp 8 mei organiseerde Antroposana een symposium over de ontwik-
kelingen rondom de nieuwe Persoonlijke Gezondheidsomgeving (PGO).
Geïnteresseerde patiënten, zorgverleners, bestuursleden, beleidsma-
kers en ict-ers brainstormden samen over de mogelijkheden en kansen
voor de antroposofische gezondheidzorg (AG).
P E R S O O N L I J K E G E Z O N D H E I D S O M G E V I N G
tekst evi koster | beeld mostafa meraji / unsplash
Wat is een PGO?
Een PGO is een online beveiligde omgeving, waar
je inzage hebt in je persoonlijke gezondheidsdos-
sier. Alle voor jou relevante medische gegevens
en behandelingen worden erin samengebracht.
Alle BIG geregistreerde zorgverleners in Neder-
land zijn vanaf 1 juni 2020 wettelijk verplicht om
medische gegevens over jouw behandeling aan
te leveren aan een door jouzelf gekozen PGO. Dat
betekent dat je als patiënt veel meer overzicht
krijgt. Enkele PGO’s zijn al beschikbaar, maar de
meeste zijn nog volop in ontwikkeling.
Hoe werkt een PGO?
Een PGO heeft verschillende functies. Het biedt
overzicht over je medische gegevens en actuele
medicatie. Het kan ook als communicatiemiddel
dienen tussen jou, je zorgverleners en tussen hen
onderling. Je bepaalt zelf of en tot op welk ni-
veau je iedere zorgverlener inzicht geeft. Ook kun
je ervoor kiezen allerlei functies en informatie
toe te voegen. Denk aan thuismetingen (hartslag,
bloeddruk, bloedsuiker), het bijhouden van een
gezondheidslogboek (beweging, voeding, medi-
cijninname, zelftests), patiëntenfolders, vragen-
lijsten (voor bijvoorbeeld onderzoek en diagnos-
tiek), het aanvragen van herhaalrecepten en het
bijhouden en monitoren van je behandeling(en).
Eigen regie
“Het grote verschil met eerdere elektronische
patiëntendossiers is dat de PGO niet óver de pa-
tiënt gaat, maar eigendom is ván de patiënt. Dat
is wezenlijk anders”, zegt Anne Koopmanschap,
ontwikkelaar en als bestuurslid initiatiefnemer
binnen Antroposana. “Deze omgeving stelt je in
staat om je eigen regie te voeren. En als het wen-
selijk is, ook je partner, je kinderen of je mantel-
zorger.” PGO sluit aan bij een grote ontwikkeling
in de Nederlandse gezondheidszorg: het wordt
steeds belangrijker dat patiënten de regie heb-
ben en houden over hun behandelproces. Veel
nieuw zorgbeleid is erop gericht om deze regie te
vergroten. En omdat eigen regie en zelf kunnen
beslissen ook belangrijke waarden zijn binnen de
AG, is Antroposana van mening dat de PGO en de
AG elkaar kunnen versterken.
PGO voor Antroposana?
Antroposana ziet de mogelijkheden van de PGO
als een kans om de AG verder te ontwikkelen en
inzichtelijk te maken, maar daar heeft het haar
leden wel bij nodig. Op de bijeenkomst in Arnhem
stonden daarom drie vragen centraal: 1. Willen
we als patiëntenvereniging meewerken aan het
vormgeven van een PGO? 2. Wat zou een PGO
moeten kunnen bieden? En 3. Wie wil er actief
bijdragen aan de ontwikkeling?
Het antwoord op de eerste vraag was een vol-
mondig “Ja”. De meerwaarde en de noodzaak om
in een vroeg stadium aan te haken en invloed uit
te oefenen op een passend PGO die afgestemd is
op de AG werd breed gedragen. Ook door men-
sen die minder affiniteit hebben met digitale op-
lossingen, zoals een euritmietherapeute zei: “Ik
hou niet van digitaal, maar ben wel heel blij dat
Antroposana dit nu al op de agenda zet.”
