Geschiedenis van het Nederlands

Geschiedenis van het Nederlands

Nieuwnederlands in de 16de eeuw

Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw


A. Doorbraak van de volkstaalB. Scheiding Noord en Zuid


A. Doorbraak van de volkstaal1. Factoren 2. Gevolgen


Doorbraak van de volkstaal beïnvloed door sociaal-economische en culturele veranderingen


Centralisatiepolitiek van Karel V

Verenigd in de strijdReformatie Uitvinding boekdrukkunstHumanisme



Karel V (Gent, 1500 – Cuacos de Yuste (Spanje), 1558)

hertog van Bourgondië (1515-1558) koning van Spanje (1517-1556)keizer van het Heilige Roomse Rijk

(1519-1558)



[1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk

Het Bourgondische KreitzOmvatte het huidige Nederland,

Luxemburg en België (zonder Luik!) én een deel van Noord-Frankrijk



[1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk

Het Bourgondische Kreitz=> toenemend economisch en

intellectueel verkeer

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/35/Imperial_Circles-2005-10-15-de.png


http://nl.youtube.com/watch?v=4mKtcXRuMCg&feature=related

De Stroppendragers/Stroppen


http://nl.youtube.com/watch?v=4mKtcXRuMCg&feature=related

De Stroppendragers/Stroppen (= Gentenaars)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Gent.graslei.jpg



Het Bourgondische KreitzVerenigd verzet tegen het beleid

van Karel V & zijn opvolger Filips II


Verenigd in de strijd


Verenigd in de strijd [tegen]Filips II (1527-1598): koning van Spanje

(1556-1598) en Portugal (1580-1598), heer der Nederlanden.

Hertog van Alva (1507 —1582) – de IJzeren Hertog


Verenigd in de strijd [tegen]Overcentralisering macht van Filips

IIBelastingenInquisitie => VERZET


ReformatieNiet alleen verzet tegen belastingen

(economisch) Het verzet is ook godsdienstig van

aard


ReformatieNiet alleen verzet tegen belastingen

(economisch) Het verzet is ook godsdienstig van

aard Filips II/Alva: katholicisme 16de eeuw: opkomst protestantisme

(vooral Calvinisme)


Johannes Calvijn (1509 – 1564)

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/44/Jean_Calvin.png


Uitvinding van de boekdrukkunst

Revolutionair!


Uitvinding van de boekdrukkunst

Revolutionair! ~ Reformatie~ Humanisme


Renaissance & Humanisme


Renaissance & Humanisme Desiderius Erasmus (1466? – 1536)Opm.: schreef in het Latijn


Renaissance & Humanisme

Latijn, Grieks, Hebreeuws(Renaissance!)

Maar ook: de volkstaal! (modelleren naar het voorbeeld van deklassieke talen)


Bourgondisch Kreits; verenigd in de strijd

Samenhorigheidsgevoel1 Nederlandse taal


Reformatie Bijbel voor iedereen toegankelijk

=> Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/44/Jean_Calvin.png


Boekdrukkunst(commerciële oogmerken)

Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt

Cf. Drukkers vaakook taalvernieuwers


Renaissance & humanisme

=> Behoefte om de volkstaal te modelleren naar de klassieke talen


MentaliteitswijzigingSpellingGrammatica WoordenboekenNederlands in de wetenschap [Opmerking: 16de eeuw alleen het

begin van het standaardisatieproces]


Mentaliteitswijziging Volkstalen verdienen ook

wetenschappelijke aandachtLappendeken van dialecten blijft,

maar er begint een algemenere schrijftaal te ontstaan

Die schrijftaal wordt in meer en meer domeinen gebruikt (i.p.v. Latijn)


Mentaliteitswijziging < Renaissance & humanismeDe eigen moedertaal heeft een

intrinsieke waarde, maar is in slechte staat

=> moet verfraaid worden Nieuw: belangstelling en verdedigen

van de eigen moedertaal


Mentaliteitswijziging Cf. BecanusAntwerpse artsOrigines Antwerpinae (De oorsprong

van Antwerpen). Duyts: de oudste en beste taal ter

wereld


Mentaliteitswijziging Cf. BecanusOertaal: éénlettergrepige woorden Voorbeeld: appel ← ap-fel:

ap=happen, fel=wreed, de combinatie verwijst naar de appel in het Paradijs


Mentaliteitswijziging Desiderius Erasmus (1466? – 1536)Noemde het “Duyts” een van de

“grondtalen”, een “zustertaal” naast het Latijn, waarvan de Romaanse talen slechts dochters en dus “basterdtalen” zijn (Janssens 2005: 116)


Spelling Begin van een eenvormige spellingSpelling in de middeleeuwen:


Spelling Begin van een eenvormige spellingSpelling in de middeleeuwen: vooral

volgens de uitspraak vs. Spelling in de 16de eeuw: men begint

te letten op consequentheid en systematiek

Cf. Humanisme: vormdiscipline (opm.: nog meer in de volgende eeuwen)


Spelling

Voorbeeld:<land> (vs. ME: <lant>)<hoofd> (vs. ME: <hooft>)


Spelling

Systematiek: enk. = mv.

