Door Michèle de Waard

‘Als je ontslag neemt, kun jevoor ons blijven werken.’Dat kreeg de Limburger

Rob Vriens, vakman in de bouw, opeen dag van zijn baas te horen. Vriens(46) voelde niets voor vertrek. Hijwerkte al twintig jaar met plezier bijhet bedrijf AST Interieursystemen inTegelen. Maar de duimschroevenwerden aangedraaid.

Het bedrijf wilde de helft van de 18medewerkers kwijt. Als ze niet vrij-willig verhuisden naar de payroll va nhet uitzendbureau dat AST in de armheeft genomen, moesten ze maarvoor zichzelf beginnen. Als kleineondernemer, zelfstandige zonderpersoneel (zzp). Een slinkse manierom het ontslagrecht te omzeilen alseconomische tegenwind opsteekt.

Dus waagde Vriens de sprong naarde nieuwe tijd en voegde hij zich alszzp’er bij het legioen ‘flexwerkers’.Tegen wil en dank. Liever had hij dezekerheid van een vaste baan dan deonzekere vrijheid die met het levenvan de flexwerker gepaard gaat.

De groep flexwerkers groeit snel.Ook het aantal zzp’ers is verder ge-stegen, tot 722.000 dit voorjaar. Zevormen een bonte verzameling, diemet elkaar gemeen hebben dat zegeen vaste arbeidsovereenkomst be-zitten, maar een of andere vorm vaneen flexibel arbeidscontract.

Een deel, doorgaans de beter opge-leiden, kiest vrijwillig voor deze ma-

nier van werken. Hen lokt de autono-mie van de ‘vrije en mondige’ m e n s,als voorbeeld van modern leven. An-deren, zoals Rob Vriens, worden ombedrijfseconomische redenen ge-dwongen de zekerheden van de vastebaan vaarwel te zeggen.

„S ch ij n z e k e r h e d e n ”, zei ABN Am-ro-bankier Han Mesters onlangs. Dewereld wordt steeds onvoorspelbaar-der; ook de ‘va s t e ’ baan staat onderdruk. Een zzp’er die werkt op ver-schillende projecten heeft eigenlijkeen hogere marktwaarde dan ie-mand in vaste dienst, meent hij. Mes-ters doelt dan op de minderheid vanbeter opgeleide zelfstandigen diemeer verdienen dan een modaal in-komen. Zestig procent van dezzp’ers, ook wel ‘zwoegers zonderpersoneel’ genoemd, verdient min-der dan 20.000 euro per jaar.

Door de globalisering zal de trendnaar flexibilisering verder doorzet-ten, verwachten ondernemers en ar-beidsmarktspecialisten. De verschui-ving van het economische zwaarte-punt naar het oosten gaat gepaardmet een verhevigde concurrentie vansterk groeiende economieën. Hettempo wordt verder opgejaagd. Delevenscyclus van producten wordtkorter, net als de pieken en dalen inproductieprocessen.

„Wat wij nu hier doen kunnen an-deren in Azië straks ook”, zei NoutWellink eind juni bij zijn afscheid alspresident van De NederlandscheBank. Er zullen volgens hem vaker

recessies zijn en onverwachte tegen-slagen, ook op de arbeidsmarkt.

Willen Nederlandse bedrijven blij-ven meespelen en hun toppositie inbepaalde markten behouden, danmoeten ze nog sneller zijn en nogflexibeler. Hun werknemers moetendat ook. Ze zullen vaker van baan enberoep moeten wisselen. Jongerenmoeten vaker een nieuw vak leren.Jonge professionals die dit jaar afstu-deren zullen gemiddeld elf verschil-lende werkgevers hebben gehad alsze met pensioen gaan.

De grootste economische inzin-king in het naoorlogse Nederland,waarbij de economie in 2009 volgensde jongste cijfers van het CentraalBureau voor de Statistiek (CBS) met3,5 procent kromp, werd grotendeelsopgevangen door flexwerkers. Daar-door bleef de werkloosheid relatieflaag. Bedrijven konden zich snel ont-doen van flexwerkers (‘flexibeles ch i l ’) en wisten zo de kern van vastewerknemers te behouden.