18 - ita 2019 | 01
Lectoraat Antroposofische GezondheidszorgHet lectoraat Antroposofische Gezondheidszorg (AG) aan de Hogeschool in Leiden verricht sinds 2008
praktijkonderzoek. Daarmee helpt het lectoraat om de AG zorgpraktijk verder te ontwikkelen, deze
wetenschappelijk te verantwoorden en erover te communiceren. Ook werkt het lectoraat aan het in-
tegreren van AG met de reguliere gezondheidszorg en ondersteunt het zorgopleidingen. Momenteel
werken er 11 mensen. Zij doen onderzoek en werken breed samen met (inter)nationale partners en
financiers binnen de gezondheidszorg. Lector Erik Baars vertelt je op onze website waaraan het lec-
toraat momenteel werkt. | Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief via hsleiden.nl/antroposofische-gezondheidszorg
Meerwaarde
De tweede vraag maakte de tongen echt los: kansen, mogelijkheden en kritische
opmerkingen volgden elkaar in hoog tempo op. Uitgaande van een gedegen be-
veiliging zonder toegang van externe of commerciële partijen, kwamen steeds
meer inspirerende ideeën op tafel. Door vooraf meer informatie uit te wisselen,
komt er in het consult bijvoorbeeld meer tijd voor diepgang. Antroposofische be-
handelingen zijn veel beter te coördineren, zeker als er ook reguliere artsen bij
betrokken zijn. Als patiënten zelf allerlei zaken kunnen bijhouden, kun je dus ook
je antroposofische behandelingen en hun werking noteren. Zorgverleners waren
enthousiast over de schat aan informatie over werkzaamheid van therapieën die
dit zou kunnen opleveren. Jos Dries, huisarts: “De PGO kan patiënten helpen de
meerwaarde van hun AG behandelingen te communiceren naar alle zorgverle-
ners. Dat is goed voor de patiënt en voor de zichtbaarheid van de AG.” Richard
van der Hoek, directeur bij Weleda: “Via de PGO kunnen wij persoonlijke medicatie
beter bewaken en afstemmen.”
Dynamisch dossier
Veel van de werkelijke functionaliteit van de PGO zal afhangen van hoe de digitale
omgeving praktisch wordt ingericht. Je persoonlijke dashboard (de eerste pagina
waar je op terecht komt als je inlogt) moet logisch, praktisch en overzichtelijk zijn,
zodat de meest acute en belangrijke gegevens direct zichtbaar zijn en je makkelijk
je weg kunt vinden naar meer informatie. Conclusie was dat er vele mogelijkhe-
den zijn en dat het belangrijk is om in een vroeg stadium mee te denken, zodat
we als gezondheidsvereniging invloed kunnen uitoefenen. De PGO biedt een uit-
gelezen kans het holistische karakter van de AG handen en voeten te geven in een
dynamisch dossier dat volledig door jou als patiënt wordt beheerd.
Denk mee!
Heb jij ook ideeën en suggesties voor een PGO voor antroposofische zorg? Deel je gedachten met ons! pgo@antroposana.nl
Meer weten?
patientenfederatie.nl/themas/persoonlijke-gezondheidsomgeving/pgovergelijker.nl
P E R S O O N L I J K E G E Z O N D H E I D S O M G E V I N G
ita 2019 | 01 - 19
Antroposofische genees-kundeArnhem, Steenderen, Zutphen
Loes Klinge, Antroposofisch Arts
Gelderland | Consultatieve prak-
tijk in Steenderen en Arnhem | Consultatiebureaus in Arnhem en
Zutphen | allen te vinden via www.
loesklinge.nl | Tip: Prenataal con-
sult; vol waardevolle suggesties | ook als je niet naar ons CB komt.
