Zwols Tijdschrift 2011 nr. 3/4 - KNNV · 2014-04-14 · in dit nummer: Indien onbestelbaar retour...

in dit nummer:

Indien onbestelbaar retour zenden aan:

Postbus 12758001 BG Zwolle

Zwols TijdschriftJaargang 18 nummer 3/4, november 2011Verschijnt in 2011 3 keer per jaar in een oplage van 700 exemplaren.

Redactie Anja Bosman-de Haan, Jur Furda, Jeroen Mulder, Albert Versteegde, Nicole Vervoort, Erwin de Visser

EindredactieAnja Bosman-de Haan

VormgevingNicole Vervoort

DrukDrukkerij Veldman, IJsselmuiden

RedactieadresMarterveld 158017 MD ZwolleT 038 - 385 82 00e-mail: [email protected]

Aanleveren van kopij voor het ZNT:Liefst digitaal zonder opmaak via e-mail of op CD aan het redactieadres.

Geschreven, niet uitgetypte kopij sturen aan:IVN afdeling Zwolle e.o.Postbus 2728000 AG Zwolle

ontwerp omslag: Henni van DijkHet ZNT is het gezamenlijke tijdschriftvan IVN en KNNV, beide afdeling Zwolle

Onder andere..- De adder: status en distributie in Overijssel en Nederland- Splijtzwam- Een levensgevaarlijke ent- Nachtvlinders in mijn achtertuin- En verder: Verslag IVN wandeling Windesheim, verslagen KNNV excursies: Oostvaardersplassen, kraanvogels Diepholz, Pier van IJmuiden, Schiermonnikoog, fiets bigday Zwolle -- en meer...

2011 nr. 3/4

Niets uit dit nummer mag worden gebruikt voor publicatie zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie, de auteur of de fotograaf.

De redactie van het ZNT aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor schade, voort-vloeiend uit het plaatsen van aangeboden foto’s, illustraties of teksten waarop het auteursrecht of portretrecht van iemand anders rust.

Bij de voorplaat tekst: Jeroen Mulder

Romanesco (Brassica oleracea), is een groente uit de zes-tiende eeuw, afkomstig uit Italië. Hier werd ze broccoli romanesco (broccoli van rome) genoemd.De Romanesco, ook wel bekend als torentjesbloemkool, is geelgroen van kleur en wordt gevormd door zich steeds herhalende torentjes.De wonderbaarlijke vorm van deze groente is het voor-beeld van een fractal in de natuur.Een fractal is een wiskundig figuur dat zichzelf op steeds kleinere schaal herhaalt. In de wiskunde houdt die herha-ling nooit op.Bij de groei in de natuur eindigt de herhaling als je bij de moleculen komt.De term fractal, afgeleid van het Latijnse fractus (gebro-ken) werd in 1975 geïntroduceerd door Benoît Mandel-brot.Vier jaar later deed de Romanesco zijn intrede in Ne-derland en sinds 1986 vind de teelt op grotere schaal plaats.Overigens is de Romanesco niet het enige voorbeeld van fractals in de natuur.Andere mooie fractals zijn onder andere terug te vinden in het blad van een varen, in een bliksemschicht en in sneeuwvlokken.

Werkgroepen IVN en KNNV overzicht coördinatoren

IVNExcursies Everdine van Dasselaar 038 - 465 59 24 Vogelzangcursus Henriëtte Maan 038 - 444 76 12 Wilde plantencursus Marlène Vaessen 0522 - 24 15 32Groencursus Heike Tack 038 - 337 57 57 Natuurgidsencursus Alfred v/d Burgh 038 - 422 79 47Jeugdactiviteiten (Groendoeners) Sija Reehoorn (tijdelijk) 038 4660672 Werkgroep Gezinsactiviteiten Annet van der Wal (tijdelijk) 038 4537022 Stands en verkoop Fenna Westers 038 - 422 43 87Veldlessen Renée Cornelis 038 - 460 59 78Groen voor Ouderen Wietske van Santen -de Vries 038 - 422 04 50

KNNVVogelwerkgroep Jur Furda 038 - 385 82 00Werkgroep Hydrobiologie Leo Winter (interim) 038 - 851 94 70 Werkgroep Knoflookpadden Sybout Jaasma 038 - 453 75 73Mossenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96Plantenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96 Brunhilde Reicher 038 - 4221228Insectenwerkgroep Leo Winter 038 - 851 94 70Natuurbeschermingscommissie Hans Nederhand 038 - 460 45 51 Dirk Maas 0529 - 42 72 55Werkgroep de Helmhorst Erik van Dijk 06 - 22441315

Gezamenlijke werkgroepPaddenstoelen Tineke Burghard 038 - 444 72 27

Verwante werkgroepenRoofvogelwerkgroep Jan van Dijk 038 - 465 70 50Steenuilenwerkgroep Bé Schilder 0529 - 49 74 28Kerkuilenwerkgroep Arnold Verhoeven 038 - 465 59 64Zoogdier werkgroep Overijssel Henk Mellema 038 - 4250993

KNNV Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, vereniging voor veldbiologie

KNNV Afdelingsbestuur

voorzitter Betty van LeeuwenMeidoornlaan 4, 7721 EZ [email protected] T 0529 - 43 39 69

secretaris Wietske van Santen-de VriesPrins Bernhardstraat 12, 8019 XK [email protected] T 038 - 422 04 50

penningmeester Erwin de VisserSloetmarke 41, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 96 07

PR en communicatie / coordinator activiteiten Anja Bosman-de HaanScheppinckmate 53, 8014 JR [email protected] T 038 - 465 47 35

bestuurslid Dirk MaasDe Doornweg 49, 8035 PD [email protected] T 0529 - 42 72 55

bestuurslid Henk van BlitterswijkWestenholterweg 7, 8042 AE [email protected] T 038 - 423 41 91 natuurhistorisch secretaris Erik van Dijk Donker Curtiusware 35 8014 TK [email protected] T 06-22441315

Ondersteunende functies

ledenadministratie Cor KauwSloetmarke 39, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 35 92 webmaster Johan BuitenkampGoudplevierstraat 219, 8043 JL Zwolle [email protected] T 038 - 420 21 51 website www.knnv.nl/zwollee-mailadres afdeling [email protected] KNNV Afdeling Zwolle Postbus 1275 8001 BG Zwolle

Contributie 2011 KNNVLidmaatschap bedraagt € 29,25, incl. toezending NaturaHuisgenootlidmaatschap € 12,75Regionaal lidmaatschap € 17,-Jeugdlidmaatschap (t/m 25 jaar) € 17,- , incl. toezending NaturaGironummer: 998242 tnv KNNV Zwolle.Opzeggen lidmaatschap uiterlijk 15 december voorafgaand aan betreffende kalenderjaar schriftelijk of per e-mail bij ledenadministrateur, Cor Kauw ([email protected]). U ontvangt binnen 10 dagen een bevestiging. Zo niet, neemt u dan opnieuw contact op.

IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie

IVN Afdelingsbestuur

voorzitter Heike TackStegginkmarke 20, 8016 MG [email protected] T 038 - 3375757 secretaris Joke GeschiereDe Klencke 1, 7944 RZ [email protected] T 0522 - 24 24 87 penningmeester Janna DrewesDreessingel 85, 8015 CH [email protected] T 038 - 466 99 15

bestuurslid Vacant

bestuurslid Vacant

bestuurslid Marcel TonkesDreessingel 107, 8015 CJ [email protected] T 038 - 465 99 66 bestuurslid Roelof PolKortenhorststraat 24, 8015 BT [email protected] T 038 - 460 94 36


bestuurs-adviseur Louis Zandbergen Drapenierlaan 27, 8043 AJ ZwolleT 038 - 420 10 83

ledenadministratie Roelof [email protected] T 038 - 460 94 36

tel. contactadres 038 - 3375757

website www.ivnzwolle.nle-mailadres afdeling [email protected] IVN Afdeling Zwolle e.o. Postbus 272 8000 AG Zwolle

Contributie IVNLeden € 18,- per jaar. U ontvangt dan ook het landelijke blad Mens en Natuur 4 x per jaar; Huisgenootleden € 9,-Donateurs € 10,- per jaar.Gironummer: 124197 t.n.v. IVN Zwolle

Opzegging van het donateur-/lidmaatschap kan per kalenderjaar. U dient dit schriftelijk of per e-mail voor 15 december voorafgaand aan het betreffende kalenderjaar door te geven bij de ledenadministrateur. Postadres en e-mailadres zie hierboven.

2 | Zwols Natuur Tijdschrift 18e jaargang nummer 3/4 18e jaargang nummer 3/4 Zwols Natuur Tijdschrift | 35

Planning voor 2012

ZNT nummer 1 van 2012Sluitingsdatum kopij: 18 november Sluitingsdatum korte mededelingen: 9 december 2011Streefdatum verschijning: begin januari 2012

Door een kleine verschuiving in de planning van 2011 zullen er in 2011 slechts 3 nummers verschijnen!

