Download - Lezing jones aardewerk_13_12_2014

De transitie naar

duurzaamheid: pleidooi voor een systeemvisie

Dr. Ir. Peter Tom Jones (IOF Onderzoeksmanager KU Leuven, SIM² &

Voorzitter i-Cleantech Vlaanderen vzw)

Aardewerk, 13/12/2014

• Welkom in het Antropoceen

• Oplossingen

o Een gefaseerde aanpak

o Transitiemanagement als nieuw kader

o Transitiepaden naar duurzaamheid

• Een nieuwe visie op klimaatbeleid

• Besluit: transities leveren massa’s

voordelen op

Overzicht

2 (Jones, Aardewerk) 13/12/2014


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


Een ecologisch, sociaal én economisch onduurzame

situatie (cf. UNEP, 2010)

13/12/2014 (Jones, Aardewerk) 4

Een ecologisch, sociaal én economisch onduurzame

situatie: slinkende grondstofvoorraden


Uitputting van niet-hernieuwbare grondstoffen

Gelijkaardig probleem

voor uitputting van

fosfaatvoorraden

Bron: ITRE, Maart 2009


Materialenafhankelijkheid

Bron: D. Cohen, New Scientist, 2007


Kritieke metalen en mineralen voor de EU


Kritieke metalen en mineralen voor de EU

cruciale bouwstenen voor energietransitie

Wind energy, electric cars,

energy saving lamps

Catalysts

PV energy

Batteries


Waterschaarste


Voedsel-, water- en energietekorten


Beslag op hernieuwbare grondstoffen en

diensten vereist 1,5 planeet Aarde


…En de gevolgen


Toenemende emissies en achteruitgang

milieudiensten


Planetaire

grenzen

worden

doorboord

Verdwijnen van habitat

Invasieve soorten

Opwarming aarde

…

Bron: WWF bewerking van J.

Rockström et al., Nature, 461, 2009


Climate change, the mother of all problems


De geobserveerde temperatuurstijging (atmosfeer, links en oceanen, rechts-onder)

Bron: IPCC, AR5, WGI


Gevolgen zijn nu reeds duidelijk.. Maar kloof tussen

wetenschappelijke en sociale consensus is groter dan ooit


De kwetsbaarheid

van de steden

13/12/2014

(Jones, Aardewerk) 19

Klimaat(migratie)kaart van de wereld

Bron: Nature Reports Climate Change 2009


Klimaatonrechtvaardigheid – cf. Haiyan,

Filipijnen, 2013


…maar rijke Noorden blijft niet buiten schot:

impact overstromingen - UK, 2014


…maar rijke Noorden blijft niet buiten schot:

impact hittegolven


Groei broeikasgasemissies tussen 2000 en

2010 sneller dan in de drie decennia voordien

Bron: IPCC, AR5, WGII


Zonder (extra) klimaatbeleid neemt temperatuur met

3,7 tot zelfs 4,8°C toe tegen 2100

Grens voor “gevaarlijke

klimaatveranderingen”

Bron: IPCC, AR5, WGII


Klimaatbeleid vereist drastische reducties –

hoe langer wordt gewacht, hoe duurder

Bron: IPCC, AR5, WGIII





Om de opwarming te beperken tot maximum 2°C moet de hoofdmoot van de fossiele grondstofvoorraden (steenkool,

aardolie, gas) in de grond blijven



Van het Holoceen naar het Antropoceen

• Holoceen:

o Geologisch tijdvak sinds einde laatste ijstijd 12.000 jaar geleden

o Stabiele omgevingsvoorwaarden bloei menselijke samenlevingen

o Vooralsnog: enige systeemtoestand waarvan we zeker zijn dat die de

huidige complexe samenleving kan ondersteunen

• Antropoceen:

o Toename menselijke macht... maar ook kwetsbaarheid

o Menselijke wijzigingen: ‘Global Change’

• “Meervoudig, complex, interagerend en mondiaal”

• Systeemparameters buiten natuurlijke variabiliteitszone


“Postnormale problemen”

• Duurzaamheidskwesties (Bv. climate change) =

‘postnormaal probleem’:

o Onzekerheid, niet-perfect begrijpen van functionering van complexe

systemen;

o Beslissingen nemen vooraleer volstrekte wetenschappelijke

zekerheid kan worden gegeven;

o Potentiële impact verkeerde keuzes = immens;

o Verborgen agenda’s en conflicts of interest


Naar een planetair kantelpunt?

Bron: A. Barnosky et

al., Nature, 2012

Holoceencondities

Antropoceencondities


Naar een planetair kantelpunt?

