Post on 02-Jan-2016
description
Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
A. Doorbraak van de volkstaalB. Scheiding Noord en Zuid
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
A. Doorbraak van de volkstaal1. Factoren 2. Gevolgen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Doorbraak van de volkstaal beïnvloed door sociaal-economische en culturele veranderingen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
Verenigd in de strijdReformatie Uitvinding boekdrukkunstHumanisme
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
Karel V (Gent, 1500 – Cuacos de Yuste (Spanje), 1558)
hertog van Bourgondië (1515-1558) koning van Spanje (1517-1556)keizer van het Heilige Roomse Rijk
(1519-1558)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
[1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk
Het Bourgondische KreitzOmvatte het huidige Nederland,
Luxemburg en België (zonder Luik!) én een deel van Noord-Frankrijk
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
[1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk
Het Bourgondische Kreitz=> toenemend economisch en
intellectueel verkeer
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
http://nl.youtube.com/watch?v=4mKtcXRuMCg&feature=related
De Stroppendragers/Stroppen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
http://nl.youtube.com/watch?v=4mKtcXRuMCg&feature=related
De Stroppendragers/Stroppen (= Gentenaars)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V
Het Bourgondische KreitzVerenigd verzet tegen het beleid
van Karel V & zijn opvolger Filips II
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen]Filips II (1527-1598): koning van Spanje
(1556-1598) en Portugal (1580-1598), heer der Nederlanden.
Hertog van Alva (1507 —1582) – de IJzeren Hertog
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen]Overcentralisering macht van Filips
IIBelastingenInquisitie => VERZET
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
ReformatieNiet alleen verzet tegen belastingen
(economisch) Het verzet is ook godsdienstig van
aard
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
ReformatieNiet alleen verzet tegen belastingen
(economisch) Het verzet is ook godsdienstig van
aard Filips II/Alva: katholicisme 16de eeuw: opkomst protestantisme
(vooral Calvinisme)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Johannes Calvijn (1509 – 1564)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Uitvinding van de boekdrukkunst
Revolutionair!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Uitvinding van de boekdrukkunst
Revolutionair! ~ Reformatie~ Humanisme
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme Desiderius Erasmus (1466? – 1536)Opm.: schreef in het Latijn
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme
Latijn, Grieks, Hebreeuws(Renaissance!)
Maar ook: de volkstaal! (modelleren naar het voorbeeld van deklassieke talen)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Bourgondisch Kreits; verenigd in de strijd
Samenhorigheidsgevoel1 Nederlandse taal
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie Bijbel voor iedereen toegankelijk
=> Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Boekdrukkunst(commerciële oogmerken)
Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt
Cf. Drukkers vaakook taalvernieuwers
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & humanisme
=> Behoefte om de volkstaal te modelleren naar de klassieke talen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
MentaliteitswijzigingSpellingGrammatica WoordenboekenNederlands in de wetenschap [Opmerking: 16de eeuw alleen het
begin van het standaardisatieproces]
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Volkstalen verdienen ook
wetenschappelijke aandachtLappendeken van dialecten blijft,
maar er begint een algemenere schrijftaal te ontstaan
Die schrijftaal wordt in meer en meer domeinen gebruikt (i.p.v. Latijn)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging < Renaissance & humanismeDe eigen moedertaal heeft een
intrinsieke waarde, maar is in slechte staat
=> moet verfraaid worden Nieuw: belangstelling en verdedigen
van de eigen moedertaal
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Cf. BecanusAntwerpse artsOrigines Antwerpinae (De oorsprong
van Antwerpen). Duyts: de oudste en beste taal ter
wereld
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Cf. BecanusOertaal: éénlettergrepige woorden Voorbeeld: appel ← ap-fel:
ap=happen, fel=wreed, de combinatie verwijst naar de appel in het Paradijs
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Desiderius Erasmus (1466? – 1536)Noemde het “Duyts” een van de
“grondtalen”, een “zustertaal” naast het Latijn, waarvan de Romaanse talen slechts dochters en dus “basterdtalen” zijn (Janssens 2005: 116)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Begin van een eenvormige spellingSpelling in de middeleeuwen:
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Begin van een eenvormige spellingSpelling in de middeleeuwen: vooral
volgens de uitspraak vs. Spelling in de 16de eeuw: men begint
te letten op consequentheid en systematiek
Cf. Humanisme: vormdiscipline (opm.: nog meer in de volgende eeuwen)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling
Voorbeeld:<land> (vs. ME: <lant>)<hoofd> (vs. ME: <hooft>)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling
Systematiek: enk. = mv.