Tegelijkertijd kwam de tweede-ling op de arbeidsmarkt scherp aanhet licht. Want in de sociaal kwetsba-re groep van flexwerkers en zzp’ers

vielen de klappen. Ze werden werk-loos, zagen hun inkomen achteruitgaan en teerden in op hun spaargeld.Toen de economie vorig jaar aantrok,kregen zij als eersten weer werk.

Heeft de flexwerker de toekomsten wordt de vaste baan verleden tijd?Wordt de arbeidsmarkt een draai-deur waar werkers regelmatig in- enuitstappen met minder sociale ze-kerheden? Is de flexibilisering door-geschoten, zoals voorzitter AgnesJongerius van de vakcentrale FNVmeent?

Nederland hoort in Europa tot delanden met het hoogste aandeel flex-werkers, blijkt uit cijfers van Euro-stat, het Europese bureau voor destatistiek. Van alle Nederlandsewerknemers (7,3 miljoen) heeft 18procent een flexibel contract.

Vooral na de eeuwwisseling is dezegroep sterk gegroeid, hebben hetCentraal Planbureau en het Re-searchcentrum voor Onderwijs enArbeidsmarkt van de UniversiteitMaastricht becijferd. Alleen landenals Spanje (25 procent) en Portugal(22 procent) kennen meer flexwer-kers, blijkt uit hun recente studie La-bour Market Flexibility in the Nether-lands.

De flexibilisering is sinds 2006 ineen stroomversnelling terechtgeko-men. Zeker als mensen met kleinebanen en zzp’ers worden meegere-kend, zegt Michiel Vergeer, de on-langs afgezwaaide hoofdeconoomvan het CBS. „De opmars van de flex-

Flexibiliteit is demaat der dingenHet aantal zzp’ers en werknemers met een flexibel arbeidscontractgroeit snel. Een deel kiest voor dit autonome leven, anderen wordengdwongen door bedrijven die beter willen kunnen inspelen op demarkt. Het leidt tot een samenleving met meer onzekerheden, meerrisico’s en meer sociale ongelijkheid.

Wie isde zzp’er?

De groep die eigenbaas wil worden – ze l f -standige zonder perso-neel (zzp’er) – b l i j ftgroeien. Waren er inNederland in 2001 nog470.000 zzp’ers, in heteerste kwartaal van ditjaar is het aantal geste-gen naar 722.000, blijktuit de jongste cijfersvan het Centraal Bu-reau voor de Statistiek.Zeker 70 procent wordtzzp’er vanuit een vastebaan. In 5 procent vande gevallen oefende dewerkgever druk uit opde werknemer om uitdienst te gaan.De groep zzp’ers is heeldivers, van systeem-analist en computer-programmeur tot gra-fisch ontwerper, aan-nemer en veehouder.Tweederde van dezzp’ers is man. Zzp’er szijn ondervertegen-woordigd in de leef-tijdsgroep tussen 25 en35 jaar (16 procent) enov e r v e rt e g e nw o o r d i g din de groep tussen 35en 65 jaar (78 procent).De meerderheid van dezzp’ers bestaat uit mid-delbaar en hoger opge-leiden. De modernezzp’er werkt in de zake-lijke dienstverlening,de zorg, in de creatieveberoepen zoals de me-dia.Bijna 60 procent ver-dient minder dan20.000 euro per jaar.Ruim 30 procent ver-dient tussen de 20.000en 60.000 euro. Eenkleine groep van 9 pro-cent heeft een jaarinko-men van meer dan60.000 euro.Voor 72 procent is deonderneming de enigeinkomstenbron.

Bronnen: ZZP’ers inbeeld, Sociaal-Econo-mische Raad; Zelfstan-digen zonder perso-neel – E c o n o m i s chInstituut Midden- enkleinbedrijf; Arbeids-marktanalyse 2008 –Raad voor Werk en In-komen.

