De geschiedenis van het Nederlands

Dirk VanhamelVirga Jessecollege HasseltDe geschiedenis van het Nederlands 1. Het Oudnederlands

2. Het Middelnederlands

3. Het NieuwnederlandsDrie periodes

Luisteroefening

1 Vergelijk de toestand van het toenmalige Nederlands met die van nu. Is er al sprake van een eenheidstaal?2 Wie schreef er? Waar schreef men? In welke taal?3 Wat is er bewaard gebleven in het Oudnederlands?4 Waarom is er zo weinig bewaard gebleven?5 Hoe klinkt het Oudnederlands in vergelijking met het hedendaagse Nederlands?6 De Oudnederlandse periode eindigde rond 1200. Waarom precies daar? In welk opzicht was wat volgde anders of nieuw?

Het Oudnederlands1 Er was nog geen sprake van een eenheidstaal: het Oudnederlands is een verzameling dialecten.Onze taal werd toen Diets (= volkstaal) genoemd.Oplossingen

2 Geestelijken schreven in kloosters in het Latijn.

3- losse woorden en zinnen in Latijnse teksten- het beroemde zinnetje Hebban olla vogala (einde 11de eeuw)- de Wachtendonckse psalmen, een psalmvertaling (begin 10de eeuw) Forchta in biuonga quamon ouer miin bethecoda mi thuisternussiIn ic quad uuie sal geuan mi fetheron also duuonin ic fliugon sal in raston sal

en verder

- de Malbergse Glossen (8ste eeuw) in de Lex Salicamaltho, thi fro, theo ik zeg, jou laat ik vrij, slaaf" - de Utrechtse Doopbelofte (einde 8ste eeuw)- de Leidse Williram (rond 1100)- het lofvers van Munsterbilzen (begin 12de eeuw)Tesi samanunga vvas edele unde scona"Deze gemeenschap (verzameling) was edel en mooi"

4- door de plunderingen van de Noormannen- Het Latijn was de schrijftaal.- De volksliteratuur was vertellersliteratuur.

5 Het Oudnederlands heeft heldere klinkers in onbeklemtoonde lettergrepen.

hebban olla uogala nestas hagunnanhinase hi(c) (e)nda thuuu(at) unbida(n) (uu)e nu

6 Door de opkomst van de steden. Er kwamen wetten,aktes, gilderegels in het Diets. Meer mensen kondenlezen en schrijven, er ontstond dus een lezerspubliek.

Tekst in handboek p. 170- verzamelnaam voor dialecten- geen eenheidstaal, wel enkele aanzetten - vanaf 13de eeuw: hegemonie Vlaams - vanaf eind 14de eeuw: hegemonie Brabants

Het Middelnederlands

Oudste literaire tekst: Servaaslegende (rond 1170)geschreven door Hendrik van Veldeke ende ontboet hon vriendelikewie dat heme erganghen was,datten God ende Sinte Servaesuuter sorghen verloesteende ghenadeliken trooste.

Egidius waer bestu blevenMi lanct na di gheselle mijnDu coors die doot du liets mi tleven

Veel teksten:- literaire- ambtelijke

Enkele kenmerken- verdoffing klinkers in onbeklemtoonde lettergrepen- vier naamvallen- onvaste en vaak fonetische spelling- enclisis (hi gaffem) en proclisis (tkint)- dubbele ontkenning- vanaf 15de eeuw: ontstaan van tweeklanken (diftongering)- uitvinding boekdrukkunst in de 15de eeuw- 16de eeuw: drukkerij Plantijn in Antwerpen- invloed van Antwerpse schrijftaal is groot- belang vaste spelling (fonetische spelling verdwijnt)

Het Nieuwnederlands1. De 16de tot 18de eeuw

Een beetje geschiedenis

- Tachtigjarige Oorlog: Spanje tegen de Nederlanden - politieke vrijheid - godsdienstvrijheid ->reformatie/ protestantisme- 1566: Beeldenstorm- 1585: Val van Antwerpen- migratie Zuid-Nederlanders naar het Noorden: intellectuelen en handelaars

- gevolg: economische, politieke, culturele en taalkundige hegemonie -> Holland

- invloed Zuid-Nederlandse migratie: - ontstaan cultuurtaal (schrijftaal) - economische expansie (steden, handelsnatie) - politiek - religie - wetenschap en onderwijs - cultuur en literatuur (rederijkerskamers, Vondel)Humanisme en renaissance

