ระบบนเวศ(Ecology-System)มความส าคญกบการด ารงชวตของมนษยเนองจากเปนความสมพนธระหวางกลมสงมชวตทอาศยอยรวมกนในบรเวณนนและความสมพนธระหวางกลมสงมชวตกบสภาพแวดลอมของแหลงทอย ไดแก ดน แสง น า ในระบบนเวศจะมการถายทอดพลงงานระหวางสงมชวตกลมตางๆ และมการหมนเวยนสารตางๆ จากสงแวดลอมสสงมชวตและจากสงมชวตสสงแวดลอม ในมตพระพทธศาสนาจะพบวา พระพทธเจาและพระสาวกมความเกยวของกบธรรมชาตและสงแวดลอมมาโดยตลอด โดยเหนไดจากการทพระพทธองคประสต ตรสร ปรนพพานและแสดงธรรมลวนมความเกยวของกบปาและสงแวดลอมทดงาม สถานทพ านกของพระพทธเจาและพระสาวก

คอ ปา ภเขา โคนไม ถ า ซอกเขา ปาชา ลอมฟางและยงมขอปฏบตส าหรบอยปาใหเหมาะสมอกหลายขอ เชน ธดงคทถอการอยปาเปนวตร ถออยโคนตนไมเปนวตร เปนตน

หลกธรรมของศาสนาสอนใหเหนวา มนษยกบธรรมชาตยอมมความสม พนธก นอย างย ง อาศยซงกนและกน ไมมใครอยไดอยางโดดเดยว ดงค าวา ldquoน าพงเรอเสอพงปาrdquo และในทางกลบกน ปากตองพงเสอ เรอกตองพงน า แสดงเปนค าพดวา ldquoเส อม เพราะป า รก ป า รกเพราะเสอยง ดนดเพราะหญาบง หญายงเพราะดนดrdquo

วตถประสงคของโครงการวจย

1 เพ อศกษากระบวนการจดการระบบนเวศวทยาชมชน ตามแนวพระพทธศาสนาของพ ร ะ ส ง ฆ แ ล ะ ช ม ช น ใ นสงคมไทย

2เพอบ รณาการภมปญญาพ ร ะ พ ท ธ ศ า ส น า ก บ ก า ร เสรมสรางความสมดลในระบบ

น เ ว ศ ว ท ย า ช ม ช น ข อ งพ ร ะ ส ง ฆ แ ล ะ ช ม ช น ใ นสงคมไทย

3 เพอวเคราะหผลกระทบและการเปลยนแปลงระบบนเวศวทยาชมชน ตามหลกน เวศวทยาวฒนธรรมเชงพทธ

บทน า

การบรณาการภมปญญาพระพทธศาสนากบการสรางความสมดล

ในระบบนนเวศวทยาชมชนระบบนเวศวทยาชมชน

An Integration of Buddhist Wisdom with the Creation of

Balance in Community Ecosystem

โดย ผชวยศาสตราจารยดร โกนฏฐ ศรทอง

วตถประสงคการวจย

แนวคดทฤษฎ

เครองมอและวธการ

ผลการวจย

องคความรทไดรบ

วจารณ

+ gurusanookcom

yuinonglukwordpresscom

สงเคราะหโดย ดรอภษฎาข ศรเครอดง

สถาบนวจยพทธศาสตร

บรณาการ หมายถง ความผสมผสานของเนอหากจกรรมและกระบวนการใหมความสมพนธ เชอมโยงเขาเปนหนวยเดยวกนอยางสมดลเพอท าใหเกดการเรยนรทเหมาะสม น าไปสการแกปญหาตางๆและน าไปใชในชวตประจ าวนได

กด (Good 1973 121 ) ไดอธบายการบรณาการไวดงน

1 สภาพของการจดรวมความรในวชาตางๆ มาไวเปนหนวยการเรยนเดยวกนโดยจดใหสมพนธดวยการสอดแทรกในเนอหาวชา

2 กระบวนการหรอการจดการเรยนการสอนในเรองใดเรองหนง โดยใหมวชาตางๆท เกยวของกนในรปของโครงการหรอกจกรรม ตวอยางเชน สอนเรองคลองปานามา กจะ

ประกอบดวยวชาภมศาสตร ประวตศาสตร ศลปะ ภาษาองกฤษและคณตศาสตร รวมกนอยโดยใหเปนไปในลกษณะทเกยวกบเรองคลองปานามา