Duidelijkheid, herkenbaarheid
Voorbeeld:<land> (vs. ME: <lant>)<hoofd> (vs. ME: <hooft>)Cf. landen, hoofden
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Joos Lambrecht Gentse drukker Nederlandsche Spellijnghe (1550)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“Niet dat myn meaninghe of verstand zy, dat de Hollanders of Bràbanters haar eighen manieren van uutsprake, op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen en de Vriezen haar pronunciacië, op de Brabantsche, of Hollandsche uutsprake veranderen zullen: maar dat elc in tsine zulke termen of silleben van spràken, als hy in zijnder moeder tàlen ghebruukt, de zelve déghelic, ende met zulken letters alsser toe dienen, spellen magh.” (Joos Lambrechts)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“Niet dat ik van mening ben dat de Hollanders of de Brabanders Vlaams moeten gaan praten, of dat de Vlamingen en de Friezen hun uitspraak moeten veranderen in Brabants of Hollands, maar dat iedereen zijn eigen moedertaal correct spelt, met de letters die we daarvoor hebben.” (Joos Lambrechts)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Joos Lambrecht een uniforme fonetische spelling van
de verschillende streektalenBijv.: <joas>(Gents)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica Taalbouwers ontwerpen
grammaticale regels Streven naar zuivering (purisme) en
verfijning Naar het model van de klassieke
talen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica H.L. Spiegel Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“[…] maar zó die twe an elck ander verknócht wordende een wóórd uytmaken/ neemt menze bey inden noemer als/ slaapmuts, hemdrock, borstlap, handschoen, hozeband, voormou, knóópghat, slaapkamer, woonhuis, bóómghaard, appelbóóm, schryfpen, zandbus, ende dierghelyke ontellike alzó tzamenghelascht: in zulcker voeghen maghmer daghelycks veel t'samenzetten/ die gróte cieraat ende ryckheid inbrenghen/ ende zyn te verstandigher om datter de betekenis beyder wóórden in is/ hier in hebben wy ghelyck de Grieken meerder ryckheid als de Latynen/” (H.L. Spiegel)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Voorbeeld < Het zevende capittel. Vande
t'samenvoeghing ende ryckheyd des taals.
Over samentrekkingen “Rijkheid van de taal”Verheerlijking van de eigen moedertaal!Streven naar opbouw en verbetering
van de volkstaal
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica H.L. Spiegel, Twe-spraack vande
Nederduitsche letterkunst (1584) Verheerlijking van de moedertaalPleidooi voor taalzuiveringBijdrage tot opbouw en verbetering
van de volkstaal op het gebied van de grammatica, naar het model van het Latijn
=> veel invloed!!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Inventariseren + ”neologismen” Weren van vreemde woorden (uit
klassieke talen en prestigieuze talen zoals het Frans! => vgl. Attitude t.o.v. Grammatica: anders!)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574)Bij drukker Plantijn in Anterpen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574)Een mijlpaal! Het eerste wetenschappelijke
woordenboek van de Nederlandse taal Internationaal niveau Tot ca. 1700 alle vertaalboeken erop
gebaseerd
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum
(1574)Dialectische oorsprong aangevenVertalingen in het Latijn en het
Duits
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap
Steeds meer Nederlands i.p.v. Latijn
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap
Simon Stevin(Brugge, 1548 –Den Haag of Leiden, 1620)Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap
Simon StevinPubliceerde in hetNederlands!Neologismen! Waardering Ndl.
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Driehoek VierkantWortelLoodrechtEvenwijdigWiskundeWijsbegeerte Scheikunde …
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Opmerking 16de eeuw: alleen het begin van
standaardiseringsproces ; aanvang van een algemene schrijftaal
In de volgende eeuwen gaat de standaardisering verder
Standaardiseringsproces in het Noorden!