ZNT

18e jaargang nummer 3-4 Zwols Natuur Tijdschrift | 3

Buiten Kijken door Margriet van Kampen

ZNT

futenpaar en het gepiep van hun jongen. Het zijn oude be-kenden van me. Van begin af aan weet ik waar ze huizen en ik ga ze altijd eventjes opzoeken als ik in de buurt ben. Omdat ik hun privacy respecteer, hebben ze hun schuwheid afgelegd, zodat ze rustig doorgaan met hun bezigheden, dit keer veren poetsen op het open water, veilig voor belagers. Eerst lekker poedelen, klapperend met de vleugels, daarna het water van de veren afschudden, dan de ‘body lotion’, afkomstig uit de vetklier precies boven hun staart. Door er met de achterwaarts gebogen kop overheen te wrijven wordt die klier geactiveerd. Dan wordt de kop als een oliekwast gebruikt om het vet over het verenkleed te verspreiden. En dat alles op een soepele ele-gante manier. Het verenkleed moet goed waterdicht zijn om enorme afstanden onder water te kunnen afleggen, als een sa-tijnen duikbootje! Ik heb ze weleens vanuit mijn kano zo onder water zien zwemmen, gestroomlijnd als de vissen waar ze op jagen; kop en hals in één lijn gestrekt, hun pootjes helemaal achteraan het lichaam, als de schroef van een boot, het lijfje voortstuwend.

… een

futenpaar …

Al kanoënd zwerf ik op een milde zomer-dag door de Wieden, het merengebied in de Kop van Overijssel. De langste dag is allang geweest; de meeste zangvo-gels houden zich stil. Ik geniet van het spel van zon en wind op het water en van de vele waterlelies die oplichten in de zon. Een eindje verderop hoor ik het vertrouwde ‘korr, korr’geluid van een

Futen Foto: Wikipedia, Marek Szczepanec

ZNT

4 | Zwols Natuur Tijdschrift 18e jaargang nummer 3-4

Ik heb hun gezinsleven van dichtbij kun-nen meemaken.In het voorjaar hun baltsgedrag, waarbij ik zelfs toen niet wist, wie nu het manne-tje of het wijfje was, zo uniseks zijn hun verenkleed én hun gedrag. Het wijfje leek een iets kleinere halskraag te heb-ben, als je ze samen zag. Het begon met een eenzame vogel, luid en schor roepend om een maatje. Dat had succes. Want plotseling kwam er een tweede aanzwemmen, veelal onder wa-ter, om dan opeens vóór de ander recht uit het water op te rijzen. Daarna zwom-men de vogels vlak tegenover elkaar en met gespreide halskraag schudden ze de kop heen een weer. Toen ze dat welletjes vonden, doken ze allebei onder en kwa-men ieder met waterplanten in de snavel weer boven en zwommen recht op elkaar af. Plotseling kwamen ze rechtstandig uit het water omhoog, borst aan borst, al watertrappend, en schudden hun sna-vels. Dat moest een enorme krachtsin-spanning zijn; ze stónden bijna op het water! Tenslotte zonken de beide vogels weer terug, waarna ze van elkaar weg-gingen en weer terugkeerden, half lo-pend half vliegend.En toen de nestbouw, een drijvend nest van allerlei waterplanten, ergens in een rietkraag.

Daarna de jongen, kleine gestreepte donsballetjes, die vaak door de ouders op de rug genomen werden. In de eerste da-gen waren ze zó klein dat ze helemaal verscholen lagen onder de veren van de ouder, af en toe stak er een kopje bovenuit. Als de ouders onderdoken, moesten ze mee, graag of niet. Die duikles hielden ze niet zo lang vol, als dobbers schoten ze dan omhoog, te klein en te licht om lang onder te blijven. Dan klommen ze maar weer bij vader of moeder ‘op schoot’ of ze kregen iets lekkers aangeboden. Als er aflossing van de wacht kwam - één van beide ouders had dan even vrij gehad, kwam de ander met een visje aanzetten en dan werd er eventjes gezellig samen gegeten.

Het kán niet anders of zo’n harmonieus, welgemanierd gezins-leven, met zo’n evenwichtige taakverdeling smaakt naar meer, en al gauw komt er dan een tweede, en soms zelfs een derde broed, maar dan hebben we het over begin september.En nu was ik dus getuige van een verbluffend staaltje asserti-viteitstraining, naar het leek. De jongen zijn nu, tweede helft juli, bijna volwassen en kunnen al zelfstandig voedsel zoeken. Maar ze zijn nog bij hun ouders, af en toe bedelend om voed-sel. De oude willigt zo’n verzoek geduldig in en komt dan met een visje aanzetten. Eén van de jongen pakt het en wil het wegslikken. Maar dan gebeurt het…. De oude jaagt hem na alsof hij het voedsel weer wil afpakken en het jong maakt zich met visje en al uit de voeten. Hetzelfde gebeurt ook bij de andere jongen. Voedsel aanbieden en het dan weer ‘af willen pakken’.Uiteindelijk gaat het gezinnetje gezamenlijk zijns weegs.Ook in de natuur vraagt de weg naar volwassenheid om des-kundige begeleiding….

ZNT


Redactioneeltje

Het is al weer een poosje geleden dat de din-getjes even wereldwijd in het nieuws waren: de neutrino’s. Kleiner dan klein en sneller dan het licht. Hebben de wetenschappers van CERN in Genève deze deeltjes echt aangetoond of is er een rekenfoutje gemaakt?! Staan ons revolu-tionaire veranderingen te wachten, zoals een Nieuwe IJstijd en maken de mammoeten en de Neanderthalers binnenkort hun opwachting? Of wordt de neutrino de naam van een nieuw Ver-kade-koekje?

Dit fenomeen gaat mijn voorstellingsvermogen te boven.

Waar ik meer mee kan, is de Occupy-beweging. Een handjevol mensen dat oude idealen van stal heeft gehaald en daarmee letterlijk de straat op gaat. Ik heb er wel respect voor. Verwelkte ‘flower power’ of idealisme in volle bloei?. ‘Stop de top’, ‘Ban de Bank’ en ‘Hebt elkander lief’.

Misschien kunnen wij er een Zwolse variant op maken?!…Dan nemen we tentjes mee de Melk-markt op, als het weer wat warmer wordt, en be-schilderen we oude lakens met ‘Red de natuur’, ..’Help de vogels’, en..’Meer kopij voor het ZNT’.

…Ik zie het er voorlopig niet van komen…

Misschien kan ik beter hier een oproepje plaat-sen:’ Meer kopij voor het ZNT’.

Nee, dat valt ook niet op. Iets grotere letters dan?

‘Meer kopij voor het ZNT!!’…

Dit Zwols Natuurtijdschrift is zeker niet sneller dan het licht verschenen en is best een dunne-tje geworden. Als we in januari met meer inhoud willen komen, hebben we daarvoor wel uw ver-slagen, verhalen, foto’s en medewerking nodig! Dus, beste lezers: aan de slag! Kopje koffie, neu-trinootje erbij en schrijven maar.

Anja Bosman – de Haan

Inhoudsopgave

Buiten Kijken door Margriet van Kampen

Redactioneel

Natuur in en om het huis door Yvonne Ham Excursie Korhoenders door Sigrid Aalfs

Fietsexcursie landinrichting Marshoek /Hoonhorst door Pim Bosman

Cursus Natuurfotografie door Melchior van Tweel

Waarnemingen in het Westerveldse Bos door Gerrit Reitsma

Goed Bekeken door Gerard Beersma

De ontbrekende schakel tussen Lelystad en Zwolle door Dirk de Graaf

Van de IVN bestuurstafel

Bestuursvacatures IVN Zwolle

De nieuwe zoogdieratlas van Overijssel

Groendoeners door Femmy Mulder

Van de KNNV bestuurstafel

Aankondiging ALV van de KNNV Zwolle

Tekening van Willemien

Programma KNNV Zwolle winter 2011

Oplossing vorige fotovraag

De fotovraag

Aankondiging landelijke Sovondag 2011

3-4

5

6-7

8

9

10

11

12

13

14

15-16

17

18

19

19

20

21-23

24

25

26

Redactioneel

Foto: Nicole Vervoort

ZNT


Natuur in en om het huis tekst en foto Yvonne Ham

De Scholekster

Vanuit mijn vierhoog appartementencom-plex kijk ik neer op huizen met een plat dak dat met fijn kiezelsteen is bedekt. Elk jaar tegen half maart komt er bezoek van een koppeltje scholeksters, dat op het dak komt nestelen. Ze zijn altijd actief en ook behoor-lijk lawaaiig, deze vogels met hun zwart-witte verenkleed en lange rode snavel, zo-dat het af en toe slapeloze nachten oplevert. Regelmatig klinkt het schelle ‘tepiet tepiet’. De bijnaam ‘bonte piet’ spreekt dan ook tot de verbeelding.

Tussen de kiezels wordt het nestje gebouwd en als de kuikentjes na vier weken uit hun ei-tje kruipen, vliegen de ouders heen en weer om hun kroost te voeden. Opmerkelijk is wel dat ze van de leg, die bijna altijd uit vier

eitjes bestaat, het laatste eitje niet meer uitbroeden. Daarin zit wel een kuikentje, maar de eerste drie krijgen voorrang, met als gevolg dat ze meteen verzorgd worden. Het is wel zo dat de scholekster de enige steltvogel is, die de kuikentjes blijft door-voeren totdat ze volwassen zijn. Het bezoek heeft tot eind augustus - begin september geduurd en plotseling waren ze allemaal verdwenen.

Het was al een paar jaar bekend dat de scholekster op platte grinddaken in het bin-nenland broedt. De trend zet zich momen-teel door, maar het blijft een vreemd gezicht als je scholeksters alleen kent van de kust of van de Wadden en je ziet, maar vooral hoort, ze opeens over de daken vliegen.