นยส าคญถงปจจยพนฐานทางการผลต และเปนแหลงไมฟน รวมทงยงเปนพนทส าหรบท ากสกรรม เพอการคาขายและเพอยงชพเปนแหลงพชผกอาหาร เน อสตวปา และยารกษาโรคบางอยางบางประเภท รวมทงความหมายตอการด ารงชวต รากฐานภมปญญาทส งสมมาเปนเวลานานกบกระแสเศรษฐกจและสงคมสมยใหม จงมความพยายามผลตซ าทางวฒนธรรมเพอตอบโตหรอประยกต ใชภมปญญาสงสมใน

ความหลากหลายทางชวภาพทมความ ส าคญตอความมงคงและมนคงทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมมนษย หรอมความส าคญตอวชาการดานแพทยศาสตร และการพฒนาอตสาหกรรมของโลกในอนาคต พนทปาจงมความส าคญและจ าเปนอยางยงทจะตองอนรกษไว ถงแมสถานการณและชวงเวลาจะเปลยนไปแตประสบการณในวถชวตประจ าวน ldquoพนทปาrdquo ยงคงถกนยามหมายวาใหเปน

สถานการณใหมเพอแกปญหาใหม การสบชะตาขนน า การบวชตนไม และบวชปาชาวลานนาไดรเหนไดสมผสคว ามจร ง แ ละ เข าถ งปญหาการเสยสมดลในธรรมชาตแวดลอมอยางชดเจนเปนเวลาตอเนอง

เพ ร าะ ก ร ะทบกร ะ เทอ นคว าม เช อ แ ล ะอดมการณของสงคมประเพณ

แนวคดการท างานเชงบรณาการ

การจดการทรพยากรธรรมชาตโดยภมปญญา

สอดคลองกบ ความจ าเ ปนและความเปลยนแปลง

ประเวศ วะส กลาววาภมปญญาเปนมรดกสมบตล าคาทป ยา ตา ยายบรรพชนไดสรางสรรคและรกษาเชอแหงปญญาเอาไวใหคนรนหลงไดเรยนร คนควาเปนฐานขอมลเพอใหไดมการสรางสรรค และท าหนาทตามสมควรกบกาลเวลา สภาพแวดลอม สงคมเศรษฐกจทเปลยนไป

แนวคดวฒนธรรมชมชน การทมนษยตองอยรวมกนในสงคม ท าใหตองมการจดระบบความสมพนธระหวางกนขน ทงนเพอใหการอยรวมกนในชมชนเปนไปอยางสนตความสมพนธ และการจดการดงทางกลาวกอใหเกดวฒนธรรม จารตประเพณ ระบบคณคา กฎเกณฑ ความเชอและพธการตางๆ ซงลวนเกยวของกบวถการด ารงชวตทงสนกระบวนการในการผลตโดยเฉพาะในการะบบเกษตรกรรมมความสมพนธอยางแนบแนนกบวฒนธรรม และความสมพนธในชมชน

ภมปญญาเปนรากฐานการกอ เกดความรและพฒนามาสการสรางสรรคสงตางๆ ทงท เ ปนวทยาการทางปญญาและวต ถเครองมอ เครองใหสงอ านวยความสะดวกตามมากมายทสนองสอบความตองการของมนษย

ในปจจบน ภมปญญาจงมทงภมปญญาอนเกดจากประสบการณในพนท ภมปญญาทมาจากภายนอก และภมปญญาทผลตใหม หรอผลตซ าเพอการแกปญหาและการปรบตวให

แนวคดเกยวกบภมปญญา

Page 2 การบรณาการภมปญญาพระพทธศาสนากบการสรางความสมดล

wwwthaihealthorth

ฉลาดชาย รมตานนท และคณะ (2536 6-9) ไดสรปแนวคดเกยวกบปาชมชนซงประกอบดวย 5 แนวคดหลก ดงน

1 แนวความคดดานมตทางวฒนธรรม 2 แนวความคดดานระบบทรพยสนสวนรวม

ของชมชน

3แนวความคดดานศกยภาพในการจดการทรพยากรของชมชน

4แนวความคดดานเครอขายและการจดการทรพยากรในลมน า

5แนวความคดดานการเปลยนแปลงโครงสรางทางเศรษฐกจ การเมอง และระบบนเวศ

รปแบบของปาชมชน กรมปาไมไดก าหนดรปแบบการใชประโยชน

ของปาแตกตางกนออกไปตามสภาพภมประเทศ นเวศวทยา และสงคม ส าหรบชมชนทเปนผจดการปานนอาจจ าแนกตามความจ าเปนทจะตองพงพงปาไดเปน 3 ประเภทดงน