De meeste zzp’er sverdienen minder dan20.000 euro per jaar

Kim Ravers is ‘visual writer’ en werkt als zzp’e r.

werker op de arbeidsmarkt gaatdoor. Conjunctureel en structureel.’’

Een op de vier werkenden heeftinmiddels een flexibel ar-beidscontract. Vergeer telt

meer flexbanen in Nederland danEurostat: ruim twee miljoen. Hijsomt op: het aantal zzp’ers stijgt ver-der. In 2001 waren het er 470.000; inhet eerste kwartaal van dit jaar warenhet er 722.000 geworden, 10 procentvan de werkende beroepsbevolking.

Daarnaast werken zeker 500.000flexwerkers via uitzend- en detache-ringsbureaus. Ook zijn 137.000Oost-Europeanen in Nederland ac-tief op basis van flexibele contracten.Verder hebben 800.000 tot 900.000mensen een kleine baan van minderdan 12 uur in de week. Dat varieertvan postbezorgers tot deeltijders inde gezondheidszorg.

Randstad-topman Ben Noteboomzei bij de presentatie van de jongstecijfers te verwachten dat het aandeelflexibele arbeidskrachten structu-reel verder groeit. Dat ziet hij in deeigen uitzendbranche. Veel bedrij-ven willen de f l e x s ch i l , die in de maak-industrie op gemiddeld 30 procentvan het personeelsbestand wordt ge-schat, vergroten. Er zijn bedrijvendie alleen nog flexwerkers hebbenom zo efficiënt mogelijk mee te kun-nen ademen met de markt.

Vlogen flexwerkers er tijdens delaatste recessie als eersten uit, tijdenshet huidige herstel stromen ze in

grote aantallen de bedrijven weer in.Bij de Veldhovense chipfabrikantASML, maar ook bij DAF Trucks inEindhoven is het nieuwe personeelniet aan te slepen. De vrachtwagenfa-brikant moest tijdens het dieptepuntvan de crisis 2.000 flexwerkers entientallen vaste krachten kwijt. In-tussen zijn er duizend nieuwe mede-werkers bijgekomen en is het speu-ren naar nieuwe vakkrachten.

Ondanks deze trend hebben demeeste werkenden nog altijd een vas-te baan, zegt de Tilburgse arbeids-

econoom Ronald Dekker. „In de peri-ode tussen 1996 en 2009 is het aan-deel werknemers met een vast ar-beidscontract vrijwel constant geble-ven: tussen de 75 en 80 procent vanhet totaal. Tien procent is zzp’er enongeveer tien procent heeft een flexi-bel contract”, zegt Dekker, verbon-den aan het bureau ReflecT van deUniversiteit van Tilburg, dat onder-zoek verricht naar flexibiliteit en so-ciale zekerheid op de arbeidsmarkt.

De forse groei van flexwerk is nietten koste gegaan van het aandeel vas-te banen. Volgens Dekker is flexwerkvooral gestegen door de toename van

nieuwe banen. Deze ontwikkelinggaat door. „Flexibiliteit is onmisken-baar de maat der dingen”, zegt deTilburgse arbeidseconoom. „Onderveel groepen beter opgeleiden – crea-tieven, IT-specialisten, handige vak-mensen – is het ‘in’ om zelfstandig tez ij n . ” Daarnaast gaat outsourcinggepaard met flexibel werk. Om con-currerend te blijven trekken onder-nemingen zich terug op hun kernac-tiviteiten en stoten taken af aan an-dere bedrijven en aan zzp’e r s.

„Outsourcing blijft onverminderdde grote trend in het bedrijfsleven.Er lopen op de werkvloer meer men-sen rond die niet dezelfde werkgeverhebben”, zegt Dekker. Pa y r o l l i n g b ij -voorbeeld, zoals AST Interieursyste-men in Tegelen deed, wordt steedspopulairder. Bedrijven bestedendaarbij personeel uit aan een soortuitzendbureau (payrollbedrijf) enhuren hetzelfde personeel goedko-per in zonder sociale lasten en tegenschralere arbeidsvoorwaarden. Ruim140.000 werknemers zijn inmiddelsin dienst van payrollbedrijven. Dataantal zal naar verwachting stijgennaar 180.000 in 2012.