ZNT


Nog vreemder is het een jonge scholekster over de straat of het grasveld te zien rond-drentelen, gevolgd door ongeruste ouders, die het beestje van verse wormen voor-zien.Maar toch is het bijzonder dat een schol-ekster zo’n aanpassingsvermogen heeft.

De meeste scholeksters huizen aan de kust en vooral op de Wadden zijn ze in groten getale aanwezig. Ze behoren tot de orde van de steltlopers en volgens mij is het één van de weinige vogelsoorten, die er een orde op nahoudt. Zo kennen ze de orde van de ‘hokkers’, de eerste en hoogste klasse: vogels die hun nest op het foerageerterrein hebben. Bij laag water zijn deze scholeksters snel bij hun voedsel en kunnen ze hun jongen veel voedsel geven. Wat hogerop in de kwelder huizen de ‘wippers’. Zij vormen de tweede klasse. Zij broeden op de kwelder en moeten zo’n 500 meter pendelen tus-sen wad en nest. Dan zijn er ook nog de ‘soosvogels’, de laagste klasse. Ze worden door hun soortgenoten verjaagd, als ze hun territorium betreden, met als gevolg dat ze nergens kunnen nestelen. Gemiddeld duurt het vijf jaar, voordat een ‘soosvogel’ is opgeklommen tot ‘wipper’. Omdat hokkers met minder inspanning meer kuikentjes per jaar grootbrengen (gemiddeld 0,67 kuiken tegen 0,18 kuiken voor wippers), is de druk op hokkers erg groot. Zowel het mannetje als het vrouwtje verdedigt dan ook het territorium. De scholekster heeft zich ontwikkeld tot een specialist in het vangen van schelpdieren, zoals kokkels en mossels. Ze steken heel fijn-gevoelig hun snavel tussen de helften van de schelp om de sluitspier van het weekdier door te knippen. Daarnaast vullen ze hun dieet graag aan met andere prooidieren, zoals verschillende soorten borstelwormen en geleedpotigen. Deze worden opgespoord

…slapeloze nachten…

door de snavel als een prikstok in het wad te steken, om zo op de tast de bodemdieren te vinden. Met deze prikstokmethode ver-zamelen ze in het binnenland regenwormen en emelten (larven van langpootmuggen).Na de zomer vertrekken alle scholeksters weer naar de kust. In de polders is het voedselaanbod in de loop van het seizoen afgenomen. Terwijl in het binnenland de grond hard is en de wormen onbereikbaar zijn, bieden de kwelders nog voldoende voedsel. Daarbij komt nog dat scholeksters van Scandinavische en Baltische kusten naar Nederland trekken om te overwinter-en. De Hollandse scholeksters reserveren daarom al vroeg een plekje op het wad.Ondanks hun aanpassingsvermogen gaat het de Nederlandse scholekster niet voor de wind. De aantallen nemen al sinds het mid-den van de jaren tachtig af. Een oorzaak hiervan is de overbevissing (kokkelvisserij) van schelpdieren in de Nederlandse kust-wateren. De sterfte van de overwinterende scholeksters is toegenomen en de condi-tie van de broedvogels in het voorjaar is achteruitgegaan.SOVON Vogelonderzoek heeft zijn zorg hierover uitgesproken. Een bijzondere en interessante, mooie vogel is het,de schole-kster, laten we deze vogel zo goed mogelijk proberen te beschermen………….

ZNT


Op zondag 10 april gaat een groepje van ongeveer acht mensen uit Zwolle op zoek naar korhoenders in Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug bij Nijverdal. Korhoenders zijn zeldzaam en behoren tot de zogenaamde ruigpoothoenders. In het verleden ging de Vogelwerkgroep Zwolle vaker op zoek naar korhoenders in dit gebied. Maar niet altijd met het ge-wenste resultaat. In alle vroegte, 06.30 uur, parkeren we onze auto’s in Nijverdal en lopen we het eerste stuk door een bos op een ver-harde weg. De boswachter haalt ons in op de fiets, hij ‘gaat’ naar zijn werk. We horen al allerlei vogels, die druk aan het zingen zijn om de vrouwtjes te imponer-en: de tjiftjaf, de merel, de boomklever en de boomleeuwerik, en we genieten ervan. We lopen steeds meer richting de heidevelden. We kijken naar beneden, een dal in, dat prachtig verlicht wordt door de zon, die de nevel probeert door te prikken. We lopen steeds dieper het park in, naar de plek waar de korhoend-ers mogelijk vertoeven.Onderweg komen we soms een paar mensen of kleine groepjes tegen, allen met één doel: korhoenders zien. Op een gegeven moment horen we de typische klokgeluiden.. . dat zijn ze! In ieder geval hebben we ze gehoord! Ondertussen is er een behoorlijke samenscholing van mensen ontstaan; sommigen wachten en lurken vredig hun kopje koffie uit de thermosfles, anderen blijven gefo-cussed. Het is een spieden met camera’s op statieven, maar nee, geen hoender te zien. Wat we wel zien, zijn onder andere roodborsttapuiten.We lopen een stukje verder. We slaan een pad in, dwars door de heide. We zeggen tegen elkaar: “Ruim je camera maar op en kijk om je heen, er is nog zoveel an-der moois te zien. Misschien dat je dan net geluk hebt…” Op een gegeven mo-ment zien we aan de rechterkant van het

pad twee mooie grote bomen staan. Waarom kijken we daar naar? Er vliegen korhoenders in!! We zien zo’n acht hoenders, een mannetje en zeven vrouwtjes. De man laat zien wat hij in huis heeft: grote opgezette vleugels/veren, en de vrouwtjes maar staren. We kijken bij elkaar in de beste lenzen en krijgen allen zo ons geluksdeel. De hoenders blijven net zo lang zitten tot ieder van ons rustig een foto heeft kunnen maken; heel bijzonder. Op een gegeven ogenblik vliegen ze weg. En daar gaat het moment.We lopen weer door, richting een groepje mannen dat getuige was van hetzelfde spektakel. Zij hebben het geluk dat vanuit hun perspectief de zon op de blauwzwarte vleugels van het mannetje scheen. “Een formidabel gezicht”, aldus de heren. Dat geloven we direct. Maar we zijn allemaal heel blij dat we korhoenders hebben gezien. Ze worden steeds zeldzamer. De laatste telling in 2010 gaf aan dat er nog maar zeven hanen in dit park zijn. Daarna besluiten we nog wat te gaan wandelen, het is per slot van rekening nog maar 10.00 uur! Na nog een uur grasduinen, besluiten we richting de auto’s te gaan. Onder het genot van een drankje op een terras bij de parkeerplaats genieten we na van onze ervaringen met de korhoenders.

Excursie Korhoenders door Sigrid Aalfs

foto: Peter de Kraker

…Een formidabel gezicht!...

ZNT


…Een formidabel gezicht!...

Na een week uitstel in verband met overvloedige regen is op 2 juli 2011 onder zonnige weersomstandig-heden een fietsexcursie verreden door het landinrichtingsgebied Marshoek/Hoonhorst, ten oosten van Zwolle. We werden deze dag begeleid door Wim van Bruggen, die nog steeds lid is van de betreffende landinrichtingscommissie.

Vanaf 1990 zijn in dit gebied vele werkzaamheden uitgevoerd om zowel de verkaveling van de aanwezige landbouwbedrijven als de waterbeheersing in dit gebied te verbeteren. Tegelijkertijd is de verscheidenheid in landschaptypen zoveel mogelijk behouden en waar mogelijk zelfs versterkt. Zo is er zo´n 30 hectare aan nieuwe beplantingselementen aangelegd. Ook is in het gebied tussen de landgoederen De Horte, Mataram, Den Berg en Den Aalshorst alsmede in de uiterwaarden van de Vecht en bij landgoed Soeslo in totaal meer dan 100 hectare nieuwe natuur gerealiseerd. Tevens is gezorgd voor faunarasters en faunapassages bij onder meer de Zwarteweg en de Kroessenallee.Aan de realisatie van kunst is ook gedacht en wel in de vorm van De Zwevende Steen bij het NS-station van Dalfsen en het land-art object De Millenniumboom bij het begin van de Marshoekersteeg. Totale kosten van het landinrichtingsproject: ruim 10 miljoen euro.

Tijdens de fietstocht van zo’n 25 kilometer zijn we op diverse punten ‘even’ afgestapt om de natuur ter plaatse nader te beschouwen. Bijzonder was de vondst van een jonge ringslang in de Emmertochtsloot bij landgoed De Horte. Ook zijn we nu en dan even van de route afgeweken en hebben we onder meer een ronde gemaakt door het landgoed Mataram. Bij De Millenniumboom hebben we gesproken over het (gebrek aan) beheer van het eerder genoemde land-art object (een landtong in de vorm van een boom, gelegen in een natuurlijk aandoende waterpartij) en de eventuele mogelijkheden het beheer te adopteren. De lunch is genoten bij De Zwevende Steen onder toeziend oog van een kudde Sint-Jacobschapen. Onder-weg heeft Wim van Bruggen ons van alles verteld over de planvorming en de feitelijke planuitvoering van het landinrichtingsproject. Veel inside-information, die ik hier dus niet aan het papier zal toevertrouwen. Wat wel met eenieder gedeeld kan worden, is na te lezen in het boekje met de titel Verhalenpad Marshoek/Hoonhorst, dat in ieder geval verkrijgbaar is bij de VVV Dalfsen. Naast leuke wandelroutes bevat dit boekje ook vele wetenswaardigheden over de cultuurhistorie en de natuur in het (landinrichtings)gebied Marshoek/Hoonhorst. Kortom, een aanrader!