Zutphen
Margaret Vink, Consultatief
antroposofisch arts | Therapeuti-
cum De Rozenhof | T 0575 574
466 | www.margaretvink.nl
ChirofonetiekLochem - Olst
Praktijk voor Chirofonetiek, An-
gelique M. Petersen | Heuvelenweg
1, 7241HX Lochem | T 06 165 120 41 | www.praktijkvoorchirofonetiek.nl
EuritmietherapieGroningen
Euritmienoord, Connie Oterdoom
| Cursussen Vitaal Bewegen, de-
menterenden. Therapie volwasse-
nen kinderen | T 06 3069 3420 | info@euritmienoord.nl
Nijmegen
Maria Pedro, Euritmietherapeute
bij Hypericon | Berg en Dalseweg
83, 6522 BC Nijmegen | T 06 497
980 48 | maria.pedro.arcen@
gmail.com
Zutphen/Warnsveld
Irtha, praktijk voor euritmiethe-
rapie, cursus en scholing
Wieger Veerman | Sint Martinus-
straat 9, 7231 CK Warnsveld | T
0575 572 124 | Irtha@kpnmail.nl
FysiotherapieMidden-Limburg
Antroposofisch Fysiotherapeute
Annette Lansink | De Peel 13,
Chalet 115, 6097 NL Heel | T 06 48696926
Kunstzinnige therapieAmsterdam e.o
Lida van Twisk, Psychoanalytisch
Kunstzinnig Therapeut | Gespe-
cialiseerd in Psychosomatiek | Lichaams mentalisatie bevorde-
rende therapie | Ita Wegmanhuis
Antroposofisch therapeuticum
(Ma/Di/Vrij) | GGZ. Altrecht Psy-
chosomatiek Eikenboom (Wo/Do) | Regionaal Psychiatrisch Ziekenhuis
Woerden (Wo) | T 06 293 516 15
| info@kunstzinnige-therapie.com
Arnhem
De Wervelstroom, Kunstzinnige
therapie en coaching voor kinde-
ren vanaf 5 jaar, scholieren en
volwassenen | www.dewervelstroom.nl
Arnhem e.o.
‘Ik ontwikkel’, ambulante kunst-
zinnige therapie + kleuradvies en
sluierwerk | Hugo Tijssen | T 06
233 259 98 I yhugot@gmail.com
Den Haag
Agnes Kunstzinnige Therapie,
voor volwassenen en ouderen | 06
43 800 555 | www.agneskunstzinnigetherapie.nl
Haarlem
Marijke de Vries, Kunstzinnige
therapie & Coaching, gespeciali-
seerd in burn-out en hooggevoe-
ligheidsklachten | T 06 52451214
| www.kunsttherapiehaarlem.nl
Haarlem
Praktijk voor schildertherapie in
licht, kleur en duisternis | Anna Ro-
badey | T 06111 340 37 | www.schildertherapiehaarlem.nl
Hilversum e.o.
Brigitte Povel, kunstzinnig thera-
peut - beeldend kunstenaar | T 035 685 04 46 | www.brigittepovel.nl
Nijmegen
Femke Klein, Kunstzinnige the-
rapie | Voor kinderen en volwas-
senen. Ook therapiegroepen en
therapieweken | T 024-8480319 | www.therapieweek.nl
Wageningen
Vitaalkunst: de Creatieve Oase,
Ontspannen, opladen en ontwikke-
len | Elske Hoen | T 0317 412996
| www.vitaalkunst.nl
MuziektherapieGroningen
Balans-Muziek, praktijk voor
muziek therapie, Gooyke van der
Schoot | Gerard Doustraat 91,
9718 RH Groningen | T 050 527
8453 | www.Balans-Muziek.nl
Psychosociale therapieAmersfoort e.o.
Tosca Derks Antroposofisch Psy-
chotherapeut, G.Z. Psycholoog,
met specialisatie in biografisch
werk, relatie gesprekken en versla-
vingsproblematiek | Mijn werkwij-
ze is toekomst- en oplossingsge-
richt | www.meedee.org
TandheelkundeArnhem
Aesculus Cortex, tandartsen-
praktijk, Reguliere en antroposofi-
sche tandheelkunde | P.J.M. Borm | T 026 351 56 48 | www.tandartsborm.nl | info@tand-
artsborm.nl | Burgemeestersplein
13A, 6814DM Arnhem | vlakbij
centraal station | goede parkeer-
gelegenheid.