Flexibel werk zal voorlopigdoorzetten, zegt ook de Rot-terdamse socioloog en hoogle-

raar Godfried Engbersen. „Het pastin de trend van individualiseringwaarbij mensen regisseur moetenzijn van hun eigen bestaan.” Engber-sen ziet een samenleving ontstaan

Mensen worden meerde regisseur van huneigen bestaan

Postbezorgers hebben vaak een flexibel arbeidscontract. Fo t o ’s Hollandse Hoogte

met meer onzekerheden, meer risi-co’s en meer sociale ongelijkheid.Toch is de flexibilisering niet alles-overheersend, zegt hij. De omvangmoet niet overdreven worden.

Wel dienen sociale regelingen teworden aangepast, zodat ze ook indienst staan van de flexibele mens,vindt Engbersen. „Het kan niet zozijn dat alle sociale risico’s van werk-loosheid of ziekte op de flexibelewerkers worden afgewenteld.”

De Rotterdamse hoogleraar ver-wacht wel, anders dan Dekker, dat devaste baan zal eroderen door flex-werk. Niet alleen in sectoren als debouw, maar ook op de universiteit.Zo maakte uitgever Boom eerder de-ze maand bekend dat bij een reorga-nisatie tientallen vaste banen wor-den omgezet in freelance contracten.

Ook blijken in Nederland minderflexwerkers door te stromen naar eenvaste baan dan in andere Europeselanden, blijkt uit onderzoek van deTilburgse arbeidseconomen TonWilthagen en Ruud Muffels, even-eens aan ReflecT verbonden. Sindsde economische crisis kreeg slechts16 procent van de jongeren na eenjaar een vast contract.

Toch ziet Engbersen, net als Dek-ker en Vergeer, grenzen aan flex-werk. „Goede bedrijven zijn gebaatbij loyale werknemers. Als er door devergrijzing personeelstekorten ont-staan, zullen bedrijven geneigd zijngoede mensen vast te houden.”

Grote ondernemingen zoals Phi-

lips, Siemens of IBM lopen daar al opvooruit. Hun flexibele schil blijft be-perkt tussen 16 tot 20 procent. „Vo o rons is de flexibiliteit van werkne-mers ín het bedrijf zeker zo belang-r ij k ”, zegt Ido Shikma, Benelux-di-recteur Human Resources van IBMin Amsterdam. „Tot voor kort was dewar on talent erop gericht overal ta-lent te rekruteren. Nu gaat het eromhet talent in de onderneming te kwe-ken, beter te managen en ervoor tezorgen dat deze werknemers flexibelinzetbaar zijn, in verschillende func-t i e s. ”

De mobiliteit van oudere werkne-mers laat immers te wensen over.Tussen 2008 en 2009 wisselde slechts4,4 procent van de werknemers tus-sen 45 en 65 jaar van baan, blijkt uiteen onderzoek van CBS en TNO.

‘Wat is jouw vijf jarenplan?’, is devraag die Shikma voorlegt aan de cir-ca 7.500 medewerkers van IBM in deBenelux. Dat is voor veel mensenconfronterend. Velen hebben daarniet over nagedacht en willen veiligaan hun functie vasthouden. Shik-ma: „Dit is noodzakelijk om ouderemedewerkers, die langer zullen wer-ken, vitaal te houden.”

Ron Vriens zou dat ook weer wil-len, een vaste baan. Na zijn ontslagwerd hij zzp’er, als specialist in pla-fonds, wanden en timmerwerk. „Erwas weinig animo”, zegt hij. Nuwerkt hij via een uitzendbureau inde renovatie, in de stille hoop datzijn baas hem wil houden.