Fietsexcursie Landinrichting Marshoek/Hoonhorst door Pim Bosman


ZNT


ZNT

In samenwerking met de KNNV en IVN afdelingen in Zwolle zal ik vanaf februari 2012 een Cursus Natuur-fotografie geven voor de leden van KNNV en IVN. De cursus zal bestaan uit een aantal avonden waarbij theorie en praktijk worden gecombineerd, het uitvoeren van opdrachten en wordt afgesloten met een excursie, waarbij de geleerde stof in praktijk kan worden gebracht. De cursus is bedoeld voor beginnende natuurfotografen, die willen leren hoe ze van een saai natuurkiekje een goede en mooie natuurplaat kunnen maken.

De cursus zal om de andere week op maandagavond worden gegeven in de Nooterhof te Zwolle: 20 februari, 5 maart, 19 maart en 2 april. Voor de cursus is een maximum van 10 deelnemers. Mochten er voldoende deelnemers zijn, dan kan op de tussenliggende maandagen een parallelle sessie worden ge-houden. Op zaterdag 18 april (met 19 mei als reservedatum) wordt de excursie gehouden. De cursus kost 125 euro en is inclusief de genoemde bijeenkomsten, koffie, thee en de reader. Los hiervan komen er nog de kosten van het printen van de opdrachtfoto's bij.

Opgave kan door mij uiterlijk 1 december een e-mail te sturen met je naam en adresgegevens. Om een idee te krijgen waar de deelnemers tegenaan lopen in de natuurfotografie, krijg je een vragenformulier opgestuurd, dat ik graag ingevuld retour krijg. Bij vragen kun je natuurlijk ook altijd eerst contact opnemen.

Melchior van TweelEcologisch Adviesbureau Van [email protected] of 038-4652341

Cursus Natuurfotografie

De nieuwe zoogdieratlas van OverijsselOp 23 november aanstaande verschijnt de nieuwe zoogdieratlas van Overijssel: ‘De zoogdieren van Overijssel’. Dit boekwerk be-vat actuele verspreidingsgegevens vanaf 1970 tot 2010, duidelijke kaarten, prachtige foto’s en praktische informatie over zoogdieren in en rond het huis.

Het boek kost € 29,95, ISBN 978 90 5294 510 5.Het is verkrijgbaar bij de boekhandel of bij Uitgeverij Profiel, Postbus 7, 9780 AA Bedum, 050- 3012144, www.profiel.nl, [email protected]. (bestellen via internet kan ook).

Door de grote variatie aan landschappen kent Overijssel maar liefst 50 verschillende zoogdiersoorten: van mollen en egels, tot een kolonie meervleermuizen in Noordwest- Overijssel.Een mooi en nuttig naslagwerk voor liefhebbers van zoogdieren, voor beleidsmakers en onderzoeksbureau’s.

ZNT


De hele morgen kan ik er vanwege het slechte weer niet toe komen om naar het Westerveldse Bos te gaan, maar om toch minimaal even een frisse neus te halen, besluit ik rond de middag toch maar even een ommetje te maken. Ik heb natuurlijk mijn camera bij me, maar dat ik er een foto mee zal maken, is niet waarschijnlijk. Wat een troosteloos weer zeg.

Toch zie ik een enkele vlinder en natuurlijk om deze tijd van het jaar een paar paardenbijters.Om mijn kans op succes te vergroten, schuifel ik stapvoets langs de vegetatie in de hoop libellen te zien hangen, die op mooier weer wachten. Het is echter waarschijnlijker dat ze hoger in de bomen hangen, maar soorten als de bruine glazenmaker hangen soms laag bij de grond te wachten op betere tijden.Omdat de bandheidelibel aardig honkvast is, besluit ik de veldjes waar ze vaker zijn waargenomen te bezoeken. Hoe ik echter ook zoek, ik vind alleen een paar juffers. Ik zie wel een bruinige juffer en omdat de juffer de vleugels aan één kant van het lijfje houdt, ga ik er vanuit dat het een bruine winterjuffer is en dus de moeite waard om te fotograferen, want ik heb deze soort nog niet in mijn fotoarchief. De bruine winterjuffer is al eerder op Westerveld waargenomen maar nog niet door mij dus een leuk succesje voor deze druilerige dag. Als ik toch aardig in mijn nopjes richting fiets loop, vliegt er tot mijn grote vreugde ook nog een mooi uitgekleurd mannetje van de bandheidelibel voor mij op. Hij geeft mij uitgebreid de kans voor meerdere foto’s en als ik thuis de gemaakte beelden op de PC bekijk, verwonder ik mij als zo vaak over het feit dat er – hoe slecht het weer ook is - altijd wat te beleven is in de natuur.

De dag heeft nog meer goeds voor mij in petto, want als ik mijn vondsten op waarneming.nl invoer, krijg ik te horen dat ik geen bruine winterjuffer heb gespot, maar een noordse winterjuffer.Deze soort is nog niet eerder op Westerveld waargenomen en blijkt zelfs op de Rode Lijst te staan.Dus weer een nieuwe soort voor Westerveld en wie weet beïnvloedt deze ontdekking de besluitvorming Westerveld tot libellenreservaat uit te roepen.

Gerrit Reitsmawww.gerrit-reitsma.nl

Waarnemingen in het Westerveldse Bos Weer een nieuwe soort voor Westerveld …waargenomen op 24 augustus 2011.

ZNT


ZNT

Schreef ik al eerder over de magie van weilandpaaltjes, toen ging het met name over de

buitenzijde. Nu we eindelijk eens de kans krijgen om diep naar binnen te kijken, zien we de

doorgaans verborgen kant van ons onderwerp. Hoewel deze foto daar niet voor is uitgekozen,

zou hij niet misstaan in een tijdschrift over esoterie.

Meestal bereiken weilandpaaltjes dit diepere niveau natuurlijk niet. Want zijn ze eenmaal

aan het rotten geslagen, dan grijpt de boer in, om te voorkomen dat zijn koeien straks zullen

tornen aan de grenzen van hun bestaan.

Ik ontdekte het paaltje 5 jaar geleden in een weiland in Drachten. Vorige week kwam

ik er weer. Tot mijn verbazing stond het er nog net zo, weer en wind trotserend, koeien

weerhoudend van een te kort leven langs de snelweg. Dit is echt geen gewoon paaltje,

dit paaltje heeft bijzondere eigenschappen. Want hoewel het van binnen verrot is, is de

buitenkant nog heel sterk, de paal is zelfs één van de twee palen waartussen een zwaar hek

scharnierend is opgehangen. Zo’n hek waar je overheen klautert als je het weiland in wilt

zonder het dikke touw los te hoeven knopen. Het paaltje is in 5 jaar tijd zelfs nauwelijks van

gedaante veranderd. Over 5 jaar snel weer kijken.

Goed Bekeken tekst en fotografie © Gerard Beersma

ZNT


De ontbrekende schakel tussen Lelystad en Zwolle door Dirk de Graaf

Vanaf het begin van de aanleg van de Hanzelijn, eind 2006, ben ik al bezig om de ontwikkelingen in het landschap vast te leggen. Ik ben werkzaam bij de ge-meente Dronten in de functie van wijk-beheerder van Biddinghuizen en Swift-erbant. Ik maakte mijn eerste foto eind december 2006. Het was op de plek waar de tunnel onder het Drontermeer moest komen.Sindsdien heb ik duizenden foto’s ge-maakt. Het idee achter het vastleggen is ontstaan omdat er al zoveel verandert in het landschap. Men is echter snel ver-geten hoe het eruit heeft gezien. Daarom wil ik deze veranderingen vastleggen op de gevoelige plaat. Want wat er vandaag gebeurt, is geschiedenis schrijven voor de toekomst.De Hanzelijn wordt de verbinding tussen Lelystad en Zwolle. Omdat ik bij de ge-meente Dronten werk, heb ik het meeste beeldmateriaal kunnen verzamelen bin-nen de gemeentegrens. Ik heb echter ook verslag gedaan van de aanleg van de tunnel onder het Drontermeer en een klein gedeelte nabij Kampen. Het is ech-ter zo’n groot gebied dat het onmogelijk is om alles in beeld te brengen. Het neemt niet weg dat ik ontzettend trots ben op het archief dat ik heb opgebouwd. De afgelopen jaren heb ik vele ont-wikkelingen gezien: bossen moesten verdwijnen, het tracé waar de spoorlijn moest komen werd afgegraven en aan-gevuld met zand en uiteindelijk het uit-rijden van het ballastbed en het plaatsen van de portaalpalen en het trekken van de bovenleiding. Door mijn goede con-tacten met Pro Rail kreeg ik toegang tot alle mogelijke plekken op en langs het tracé. Hiervoor moest ik wel een cursus volgen:’Werken langs het spoor’. Ik heb vele bijzondere werkzaamheden kunnen vastleggen. Een paar hoogtepunten zijn