1 ชมชนทอยในพนทเกษตรกรรม

2 ชมชนทอยใกลเขตปาไม 3 ชมชนทอยในเขตปาไม เปนชมชนทม ชวตพงพงกบพนทปาไม

การวเคราะหขอมลและสถตทใชในการวเคราะหขอมล

1) น าขอมลทไดจากเครองมอหลายรปแบบ มาจดระเบยบขอมล (data organizing) เพอใหเกดองครวมของความรและภมปญญาทองถนของชมชน ใหขอมลอยในสภาพทพรอมจะน าไปวเคราะหไดสะดวก ซงประกอบดวย 2 สวน คอ สวนทไดจากงานวจยเชงประจกษ คอ การจดการระบบนเวศวทยาชมชน ตามแนวพระพทธศาสนาของพระสงฆในชมชน

2) ขอมลทไดจากการทบทวนวรรณกรรม ไดแก แหลงภมปญญาทองถน แหลงความรระบบนเวศวทยาชมชน กระบวนการพฒนาองคความรและ

การศกษาวจยครงน ใชวธการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) และใชการส ารวจภาคสนามโดยใชแบบสมภาษณเชงลก เพอใหไดขอมลพนฐาน จากปรากฏการณทางสงคมชมชน ทเกยวเนองกบการใชประโยชนจากทรพยากรปาไม น าและสงแวดลอมตามบรบทชมชน

ภมปญญากบการเสรม สรางความสมดลในระบบนเวศวทยาชมชน

แนวคดเกยวกบปาชมชน

วธด าเนนการวจย

แสดงถงศกยภาพในการคดคนของมนษยโดยการเรยนรจากธรรมชาต สงแวดลอม เพอน ามาใชใหเกดประโยชนกบการด ารงชวตของตนเองและมความสอดคลองกบธรรมชาต อาท เครองมอในการท าการเกษตรหรอการพงพาธรรมชาตเกยวกบปจจย 4 คอ อาหาร ทอยอาศย เครองนงหม และยารกษาโรค เปนตน

3 ความสมพนธระหวางคนกบสงเหนอธรรมชาต เปนการสรางสญลกษณแทนสงศกดสทธทมคณและโทษกบมนษย เพราะมนษยมความปรารถนาทจะไดรบความปลอดภยและมความหวงวาอ านาจของสงศกดสทธนนจะชวยได

กาญจนา แกวเทพ (2533) ไดจ าแนกระบบความส าพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอมรอบตวในการศกษาแนววฒนธรรมชมชนออกเปน 3 มต คอ

1 ความสมพนธระหวางคนกบคน ซงเปนความสมพนธระหวางเพอนบานหรอกลมเชอชาตเดยวกน การชวยเหลอเกอกลกน การเรยนรซงกนและกนในระดบนเปนการสรางความสมพนธการภายในหนวยยอยและชมชน และมความคนเคยละกระชบแนนแฟมกนมากในหมเครอญาตเดยวกน

2 ความสมพนธระหวางคนกบธรรมชาตเปนการ

ระบบความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม

โดย ผชวยศาสตราจารยดร โกนฏฐ ศรทอง Page 3

1 กระบวนการจดการระบบนเวศวทยาชมชนของพระสงฆ ทไดรบรางวลลกโลกสเขยว คอ 1) เมอเกดไฟไหมปา เกดการปองกนไมใหไฟไหมปา (ตามภมปญญา) 2) สรางจตส านก ปลกจตอาสา การมสวนรวมรกพนทปาของตนตามหลกพทธธรรม 3) ถางปาเปนแนวกนไฟแบบเปยกเพอใหเกดความชมชน 4) ปลกตนไมโตเรวคมแนวกนไฟ 5) ปองกนการเขามาของนายทน 6) ปองกนและเฝาระวงการตดไม 7) ผลทไดรบคอ การอนรกษปาไมอยางยงยน ทง 7 ขอ คอบนได 7 ขนแหงความส าเรจของกระบวนการสรางความสมดลในระบบนเวศวทยาชมชนของพระสงฆ