VoedingLeiden
Eriu Voedingsadviesbureau, Judy
van den Berg, natuurvoedingsdi-
etist en antroposofisch diëtist | www.eriu.nl | www.antroposofischedietisten.nl
Overige therapieënWikkelfee voor natuurlijke warm-
tezorg
Met hart en ziel je inzetten voor
individuele hulpverlening aan kin-
deren | www.actiefbeeldendetherapie.nl
Delft/Zoetermeer/Den Haag
Auryn Acupunctuur v Vrouwen,
Acupunctuur op antroposofische
basis | Renny Wiegerink | Ramaerstraat 26, 2612 ER Delft | T 06 43060 433 | www.auryn-acupunctuur.nl
Artsen & therapeuten
20 - ita 2019 | 01
Agenda Agenda Agenda Agenda AgendaOpleidingen
& CoHaarlem | 8 - 29 juniHooggevoeligheid is een mooie kwaliteit | Cursus o.l.v. kunstzin-
nig therapeut Marijke de Vries.
In deze 4-delige cursus geeft ze
informatie en laat ze je beleven
in kunstzinnige oefeningen, korte
meditaties en gedachte-oefenin-
gen hoe je hooggevoeligheid tot
een mooie kwaliteit in je leven kunt
maken. Incl. werkboek met prakti-
sche tips en technieken. | Sparen-
bergstraat 50, 2023 JW Haarlem
| 9.15 – 11.45 uur | Prijs € 255,- |
Info & aanmelden: 06-52451214 |
kunsttherapiehaarlem.nl
Deventer 25 juni | Hilversum 26 juni | Bloemendaal 20 juni & 7 juli(H)eerlijk vegetarisch ko-ken Workshop gegeven door
natuurvoedingskundigen, met
groenten in de hoofdrol én met
aandacht voor granen, noten
en peulvruchten als vleesver-
vangers. Kook een middag of
avond met pure, eerlijke in-
grediënten. Vers, uit de omge-
ving en van het seizoen, van
biologische of biodynamische
oorsprong. Ontdek nieuwe pro-
ducten, leer verschillende be-
reidingstechnieken toepassen
en je wissel tips en ervaringen
uit. Deze ledenactiviteit besluit
met een gezamenlijk bereide
maaltijd. Smakelijk, makke-
lijk en gezellig! | Prijs leden:
€ 40,-. Niet-leden: € 50,-. Het
bedrag is inclusief recepten
voor thuis. Kies een datum of
locatie en meld je aan via:
antroposana.nl/agenda
Amsterdam 29 juniTast-Zin | Dagworkshop boetse-
ren o.l.v. Ank Jimmink. Aan de tast-
zin kunnen wij als mens wakker
worden. Wij raken dan ‘iets’ aan en
tegelijkertijd raakt ‘iets’ óns aan. In
deze grensbeleving worden wij ons
bewust van onszelf. Met het boet-
seren van klei oefen je jezelf in die
bewustwording. In deze workshop
werken we met véél klei, om dit
effect optimaal te benutten! Een
ervaring die kracht, vertrouwen,
enthousiasme en vitaliteit opwekt.
De fysieke beleving nà het boetse-
ren kan diep innerlijk, zelfs gene-
zend, doorwerken. | Buitenzagerij
17, Amsterdam | 10.00-17.30 uur
| Info: 06 1820 8974 | ankjimm@
gmail.com | klei.nu
Zoetermeer 4 juliInformatieavond Hartschool Aurum | Een hartprobleem raakt
je in je diepste wezen en roept veel
vragen op. Gebleken is dat een con-
sequente verandering van leefstijl
én inzicht in persoonlijke omgang
met klachten een positieve invloed
heeft op de gezondheid. De Hart-
school biedt een veelzijdig program-
ma gericht op balans in lichaam,
ziel en geest en het activeren van
zelfgenezende krachten. Op deze
avond geven artsen en therapeuten
van het Hartteam informatie over
de inhoud en het doel van de Hart-
school. De informatieavond is voor
iedereen met een hartproblematiek.