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1. Factoren 2. GevolgenB. Scheiding Noord en Zuid
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1. Factoren B. Scheiding Noord en Zuid
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie1566
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie1566: Beeldenstorm Begin in (het huidige) Frans-
Vlaanderen
Reactie van AlvaRaad van Beroerte; de ”Bloedraad”
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Filips II en Alva
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen]Overcentralisering macht van Filips
II (minder macht voor de steden)BelastingenInqusitie => VERZET
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> De Tachtigjarige Oorlog“De Opstand” 1568-1648Twaalfjarig Bestand in de jaren
1609-1621Verzet van de Zeventien Gewesten
tegen Filips II
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> De Tachtigjarige OorlogWillem van Oranje!(1533 – 1584)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585: Val van Antwerpen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585: Val van Antwerpen=> het Zuidelijke deel van
de Nederlanden definitief in handen van de Spanjaarden
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Republiek der Verenigde Nederlanden
=> het Noordelijke deel van de Nederlanden roept de onafhankelijkheid uit
Vrede van Munster (1648): officieel erkend (internationaal)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Scheiding Noord & Zuid =>Vele rijke kooplieden en
intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
=> Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Scheiding Noord & Zuid Blokkade Antwerpse haven: niet
langer economisch centrum Contrareformatie => katholicisme
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
“brain drain”Ook econonomisch verlies voor
Zuiden Mede dankzij deze rijke/intellectuele
immigranten: bloei in het Noorden
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
KoopliedenPredikanten GeleerdenKunstenaars
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
Ruim 200.000 mensen (= 10% van de bevolking!)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
Bijvoorbeeld:Leiden: 12.000 => 45.000 inwonersAmsterdam: 70.000=> 130.000
inwonersvs. Antwerpen: 100.000 => 42.000
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Het economische en culturele centrum verschuift van Noord naar Zuid
Amsterdam i.p.v. Antwerpen
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
2. GevolgenB. Scheiding Noord en Zuid
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Scheiding Noord & Zuid Aparte ontwikkeling van het
Nederlands Noord versus Zuid
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden
Het Hollands geeft de toon aan, maar invloed van het Brabants
Opm.: Statenbijbel! (volgend college)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
De Antwerps mode
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Op Brabants [op z’n Brabants] knopen sy [zij] haer [hun] mouwenOp Brabants fronsen zy haer brouwen [wenkbrauwen]Op Brabants segghense [zeggen ze] jae voorwaer,Op Brabants spreken sy alle gaer [allemaal],Op Brabants singhense haren sangh,Op Brabants makense haren gangh [lopen ze],Op BrabantsOp BrabantsAmsterdamse Dochters doet mijn bescheyt, [geef mij antwoord]Schaemt ghy u van de Hollantsche botticheyt?
(Roemer Visscher)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Ook in de taal worden elementen van de (prestigieuze!) Brabanders overgenomen
Invloed van de Brabanders op de uitspraak van de Hollanders beperkt
Uitzondering: diftongering
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Diftongeringvb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei]
Verklaring:In Holland waren de klinkers al aan
het diftongerenProces versterkt door de Brabanders
die al veel langer diftongen hadden
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Diftongeringvb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei]
Brabants vb. huis [y:] => [oi] vb. wijs [i:] => [ai]
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
In Brabant sayn de liens [mensen] ghemaynlijck exkies [verfijnd] In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke [zichtbare] Goden. O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck
(Bredero, Spaanschen Brabander)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Opmerking: diftongering in het hedendaagse Nederlands
Standaardtaal versus dialecten Zeer westelijke en zeer oostelijke
dialecten: geen diftongenBijvoorbeeld het Antwerps: andere
diftongen [oi] en [ai]
http://www.ned.univie.ac.at/Publicaties/taalgeschiedenis/nl/diphthong.htm#muis
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
http://nl.youtube.com/watch?v=OsLevxGguGs
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
http://nl.youtube.com/watch?v=OsLevxGguGs
't Was een occeuse [occasie, tweedehands]da is waarZai was al mienstens twie- of draiendeirtig jaar
Vindegai mai gat nie te diek in dèze rok
En ik ben beraid dat te herhalen onder eed
Maar oek voer mai was 't een emotioneel moment
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord
=> Standaardiseringsproces in het Noorden
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Het Noorden: een onafhankelijke republiek (met godsdienstvrijheid)
Men bouwt bewust een algemene Nederlandse schrijftaal Patriottische overwegingenCulturele behoeften Economische behoeftenReligieuze behoeften
(Statenbijbel!)
Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
VRAAGJES
Een aantal externe (politieke, sociale, economische, culturele,…) factoren hebben de doorbraak van de volkstaal in de 16de eeuw beïnvloed. Noem deze factoren, en leg uit in welk opzicht ze hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van één Nederlandse (standaard)taal.
In de 16de eeuw kan men een gewijzigde houding ten aanzien van de volkstaal vaststellen. Leg uit.
In de 16de eeuw deden verschillende taalbouwers een poging om één Nederlandse taal te “promoten”, en dit op verschillende gebieden: spelling, grammatica, woordenschat (woordenboeken en woordenschat in de wetenschap). Leg uit en geef telkens een voorbeeld.
Voor de “constructie” van een eenheidstaal werden klassieke talen als model gebruikt. Tegelijk probeerde men ook om de invloed van de klassieke talen (en prestigieuze talen als het Frans) te weren. Leg uit.
Hoe kwam de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden tot stand? Wat zijn de gevolgen voor de ontwikkeling van het Nederlands?
Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de 16de eeuw