o.a.: zandwinning op het IJsselmeer, rondvlucht maken vanuit vliegveld Lelystad en het tracé volgen op ca 400 m hoogte, met een vrachtwagen mee lossen van het ballast en op de nieuwe IJsselbrug staan (hoogste punt van de brug). Ik prijs mij gelukkig en bevoorrecht om dit te mogen doen.Natuurlijk ben ik mij er van bewust dat er door mensen foto’s van de werkzaamheden aan de Hanzelijn zijn gemaakt, maar er zijn er niet zoveel die er een website van maken. En het laatste heb ik wel gedaan.Het idee om een eigen website te beginnen is ontstaan doordat ik wel vaker de vraag kreeg wat er met de gemaakte foto’s ge-beurde. Ik deed er niets mee, met dien verstande dat ik ze be-waarde voor later, want je weet maar nooit. De website is een eigen initiatief. Ik heb zelf een bouwer van websites in de arm genomen. De teksten schrijf ik zelf, maar ik heb nog wel ie-mand die voor mij de teksten nakijkt en het redactiewerk doet. Vanaf november 2010 zijn wij online gegaan. Op de site staan de werkzaamheden van omgeving Dronten, de tunnel onder het Drontermeer en de stationslocatie Kampen. Ik heb echter bij de IJsselbrug ook de benodigde foto’s gemaakt, maar dit staat nog niet op de site. Ik had eigenlijk niet voorzien dat het zoveel werk en tijd zou kosten. Dit neemt echter niet weg dat ik ongelooflijk trots ben op het resultaat dat nu bereikt is. De site is mooier geworden dan ik had durven dromen.Met enige regelmaat probeer ik de site te verversen met nieuw beeldmateriaal. Het duurt nog tot 12 december 2012 voordat de eerste trein volgens het spoorboekje gaat rijden. Tot die tijd hoop ik met regelmaat verslag te doen van de werkzaamheden aan de Hanzelijn.Website: www.aanleg-hanzelijn.nl

ZNT


© illustratie: Willemien van Ittersum 2011

ZNT


Van de IVN bestuurstafel

Na het zomerreces zijn alle IVN activiteiten weer in volle gang.De Groendoeners hebben hun plannen voor het komend schooljaar al weer op de website gezet en de eerste middag over ‘Water leeft’ is achter de rug.Hopelijk krijgen we een mooie herfst, dat zou gunstig zijn voor de boeiende excursies die nog gepland staan, zoals in Boschwijk en Zalné, de Lemelerberg, paddenstoelen in het Engelse Werk en een lange tocht in het Reestdal. En vergeet de spannende Nacht van de Nacht niet!De gezinsactiviteiten van de werkgroep Gezinsexcursies worden dit jaar druk bezocht. Bijv. bij Oer is Stoer in juni kwamen er 80 kinderen met hun (groot)ouders, bij Zomerzotheid in juli waren dat er 50. De reacties zijn enthousiast. In oktober is er een Herfstpret-happening voor de peuters en kleuters.

Nog voor de zomer hebben bestuur en coördinatoren een constructief overleg gehad. Een uitwisseling over het reilen en zeilen van de werkgroepen leverde goede ideeën en adviezen op. Onder meer kwam naar voren dat er behoefte is aan meer begeleiders / assistenten. Een werkgroepje gaat bekijken of er mogeli-jkheden zijn hieraan iets te doen, bijv. door middel van een korte cursus, een natuuroudercursus, of iets dergelijks. In het volgende coördinatorenoverleg in november wordt hierop doorgegaan. Om het contact tussen de werkgroepen en het bestuur te bevorderen, is per werkgroep een bestuurslid als contactper-soon/aanspreekpunt aangesteld. De bestuursleden willen bijv. graag eens een werkgroep vergadering bijwonen en/of een activiteit meebeleven.In oktober heeft het bestuur, naast de gebruikelijke bestuursvergaderingen, weer een speciale ‘brain-stormbijeenkomst’ over de toekomst van IVN Zwolle. Aandachtspunten hierbij zijn bijv. het aansluiten bij veranderingen in de maatschappij op gebied van milieu en duurzaamheid, klantenbinding, aandacht voor de wijken, bereiken/vasthouden van jongeren vanaf 12 jaar. We streven er naar te komen tot concrete haalbare doelen en zullen keuzes moeten maken om dit te bereiken.Inmiddels zijn de profielen voor de 2 vacatures voor algemeen bestuurslid gereed; de een heeft als speci-fiek aandachtsgebied Beleid & Politiek, de ander PR & Communicatie. Het bestuur roept iedereen die be-langstelling heeft op om te reageren op de vacatures die binnenkort verschijnen.

Naar aanleiding van de ALV nog het volgende: bij de aanname van het Huishoudelijk Reglement, waarin wordt gesteld dat het Landelijk Bestuur als beroepsinstantie zal fungeren bij ontbreken van een Districts-bestuur, is afgesproken dat we bij het Landelijk Bestuur nog moesten navragen of het hiertoe bereid is. Inmiddels hebben we op deze vraag een positief antwoord gekregen van het Landelijk Bestuur.

Tot slot een feestelijk bericht. Zaterdag 24 sept. jl. werd het vrijwilligersfestival ‘Alles begint vrijwillig’ gehouden. Hier is ook de jaarlijkse Overijsselse Vrijwilligersprijs uitgereikt. Agnes Neimeijer is door het IVN Zwolle voorgedragen voor deze prijs vanwege haar inzet van meer dan 25 jaar voor het IVN bij o.a. excursies, cursussen, kabouterpad en zo meer. Hoewel Agnes niet behoorde tot de prijswinnaars uit de meer dan 90 genomineerden, is de nominatie een welverdiende blijk van waardering en was de prijsuitreiking een feestelijk gebeuren.Op het festival zelf verzorgde een aantal IVN vrijwilligers kinderactiviteiten in het paviljoen Natuur & Milieu.

Namens het bestuur, Joke Geschiere

ZNT


Bestuursvacatures IVN Zwolle

Het IVN is op zoek naar 2 actieve en enthousiaste mensen voor 2 vacatures in het bestuur. Het gaat om twee algemeen bestuursleden met ieder een specifiek aandachtsgebied. In onderstaande vacatures staat gericht aangegeven wat er wordt verwacht. Het bestuur roept iedereen die belangstelling heeft op om te reageren! Wilt u meer informatie? - Heike Tack, 038 3375757, [email protected] Wilt u zich aanmelden? - [email protected] Vacature voor algemeen bestuurslid van IVN Zwolle e.o. met aandachtsgebied Beleid en Politiek

Taakinhoud: Algemeen: Samen met de andere bestuursleden ervoor zorg dragen dat de vereniging goed draait en de werkgroepen ondersteunen. Mee vorm geven aan visie en beleid van de vereniging. Contactpersoon zijn voor een of meerdere werkgroepen. Vertegenwoordigen van IVN Zwolle e.o. bij gelegenheden als nieuwjaarsreceptie Gemeente/ Milieuraad, Vrijwilligersdag, Boomfeestdag. Zo nodig artikelen schrijven voor het ZNT. Voorkomende praktische taken uitvoeren rond jaarverslag, verzenden stukken, etc. Specifiek: Heeft als specifiek aandachtsgebied: Beleid en Politiek. Taken die hieruit voortvloeien zijn o.m.: Volgen van het landelijk beleid van het IVN en dit vertalen naar het lokale beleid. Deelnemen aan het Natuurplatform Zwolle. Desgewenst overleg voeren met politieke instanties als vertegenwoordiger van het IVN of samen met andere natuurorganisaties zoals Natuurplatform Zwolle. Wanneer gewenst overleg voeren met organisaties als Waterschap, Natuur en Milieu Overijssel, Landschap Overijssel, Provincie Overijssel. Profiel: - Heeft affiniteit met natuur en milieu en wil bijdragen aan de doelstellingen van de vereniging. - Is bekend met en heeft affiniteit met IVN Zwolle e.o. (of een andere IVN afdeling). - Kan samenwerken. - Heeft voldoende beschikbare tijd. - Is bij voorkeur bekend met de politiek van Zwolle en omgeving en met verwante organisaties. - Is bereid haar/zijn netwerk op dit gebied in te zetten voor de vereniging. - Heeft er feeling voor signalen vanuit de politiek en maatschappij te vertalen naar de belangen en de praktijk van de vereniging. Tijdsinvestering: - 6x per jaar bestuursvergadering - 1x per 2 à 3 maanden bijeenkomst Natuurplatform Zwolle - aantal uren per jaar contact met een werkgroep - aantal uren per jaar overleg met instanties / organisaties - enkele uren per jaar vertegenwoordigen van het IVN - 1x per jaar Algemene Ledenvergadering

ZNT


Algemeen: - Beschikt over eigen vervoer. - Heeft de beschikking over computer en e-mail en is vaardig in het gebruik daarvan. Vacature voor algemeen bestuurslid IVN Zwolle e.o. met aandachtsgebied PR en Communicatie

Taakinhoud: Algemeen: Samen met de andere bestuursleden ervoor zorg dragen dat de vereniging goed draait en de werkgroepen ondersteunen. Mee vorm geven aan visie en beleid van de vereniging. Contactpersoon zijn voor een of meerdere werkgroepen. Vertegenwoordigen van IVN Zwolle e.o. bij gelegenheden als nieuwjaarsreceptie Gemeente/ Milieuraad, Vrijwilligersdag, Boomfeestdag. Zo nodig artikelen schrijven voor het ZNT. Voorkomende praktische taken uitvoeren rond jaarverslag, verzenden stukken, etc. Specifiek: Heeft als specifiek aandachtsgebied: PR en Communicatie. Taken die hieruit voortvloeien zijn o.m.: Bijdragen aan opzet en beheer van de website in ondersteunende zin. Stimuleren van het opzetten van en inhoud geven aan een digitale nieuwsbrief. Bevorderen van kopij van IVN zijde binnen de ZNT redactie. Opzetten en bewaken van het PR plan van de afdeling in afstemming met / met medewerking van de overige bestuursleden. Profiel: - Heeft affiniteit met natuur en milieu en wil bijdragen aan de doelstellingen van de vereniging. - Is bekend met en heeft affiniteit met IVN Zwolle e.o. (of een andere IVN afdeling). - Kan samenwerken. - Heeft voldoende beschikbare tijd. - Heeft kennis en ervaring op het gebied van PR en communicatie en (het inzetten van) moderne communicatiemiddelen. - Is bij voorkeur bekend met verwante organisaties in Zwolle e.o. - Is bereid haar/zijn netwerk op dit gebied in te zetten voor de vereniging. Tijdsinvestering: - 6x per jaar bestuursvergadering - aantal uren per maand contact met de werkgroep Website en nieuwsbrief - 4x per jaar redactievergadering ZNT - enkele uren per jaar vertegenwoordigen van het IVN - 1x per jaar Algemene Ledenvergadering Algemeen: - Beschikt over eigen vervoer. - Heeft de beschikking over computer en e-mail en is vaardig in het gebruik daarvan.