Ook partners en belangstellenden
zijn van harte welkom. | Toegang
gratis. Therapeuticum Aurum, Frits
de Zwerverhove 1 | Zoetermeer |
20.00-22.00 uur | 06 1632 6774 |
veroniquevanzeeland@gmail.com |
therapeuticumaurum.nl
Actief Beeldende therapieMet hart en ziel je inzetten voor
individuele hulpverlening aan
kinderen | www.actiefbeeldendetherapie.nl
BiografieDriebergen
Biografisch Coachen is de op-
leiding die praktisch én diepgaand
zicht geeft op ontwikkeling in de
levensloop | Dit dient als basis
voor de kennis, vaardigheden en
attitude om mensen met levens-
vragen toekomstgericht te bege-
leiden. | www.biografiek.nl
EuritmieBilthoven
Euritmie Zomerweek 2019 I 19
t/m 23 augustus in Bilthoven | info:
juliettevanlelieveld@live.com
Inspirerende literatuurGezond denken over bewegen,
een verrassende kijk op onze spie-
ren geschreven door Leen Mees
(nummer 54) | Kijk op onze site
www.gezichtspunten.nl
BoetserenEde
Workshop Aarden op herha-ling! Boetseer met veel klei | Kijk
op www.klei.nu voor locaties en
data.
NatuurvoedingDriebergen
Kraaybeekerhof Academie:Een vitale aarde geeft vitale voe-
ding | Vitale voeding draagt bij
aan de gezondheid van mens en
aarde. Hoe? | In september start
de 3-jarige deeltijdopleiding tot
Natuurvoedingskundige | Zie voor
het volledige opleidingsaanbod
www.kraaybeekerhof.nl
MassagetherapieAmersfoort
Bentinck massagetherapie Introductie in de werking van po-
lariteit in de massage | Cursus-
dagen: 16, 23 en 30 novem-
ber 2019 | info en inschrijving:
stichtingvb@planet.nl | elders in
dit tijdschrift een interview met
verpleegkundige Marion Gores
over de Bentinck massagetherapie.
ClownswerkWil je uitproberen of clownswerk
iets voor je is? Dat kan op een
gratis kennismaking. Kijk daarvoor,
of voor een cursus of opleiding,
op de site van Madeleine de Vlet-
ter-Wulff: www.inspel.nl. Je kunt
ook bellen voor coaching:
06-16448660.
ita 2019 | 01 - 21
Agenda Agenda Agenda Agenda Agendama van deze openbare voordracht
in het Duits is de samenwerking
van de mens met zijn lichaams-
wezen. Voor vertaling van moei-
lijke passages wordt gezorgd. |
De Kleine Johannes, Oosterstraat
3a, Deventer | 19.30-21.00 uur.
| € 10,- Aanmelden noodzakelijk:
0575-572124 | irtha@kpnmail.nl
Haarlem | 6 sept Bubbels & Knobbels | Kunstzin-
nige therapie-bijeenkomst o.l.v.
Marijke de Vries, kunstzinnig thera-
peut voor vrouwen die borstkanker
hebben (gehad). | Wilhelminapark
28, Haarlem | 15.30-17.30 uur |
€ 25,- | Aanmelden: 06-52451214
| kunsttherapiehaarlem.nl
Nijmegen | 6 sept, 4 okt, 1 novBasisbevestigend dragen | Kin-
derfysiotherapie & coaching voor
ouders met baby’s. Wil je graag
leren hoe je kindje zich veilig voelt
bij het optillen en gedragen wor-
den? Hoe bied je geborgenheid
zodat je baby zich prettig voelt?