• Wat zijn de gevolgen indien het traject, nog dieper in het

Antropoceen, wordt verdergezet?

o Waar ligt “het kantelpunt”?

o Is Antropoceen éénrichtingsreis naar een onzekere,

mensonvriendelijke toekomst in nieuwe planetaire systeemtoestand?

o Terugkeer naar Holoceen-achtige condities mogelijk?

• Urgentie van een koerswijziging naar een planetair

rentmeesterschapsmodel

o Traject dieper in het Antropoceen drastisch afremmen

o “Living within the ecological limits is the non-negotiable basis for our

social and economic development” (Stevenson & Keehn, 2006)



• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


Tijdslijn (vanaf heden tot 2050...)

Niv

eau

van

syste

em

vera

nd

eri

ng

BAU


Veerkrachtige, ecologisch duurzame, sociale en economisch

stabiele samenleving


Niv

eau

van

syste

em

vera

nd

eri

ng

Rechtvaardige

Duurzaamheid

BAU

Systeemgrenzen groeimodel

Factor 10


Een duurzame macro-economie

• Veranderingen in structuur investeringen en arbeidsmarkt:

• Essentieel = herwaardering publieke sector, i.p.v. ‘vrije

markt’ te verstoren, proactieve rol in:

o Beschermen macro-economische stabiliteit

o Leveren openbare diensten, en – fundamenteel –

o Investeren in groene productie- en consumptiesectoren

(bv. grondstofefficiëntie, hernieuwbare energie, schone

technologie)

• Arbeidsmarkt: verkorten van werkweek

o Structurele oplossing voor behoud werkgelegenheid

met niet-toenemende materiële productie.


Redefining prosperity

• Noodzaak herdefiniëring welvaart,

vooruitgang, welzijn, arbeid (Jackson, 2010)

• Transitie in wereldbeeld(en)/ethiek(en):

o Ecologisch wereldbeeld i.p.v. Modern wereldbeeld

o Relationeel mensbeeld i.p.v. Hobbesiaanse

mensbeeld

o Ethiek van verbondenheid

o (zie ook Peeters (red.), 2010)


SCP

Duurzame regimes

(voeding, wonen,

energie, mobiliteit...)

Niv

eau

van

syste

em

vera

nd

eri

ng

Duurzame consumptie

en productie

Rechtvaardige

Duurzaamheid

BAU

Secundaire

voordelen

Systeemgrenzen groeimodel

Veerkrachtige, ecologisch duurzame, sociale en economisch

stabiele samenleving

Factor 10



Drie niveaus van problemen (zie ook Tukker et

al. 2008)

Type probleem Tijdschaal Kenmerken

Low hanging fruit Onmiddellijk op te

lossen

Quasi win-win



al. 2008)



lossen

Quasi win-win

Regimeverandering,

SCP (bv. mobiliteit,

energie, voeding)

Middellange termijn

(richting DO)

Vele winnaars, enkele

(machtige) verliezers:

transitieaanpak vereist



al. 2008)



lossen

Quasi win-win

Regimeverandering,


energie, voeding)

Middellange termijn

(richting DO)




Metatransities in

landschap (bv.

economisch

groeisysteem,

antropocentrische

ethiek)

Lange termijn

(sterke DO)

Vele winnaars, vele


metatransitie naar

ecologische economie



• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


Transitiemanagement

• Derk Loorbach, 2007: “… we are facing persistent societal

problems of such complexity, that we cannot easily solve

them by means of traditional approaches. (…)

sustainability can not be delivered by top-down

approaches or bottom-up innovation (…) governance

approaches are needed that are able to take into account

a very long time horizon, a multitude of actors with

different perspectives, different levels of scale and

uncertain future development. By taking societal

complexity as point of departure, transition management

offers an integrative framework (…) for social innovation

towards sustainability.”


Parallelle transities...

Won

en

Voe

din

g

Mob

ilite

it

Materialenbeheer

Energiebeheer

Financiën

Cultuur & educatie

(Jones, Aardewerk) 13/12/2014 46

Parallelle transities... Transitiearena’s in

Vlaanderen

Won

en

Voe

din

g

Mob

ilite

it

Materialenbeheer

Energiebeheer

Financiën

Cultuur & educatie

Plan C

Ecocultuur

DUWOBO

Landbouw

en voeding

In oprichting

In oprichting

(Jones, Aardewerk) 13/12/2014 47

Oppassen voor terugslageffecten...


Van probleemanalyse Leitbilder transitiepaden

transitie-experimenten (J. Rotmans, 2009)

49 (Jones, Aardewerk)

Figuur: VITO

13/12/2014

Multi-level, dynamische visie...

Bron: E. Paredis et al., 2010


Multi-level, dynamische visie...