ZNT


Vogels krijgen elk jaar nieuwe veren. De oude laten los en liggen dan her en der verspreid. Ook zijn er dieren die vogels eten. De veren worden niet gegeten en blijven op de ’plukplaats’ liggen.Probeer eens een ‘plukplaats’ te vinden. Je kunt dat zien doordat er nog resten van een vogellijf liggen. Bekijk de veren eens goed. Zijn de veren afgebeten, dan was de eter een vos. Zit in de schacht van de veer een gleufje, dan was de eter een roofvogel.

SPEUREN NAAR SPOREN Uit de veren

Spreeuwen, roeken en reigers zitten vaak in grote groepen bij elkaar in bomen en struiken. Die zitten dan hele-maal onder de witte poep. Soms gaan de bomen zelfs dood van die poep.Veel vogels poepen hun onverteerbare voedsel niet alleen uit, maar doen dit ook brakend. Zo bevat de uilenbal, bijvoorbeeld van een bosuil, veel botjes van muizen. Braakballen van roofvogels (zoals torenvalken) bevatten weinig botjes.Met een pincet kun je die ballen uit elkaar halen en zien wat de vogel gegeten heeft. In de braakballen van de meeuw zitten schelpjes en krabbetjes, als hij langs de kust leeft. Bij stadsmeeuwen vind je plastic, elastiekjes en stukjes metaal, omdat ze vaak op afvalhopen eten. In de braakbal van een ekster zitten ook botjes van mui-zen. Braakballen vind je op plaatsen waar dieren rusten of nestelen.

Door: Femmy Mulder

Foto: http://vroegevogels.vara.nl/Forum.


ZNT


Het is 8 september als in mijn tuin de eerste kastanjes uit de boom vallen. Voor mij begint dan de herfst. Als het even meezit een prettig jaargetijde - mooi licht, mooie kleuren, soms een wat weemoedig makende nevel en prikkelende geuren. De vogels laten zich weer horen. De rust van de rui is voorbij. De koolmezenmannen beginnen hun territorium al vroeg af te bakenen. Er zijn dit jaar veel koolmezen en de huisvestingsmogelijkheden in mijn tuin zijn beperkt.

Na een periode van verminderde activiteit – de vakantie dus- zijn we als vereniging weer volop aan de slag. De Nachtvlindernacht (op 2 en 3 september jl.) werd op twee locaties gehouden en werd goed be-zocht. De boottocht van de Vogelwerkgroep op 3 september was weer een succes. Inmiddels hebben de eerste lezingen weer plaatsgevonden.

De landelijke KNNV viert dit jaar haar 110-jarig bestaan. O.a. met een congres op 1 oktober met als thema ’Van waarnemen tot natuurbeschermen’. Hans Nederhand van onze natuurbeschermingscommissie heeft daar een bijdrage geleverd.

Het bestuur heeft al weer enige keren vergaderd. Aan de orde was ondermeer de stopzetting van de Zwolse subsidie voor het Ecodrome. Wij maken ons zorgen over hoe het verder zal gaan met de collectie Heimans, de natuur - & milieueducatie en de museumfunctie van het Ecodrome. Wij nemen in de persoon van Dirk Maas deel aan het Zwols Natuur Platform. Daar zet men zich in om zoveel mogelijk de boven-genoemde zaken in een of andere vorm overeind te houden.

Adri Dubbeldam zal langzamerhand de secretariaatswerkzaamheden van onze KNNV afdeling overnemen. Wij zijn blij dat hij enthousiast aan de gang wil gaan.

De herfst heeft ook zijn donkere kanten. De Provincie Overijssel heeft ons laten weten dat de jaarlijkse subsidie aan onze vereniging per 1 januari 2012 wordt stopgezet. Dat is dus een tegenvaller. Dankzij het goede beleid van onze penningmeester zitten we gelukkig niet direct in de gevarenzone. En we zijn blij dat we in het vorige jaar verschillende keren onderzoeksapparatuur hebben kunnen aanschaffen. Ons werk kan voorlopig nog gewoon doorgaan.

En daar gaan we dan ook mee verder.

Wietske van Santen

Van de KNNV bestuurstafel

De Algemene Ledenvergadering van KNNV Zwolle zal in 2012 gehouden worden op dinsdag 21 februari in de Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.

Leden ontvangen hiervoor tijdig een uitnodiging en het jaarverslag over 2011.

De Algemene Ledenvergadering van KNNV Zwolle

ZNT


Of ik wel iets wilde vertellen over de Leica-microscoop die ik van de KNNV in bruikleen heb gekregen…Natuurlijk wil ik dat, want ik ben heel blij dat ik met dit mooie apparaat mag werken. Ik gebruik hem voor determinatiewerk van de paddenstoelen- en mossen-werkgroep en ik kan zeggen dat-ie geen week niks staat te doen. Bij beide werkgroepen is het zo dat er altijd veel soorten uit het veld meegenomen moeten worden om nog nader (microscopisch) bekeken te worden teneinde tot een zekere determinatie te komen. Een goede microscoop is dan natuurlijk heel belangrijk; deze heeft een ingebouwde camera, wat bijv. handig kan zijn om kenmerkende microscopische details -zo nodig- te kunnen uitwisselen met een an-der groepslid.Bijgaande foto’s zijn gemaakt met de mic-camera. Foto 1. is een Ascomyceet (zakjeszwam). Dat is een type paddenstoel dat de sporen vormt in vnl. lang-werpige zakjes. In zo’n zakje (=ascus) zitten meestal 8 sporen. Foto 2. is een Basidiomyceet (steeltjeszwam). Dit type vormt de sporen op steeltjes en foto 3. is een stengeldoornede van een veenmos.Uiteraard kost het veel tijd om goed met een micro-scoop te kunnen werken: je moet dat wat je ziet le-ren interpreteren, je hebt veel naslagwerk nodig met goede microscopische beschrijvingen en tekeningen, je moet bepaalde technieken onder de knie krijgen, zoals het maken van coupes (dwarsdoorsneden), enz. Helaas bestaat er nog geen mic die met een druk op de knop automatisch de soortnaam prijsgeeft… Een waarschuwing voor wie dit ook leuk lijkt: het is verslavend en zeer tijdrovend. Na een inventarisatie in het veld kun je maar zo een hele dag (of langer) nawerk hebben. Regelmatig zit ik een uur met een soort en kom er dan toch niet uit. Maar het is ook genieten als je een bijv. een bijzondere soort op het spoor bent: een soort die op de Rode Lijst staat of die in de wijde omgeving nog niet eerder is gevonden. Dat laatste is tegenwoordig snel te zien op www.versprei-dingsatlas.nl. Overigens: beide werkgroepen geven alle inventarisatieresultaten door aan een landelijk gegevensbestand. Goed inventarisatie- en determi-natiewerk levert zo een zinvolle bijdrage aan inzicht in verspreiding en trend van de vele soorten paddenstoe-len en mossen in Nederland.Fijn dat onze plaatselijke KNNV de werkgroepleden ondersteunt met het uitlenen van diverse hulpmiddelen!

Werken met een microscoop tekst en foto’s Herma Visscher

Foto: 1

Foto: 2

Foto: 3

ZNT


Zaterdag 12 november 2011Plaats: Koeland Vilsteren (verzamelen parkeerplaats De Toerist)Tijd: 10.00 – 12.00 u.

Vrijdag 18 november 2011Plaats: Heerderstrand (verzamelen parkeerplaats Kamperweg)Tijd: 13.30 – 15.30 u.

Zaterdag 26 november 2011Plaats: Wijthmenerplas (verzamelen parkeerplaats Wijthmenerplas)Tijd: 10.00 – 12.00 u.

Foto: Evert RuiterSpechtinktzwam

Activiteiten Paddenstoelenwerkgroep KNNV- IVN Zwolle

Vrijdag 2 december 2011Plaats: Engelse Werk (verzamelen parkeerplaats Krisman)Tijd: 13.30 – 15.30 u.Zaterdag 10 december 2011Plaats: Westerveldse bos (verzamelen parkeerplaats einde Kolksteeg)Tijd: 10.00 – 12.00 u.