Ontmoet andere ouders en wissel
ervaringen uit. Leer je handen hoe
ze uitnodigend kunnen zijn om de
ontwikkeling van je kindje te be-
vorderen. De ochtenden zijn los te
volgen. | Therapeuticum Hyperi-
con, Berg en Dalseweg 83, Nijme-
gen | 9.30 - 11.00 uur | € 12,50
per keer | Info & aanmelden: 024
3540262 of 06 24756241 |
marjoschoutrop@planet.nl
Den Haag | 7 septOmgaan met conflicten | Con-
ferentie met Friedrich Glasl en
co-referent Jan Saal. Friedrich
Glasl, antroposoof en wereldwijd
erkend als dé expert op het gebied
van mediation vertelt over hoe we
kunnen omgaan met conflicten. In
deze bewustzijnszielentijd wordt
dat een steeds dringender vraag-
stuk. De conferentie is bedoeld
voor iedereen die belangstelling
heeft voor dit thema. De voertaal
is Nederlands. | Elisabeth Vreede-
huis, Riouwstraat 1, Den Haag. |
10.15-16.15 uur | Kosten inclusief
broodmaaltijd € 20,- pp (studen-
ten € 10,-) | Info: ingridverschoor@
ziggo.nl | motief.online/evenemen-
ten
Haarlem | 22 septWorkshop plantenverf maken en er mee schilderen | Ervaar
de lichtkracht van de plant. Maak
en werk met plantenverf o.l.v. Ma-
rijke de Vries, kunstzinnig thera-
peut. Schilderervaring is niet nood-
zakelijk. | Sparenbergstraat 50,
2023 JW Haarlem | 10.00-16.00
uur | € 95,- | Aanmelden: 06-
52451214 | kunsttherapiehaar-
lem.nl
Frankrijk | 29 sept-5 oktZij. De mythe van Eros en Psy-che | Deze biografische workshop,
gericht op innerlijke groei en be-
wustwording, vindt plaats op een
prachtige locatie met uitzicht over
de heuvels van het Bourgondische
natuurgebied ‘De Morvan’. 1800
jaar geleden schreef Apuleius
de mythe van “Eros en Psyche”
waarin hij verhaalt over de liefde
tussen een sterveling en een God.
In de workshop gaan we zelf met
deze spirituele (ontwikkelings)
taken aan het werk middels bio-
grafische oefeningen, schilderen
(geen ervaring vereist), klank en
speelse schrijfopdrachten. Inclu-
sief biologische / vegetarische
maaltijden. | L’Oiseau qui chante,
Montserin/ Villapourçon (F) | Info:
072 5816002 / 06 20011098 |
mc.boot@planet.nl | maathe.nl
Zeist | 12 oktBiologisch moestuinieren
| Theoretische cursus door
Alma Huisken. Leer ‘vanaf de
bodem’ over de bio moestuin,
van grondsoort en bemesting
via inrichting, gewaskeuze en
teelwijze tot en met de oogst.
Stapsgewijs komen belangrijke
pijlers aan bod zoals compos-
teren, wissel- en combinatie-
teelt, het belang van compost-
planten en groenbemesters,
zaai- en poottijden door het
jaar heen en het grote nut van
wateropvang, wilde bloemen
en insecten in je tuin. De cursus
is ook geschikt voor kleinbe-
tuinden en balkontuiniers. | Bo-
slaan 15, Zeist | € 95,- (leden)
€ 107,50 (niet-leden). |
Info & aanmelden:
antroposana.nl/agenda
Amsterdam | 29 & 30 novHerfstcongres 2019 over Al-lergie & Hooggevoeligheid | Het
congres is bedoeld voor zorgpro-
fessionals en geïnteresseerden.
Sprekers: Erik Baars, Zoltán Scher-
mann, Joost Laceulle & Annejet
Rümke. Er worden ook zeer geva-
rieerde workshops aangeboden. |
Geert Groote College, Amsterdam|
€ 110,- | Aanmelden: herfstcon-
gres.nl | 06-21412688, Jelle van
der Schuit.
Olst 13 juliAarden | Workshop boetseren o.l.v.
Frederik van den Berg. We gaan
ervaren hoe het is om met grote
hoeveelheden klei te werken. Door
op een levendige ritmische manier
te boetseren komen we in contact
met onszelf: al doende aarden we.