Bron: E. Paredis et al., 2010

13/12/2014

Multi-actor, vernieuwingsgezinde netwerken

koplopersmodel – quadruple helix

Overheid

Civiele samenleving Bedrijven

Kennisinstellingen “Triple helix”


Vernieuwingsgezinde netwerken

koplopersmodel

Overheid

Civiele samenleving Bedrijven

Kennisinstellingen “Quadruple helix” 1. Bewaker proces,

2. Partner in proces,

3. Initiatiefnemer (David Dessers 3-12, Climaxi Klimaatdag Vl-Br)

13/12/2014 53 (Jones, Aardewerk)

Vlaamse Transitienetwerk Middenveld

13/12/2014 54

• http://www.transitienetwerkmiddenveld.be/nieuws/66-

transitiefestival-2014

(Jones, Aardewerk)

http://www.transitienetwerkmiddenveld.be/nieuws/66-transitiefestival-2014






Ecologische planetaire grenzen of sociaal-

ecologische voorwaarden?

Jones - Transitie - 7-10-2014 55


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


1. Systeemtechnologische innovatie en

nieuwe business modellen

• De innovatieparadox:

o Innovatie = drijvende kracht voor onduurzame

ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)

o Innovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te

realiseren in de samenleving

• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie

o Challenge drive research/innovation op basis van

megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)


Europese Commissie: Horizon

2020

• The “Grand Societal Challenges”:

o Health & well being

o Food security and Bio-based economy

o Secure, clean and efficient energy

o Smart, green and integrated transport

o Resource efficiency and climate

o Inclusive, innovative and secure societies




• De innovatieparadox:

o Innovatie = drijvende kracht voor onduurzame

ontwikkelingspatronen (cf. teerzandolie)

o Innovatie = onze hoop om duurzaamheid en veerkracht te

realiseren in de samenleving

• Innovatie 2.0: Innovatie i.f.v. duurzaamheidstransitie

o Challenge drive research/innovation op basis van

megatrends/uitdagingen (cf. Horizon 2020, Grand Challenges)

o Schone technologieën = minimale maar niet voldoende voorwaarde

• Transitie >> technologische innovatie

o Doorbraken in structuren, culturen, praktijken, fiscale systemen,

governance, business modellen…. systeeminnovatie




Energietransitie • Energie-efficiëntie

• Restwarmte optimaal

benutten

• Hernieuwbare energie

(inclusief bio-based

economy)


Bron: van den

Dobbelsteen, 2009

13/12/2014



Energietransitie • Energie-efficiëntie


benutten


(macro-meso-micro)

• (Super)Smart Grids


Bron beeld:

www.geni.org

13/12/2014

http://www.geni.org/

Het voorbeeld van Denemarken…

1/12/2014



Energietransitie Materialentransitie • Energie-efficiëntie


benutten


(inclusief bio-based

economy)

• (Super)Smart Grids

• Slim sluiten

• EcoDesign (LCA)

• Verbruikers gebruikers


1a. Closing the loop…

Bron: P.T. Jones et al., JOM, December 2012


Waarom recyclage van metalen voordelig is

Bron: D. Apelian, CR³ Presentation, Leuven, 2010


End-of-Life recycling rates

Bron: UNEP, 2011 67 (Jones, Aardewerk) 13/12/2014

www.supportunicef.com


Stadsmijnbouw (bv. Edele metalen recycling

in Umicore)


Sluiten van kringlopen


SCO

PE W

P2

- Ex situ

Product manufacture

Use

End-of-Life

New scrap

Metals, alloys and compounds

Natural resources

1. Recycling

2. Substitution

150.000-500.000 Landfills in EU-28

Single-use USW

Mixed USW/IW

Monolandfills containing industrial

residues

SCO

PE W

P1

– In situ

Raw materials

production

ELFM resources

Primary mining

3. Primary mining

Enhanced landfill mining

13/12/2014

Enhanced Landfill Mining: Vlaanderen =

koploper

Bron:Trouw, 2013 (l) en Knack, 2012 (r)


Nieuwe EIT KIC RawMatTERS met

expertisecentrum in Vlaanderen


1b. Ecodesign for recycling

• Multifunctionaliteit & modulariteit

• Ecodesign:

o Voor hergebruik, reassemblage, sluiten kringlopen,

minimale impact tijdens gebruiksfase

o Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)

• Nieuwe reguleringsvormen

o Extended producer responsibility (EPR) &

terugnameplicht


Nieuwe business modellen - Van producten

naar diensten

• In volle opmars (cf. Jeremy

Rifkin, The Third Industrial

Revolution, 2011):

o Van verkopers-kopers

naar leveranciers-

gebruikers

o Van producten en bezit

naar diensten en

toegang


Welke relevante trends kan men verwachten?