Duidelijkheid, herkenbaarheid

Voorbeeld:<land> (vs. ME: <lant>)<hoofd> (vs. ME: <hooft>)Cf. landen, hoofden


Spelling Joos Lambrecht Gentse drukker Nederlandsche Spellijnghe (1550)


“Niet dat myn meaninghe of verstand zy, dat de Hollanders of Bràbanters haar eighen manieren van uutsprake, op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen en de Vriezen haar pronunciacië, op de Brabantsche, of Hollandsche uutsprake veranderen zullen: maar dat elc in tsine zulke termen of silleben van spràken, als hy in zijnder moeder tàlen ghebruukt, de zelve déghelic, ende met zulken letters alsser toe dienen, spellen magh.” (Joos Lambrechts)


“Niet dat ik van mening ben dat de Hollanders of de Brabanders Vlaams moeten gaan praten, of dat de Vlamingen en de Friezen hun uitspraak moeten veranderen in Brabants of Hollands, maar dat iedereen zijn eigen moedertaal correct spelt, met de letters die we daarvoor hebben.” (Joos Lambrechts)


Spelling Joos Lambrecht een uniforme fonetische spelling van

de verschillende streektalenBijv.: <joas>(Gents)


Grammatica Taalbouwers ontwerpen

grammaticale regels Streven naar zuivering (purisme) en

verfijning Naar het model van de klassieke

talen


Grammatica H.L. Spiegel Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584)


“[…] maar zó die twe an elck ander verknócht wordende een wóórd uytmaken/ neemt menze bey inden noemer als/ slaapmuts, hemdrock, borstlap, handschoen, hozeband, voormou, knóópghat, slaapkamer, woonhuis, bóómghaard, appelbóóm, schryfpen, zandbus, ende dierghelyke ontellike alzó tzamenghelascht: in zulcker voeghen maghmer daghelycks veel t'samenzetten/ die gróte cieraat ende ryckheid inbrenghen/ ende zyn te verstandigher om datter de betekenis beyder wóórden in is/ hier in hebben wy ghelyck de Grieken meerder ryckheid als de Latynen/” (H.L. Spiegel)


Voorbeeld < Het zevende capittel. Vande

t'samenvoeghing ende ryckheyd des taals.

Over samentrekkingen “Rijkheid van de taal”Verheerlijking van de eigen moedertaal!Streven naar opbouw en verbetering

van de volkstaal


Grammatica H.L. Spiegel, Twe-spraack vande

Nederduitsche letterkunst (1584) Verheerlijking van de moedertaalPleidooi voor taalzuiveringBijdrage tot opbouw en verbetering

van de volkstaal op het gebied van de grammatica, naar het model van het Latijn

=> veel invloed!!


Woordenboeken Inventariseren + ”neologismen” Weren van vreemde woorden (uit

klassieke talen en prestigieuze talen zoals het Frans! => vgl. Attitude t.o.v. Grammatica: anders!)


Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574)Bij drukker Plantijn in Anterpen

http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Cornelis_Kiliaan02.jpg

http://nl.wikipedia.org/wiki/Afbeelding:Cornelis_Kiliaan02.jpg


Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574)Een mijlpaal! Het eerste wetenschappelijke

woordenboek van de Nederlandse taal Internationaal niveau Tot ca. 1700 alle vertaalboeken erop

gebaseerd


Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum

(1574)Dialectische oorsprong aangevenVertalingen in het Latijn en het

Duits


Nederlands in de wetenschap

Steeds meer Nederlands i.p.v. Latijn



Simon Stevin(Brugge, 1548 –Den Haag of Leiden, 1620)Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Stevin-Thiende-page13.jpg

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/96/Simon_Stevins_zeilwagen_voor_Prins_Maurits_1649.jpg



Simon StevinPubliceerde in hetNederlands!Neologismen! Waardering Ndl.


Driehoek VierkantWortelLoodrechtEvenwijdigWiskundeWijsbegeerte Scheikunde …


Opmerking 16de eeuw: alleen het begin van

standaardiseringsproces ; aanvang van een algemene schrijftaal

In de volgende eeuwen gaat de standaardisering verder

Standaardiseringsproces in het Noorden!