De fysieke beleving nà het boet-
seren kan heel krachtig zijn. Juist
in onze digitale tijd geeft verbin-
den met de aarde houvast. Deze
workshop is een vervolg op de
boetseerworkshops Aarden 2018,
welke in samenwerking met Antro-
posana, gegeven zijn. | Overkempe
– Dorpshuis, Koekoeksweg 100,
Olst | 10.00-17.00 uur | € 70,- |
Info: 057 056 4571 / 06 1919
7517 | fredo@telfort.nl | klei.nu
Bergen (NH) | 12 en 13 augGenieten van kleur met pas-telkrijt | 2-daagse zomercursus
o.l.v. Marijke de Vries, kunstzinnig
therapeut. Beleef de rijke schake-
ring aan kleuren in de stille natuur.
Geen ervaring nodig om verrast
te worden. | Berkeley, Nesdijk
20H, Bergen | 10.30-16.30 uur |
€ 195,- | Info & aanmelden: 06-
52451214 | kunsttherapiehaar-
lem.nl
Deventer | 23 augWegen naar een verbreding van de geneeskunst | Astrid En-
gelbrecht (1952) werkt als antro-
posofisch consultatief arts in Ham-
burg en zet zich al jarenlang in
voor de ontwikkeling en verbreding
van de geneeskunst. Middels het
etherisch waarnemen, stemt zij de
door haar ontwikkelde werkwijze
en medicatie af op veranderingen
in de constitutie van mensen. The-
ColofonIta is het magazine van Antroposana, landelijke
patiëntenvereniging antroposofische gezond-
heidszorg. Het lidmaatschap van de vereniging,
inclusief een abonnement op Ita, kost € 35,- per
jaar. Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar
en wordt steeds stilzwijgend verlengd met een
periode van een jaar. Opzeggen kan schriftelijk
tot 25 december voorafgaand aan het jaar van
opzegging: Antroposana, Boslaan 15, 3701 CH
Zeist | info@antroposana.nl
Oplage | 5.800 exemplaren
Redactie | Manon Berendse (hoofdredactie),
Marjolein Doesburg-Van Kleffens (bestuur), Kalle
Heesen | itaredactie@antroposana.nl
Vormgeving | Huibert Stolker, Stip.nl en Gerda
Peters, Fingerprint.nl
Advertenties | Michelle Stuger | 06-83718100
adverteren@antroposana.nl
Drukwerk | Quantes, Rijswijk
Aan dit nummer werkten mee | Erik Baars,
Manon Berendse, Jörgen Caris, Petra Essink, Jan
Graafland, Kalle Heesen, Evi Koster en Ed Taylor
Omslag | Pixabay (CCO)
boeken die meegroeien
ISBN 978 90 6038 869 3 € 18,50
Aandachtig - Antroposofi sch
info@tandartsborm.nl Burgemeestersplein 13A 026-3515648 6814 DM Arnhem
www.tandartsborm.nlPeter Borm
Reguliere en antroposofi sche tandheelkunde.Aanvullend antroposofi sch consult mogelijk.
AesculusCortex-ad-Stroomwijzer-V2.indd 1 15-6-2015 11:29:52
Uitgever | Antroposana, Zeist
Bestuur Antroposana | Hans Bastianen, Wie-neke Groot, Marjolein Doesburg-Van Kleffens en Anne Koopmanschap
Office manager Antroposana | Mirjam van Groenestein
Contact | info@antroposana.nl
of bel 085 – 7731 440
Kopijsluiting herfstnummer | 23 september 2019
ISSN | 2012-5744
Disclaimer | De inhoud van alle uitingen van Antroposana, landelijke gezondheidsverening antroposofische gezondheidszorg, zoals website, tijdschrift, brochures, posters, folders, banners en dergelijke, is met de grootst mogelijke zorg samengesteld onder eindverantwoordelijkheid van het bestuur van de vereniging. Deze uitin-gen beogen bij te dragen aan de realisering van de doelstellingen van de vereniging Antroposa-na. Het bestuur van Antroposana kan niet aan-sprakelijk worden gesteld voor eventuele, buiten haar schuld ontstane, onjuistheden en evenmin voor de gevolgen van het gebruik van de inhoud. Het bestuur wijst eveneens elke aansprakelijk-heid van de hand voor bijdragen van derden, of voor de inhoud of het functioneren van informa-tiebronnen waarnaar wordt doorverwezen.