Vrijdag 16 december 2011Plaats: Nog niet bekendTijd: 13.30 – 15.30 u.

Geïnteresseerden wordt verzocht van tevoren contact op te nemen metTineke Burghard (coördinator van de Padden-stoelenwerkgroep, tel. 038-4447227, of anders bij geen gehoor met Anna Adams tel. 038-4217196).

ZNT


Programma KNNV Zwolle november 2011-januari 2012

De lezingen zijn bestemd voor leden van KNNV en IVN Zwolle. Introducés zijn zeker welkom.De excursies en inventarisaties zijn bedoeld voor leden van KNNV Zwolle, maar ook andere natuurliefhebbers worden uitgenodigd vrijblijvend kennis te maken.Overlegt u bij twijfel even met de contactpersoon.Voor deelname aan regionale of landelijke KNNV activiteiten is lidmaatschap vereist.

Meer informatie over de activiteiten kunt u krijgen bij Anja Bosman – de Haan, tel. 038 - 4654735 of per mail:[email protected], of bij de persoon die bij de betreffende activiteit staat vermeld.

Soms worden er nog nieuwe activiteiten georganiseerd na verschijnen van het ZNT. Ook verandert er soms nog iets: verzamelplaats, aanvangstijd,..Het is raadzaam regelmatig onze website te raadplegen: www.knnv.nl/zwolle en uw mailbox in de gaten te houden. Krijgt u de activiteitenmails niet? U kunt zich daarvoor opgeven bij: [email protected].

---Laat uw vrienden, buren, collega’s eens –vrijblijvend- kennismaken met onze vereniging! Introducés zijn welkom!!--

Dinsdag 8 november 2011Lezing ‘Paddenstoelen in en rond Zwolle’, door Evert RuiterOrganisatie: KNNV Zwolle Paddenstoelendeskundige Evert Ruiter is actief lid van de Paddenstoelenwerkgroep van KNNV en IVN Zwolle. Vanavond vertelt hij over de zeldzame spechtinktzwam en andere Zwolse paddenstoelen. Hij laat prachtige beelden zien.Voor wie: alle geïnteresseerden. Aanvang: 20.00 u. Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.

Zondag 13 november 2011Fietsexcursie Tichelgaten – OlstOrganisatie: Vogelwerkgroep KNNV Zwolle.Voor beginnende en gevorderde vogelaars en andere sportieve natuurliefhebbers.Excursieleider: Erwin de Visser, tel.: 06-20237002.Vertrek vanaf de parkeerplaats bij de BDG hal, Van der Heijdenstraat 2, Zwolle-Zuid. Opgave niet nodig. Meenemen: verrekijker, wateren winddichte kleding, eten en (warm) drinken en bandenplak.

Donderdag 8 december 2011Lezing en presentatie ‘Vogels van de IJsseldelta’, door Herman van der HartHerman laat de vogels op hun mooist zien. Prachtige beelden door de seizoenen heen. Neem een voorproefje op: www.natuurfotovanderhart.nl.Organisatie: KNNV Zwolle Voor wie: alle geïnteresseerden. Aanvang: 20.00 u. Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.

Zaterdag 10 december 2011Excursie LauwersmeerOrganisatie: Vogelwerkgroep KNNV Zwolle.Voor beginnende en gevorderde vogelaars en andere sportieve natuurliefhebbers.Tijd: vertrek om 8.00 u., terugkomst ca. 16.30 u.Excursieleider: Jur Furda, tel.: 038 – 3858200.Verzamelpunt: carpoolplek bij de Berkumerbrug, bij afslag 21 bij de A28.In verband met carpoolen is opgave vooraf noodzakelijk, bij Jur Furda, e-mail: [email protected], uiterlijk daags tevoren, 20.00 u. Graag vermelden of u wilt meerijden of chauffeur wilt/kunt zijn. Kosten meerijden nog niet bekend.Meenemen: verrekijker, wateren winddichte kleding, eten en (warm) drinken, goede schoenen of laarzen.

ZNT


2012

Zondag 8 januari 2012De KNNV NieuwjaarswandelingOok dit jaar gaan we ergens in de omgeving van Zwolle lekker een winterwandeling maken: een frisse neus halen, elkaar het allerbeste wensen en…opwarmen met chocolademelk en soep.Van 10.00 u. tot ca. 12.30 u. Locatie en thema nog niet bekend. Alle KNNV leden en familie – ook (klein) kinderen- en vrienden zijn welkom, mits wam aangekleed. Deelname is gratis, opgave niet nodig.Meer informatie volgt via de mail, op www.knnv.nl/zwolle of bel tzt even met: Anja Bosman – de Haan, tel. 038-4654735.

Donderdag 26 januari 2012Lezing Ben Koks: ‘De grauwe kiekendief: agrarisch natuurbeheer, migratie en overwintering’Organisatie: Vogelwerkgroep KNNV Zwolle Informatie op www.werkgroepgrauwekiekendief.nl.Voor wie: alle geïnteresseerden. Aanvang: 20.00 u. Locatie: Kruidwisch, Doepark Nooterhof, Goertjesweg 5, Zwolle.

In de planning:Lezing Jeroen Bredenbeek: ‘Broedvogels van de Weerribben’Lezing Marijke Drees: ‘Wilde konijnen’Lezing Rense Haveman: ‘Natuurbeheer op defensieterreinen’Lezing Leen Moraal: ‘(Plaag-) insecten’. En vele mooie excursies..Weekend Schiermonnikoog…etc.

Landelijke dag VlinderstichtingDeze zal plaatsvinden op zaterdag 11 februari 2012.Locatie: Junushof, Wageningen. Entree: € 8,-. Opgave digitaal via: www.vlinderstichting.nl. Foto: Nicole Vervoort

ZNT


Oplossing vorige fotovraag Tekst en foto: Albert Versteegde

Het valt deze keer niet mee om een afspraak te maken met de prijswinnaar van de fotovraag.‘Met het huis van Tweel’ krijg ik te horen als ik opbel. Loekie van Tweel is namelijk de gelukkige winnares, maar haar moeder blijkt ernstig ziek en het hoofd staat er niet naar…Uiteindelijk lukt het een paar weken later wel om een afspraak te maken voor een gratis boodschap bij Gooody Fooods. Omdat Loekie in het dagelijks leven werkzaam is bij Landschap Overijssel als medewerker monitoring en beheerplanning, was de fotovraag geen probleem. Haar (uiteraard goede) antwoord was: ‘een mooie Kievitsbloem, met het kievitskuifje fier omhoog. De bloem is net van de onderkant van de foto afgeknipt, dus of het een witte of een paars-geblokte is, is niet te zeggen, maar een mooi bloeiende kievitsbloem (Fritillaria meleagris) is het wel zeker.’

Voor beschermers van het landschap organiseert zij komend voorjaar weer een…. Kievitsbloem excursie! Beschermers zorgen voor een vaste financiële basis van Landschap Overijssel. Beschermer word je al voor een bedrag van minimaal € 20 per jaar. Je ontvangt dan vier keer per jaar het magazine Natuurlijk Overijs-sel en je kunt gratis deelnemen aan tal van exclusieve activiteiten en excursies. (Zie www.landschapoverijssel.nl)

Bij Gooody Fooods wordt jongste zoon Martijn ingeschakeld om de juiste keuze te maken uit het uitgebreide assortiment. Dat belooft zo komende week een fijne vakantie op de Waddeneilanden!

ZNT


De fotovraag foto: Albert Versteegde

Wie weet waar dit is?

Mail uw antwoord naar [email protected] of per post naar het redactieadres: Marterveld 15, 8017 MD Zwolle

Onder de juiste inzendingen wordt een prijs verloot: een waardebon van €25,-, te besteden bij GooodyFooods, Potgietersingel 1, te Zwolle.GooodyFooods is de nieuwe naam voor de vertrouwde Natuurwinkel, die is verhuisd van de Van Karnebeekstraat naar de Potgietersingel.De prijs wordt ons gratis ter beschikking gesteld door GooodyFooods.

Inzenden kan tot 9 december 2011.De redactie van het ZNT en de fotograaf zijn uitgesloten van deelname!

ZNT


Zaterdag 26 november Radboud Universiteit Nijmegen

De Landelijke Dag van SOVON Vogelonderzoek Nederland vindt dit jaar opnieuw plaats op het terrein van de Radboud Universiteit te Nijmegen en wel op zaterdag 26 november. De locatie is prima bereikbaar, zowel met het openbaar vervoer als met de auto.De dag is gratis toegankelijk en bedoeld voor iedereen met een hart voor vogels en natuur. De parallelprogramma’s worden dit jaar verzorgd door het Nederlands Centrum voor Natuuronder-zoek (NCN) en de Nederlands Ornithologische Unie (NOU).

Landelijke SOVON dag 2011

Programma:• Tal van kortingen en voordeeltjes op de uitgebreide informatiemarkt• Lezingen in vijf zalen• Aandacht voor het Jaar van de Boerenzwaluw (2011) en Jaar van de Klauwieren (2012)• De Mystery Bird kwis met mooie prijzen• Uitreiking prijs Vrijwilliger van het Jaar• Actief Vrije Vogelprogramma voor 8-14 jarigen

De organisatie is in handen van SOVON Vogelonderzoek Nederland in samenwerking met Vogelbescherm-ing Nederland en de Nederlandse Ornithologische Unie (NOU). Houdt u de SOVON-website www.sovon.nl in de gaten voor het definitieve programma!