2 การบรณาการภมปญญาพระพทธศาสนากบการเสรมสรางความสมดลในระบบนเวศวทยาชมชนกคอ การสรางจตส านกใหชาวบานไดเขาใจ เขาถงและพฒนา ตามแนวพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ดวยหลกธรรมทถกแฝงอยในหลกธรรมค าสอนของพทธศาสนา ทพระสงฆน ามาใชการประยกตกบระบบนเวศวทยาชมชน การอนรกษสงแวดลอมตามหลกพระพทธ ศาสนา จะตองเขาใจความเปนจรงตามหลกไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท อรยสจ 4 หลกไตรสกขา หลกพรหมวหาร 4 ความกตญญ

3 ผลกระทบและการเปลยนแปลงระบบนเวศวทยาชมชนตามหลกนเวศวทยาวฒนธรรมเชงพทธ พบวา พระพทธศาสนาไดมองสรรพสงเปนองครวม เชอมโยงองอาศยกนและกนตามระบบธรรมชาต ผลกระทบและการเปลยนแปลงระบบนเวศ เชน สงมชวตใหมเกดขน เกดชมชนใหม มการเปลยนแปลงสภาพ แวดลอมทางกายภาพ ซงจะท าใหเกดการเปลยนชนดของสงมชวตอนๆ ในชมชนแหงนนไปดวย

ความส าคญทกดาน ซงกหมายถงการจดการปาใหสอดคลองกบวถชวตทดของคนซงรวมเรยกวา

ldquoวฒนธรรมเชงพทธrdquo บรรณานกรม กรมปาไม การจดการปาชมชน

กรงเทพมหานคร ส านกงานสงเสรมการปลกปา กรมปาไม 2540

กรมปาไม แนวทางการจดการปาชมชน กรงเทพมหานคร ส านกงานสงเสรม การปลกปากรมปาไม2541

ยศ สนตสมบต นเวศวทยาชาตพนธ ทรพยากรชวภาพและสทธชมชน เชยงใหม บรษทวทอนดไซน จ ากด 2547

ประชา อนทรแกว ชวตกบสงแวดลอม กรงเทพฯ บรษทเธรดเวฟ เอดดเคชน2542

พระธรรมปฎก (ปอ ปยตโต) (การศกษาเพออารยธรรมทยงยน พมพครงท 3 กรงเทพฯ สหธรรมก 2539

ระบบนเวศวทยาปาชมชน จงเปนทรวมของธรรมชาตและสงแวดลอมทเกยวของกบสงคมทกระดบชน ดงนนหากจะตองหาทางเลอกในการคมครองระบบนเวศวทยาปาชมชนใหอยได คนในสงคมซงเปนผใชทรพยากรตองเปนผตดสนใจ หากสงคมตองการประโยชนอยางใดอยางหนงจากปา กตองจดการใหไดผลผลตอยางนน เชน ตองการไมซงกตองจดการปาใหไมยนตน ทมคาทางเศรษฐกจไดมโอกาสเจรญเตบโตมากกวาพชพรรณชนดอนและตดฟนออกมาใชประโยชน หรอหากตองการน ากสรางกลไกลควบคมการไหลของน า ควบคมปองกนคณภาพน าในล าธาร โดยออกกฎหมายควบคมสงเหลาน หากตองการสตวกตองเสรมสรางแหลงอาหาร น าและพนธไมทสตวตองการเพอดงดดสตวใหเขามาอยอาศยและหากน หากตองการประโยชนหลาย ๆ อยาง เชน น าใชและท าการเกษตร ไมใชสอย สตวปา แหลงพกผอนหยอนใจและสงแวดลอมทด รวมทงเปนถนทอยของมนษยโดยเฉพาะชนเผาทอยมากอนแลว กตองมระบบการจดการทเหมาะสมทให

อานนท กาญจนพนธ มตชมชน วธคดทองถนวาดวย สทธ อ านาจ และการ จดการ ทรพยากร กรงเทพฯ สานกงานกองทนสนบสนนการวจย 2544

วจารณ

ผลการวจย องคความรทไดจากการวจย

1 กระบวนการจดการระบบนเวศวทยาชมชนของพระสงฆ ทไดรบรางวลลกโลกสเขยว คอ 1) เมอเกดไฟไหมปา เกดการปองกนไมใหไฟไหมปา (ตามภมปญญา) 2) สรางจตส านก ปลกจตอาสา การมสวนรวมรกพนทปาของตนตามหลกพทธธรรม 3) ถางปาเปนแนวกนไฟแบบเปยกเพอใหเกดความชมชน 4) ปลกตนไมโตเรวคมแนวกนไฟ 5) ปองกนการเขามาของนายทน 6) ปองกนและเฝาระวงการตดไม 7) ผลทไดรบคอ การอนรกษปาไมอยางยงยน ทง 7 ขอ คอบนได 7 ขนแหงความส าเรจของกระบวนการสรางความสมดลในระบบนเวศวทยาชมชนของพระสงฆ