• Energie en materialen worden duurder verlagen

footprint activiteiten wordt economisch-ecologisch

noodzakelijk

• Meer nadruk op duurzaam materialenbeheer & circulaire

economie toename belang selectieve inzameling,

kringloopcentra, herstelcafés voor meer hergebruik,

preprocessing voor betere recycling

• Verschuiving van product- naar een diensteneconomie

(economy of use) nieuw type van kleinere bedrijven,

eigenaarschap producten (cf. WEEE)) zal veranderen

impact op business model Kringloopcentra

• Toename sociaal ondernemerschap 13/12/2014 75 (Jones, Aardewerk)

Third Industrial Revolution (2011)

Bron: Wilson & Post, Small Bus Econ, 40, 2013


2. Gedragsveranderingen – systeemniveau &

collectief


Terug naar boomhutten? Neen, danku


Urgenda, 2010


Leuven Klimaatneutraal 2030

Jones - Transitie - 7-10-2014 80


• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Heel moeilijk...


Waarom? Top-down, mondiaal klimaatbeleid

komt niet van de grond

UNFCCC Proces COPx Kyoto, post-Kyoto...

Bottom-up proces: gemeenten, steden,

provincies nemen het voortouw...

Heel moeilijk...

Én

én Hoopgevend… Lokale

overheden sneller pro-actief


Steden gaan voorop in de strijd tegen de

klimaatveranderingen

13/12/2014

Bron: J. Dirix, W.

Peeters, J. Eyckmans,

P.T. Jones, S. Sterckx,

Climate Policy, 2013


EU Burgemeestersconvenant

http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html

13/12/2014

• 6158 Burgemeesters & 191 miljoen inwoners

• Mission statement: “(…) By their commitment, Covenant

signatories aim to meet and exceed the European Union

20% CO2 reduction objective by 2020.”


Klimaatprocessen in Vlaanderen De Vlaamse klimaatkaart – Klimaatneutrale

processen

Antwerpen 2050

Stadslab

Brugge klimaatneutraal 2050


Provincie West-Vlaanderen, 1/12/2014

62/64 Burgemeesters ondertekend

(Jones, Aardewerk) 87 13/12/2014

Provincie Vlaams-Brabant, 4/11/2014


13/12/2014

Project Tweewaters Leuven – From a grey

industrial zone to a sustainable community



• Oplossingen






voordelen op

Overzicht


“Health co-benefits” klimaat- en transitiebeleid

13/12/2014

• Groene stadsontwikkeling + schone

technologieën + investeren in sociaal

kapitaal…

Leidt tot…

• Minder ademhalingsaandoeningen en

hart- en vaatzieken

• Betere mentale gezondheid door meer

fysische activiteit, schaduwzones,

groengebied en sociale interactie

• Minder obesitas

• Enzovoort

Tabel: Cheng en Berry, 2012


Hoe “kosten-effectief” is dit beleid?

• Leefbare steden – minder

gezondheidskosten [Pittel en

Rubbelke, 2008; West el al., 2013 (zie

figuur)]

13/12/2014

Kostprijs klimaatbeleid <

Vermeden gezondheidsschade


Andere secundaire voordelen van klimaat- en

transitiebeleid

• Resilience

o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie

gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]


http://concerto.eu/

Jobs in de energiesector: cleantech versus

fossiel (credits: Han Vandevyvere, VITO)

[Bron:

McKinsey 2012]



transitiebeleid

• Resilience

o Nieuwe jobs

o Daling energiefactuur



transitiebeleid

• Resilience

o Nieuwe jobs (Bv. 2 miljoen jobs in EU-renovatie

gebouwen - [Næss-Schmidt et al. 2012, http://concerto.eu]

o Daling energiefactuur

o Energie-, materialen- en voedselautonomie


http://concerto.eu/

Energieafhankelijkheid!

13/12/2014

Bron: [http://energy.publicdata.eu/ee/vis.html]


Permanent verlies aan middelen i.p.v.

middelen in eigen regio te houden

13/12/2014

Güssing Renewable Energy (AT): ‘money stays in the region and the air clean’ [www.gussingrenewable.com]


Samengevat: secundaire voordelen van

transitiebeleid

• Nieuwe jobs

• Daling energiefactuur

• Energie-, materialen- en voedselautonomie

• Leefbare steden – minder gezondheidskosten [Pittel en

Rubbelke, 2008]

• Hier en nu, geen vrijbuiters

Meer veerkracht

• Katalysator voor koerswijziging klimaatbeleid op

continentaal & mondiaal niveau


Dank voor de aandacht!