- behoefte aan vormdiscipline- drang naar verfijning en zuivering van de eigen taal

- Nederlands moest wedijveren met Latijn- naamvallen nieuw leven inblazen- archasch - taalzuivering/ purismen

wiskunde driehoekwortelstraalschouwburgtreurspel

Kerk en geloof

- de volkstaal werd de kerktaal (protestanten) Latijn (katholieken)

- Statenbijbel (1637) - officile bijbelvertaling - sterke invloed archasche Zuid-Nederlandse schrijftaal

De Nederlandse standaardtaal (schrijftaal)

- prototype < taalvermenging- Hollandse dialecten met Brabantse en Vlaamse invloeden- Hollands blijft de spreektaal (= de norm van de algemene spreektaal in het Noorden)De Zuidelijke Nederlanden

- na 1585: verval- vreemde bezetting - cultureel isolement: het Zuiden neemt niet deel aan ontstaan van de cultuurtaal- kloof gewone volk (dialecten) en burgerij/ leidende klasse (Frans)- vanaf 18de eeuw: verfransing via onderwijs en sociale druk- reactie: behoud eigen taal (parochiegeestelijkheid, rederijkers, volksliteratuur)

Vanaf 18de eeuw:

twee tendensen in Vlaanderen:

- particularisten: eigen Vlaamse eenheidstaal

- integrationisten : - Groot-Nederlandse gedachte - taalkundige en culturele aansluiting bij Nederland

Manifest Jan-Baptist Verlooy (1788)Verhandeling op donacht der moederlyke tael in de Nederlanden

Nooit is onze tael eenig aendagt verleent van 't hooggezag. Nog hoogschool van Loven nog onze Brusselsche Academi' hebben haer ooit meer gedaen, als niet verworpen, onze schyfwys' is nog niet gevestigt [...]. Laet ons gezamentlyke Nederlanders, schoon wy van staet geschyden zyn, ons ten minsten in de Nederlandsche konsten aenzien als gevaderlanders en gebroeders. [...] Begin-maer, doe-maer iet, hoe wynig het ook zy, doe-maer zien dat Gy verlangt, ook onze tael geert te zien: en zy zal 't wezen.- Nederland: voltooiing gesproken eenheidstaal- Vlaanderen: Vlaamse Beweging (Jan-Frans Willems) - zoekt culturele aansluiting bij Nederland - propageert dezelfde taal- verfransingspolitiek Belgische staat- eerste taalwetten (Gelijkheidswet 1898)- ook particularistische tendens (Guido Gezelle) 2. De 19de eeuw

Taalnormering

- spelling: eerste officile spelling De Vries en Te Winkel (1864)

- spraakkunsten

- woordenboeken Van Dale 1864 (veertiende druk 2005) Woordenboek der Nederlandsche Taal 1864 - 1998

Vlaamse houding tegenover het Algemeen Nederlands

Jaren 50 tot 80

- inspanningen om A(B)N ingang te doen vinden- strijd tegen belgicismen (o.a. gallicismen en archasmen) via radio, tv, kranten, tijdschriften, verenigingen (VAN), onderwijs- taaleenheid met Nederland3. De 20ste eeuw tot nuEind jaren 80 tot nu

- minder krampachtige taalzuiveringsgedachte- meer respect voor Vlaamse taaleigen- tussentaal- nadruk op toegankelijk taalgebruik aangepast aan de situatie

- 1980- verdrag tussen Nederland, Vlaanderen en Suriname- gemeenschappelijke politiek inzake taal en literatuur

Enkele concrete realisaties:

Woordenlijst Nederlandse taalANSondersteuning onderwijs ondersteuning wetenschappelijke projectentaaladviesPrijs der Nederlandse LetterenInktaap

http://taalunie.org/De Nederlandse Taalunie

- Noorden: verschil mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden weggevallen- verruimde uitspraaknorm: ook dialectische klanken- enorme toevloed nieuwe woorden

Recente ontwikkelingen

- internationale positie?- verzuipen in Engelse woorden?- taalverkleutering?

- Moeilijk te voorspellen, maar onze taal kan tegen een stootjeDe toekomst van het Nederlands?