© 2019, alle rechten voorbehouden
Anne Koopmanschap, bestu
ur
Manon Berendse, hoofdreda
cteu
r
Hans Bastianen, bestu
ur
Petra Essink, auteur
Kalle Heesen, auteur
Evi Koster, auteur
Gerda Peters, designerW
ieneke Groot, bestu
ur
Marjolein Doesburg, best
uur
Ed Taylor, auteur
Jan Graafl and, auteur
Mirjam
van Groenestein, offi c
e man
ager
Huibert Stolker, grafi sch onder
nem
er
Michelle Stuger, adverte
ntie
s
22 - ita 2019 | 01
ALKMAAR BERGENTine Verhagen T 06 239 437 63 I dewilg@antroposana.nl
ARNHEM Aquamarijn, Gerard RotteveelT 026 3512712 I g.rotteveel50@upcmail.nl
BREDAMeander, Hans van Gennip T 076 5878834 I meander@antroposana.nl
DEN HAAGDuindoorn, Ellen Baehr T 06 138 496 76 I e.a.baehr@gmail.com
DRIEBERGEN-ZEIST E.O.de afdeling Jaspis is momenteel niet actief jaspis@antroposana.nl
EINDHOVEN Henk VerboomT 06 150 544 71 I eindhoven@antroposana.nl
FRYSLÂN (FRIESLAND)Annette de Vries T 06 108 262 74 I fryslan@antroposana.nl
HAARLEM Keerkring, Hilda Rijkmans T 023 5518640 I keerkring@antroposana.nl
ROTTERDAMHelianth, Mathilde van Mil helianth@antroposana.nl
REGIO ZUID (LIMBURG)René Alofs, fysiotherapeutT 06 497 167 21 I info@flowmotionfysio.nl
Gastvereniging
LEIDENVOAG, Tromp de Vries T 071 5416732 I trompdevries@casema.nl
Antroposana bij jou in de buurt
ita 2019 | 01 - 23
boeken die meegroeien
ISBN 978 90 6038 869 3 € 18,50
Aandachtig - Antroposofi sch
info@tandartsborm.nl Burgemeestersplein 13A 026-3515648 6814 DM Arnhem
www.tandartsborm.nlPeter Borm
Reguliere en antroposofi sche tandheelkunde.Aanvullend antroposofi sch consult mogelijk.
AesculusCortex-ad-Stroomwijzer-V2.indd 1 15-6-2015 11:29:52
Word lid van Antroposana!voor € 35,- per jaar
Je ontvangt dan elk kwartaal ita,
plus het welkomst geschenk
‘Gezond hechten’van Lois Eijgenraam
Ook krijg je korting op workshops
en activiteiten.
antroposana.nl/lid-worden
24 - ita 2019 | 01
Ga nu naar www.weleda.nl/apotheek om uw voorschrijfgenees-middel te bestellen en voor een arts bij u in de buurt. Voor vragen kunt u bellen naar 079 - 363 13 13 of mailen naar info@weleda.nl.
WILT U OOK
ZORG OP MAAT?
DAT KAN MET DE NATUURLIJKE
GENEESMIDDELEN VAN WELEDA.
Weleda. Puur natuur, net als jij.
Weleda kijkt op een holistische manier naar de mens, vanuit de
gedachte dat elke mens een uniek individu is. Weleda produceert
in Nederland meer dan 800 verschillende geneesmiddelen
volgens farmaceutische standaarden om dit voor u in
passende gezondheidszorg om te zetten. De antroposofi sche huisarts
benadert u op dezelfde wijze en maakt daarbij gebruik van Weleda’s
doeltreff ende geneesmiddelen.
Adv WBA 210x297 Nieuwe Stijl.indd 1 17-04-18 11:03