Foto: Nicole VervoortBoerenzwaluwen

Bij de voorplaat tekst: Jeroen Mulder

Romanesco (Brassica oleracea), is een groente uit de zes-tiende eeuw, afkomstig uit Italië. Hier werd ze broccoli romanesco (broccoli van rome) genoemd.De Romanesco, ook wel bekend als torentjesbloemkool, is geelgroen van kleur en wordt gevormd door zich steeds herhalende torentjes.De wonderbaarlijke vorm van deze groente is het voor-beeld van een fractal in de natuur.Een fractal is een wiskundig figuur dat zichzelf op steeds kleinere schaal herhaalt. In de wiskunde houdt die herha-ling nooit op.Bij de groei in de natuur eindigt de herhaling als je bij de moleculen komt.De term fractal, afgeleid van het Latijnse fractus (gebro-ken) werd in 1975 geïntroduceerd door Benoît Mandel-brot.Vier jaar later deed de Romanesco zijn intrede in Ne-derland en sinds 1986 vind de teelt op grotere schaal plaats.Overigens is de Romanesco niet het enige voorbeeld van fractals in de natuur.Andere mooie fractals zijn onder andere terug te vinden in het blad van een varen, in een bliksemschicht en in sneeuwvlokken.

Werkgroepen IVN en KNNV overzicht coördinatoren

IVNExcursies Everdine van Dasselaar 038 - 465 59 24 Vogelzangcursus Henriëtte Maan 038 - 444 76 12 Wilde plantencursus Marlène Vaessen 0522 - 24 15 32Groencursus Heike Tack 038 - 337 57 57 Natuurgidsencursus Alfred v/d Burgh 038 - 422 79 47Jeugdactiviteiten (Groendoeners) Sija Reehoorn (tijdelijk) 038 4660672 Werkgroep Gezinsactiviteiten Annet van der Wal (tijdelijk) 038 4537022 Stands en verkoop Fenna Westers 038 - 422 43 87Veldlessen Renée Cornelis 038 - 460 59 78Groen voor Ouderen Wietske van Santen -de Vries 038 - 422 04 50

KNNVVogelwerkgroep Jur Furda 038 - 385 82 00Werkgroep Hydrobiologie Leo Winter (interim) 038 - 851 94 70 Werkgroep Knoflookpadden Sybout Jaasma 038 - 453 75 73Mossenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96Plantenwerkgroep Elja van Dongen 038 - 376 26 96 Brunhilde Reicher 038 - 4221228Insectenwerkgroep Leo Winter 038 - 851 94 70Natuurbeschermingscommissie Hans Nederhand 038 - 460 45 51 Dirk Maas 0529 - 42 72 55Werkgroep de Helmhorst Erik van Dijk 06 - 22441315

Gezamenlijke werkgroepPaddenstoelen Tineke Burghard 038 - 444 72 27

Verwante werkgroepenRoofvogelwerkgroep Jan van Dijk 038 - 465 70 50Steenuilenwerkgroep Bé Schilder 0529 - 49 74 28Kerkuilenwerkgroep Arnold Verhoeven 038 - 465 59 64Zoogdier werkgroep Overijssel Henk Mellema 038 - 4250993

KNNV Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, vereniging voor veldbiologie

KNNV Afdelingsbestuur

voorzitter Betty van LeeuwenMeidoornlaan 4, 7721 EZ [email protected] T 0529 - 43 39 69

secretaris Wietske van Santen-de VriesPrins Bernhardstraat 12, 8019 XK [email protected] T 038 - 422 04 50

penningmeester Erwin de VisserSloetmarke 41, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 96 07

PR en communicatie / coordinator activiteiten Anja Bosman-de HaanScheppinckmate 53, 8014 JR [email protected] T 038 - 465 47 35

bestuurslid Dirk MaasDe Doornweg 49, 8035 PD [email protected] T 0529 - 42 72 55

bestuurslid Henk van BlitterswijkWestenholterweg 7, 8042 AE [email protected] T 038 - 423 41 91 natuurhistorisch secretaris Erik van Dijk Donker Curtiusware 35 8014 TK [email protected] T 06-22441315


ledenadministratie Cor KauwSloetmarke 39, 8016 CJ [email protected] T 038 - 465 35 92 webmaster Johan BuitenkampGoudplevierstraat 219, 8043 JL Zwolle [email protected] T 038 - 420 21 51 website www.knnv.nl/zwollee-mailadres afdeling [email protected] KNNV Afdeling Zwolle Postbus 1275 8001 BG Zwolle

Contributie 2011 KNNVLidmaatschap bedraagt € 29,25, incl. toezending NaturaHuisgenootlidmaatschap € 12,75Regionaal lidmaatschap € 17,-Jeugdlidmaatschap (t/m 25 jaar) € 17,- , incl. toezending NaturaGironummer: 998242 tnv KNNV Zwolle.Opzeggen lidmaatschap uiterlijk 15 december voorafgaand aan betreffende kalenderjaar schriftelijk of per e-mail bij ledenadministrateur, Cor Kauw ([email protected]). U ontvangt binnen 10 dagen een bevestiging. Zo niet, neemt u dan opnieuw contact op.

IVN Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie

IVN Afdelingsbestuur

voorzitter Heike TackStegginkmarke 20, 8016 MG [email protected] T 038 - 3375757 secretaris Joke GeschiereDe Klencke 1, 7944 RZ [email protected] T 0522 - 24 24 87 penningmeester Janna DrewesDreessingel 85, 8015 CH [email protected] T 038 - 466 99 15

bestuurslid Vacant

bestuurslid Vacant

bestuurslid Marcel TonkesDreessingel 107, 8015 CJ [email protected] T 038 - 465 99 66 bestuurslid Roelof PolKortenhorststraat 24, 8015 BT [email protected] T 038 - 460 94 36


bestuurs-adviseur Louis Zandbergen Drapenierlaan 27, 8043 AJ ZwolleT 038 - 420 10 83

ledenadministratie Roelof [email protected] T 038 - 460 94 36

tel. contactadres 038 - 3375757

website www.ivnzwolle.nle-mailadres afdeling [email protected] IVN Afdeling Zwolle e.o. Postbus 272 8000 AG Zwolle

Contributie IVNLeden € 18,- per jaar. U ontvangt dan ook het landelijke blad Mens en Natuur 4 x per jaar; Huisgenootleden € 9,-Donateurs € 10,- per jaar.Gironummer: 124197 t.n.v. IVN Zwolle

Opzegging van het donateur-/lidmaatschap kan per kalenderjaar. U dient dit schriftelijk of per e-mail voor 15 december voorafgaand aan het betreffende kalenderjaar door te geven bij de ledenadministrateur. Postadres en e-mailadres zie hierboven.

2 | Zwols Natuur Tijdschrift 18e jaargang nummer 3/4 18e jaargang nummer 3/4 Zwols Natuur Tijdschrift | 35

Planning voor 2012

ZNT nummer 1 van 2012Sluitingsdatum kopij: 18 november Sluitingsdatum korte mededelingen: 9 december 2011Streefdatum verschijning: begin januari 2012

Door een kleine verschuiving in de planning van 2011 zullen er in 2011 slechts 3 nummers verschijnen!

in dit nummer:

Indien onbestelbaar retour zenden aan:

Postbus 12758001 BG Zwolle

Zwols TijdschriftJaargang 18 nummer 3/4, november 2011Verschijnt in 2011 3 keer per jaar in een oplage van 700 exemplaren.

Redactie Anja Bosman-de Haan, Jur Furda, Jeroen Mulder, Albert Versteegde, Nicole Vervoort, Erwin de Visser

EindredactieAnja Bosman-de Haan

VormgevingNicole Vervoort

DrukDrukkerij Veldman, IJsselmuiden

RedactieadresMarterveld 158017 MD ZwolleT 038 - 385 82 00e-mail: [email protected]

Aanleveren van kopij voor het ZNT:Liefst digitaal zonder opmaak via e-mail of op CD aan het redactieadres.

Geschreven, niet uitgetypte kopij sturen aan:IVN afdeling Zwolle e.o.Postbus 2728000 AG Zwolle

ontwerp omslag: Henni van DijkHet ZNT is het gezamenlijke tijdschriftvan IVN en KNNV, beide afdeling Zwolle

Onder andere..- De adder: status en distributie in Overijssel en Nederland- Splijtzwam- Een levensgevaarlijke ent- Nachtvlinders in mijn achtertuin- En verder: Verslag IVN wandeling Windesheim, verslagen KNNV excursies: Oostvaardersplassen, kraanvogels Diepholz, Pier van IJmuiden, Schiermonnikoog, fiets bigday Zwolle -- en meer...

2011 nr. 3/4

Niets uit dit nummer mag worden gebruikt voor publicatie zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie, de auteur of de fotograaf.

De redactie van het ZNT aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor schade, voort-vloeiend uit het plaatsen van aangeboden foto’s, illustraties of teksten waarop het auteursrecht of portretrecht van iemand anders rust.

Zwols Tijdschrift 2011 nr. 3/4 - KNNV · 2014-04-14 · in dit nummer: Indien onbestelbaar retour...

Documents

Transcript of Zwols Tijdschrift 2011 nr. 3/4 - KNNV · 2014-04-14 · in dit nummer: Indien onbestelbaar retour...