2 การบรณาการภมปญญาพระพทธศาสนากบการเสรมสรางความสมดลในระบบนเวศวทยาชมชนกคอ การสรางจตส านกใหชาวบานไดเขาใจ เขาถงและพฒนา ตามแนวพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ดวยหลกธรรมทถกแฝงอยในหลกธรรมค าสอนของพทธศาสนา ทพระสงฆน ามาใชการประยกตกบระบบนเวศวทยาชมชน การอนรกษสงแวดลอมตามหลกพระพทธ ศาสนา จะตองเขาใจความเปนจรงตามหลกไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท อรยสจ 4 หลกไตรสกขา หลกพรหมวหาร 4 ความกตญญ

3 ผลกระทบและการเปลยนแปลงระบบนเวศวทยาชมชนตามหลกนเวศวทยาวฒนธรรมเชงพทธ พบวา พระพทธศาสนาไดมองสรรพสงเปนองครวม เชอมโยงองอาศยกนและกนตามระบบธรรมชาต ผลกระทบและการเปลยนแปลงระบบนเวศ เชน สงมชวตใหมเกดขน เกดชมชนใหม มการเปลยนแปลงสภาพ แวดลอมทางกายภาพ ซงจะท าใหเกดการเปลยนชนดของสงมชวตอนๆ ในชมชนแหงนนไปดวย

ความส าคญทกดาน ซงกหมายถงการจดการปาใหสอดคลองกบวถชวตทดของคนซงรวมเรยกวา

ldquoวฒนธรรมเชงพทธrdquo บรรณานกรม กรมปาไม การจดการปาชมชน

กรงเทพมหานคร ส านกงานสงเสรมการปลกปา กรมปาไม 2540

กรมปาไม แนวทางการจดการปาชมชน กรงเทพมหานคร ส านกงานสงเสรม การปลกปากรมปาไม2541

ยศ สนตสมบต นเวศวทยาชาตพนธ ทรพยากรชวภาพและสทธชมชน เชยงใหม บรษทวทอนดไซน จ ากด 2547

ประชา อนทรแกว ชวตกบสงแวดลอม กรงเทพฯ บรษทเธรดเวฟ เอดดเคชน2542

พระธรรมปฎก (ปอ ปยตโต) (การศกษาเพออารยธรรมทยงยน พมพครงท 3 กรงเทพฯ สหธรรมก 2539

ระบบนเวศวทยาปาชมชน จงเปนทรวมของธรรมชาตและสงแวดลอมทเกยวของกบสงคมทกระดบชน ดงนนหากจะตองหาทางเลอกในการคมครองระบบนเวศวทยาปาชมชนใหอยได คนในสงคมซงเปนผใชทรพยากรตองเปนผตดสนใจ หากสงคมตองการประโยชนอยางใดอยางหนงจากปา กตองจดการใหไดผลผลตอยางนน เชน ตองการไมซงกตองจดการปาใหไมยนตน ทมคาทางเศรษฐกจไดมโอกาสเจรญเตบโตมากกวาพชพรรณชนดอนและตดฟนออกมาใชประโยชน หรอหากตองการน ากสรางกลไกลควบคมการไหลของน า ควบคมปองกนคณภาพน าในล าธาร โดยออกกฎหมายควบคมสงเหลาน หากตองการสตวกตองเสรมสรางแหลงอาหาร น าและพนธไมทสตวตองการเพอดงดดสตวใหเขามาอยอาศยและหากน หากตองการประโยชนหลาย ๆ อยาง เชน น าใชและท าการเกษตร ไมใชสอย สตวปา แหลงพกผอนหยอนใจและสงแวดลอมทด รวมทงเปนถนทอยของมนษยโดยเฉพาะชนเผาทอยมากอนแลว กตองมระบบการจดการทเหมาะสมทให

อานนท กาญจนพนธ มตชมชน วธคดทองถนวาดวย สทธ อ านาจ และการ จดการ ทรพยากร กรงเทพฯ สานกงานกองทนสนบสนนการวจย 2544

วจารณ

ผลการวจย องคความรทไดจากการวจย