1. Factoren 2. GevolgenB. Scheiding Noord en Zuid


1. Factoren B. Scheiding Noord en Zuid


Reformatie1566


Reformatie1566: Beeldenstorm Begin in (het huidige) Frans-

Vlaanderen

Reactie van AlvaRaad van Beroerte; de ”Bloedraad”


Filips II en Alva


Verenigd in de strijd [tegen]Overcentralisering macht van Filips

II (minder macht voor de steden)BelastingenInqusitie => VERZET


=> De Tachtigjarige Oorlog“De Opstand” 1568-1648Twaalfjarig Bestand in de jaren

1609-1621Verzet van de Zeventien Gewesten

tegen Filips II


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Veen01.jpg


=> De Tachtigjarige OorlogWillem van Oranje!(1533 – 1584)


1585


1585: Val van Antwerpen


1585: Val van Antwerpen=> het Zuidelijke deel van

de Nederlanden definitief in handen van de Spanjaarden


Republiek der Verenigde Nederlanden

=> het Noordelijke deel van de Nederlanden roept de onafhankelijkheid uit

Vrede van Munster (1648): officieel erkend (internationaal)


=> Scheiding Noord & Zuid =>Vele rijke kooplieden en

intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden

=> Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord


=> Scheiding Noord & Zuid Blokkade Antwerpse haven: niet

langer economisch centrum Contrareformatie => katholicisme


=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden

“brain drain”Ook econonomisch verlies voor

Zuiden Mede dankzij deze rijke/intellectuele

immigranten: bloei in het Noorden



KoopliedenPredikanten GeleerdenKunstenaars

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/72/J_vondel.jpg



Ruim 200.000 mensen (= 10% van de bevolking!)



Bijvoorbeeld:Leiden: 12.000 => 45.000 inwonersAmsterdam: 70.000=> 130.000

inwonersvs. Antwerpen: 100.000 => 42.000


=> Het economische en culturele centrum verschuift van Noord naar Zuid

Amsterdam i.p.v. Antwerpen


2. GevolgenB. Scheiding Noord en Zuid


Scheiding Noord & Zuid Aparte ontwikkeling van het

Nederlands Noord versus Zuid


Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden

Het Hollands geeft de toon aan, maar invloed van het Brabants

Opm.: Statenbijbel! (volgend college)


De Antwerps mode


Op Brabants [op z’n Brabants] knopen sy [zij] haer [hun] mouwenOp Brabants fronsen zy haer brouwen [wenkbrauwen]Op Brabants segghense [zeggen ze] jae voorwaer,Op Brabants spreken sy alle gaer [allemaal],Op Brabants singhense haren sangh,Op Brabants makense haren gangh [lopen ze],Op BrabantsOp BrabantsAmsterdamse Dochters doet mijn bescheyt, [geef mij antwoord]Schaemt ghy u van de Hollantsche botticheyt?

(Roemer Visscher)


Ook in de taal worden elementen van de (prestigieuze!) Brabanders overgenomen

Invloed van de Brabanders op de uitspraak van de Hollanders beperkt

Uitzondering: diftongering


Diftongeringvb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei]

Verklaring:In Holland waren de klinkers al aan

het diftongerenProces versterkt door de Brabanders

die al veel langer diftongen hadden


Diftongeringvb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei]

Brabants vb. huis [y:] => [oi] vb. wijs [i:] => [ai]


In Brabant sayn de liens [mensen] ghemaynlijck exkies [verfijnd] In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke [zichtbare] Goden. O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck

(Bredero, Spaanschen Brabander)


Opmerking: diftongering in het hedendaagse Nederlands

Standaardtaal versus dialecten Zeer westelijke en zeer oostelijke

dialecten: geen diftongenBijvoorbeeld het Antwerps: andere

diftongen [oi] en [ai]

http://www.ned.univie.ac.at/Publicaties/taalgeschiedenis/nl/diphthong.htm#muis


http://nl.youtube.com/watch?v=OsLevxGguGs




't Was een occeuse [occasie, tweedehands]da is waarZai was al mienstens twie- of draiendeirtig jaar

Vindegai mai gat nie te diek in dèze rok

En ik ben beraid dat te herhalen onder eed

Maar oek voer mai was 't een emotioneel moment


Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord

=> Standaardiseringsproces in het Noorden


Het Noorden: een onafhankelijke republiek (met godsdienstvrijheid)

Men bouwt bewust een algemene Nederlandse schrijftaal Patriottische overwegingenCulturele behoeften Economische behoeftenReligieuze behoeften

(Statenbijbel!)


VRAAGJES

Een aantal externe (politieke, sociale, economische, culturele,…) factoren hebben de doorbraak van de volkstaal in de 16de eeuw beïnvloed. Noem deze factoren, en leg uit in welk opzicht ze hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van één Nederlandse (standaard)taal.

In de 16de eeuw kan men een gewijzigde houding ten aanzien van de volkstaal vaststellen. Leg uit.

In de 16de eeuw deden verschillende taalbouwers een poging om één Nederlandse taal te “promoten”, en dit op verschillende gebieden: spelling, grammatica, woordenschat (woordenboeken en woordenschat in de wetenschap). Leg uit en geef telkens een voorbeeld.

Voor de “constructie” van een eenheidstaal werden klassieke talen als model gebruikt. Tegelijk probeerde men ook om de invloed van de klassieke talen (en prestigieuze talen als het Frans) te weren. Leg uit.

Hoe kwam de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden tot stand? Wat zijn de gevolgen voor de ontwikkeling van het Nederlands?

Geschiedenis van het Nederlands

Nieuwnederlands in de 16de eeuw

Geschiedenis van het Nederlands

Documents

Transcript of Geschiedenis van het Nederlands